MULTINACIONALNE KOMPANIJE I POLITIDEOLOKI DISKURSI

NASTAVNI PREDMET:EKONOMIJA KAPITALA I FINANSIRANJE RAZVOJA

TEMA:

STRANE DIREKTNE INVESTICIJENastavni professor:dr. Kristijan Risti

Student: Edin Burgi

Broj indexa: II-4046/14Bijeljina,2015. godina SADRAJUvod............................................................................................................................3DSI Direktne strane investicije.....................................................................................................................4

Historijski razvoj stranih ulaganja..............................................................................4 Motivi stranih ulagaa................................................................................................5 Motivi zemlje primatelja............................................................................................6 Podjela stranih ulaganja.............................................................................................6 Naini nastanka direktnih stranih investicija..............................................................7 Zemlje u tranziciji.......................................................................................................7 Globalizacija i direktne strane investicije...................................................................8 Prednosti direktnih stranih investicija........................................................................9 DSI u Bosni i Hercegovini.........................................................................................9Transnacionalne kompanije.................................................................................................................12 Pojam i razvoj..........................................................................................................12

- Korporacijski kapitalizam........................................................................................13

- Globalna imperija.....................................................................................................14

- Poveanje moi........................................................................................................14- Faze razvoja o organizacioni oblici TNK................................................................15

- TNK kao glavni nosioci direktnih stranih investicija..............................................16 -Uloge transnacionalnih menadera..........................................................................17

Zakljuak................................................................................................................... 18

Literatura....................................................................................................................19UVODJedna od bitnih karakteristika svjetske privrede u posljednje tri decenije je poveani obim stranih ulaganja.Kapital se kretao u razliitim formama,od direktnih stranih ulaganja do klasinog pozajmljivanja na meunarodnom finansijskom tritu. DSI predstavljaju glavni oblik plasmana privatnog kapitala razvijenih zemalja u zemljama u razvoju. Pod direktnim stranim investicijama podrazumijevamo takav oblik ulaganja gdje ulaga obezbjeuje pravo svojine, kontrole i upravljanja nad preduzeem u koje su uloena sredstva radi ostvarivanja nekog dugoronog ekonomskog interesa. Preko ovog oblika ulaganja strani ulaga obezbjeuje svoj aktivan odnos u radu i poslovanju firme u koju su sredstva uloena. DSI nastaju prema statistikim kovencijama MMF-a kada rezidenti jedne zemlje postanu vlasnikom 10 ili vie posto nekog preduzea u drugoj zemlji.

Ugovorom o ulaganju zasnivaju se obligaciono-pravni odnosi koji je osnovni izvor za identificiranje i interpretiranje pravila kojima se rjeavaju eventualni pravni sporovi do kojih bi moglo doi u periodu realiziranja posla.

Nagli razvoj globalizacije poslovanja uzrokovao je porast konkurencije na meunarodnom tritu. Broj organizacija razliite forme organizovanja se uveavao u skladu sa razvojem stepena poslovanja. Meutim, usljed sve vee globalizacije, neophodno je izviti klasifikaciju uesnika na globalnom tritu, kako bismo imali jasniju sliku odnosa izmeu aktera globalnog trita.

Organizacje koje su prisutne na svjetskom tritu klasifikuju se prema:

Nivou trine angaovanosti

Veliini, imovini, dohotku, profilu, prodaji, zaposlenosti i sl.

Polazei od eventualnog pristupa i nivoa trine angaovanosti, Keegen je izvrio klasifikaciju preduzea na: nacionalna, meunarodna, multinacionalna, tansnacionalna i globalna. Meutim, u ovoj klasifikaciji koja je karakteristina za anglosaksonsko podruje najvie nejasnoa odnosi se na multinacionalno preduzee, jer se pod ovim pojmom obuhvata veoma iroka lepeza uesnika na meunarodnom tritu, poevi od nacionalnog pa do multinacionalnog preduzea.Meutim, ako zanemarimo ovo vienje stvari, daje nam se mogunost da prihvatimo klasifikaciju organizacija koja je sada opte prihvaena u veem djelu svijeta. Razlikujemo sljedee forme preduzea: nacionalno preduzee - zasniva svoju aktivnost na domaem tritu; izvozno preduzee - je nacionalno preduzee koje prodaje proizvode na meunarodnom tritu preko svojih filijala ili vri licenciranje tehnologije za koritenje u inostranstvu; preduzee meunarodnog karaktera - vri svoju aktivnost kako nadomaem tako i na inostranom tritu. Put do meunarodnog vodi od nacionalnog i izvozno-orjentisanog preduzea. Meunarodno preduzee zasniva svoju strategiju rasta i razvoja na ravnopravnom tretmanu nacionalnog i meunarodnog trita, obavljajui svoju aktivnost istovremeno na oba. Za ova preduzea nije bitna veliina trita, ve pozitivno miljenje o uslovima poslovanja, pri emu se nekad povoljniji uslovi nalaze na meunarodnom nego na domaem tritu; transnacionalne kompanije - zasnivaju svoje poslovanje na kapitalu jedne zemlje koja je zastupljena u vie zemalja. Transnacionalna kompanija posluje u jednoj do pet zemalja, odnosno ima tri od pet afilijala, a afilijale uestvuju sa 5-15% u ukupnom obimu prodaje. Transnacionalne kompanije karakterie vea deventralizacija kontrole poslovanja, kao i to da svoje rukovodioce ne regrutuju samo iz sedita kompanije.

Multinacionalne kompanije predstavljaju sva preduzea koja posluju na principu ulaganja kapitala iz vie zemalja i imaju kontrolu nad imovinom u najmanje dvije ili vie zemlaja. Ove organizacije imaju veoma razvijenu mreu sopstvenih afilijala koje su locirane irom svijeta, preko kojih se kontrolie proizvodnja, distribucija proizvoda i usluga; globalne kompanije terminoloki pod ovim imenom se spominju prvi put u literaturi poetkom 90-ih godina, meutim, kada se govori o globalnim kompanijama na prvi pogled dolazi do male konfuzije kakve su to kompanije i da li predstavljaju novi oblik poslovanja ili su samo sinonim za multinacionalne ili transnacionalne kompanije. Globalne kompanije primjenjuju globalnu strategiju koja cjeli svijet tretira kao jedno trite i djeluju u uslovima jaanja snaga globalne integracije i slabljenja nacionalne osteljivosti. DSI DIREKTNE STRANE INVESTICIJEHistorijski razvoj stranih ulaganja

Poeci stranih ulaganja su u 16. vijeku u Evropi gdje poinju da se stvaraju prave trgovine koje doivljavaju kontinentalnu ekspanziju, a njihove predstavnitva se otvaraju u svim veim trgovakim centrima. to se tie preduzea, industrijska revolucija je imala izuzetan uticaj na njihov razvoj. Poveavaju se kapaciteti preduzea, stvara se nova organizacija te se snanije izlazi na svjetsko trite. To je omoguilo bre stvaranje multinacionalnih preduzea koja e u vremenu koje dolazi postati lokomotiva koja e za sobom povui svjetska ulaganja. U ovoj fazi investira se na stranom tritu prvenstveno u trgovaka preduzea sa ciljem povoljnijeg nabavljanja sirovina, kao i plasmana gotovih proizvoda.

U periodu izmeu dva rata investicije su se stalno poveavale. Multinacionalna preduzea su snanije poela da investiraju u naftne izvore u emu su se znatno isticale kolonijalne zemlje. Nakon drugog svjetskog rata za razliku od ranijih ulaganja koja su uglavnom bila motivirana osiguranjem sirovina, poinje se ulagati u razvoj novih tehnologija, menadment znanja i osvajanje novih trita.

Period do 1960.god. karakterie snana amerika investsticiona dominacija jer je oko investicija dolo iz USA. Karakteristika 70-tih je jaanje evropskih multinacionalnih kompanija te njihovo snanije investiranje u svijetu. Poetak osamdesetih karakteriu znaajna ulaganja u zemlje u razvoju, gdje je osnovni motiv ulagaa bio jeftina radna snaga. Karakteristika 90-tih je da osnaene i ve dovoljno razvijene zemalja u razvoju se pojavljuju kao znaajni svjetski ulagai.

Kroz ovaj kratki prikaz vidi se da su poeci investiranja vezani za poetke svjetske trgovine, a da se pravi razvoj stranih ulaganja vezuje za poetke moderne industrije.

Motivi stranih ulagaaGlavni cilj svih ulaganja je profit. Neki od najvanijih podciljeva ostvarivanje maksimalne oplodnje angaovanog kapitala su:

tenja za osvajanjem novih trita

nia cijena rada

osiguranje izvora urednog snabdijevanja

Tenja za osvajanjem novih tritaTenja za osvajanjem novih trita jedan je od najvanijih motiva stranih ulagaa. Ako je ulazak jedne kompanije na neko za nju interesantno trite otean makroekonomskom politikom drave ili konkurencijom, ona e pokuati na to trite ui strategijom ulaganja. Kada je u pitanju zemlja u koju se ulae, onda je interes te zemlje uglavnom to bri razvoj na osnovu stranog kapitala koji se ulae u tu zemlju. Investitor u principu radi na osvajanju novih, odnosno proirenju postojeih trita, a sve s namjerom poveanja profita kao osnovnog cilja svih ulaganja.

Nia cijena rada

Nia cijena rada kao faktor ulaganja je potaknula multinacionalne korporacije da koristei jeftinu radnu snagu organizuju proizvodnju po znatno niim trokovima, to je doprinjelo tome da njihovi proizvodi postanu jo konkurentniji na svjetskom tritu.

Osiguranje izvora urednog snabdjevanja

Strani ulaga radi osiguranja urednog snabdijevanja svoje proizvodnje potrebnim sirovinama ulae u stranu zemlju i u isto vrijeme dolazi do jeftinijih i kvalitetnijih sirovina, to u krajnjem sluaju utie na snienje ukupnih trokova odnosno pojeftinjenje finalnog proizvoda, koji na taj nain stie bolji poloaj na tritu.

U nastojanju da doemo do odgovora na pitanje zato, kako i gdje e doi do DSI posluit e nam OLI teorija. Prema toj teoriji, motiv za pokretanje DSI nastaje kada su ispunjena tri vana uvjeta:

kada postoje vlasnike prednosti zbog posjedovanja specifine neopipljive imovine (ownership advantages-O)kada postoje prednosti lokacije (location-L)

kada su koristi od vlastite proizvodnje, odnosno od internacionalizacije vee od koristi to ih donosi prodaja licenci (internalization-I )

.

Motivi zemlje primatelja

Motivi primatelja sastoji se u unapreivanju drutvenih koristi i drutvenih trokova koje su prouzrokovale DSI, te u nastojanju da drutvene koristi budu vee.

Drutvene koristi ili dobici od DSI u zemlji primatelju mogu initi iroku paletu, a to su: porezi, otvaranje novih radnih mjesta i usavravanje tehnologije i upravljakih vjetina. Ulazak stranih kompanija u proizvodni sektor moe prouzrokovati jaanje konkurencije, to opet poveava pritisak na efikasnije poslovanje ostatka sektora. Budui da strana preduzea posjeduju potrebno znanje, tehnologije i finansijska sredstva, od njih se oekivalo da pridonesu poveanju efikasnosti domaih preduzea te da unaprijede upravljanje preduzeem.Vaan razlog privlaenja stranih investitora poiva na vjerovanju da DSI generiraju pozitivne indirektne uinke na druga domaa preduzea to utie na rast njihove proizvodnosti.

Potencijalne drutvene trokove DSI moe prouzrokovati smanjenjem zaposlenosti zbog racionalizacije radne snage u preuzetom preduzeu, ili na makronivou zbog istiskivanja neuspjenih domaih preduzea. Na makronivou moe doi do pogoranja na tekuem raunu platnog bilansa zemlje domaina, ukoliko preduzea nastala DSI vie uvoze nego to izvoze u svoje centrale u inostranstvu.

Zemlje primatelji u potranji za tokovima DSI uglavnom su motivirane drutvenim koristima od direktnih stranih investicija, koje potiu prije svega od transfera tehnologije, znanja i vjetine i njihovog prelijevanja (spillover) na ostatak privrede, te pozitivnim uticajem na spoljnu trgovinu, rast zaposlenosti i investicije u domau privreduPodjela stranih ulaganja

Strana ulaganja se dijele na portfolio ulaganja i direktne strane investicije. Pod portfolio ulaganjima podrazumijevaju se ulaganja kod kojih strani ulaga po pravilu ne uestvuje u upravljanju i rukovoenju ve je usmjeren na sticanje profita, dividendi i kamata. Pod direktnim stranim investicijama podrazumjevamo takav oblik ulaganja kod koga ulaga obezbjeuje pravo svojine, kontrole i upravljanja nad firmom u koju su uloena sredstva radi ostvarivanja nekog dugoronog ekonomskog interesa.

Direktne strane investicije dalje moemo podijeliti prema osnovu meusobne ovisnosti investicija u zemlji primaoca na substitutivne i aditivne.Substitutivne su one DSI koje vode direktno ili indirektno ka potiskivanju domaih investitora. Ukoliko se DSI vre dodatno prema volumenu investiranja u zemlji primaocu, tada se radi o aditivnim investicijama.

Osnovu uklapanja u poduzetnitvo investicije djelimo na horizontalne, vertikalne i konglomeratne

Pod horizontalnim investicijama podrazumijevamo ulaganje kod kojih se u zemlju primaocu proizvodi isti proizvod kao u zemlji davaocu investicija. Kada matina kompanija pojedine dijelove proizvodnje i marketinga vezanog za jedan proizvod rasporedi po afilijacijama i razliitima zemljama, onda se tu radi o vertikalnim investicijama. Ukoliko direktne investicije ne stoje ni u kakvoj proizvodno-privrednoj vezi sa zemljom davaocem investicije, u tom sluaju se radi o konglomeratnim ili diverzificiranim investicijama.

Naini nastanka direktnih stranih investicija

Tri su najea naina nastanka DSI:

Green field operacije - gradnja potpuno novog pogona na stranom tritu.

Majority aquisition - preuzimanje strane firme kroz kupovinu veinskog paketa akcija.

Merger (fusion) - spajanje partnera.

Preduslov za bri dolazak DSI

Od niza faktora za privlaenje stranih investitora, neki faktori su potvreni, a neki nisu dobili empirijsku provjeru u literaturi.

Empirijski potvreni elementi koji vode brem dolasku SDIVisoko obrazovana domaa radna snaga

Visok nivo ulaganja u R&D u zemlji

Jake regionalne veze meu firmama

Lako prihvatanje novih tehnologija

Infrastruktura i telekomunikacije

Faktori iz literature, empirijski nepotvreniDobra agencija za privlaenje investicija

Strategije privrednog razvoja

Dodatno privlaenje DSI - olakice, itd.

Zemlje u tranziciji

U svim postsocijalistikim zemljama osnovni tranzicioni model je obuhvatio sljedee komponente: privatizaciju preduzea u dravnoj svojini, liberalizaciju cjena i naputanje dravnih subvencija kao integralni dio liberalizovanja domae trgovine, eliminisanje barijera za ustanovljavanje novih privatnih preduzea i privrednih organizacija, liberalizaciju finansijskog trita, liberalizaciju spoljnje trgovine, zatvaranje spoljnotrgovinskih organizacija u dravnoj svojini, uspostavljanje efikasnog upravljanja privrednim organizacijama, uravnoteenje dravnog budeta poveanjem poreza i redukovanjem potronje javnog sektora.

Osnovni preduslov uspjene politike i ekonomske tranzicije bivih socijalistikih zemalja u zemlje trine privrede jeste njihova integracija u svjetsku privredu, ukljuujui i otvaranje prema spoljno trgovinskim tokovima i prema tokovima privatnog stranog kapitala.

U periodu tranzicije realnije su mogunosti za priliv privatnog stranog kapitala u obliku DSI jer one postavljaju daleko manje zahtjeve pred zemlju domaina u odnosu na portfolio investicije kao drugi oblik privatnog stranog kapitala.

Neophodan preduslov za priliv portfolio investicija jeste postojanje razvijenog finansijskog trita, to veina zemalja u tranziciji nee biti u situaciji da obezbjedi u skorijoj budunosti, imajui u vidu postojee stanje njegove finansijske strukture.

Bive socijalistike, danas tranzitorne ekonomije, su prole razliite faze u pogledu odnosa prema ulozi direktnih stranih investcija (DSI) u prcesu transformacije njihovih privreda. Ilo se iz faze sumnji, preko faze euforije i posljednjem koraku opet sumnji u pogledu uloge i znaaja DSI za razvoj nacionalne privrede.

Dvije teze potpuno pobijaju dilemu o potrebi priliva DSI u tranzitorne ekonomije:

- nivo domae tedenje je nedovoljan da bi se ostvario potreban nivo investicija i pokrenuo proces razvoja privrede. DSI su neophodne da bi to popunile i da bi obezbjedile drzavne prihode koji odrzavaju funkcionisanje bazinih vanprivrednih servisa kao sto su obrazovanje i zdravstvo;

- u pogledu metoda ulaska SDI u ove privrede, prosec privatizacije zauzima centralno mjesto. U privredama koje su ove procese uglavnom prilvele kraju namee se potreba stvaranja tako atraktivnih privrednih ambijenata koji e biti privlani i za geen-field investitore, odnosno za kategoriju tzv. ne-privatizacionih DSI.

U poredjenju s dinamikom DSI tokova u zemljama u razvoju, ulazne investicije u zemljama centralne i istone Evrope su skromne. Ulazni DSI tokovi u zemljama CIE porasli su sa 367 miliona $ 1990. godine na 14,5 milijardi $ 1995. godine, odnosno 19,5 milijardi $ 1997. godine. U 1998. godini, SDI u zemljama u tranziciji biljee neznatni pad od 5% na 18,7 milijardi dolara (Tabela 3). Iza ove cifre u 1998. godini kriju se posljedice ruske finansijske krize koja je rezultovala u dva oprena trenda:

a) trend znaajnog pada SDI u Ruskoj federaciji za vise od 60% na samo 2 milijarde dolara, i

b) trend rekordnog rasta SDI u ostalom djelu regiona CIE, za 26%, sto iznosi vrijednost ulaznih investicionih tokova od oko 16 milijardi dolara. Otuda teza da su efekti ruske finansijske krize u 1998. godini na ostale zemlje centralne i istone Evrope bili vrlo ogranieni, bar kada su u pitanju strane direktne investicije.

Osnovna karakteristika investicionog kretanja u zemljama CIE je koncentracija u ekonomijama sa najboljim reformskim rezultatima - Maarskoj, Poljskoj i eskoj Republici - koje zajedno privlae u 1996. godini 81%, a u 1998. godini 55% ulaznih tokova DSI evropskih tranzitornih ekonomija.

Mada znaajno vei, stok DSI zemalja centralne i istone Evrope u 1999. godini dostize oko 110 milijardi $ (sto odgovara DSI stoku Hong-Konga) i predstavlja samo 2,2% svjetskog DSI stoka. Ostvareni nivo stoka DSI potvruje da su u kategoriji zemalja u tranziciji i dalje prisutne determinante koje su negativno korelisane sa prilivom DSI, kao to su: dugo trajanje tranzicione recesije koja uslovljava vrlo nepovoljan makroekonomski ambijent, nedovoljna liberalizacija zakonske regulative

neadekvatna poslovna infrastruktura, politike neizvesnosti, kao i odredjeno neiskustvo ovih zemalja na planu koritenja promotivnih i podsticajnih mehanizama i mjera.

Globalizacija i direktne strane investicije

Fazu globalizacije svjetske ekonomije karakterie prije svega rast internacionalne trgovine usluga kao i trita kapitala ija je internacionalizacija posljedica liberalizacije u svjetskom kretanju roba, usluga i kapitala. Moe se rei da su DSI glavni pokreta globalizacije svjetskog trita.

to se tie buduih pravaca ulaganja najvea ulaganja se oekuju u azijskim zemljama (posebno u Kini) zatim slijede, Zapadna Evropa, Sjeverna Amerika, te zemlje centralne i istone Evrope. Najmanja ulaganja oekuju se upravo tamo gdje bi bila najpotrebnija, a to su zemlje afrikog kontinenta.

Prednosti direktnih stranih investicija

Iskustva velikog broja zemalja su pokazala da su direktne strane investicije povoljniji kanal priliva neophodne strane akumulacije u odnosu na uzimanje klasinih kredita na meunarodnom finansijskom tritu. Kad se analizira stanje platnih bilansa i stope rasta ostvarene u sedamdesetim godinama, vidjet emo da se ona grupa zemalja koja se vie oslanjala na direktne strane investicije bre razvijala.Gledano sa makro aspekta, prednosti direktnih stranih investicija ogledaju se u poboljanju trgovinskog i platnog bilans azemlje, dolasku do breg i efikasnijeg uklapanja domae privrede na svjetskom tritu, poboljanju snabdjevenosti domaeg trita, poveanju broja novih radnih mjesta itd. Na mikro planu, domae firme imaju sljedee koristi: Bre i jeftinije dolaze do savremenije tehnologije, uvode savremeniju organizaciju rada, stiu savremenija znanja iz oblasti obrade trita itd.DSI treba da predstavljaju dopunske faktore prvrednom razvoju zemalja u razvoju u skladu sa njihovom strategijom razvoja, da doprinesu transferu odgovarajue tehnologije, posebno razvoju domaih naunih i tehnolokih potencijala, da doprinesu veoj zaposlenosti i kolovanju kadrova, da poveaju tranju za domaim sirovinama i uopte domaim proizvodnim iniocima, da doprinesu poveanju izvoza i poboljanju platnog bilansa dotinih zemalja i da doprinesu diverzifikaciji nacionalne privredne strukture.

DSI u BiH

Putem stranih ulaganja u periodu od 1967 do 1990,u BiH je izgraen niz znaajnih industrijskih kapaciteta. Tu spadaju TAS koji je izgraen ulaganjima Volkswagena i UNIS-a, zatim Tvornica biro maina u Bugojnu, Tvornica leajeva u Sarajevu itd.

Opredjeljenje za ulaganje stranog kapitala je od sutinske vanosti za BiH. Putem stranih ulaganja se omoguava bra obnova i izgradnja ratom poruene zemlje. Stranim kapitalom se mora podsticati rekonstrukcija i preorjentisanje onih industrijskih grana sa kojima je BiH nekada uspjeno istupala na svjetskom tritu.

Ulaganjem stranog kapitala trebao bi se ubrzati proces transformacije dosadanjih drutvenih preduzea u privatne svojinske oblike. To e dodatno imati odraza na bre konstituiranje trita novca i kapitala, a naroito trita dionicama. Stranim ulaganjima bi se mogla ublaiti izuzetno visoka stopa nezaposlenosti i to relativno visokokvalificirane radne snage.

Prema Zakonu o politici direktnih stranih ulaganja u BiH u lanu 2. kae se da pod direktnim stranim ulaganjima podrazumijeva sticanje, stvaranje ili proirenje bilo kojeg poslovnog poduhvata ili bilo koje aktivnosti koja sama ili sa drugom istovremeno ili jedna za drugom ima za ishod omoguavanje jednom ili vie stranih ulagaa sticanje ili poveanje kontrole nad nekom kompanijom koja pod svojom kontrolom obavlja industrijske, poljoprivredne, komercijalne i finansijske poslove i poslove vezane za nekretnine, usluge ili druge aktivnosti ili da omogui proirenje preduzea koje je ve pod kontrolom stranog ulagaa

Strana kontrola znai svako uee od preko 10% kapitala ili glasakih prava iji su izravni nosioci strani ulagai ili neko domae pravno lice pod takvom kontrolom.

Brojna birokratska ogranienja u BiH negativno utiu na priliv DSI, ali se i na tom polju poinju deavati odreene promjene. BiH kao i veina zemalja nudi poticaje za strana ulaganja. Radi se o tome da su direktni strani ulagai u prvih deset godina osloboene plaanja poreza na dobit.

Osim poreznih olakica koje ili smanjuju trokove proizvodnje ili od poetka poveavaju izglede za dugoroni profit, BiH treba da nastoji da obezbjedi dobru temeljnu infrastrukturu, povezanost privrede sa drugim zemljama (ugovor o slobodnoj trgovini), politiku stabilnost i zakonodavstvo zemlje, te stabilnost poreznog sistema.

U narednih nekoliko tabela daemo statistiki prikaz ulaska direktnih stranih investicija u BiH u periodu od 2000. do 2010. godine a prema izvorima iz Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH.

DSI u BIH (2000 - 2010)

DSI priliv u Bosni i Hercegovini, po godinama, milioni

* Izvor: Centralna banka BiH (2004 2010), FIPA procjena (2000 2004) Strane investicije u Bosni i Hercegovini Januar Decembar 2010.

Zemlje strani ulagai u BiHStrane inveticiji u BiH Januar - Decembar 2010

.

*Izvor: Centralna banka BiH

Napomena: Iznosi se odnose na neto priliv DSI, koji ukljuuje priliv i odliv kapitala po osnovu pasive i aktive (imovine i obaveza) kompanija

Lista najveih zemalja ulagaa u BiH (1994. 2010.)

milioni

Strana ulaganja u BiH po sektrorima (1994.-2010.)

TRANSNACIONALNE KOMPANIJEPojam i razvoj transnacionalnih kompanija Razvoj transnacionalnih kompanija vezuje se za kolonijalne ili imperijalne zemlje zapadne Evrope, odnosno za Englesku i Holandiju koje su ostvarile ekonomsku i vojnu dominaciju jo u XVI vijeku i uspjeno ih odravaju do dananjih dana. Tokom ovog perioda firma British East India Trading Company je osnovana u cilju da promovie trgovinske aktivnosti i teritorijalne akvizicije u zemljama domainima Dalekog istoka, Afrike i Amerike. Meutim, TNK koje su nam danas poznate nisu nastale u XIX vijeku, u periodu industrijskog kapitalizma, ve u periodu razvoja velikih fabrika, velikih poetnih kapitalnih proizvodnih proces, informacionih tehnologija i razvoja komunikacija. Tjekom XIX i poetkom XX vijeka TNK su tragale za sirovinama, naftom i drugim resursima koji bi osigurali nesmetan rad i zatitu od sve veeg pritiska od strane konkurencije, odnosno kompanija iz SAD i zemalja zapadne Evrope.Meu mnogim ekonomskim faktorima koji podstiu globalizaciju, uloga transnacionalnih korporacija (TNK) je od posebnog znaaja. TNK su kompanije koje proizvode robu i usluge u vie od jedne zemlje. To mogu biti relativno male firme sa jednom ili dvije fabrike izvan drave u kojoj im se nalazi sjedite, ili gigantski meunarodni poduhvati ije se poslovne operacije prostiru irom zemljine kugle. Neke od najveih TNK su svjetski poznate kompanije: Coka-Cola, General Motors, Colgate-Palmolive, Kodak, Mitsubishi i mnoge druge. ak i kada TNK imaju jasno nacionalno odreenje, orijentisane su ka globalnim tritima i globalnom profitu.

Transnacionalne kompanije se nalaze u samom sreditu ekonomske globalizacije: one ine dvije treine ukupne svjetske trgovine, one su akteri irenja novih tehnologija po cjeloj zemaljskoj kugli i glavni inioci na meunarodnim finansijskim tritima. Kao to je primjetio jedan autor, one su stoeri savremene svjetske ekonomije (Held i dr. 1999. , str 282). Preko 400 TNK imalo je godinji prihod od prodaje preko 10 milijardi dolara 1996. godine, dok je u isto vrijeme samo 70 zemalja moglo da se pohvali bruto nacionalnim dohotkom (BND) u visini te cifre. Drugim rjeima, vodee transnacionalne kompanije su ekonomski snanije od veine zemalja svijeta.

TNK su postale globalni fenomen u godinama nakon Drugog svjetskog rata. Ekspanzija u prvim posljeratnim godinama dola je iz firmi koje su imale sjedite u SAD, ali su do 1970. godine i evropske i japanske firme poele da investiraju u inostranstvu. Krajem osamdesetih i devedesetih godina, TNK su se dramatino proirile uspostavljanjem tri mona regionalna trita:

Evrope ( Jedinstveno evropsko trite )

Azije i Pacifika ( Osaka deklaracija garantovala je slobodnu i otvorenu trgovinu do 2010. godine )

i Sjeverne Amerike (NAFTA Sjevernoameriki sporazum o slobodnoj trgovini ).

Od poetka devedesetih godina, i zemlje u ostalim djelovima svijeta su liberalizovale ogranienja inostranom investiranju. Do poetka dvadeset prvog vijeka bilo je malo ekonomija u svijetu koje su ostale van domaaja TNK. U toku posljednje decenije, transnacionalne kompanije sa sjeditem u industrijalizovanim ekonomijama posebno su aktivne u irenju svog poslovanja na zemlje u razvoju i zemlje biveg Sovjetskog Saveza i istone Evrope.

Korporacijski kapitalizamSvoju globalnu mo transnacionalne kompanije ostvaruju putem kontrole tri najznaajnija trita: trita roba i usluga finansijskog trita trita informacija. Na taj nain se pored ekonomskih procesa, kontroliu i neekoomski procesi, kao to su: politiki, kulturni, ideoloki itd. Time postaje jasno zato se transnacionalne kompanije ne ustruavaju da preduzmu sve to smatraju potrebnim da zatite svoje monopolske interese i ubjede svjetsku javnost da je i ekonomski, a i svaki drugi rat, legitimno sredstvo u zatiti slobodne trgovine, slobodnog toka kapitala, znanja, ljudi i svega ostalog to doprinosi poveanju profita.

Iza monih transnacionalnih kompanija stoje njihove mone nacionalne drave, koje su uvjek spremne da ih podre u svetoj misije globalizacije, ako treba i oruanom silom. U tim injenicama treba traiti najvanihe razloge pruanja otpora prisustvu transnacionalnim kompanijama u nerazvijenim zemljama, ak i ako je ono iz ekonomskih razloga dobrodolo.

Kao pozitivni efekti prisustva transnacionalnih kompanija, kao motora privrednog rasta u zemljama tzv. treeg svijeta, najee se navode novi svjei kapital u vidu direktnih investicija, bez ega ne moe biti nikakvog privrednog rasta; nova tehnologija, bez koje nije mogu nikakav napredak u podizanju kvaliteta proizvoda, konkurentnosti, strukturnih promena itd; poveanje zaposlenosti, ali i nezaposlenost, kada se izvodi tehnoloka modernizacija, ili prilikom tzv. preuzimanja, kada se zatvaraju preuzeta domaa preduzea; porast izvoza i deviznih prihoda neophodnih za servisiranje spoljnih dugova i za novi uvoz.

Poetkom 21. vijeka, transnacionalne kompanije kontroliu direktno ili indirektno, dvije treine svjetske proizvodnje i trgovine, i tri etvrtine meunarodnog transfera tehnologije. Velika koncentracija industrijskog i finansijskog kapitala prijeti da narednih godina dostigne takav stepen ekonomske i finansijske moi da e biti u stanju da praktino kontrolie dravne institucije, pa ak i ustanove meunarodne zajednice.

Na taj nain nastaje jedan novi kvalitet kapitala ija logika nije vie vezana za matinu zemlju, nego za sistem kao cjelinu. Korporacijski kapital raa novi socioekonomski sistem: korporacijski, odnosno predatorski kapitalizam. Ovakva transformacija vlasnikih odnosa predstavlja pretvaranje individualnog vlasnitva u grupno, odnosno u vlasnitvo proizvodnih grupa i grupacija, ime su opet nacionalne granice postale preuske za daljnji razvoj proizvodnih snaga. Mondijalizacijom se uruavaju klasine drave nacije i javlja se novi tip kapitalizma kojeg krasi neograniena ekspanzija.

Ovaj agresivni tip kapitalizma neki teoretiari nazivaju i turbokapitalizmom, jer ima logiku sveopte privatizacije uz pomo savremenih tehnologija, posebno kompjuterske. Zato se mnoge zemlje suoavaju s neizbjenim pitanjem ekonomske odbrane od turbokapitalizma. Jedna od najznaajnih mjera jeste primjena novog koncepta poslovne pijunae, jer je nedostatak informacija, odnosno informacijski jaz u modernom drutvu, krivac broj jedan za sve njegove probleme.

Globalna imperijaVelike svjetske sile, radi ostvarivanja svojih interesa esto koriste sredstva ekonomskog pritiska i ucjene. Po svom cilju, obliku ispoljavanja, snagama koje ih sprovode i posljedicama koje iz njih proizilaze ona su dobila takva obiljeja da se danas esto govori o ekonomskom ratovanju. Koritenje ekonomskih sredstava u politike i vojne svrhe ima za cilj da ekonomski i tehnoloki potine nedovoljno razvijene i slabije zemlje.

Posebno mjesto i ulogu u tome imaju transnacionalne kompanije na ijoj logici dominacije i kontrole trita i izvoza kapitala, odnosno globalizma, nastaje izuzetna potreba ovladavanja znanjem u svim njegovim vidovima, jer je ekonomsko ratovanje neprekidno. Zato je informacija danas, posebno prava, provjerena i pravovremena, kljuni elemenat ravan kapitalu uloenom u neku ekonomsku operaciju. Da bi se postigli definisani ciljevi transnacionalnih kompanija, itavi timovi strunjaka rade na poslovima praenja, otkrivanja, prikupljanja i analize informacija, koje dostavljaju poslovodnim rukovodstvima svoje kompanije ili dravnim organima.

Poveanje moiUsljed svjetskih procesa globalizacije, transnacionalne kompanije svjetsko trite posmatraju kao jedinstvenu cjelinu i na njemu nastupaju s jedinstvenom poslovnom politikom prodaje, marketinga i investicija. Proizvodi se vie ne prilagoavaju ukusima potroaa u regionu, ve se kreiraju njihovi ukusi i tako nastaje jedinstvena, globalna kultura.

Sve vrste ulaganja postaju motivisane ostvarivanjem stratekih konkurentskih prednosti za kompaniju na, sve vie jedinstvenom, svjetskom tritu. U oblasti svjetske proizvodnje 1999. godine postojalo je oko 60.000 transnacionalnih kompanija sa vie od 500.000 stranih filijala, koje su kontrolisale oko 25 % ukupne svjetske proizvodnje.

Ako se uporedi ekonomski znaaj transnacionalnih kompanija i drava u svjetskoj privredi oigledno je da su drave postale drugorazredni privredni subjekti. Od 100 najveih privrednih subjekata 51 ine kompanije, a 49 drave, dok najvea transnacionalna kompanija ima veu prodaju od drutvenog proizvoda vie od 150 drava.

Danas u svijetu raste broj velikih i monih TNK koje po svojoj ekonomskoj snazi i potencijalu daleko prevazilaze mnoge drave i kao takve mogu da utiu na brojne ekonomske i finansijske procese u sve veem broju zemalja.

Osim to imaju glavnu ulogu u svjetskoj trgovini ( oko 350 vodeih TNK dri u rukama oko 40 % svjetske trgovine), zbog ega je razumljivo da se selektivno zalau i za liberalizaciju i za protekcionistike mjere, TNK postale su najvaniji subjekti dugoronog investiranja. Za to su im prijeko potrebni monetarna i valutna stabilnost u zemljama gdje ulau svoj kapital, te odgovarajui pravni sistem zatite svojih investicija i bezbjednog transfera dobiti. Iz ve navedenog vidljvo je da TNK moraju da se mjeaju u suverena prava drava domaina, a problemi nastaju kada to mjeanje pokua da prekorai doputene okvire.

Inostrane investicije u 2000. godini dostigle su iznos od 1.270 milijardi dolara, to je za 190 milijardi vie u odnosu na 1999. godinu. Poreenja radi, one su 1990. godine iznosile samo 203 milijarde dolara. Najvei dio tih investicija izvren je putem kupovine ili preuzimanja preduzea u inostranstvu, prenstveno posredstvom tzv. megaintegracije samih TNK ( stvaranje tzv. stratekih alijansi ) i ueem u privatizaciji u zemljama u tranziciji.

Dakle, postaje jasno zato se TNK nee ustruavati da preduzmu sve to smatraju potrebnim da zatite svoje monopolske interese i svjetsku javnost uvjere da je i ekonomsko- trgovinski, a i svaki drugi rat, legitimno sredstvo u zatiti slobodne trgovine, slobodnog toka kapitala, znanja, ljudi i svega ostalog to doprinosi poveanju profita. U stvari, one su u stanju da svaki svoj potez objasne ne samo kao ispravnu, nego i kao najbolju moguu mjeru, a svakog ko se tome pokua suprotstaviti oznaie kao neprijatelja kojeg mora stii globalna pravda.

Ovladavanje robnom proizvodnjom, razmjenom, transportom, bankarstvom i osiguranjem i ulaganje enormnog naunotehnolokog potencijala u nova dostignua u oblasti robne proizvodnje, poveava iz dana u dan pozicije moi ovih kompanija do nesluenih razmjera.Faze razvoja i organizacioni oblici TNKTNK prolaze kroz 5 faza:

1) izvozne aktivnosti preteno domaih preduzea, ime se osvajaju nova trita u svijetu povezivanja sa lokalnim distributerima

2) sama kompanija preuzima te akltivnosti

3) kompanija poinje obavljati poslove marketinga, prodaje i ostalih funkcija na inostranom trzitu

4) kompanija dominira na stranom tritu, s potpunim poslovnim sistemom ukljuujui istraivanje, razvoj i inenjering

5) svi su u kompaniji zaposleni lokalno, funkcije kompanije nisu vie vezane za zamlju porijekla, anacionalne su i stvaraju novi sistem vrijednosti iji su nosioci menaderi kompanije koji posluju u cjelom svijetu.

TNK se javljaju u tri osnovna organizaciona oblika, i to: 1) vertikalno integrisane - rudarstvo, industrija nafte, preraivaka industrija

2) horizontalno integrisane - su one kod kojih kompanija ima iste vrste pogona u razliitim zemljama.

3) konglomerati - su kompanije koje imaju diversifikovane poslove u razliitim djelatnostima i granama proizvodnje.Transnacionalne kompanije (TNK) kao glavni nosioci direktnih stranih investicijaU savremenom svijetu dolo je do ogromne centralizacije i koncentracije kapitala u rukama malog broja gigantskih korporacija, koje raspodjeljujui investicije na veliki broj zemalja uspjevaju da otklone opasnost velikih rizika. TNK predstavljaju glavnog nosioca globalizacije svjetske ekonomije to se izmeu ostalog moe vidjeti i iz injenice da je tokom 1999. godine 63.000 roditeljskih firmi posjedovalo irom svijeta oko 690.000 svojih afilijacija. Sve ovo potvruje da TNK danas predstavljaju generator globalizacije ali i direktnih stranih investicija. Ono to je posebna karakteristika globalne ekonomije je injenica da TNK u svom poslovanju vie koriste afilijacije nego klasian izvoz da bi opsluile strana trita. U osnovi koncepta TNK jeste sutinska intencija da se inostrane investicije plasiraju u vidu preduzimakog kapitala (direktno investiranje). Glavne karakteristike DSI su : mogunost stranog investitora da osnuje preduzee (ili kupi ve postojee preduzee) i da ga kontrolie ,

strani investitor ostvaruje dobit direktno u zavisnosti od poslovnog uspjeha preduzea (a ne u obliku kamate kao u sluaju plasmana zajmovnog kapitala)

Konstantni viak kapitala s ogranienim investicionim mogunostima u razvijenim

zemljama, trai nove mogunosti za plasman. Izvoz kapitala je objektina nunost za razvijene zemlje.

Globalna strategija TNK je nastojanje da se najvei dio fondova koji su potrebni za njihove operacije obezbijedi u samim zemljama u razvoju i da istovremeno to vei dio dobiti iznesu iz ovih zemalja.TNK koriste tri glavna izvora finansiranja u zemljam u razvoju: sopstvena sredstva koja ostvaruju njihove afilijacije u zemljama domaina (reinvestiranje profita i amortizacija),

fondove koji se obezbjeuju na lokalnom tritu kapitala,

sredstva koja potiu iz matine zemlje.

Kada se govori o TNK mora se imati u vidu da one imaju i negativnih i pozitivnih uticaja na privredni rast zemalja u razvoju.

Negativni uticaj se ne ogleda jedino u neposrednoj eksploataciji, to jest izvlaenju vika vrijednosti, posredi je to, da su TNK ograniavajui faktor razvoja i da utiu na formiranje odlika zavisne privrede koja nije sposobna da se razvija na samostalnoj osnovi.

Prodor TNK u privrede zemalja u razvoju doprinjeo je da se uvrsti ekonomska zavisnost zemalja u razvoju prema razvijenim zemljama. TNK su instrument eksploatacije neravijenih zemalja, one dovode do koncentracije kapitala i profita u nekoliko vodeih industrijskih zemalja, prvenstveno u SAD. Naravno ne moe se porei da ima sluajeva da su TNK donjele i odreene koristi u pojedinim zemljama u razvoju, ali je mnogo vie sluajeva u kojima je njihov uticaj bio negativan i gdje je, dugorono gledano, inostrani kapital postajao prepreka drutvene, politike i ekonomske emancipacije zemalja u razvoju.

to se tie pozitivnih uticaja TNK moemo navesti sljedee: donose u zemlju domaina prijeko potreban kapital, novu tehnologiju, poveavaju zaposlenost, doprinose porastu izvoza kao i otvaranju zemlje prema svijetu.Kapital je potreban zemljama u razvoju kako bi se aktivirali postojei resursi, krenulo putem industrijalizacije, dakle u nekim sluajevima se moderna tehnologija moe obezbjediti jedino saradnjom sa TNK.

Uloge transnacionalnih menaderaInternacionalni menaderi se nemogu oslanjati na univerzalne principe menadmenta koji e voditi njihovo ponaanje iz dva razloga. Prvo, ako su teoretiari razvili neke sutinske koncepte dobrog menadmenta bazirane na Zapadnjakom fenomenu, druga drutva se toliko vidno razlikuju po svojim kulturama i ideologijama da se ovi koncepti ne mogu univerzalno primjeniti. Drugo, jedan internacionalni menader esto mora da funkcionie uz prisustvo nekoliko kultura odjednom, to poveava rizik pravljenja greke kada se pretpostavlja najbolji nain da se neto uradi. Menadment ponaanja i menaderske odluke treba prilagoditi razliitim situacijama.

U rukovodeem nainu govora, internacionalni menaderi treba da prihvate uloge mogunosti. Koncept mogueg rukovoenja, iako je iroko prihvaen, ne obuhvata svo bogastvo uloge internacionalnog menadera. Po njemu, menader naoruan jednom grupom oekivanja ili jednim stilom rukovoenja moe oekivati kada se susretne sa novim okolnostima, da usvoji alternativnu grupu oekivanja sa opcionim stilom koji bolje funkcionie u tim novim uslovima; tako jedan mudar menader moe da razvije i zadri nekoliko modela mogunosti, tako da plan A propadne, moe da se preorijentie na plan B ili C. Internacionalni menadment je daleko komplikovaniji, a efektivno ponaanje daleko kompleksnije nego sline aktivnosti ograniene na jednu jedinu kulturu.ZAKLJUAKOno to predstavlja polaznu bazu za kreiranje atraktivnog investicionog ambijenta, a samim tim i privlaenje veeg iznosa SDI, jeste svakako injenica da se, na alost, radi o jo uvjek neobraenom tritu, koje kao takvo otvara irok prostor razliitim investicionim poduhvatima. Takoe, ni veliina nije sasvim zanemarljiva, iako znatno gubi na atraktivnosti ukoliko se uzme u obzir kupovna snaga stanovnitva. Ipak, kroz oivljavanje privredne aktivnosti, ali i kroz stvaranje integralnog balkanskog trita, situacija bi se i na ovom planu znatno poboljala. Prednost bi mogla da predstavlja i iskusna i obrazovana, ali ipak jo uvjek jeftina radna snaga. Povoljan geografski i saobraajni poloaj takoer predstavlja dobru startnu osnovu. On posebno dobija na znaaju kada se imaju u vidu alternativni naini prijevoza, prije svega rijeni, s obzirom da je drumski saobraaj u Evropi prilino optereen.

Jedino sredstvo oporavka i daljeg razvoja domae privrede predstavlja strani kapital. Ovakav zakljuak namee potrebu za to brim otklanjanjem postojeih barijera i ogranienja, koje BiH namee stranim investitorima. BiH je na uzlaznoj liniji stranih investitora, to je dobro jer su strane investicie najbolji generator novih investicija. Dobra drutvena preduzea su uglavnom prodata. Sada, kada je red doao na greenfild investicije BiH mora da se takmii i sa okolnim zemljama. Zbog toga je vano da se svi segmenti reformi sinhronizovano razvijaju.

Produbljivanjem i razvojem meunarodne podjele rada na novoj osnovi, nastankom svjetskog trita i svjetske privrede, nastaju i meunarodni monopoli. Oni su rezultat jaanja monopola unutar dravnih granica, kao i pojave izvoza kapitala. U tenji da ostvare to vei monopolskiekstra profit, nacionalni monopoli nastoje proiriti svoju djelatnost i van nacionalnih granica. U tome im naruito pogoduje izvoz kapitala, jer se tako lake preskau dravne barijere. Tenja krupnih monopola da ostvare to vei monopolski ekstraprofit, zaposjednu izvore jeftinih sirovina, energije, radne snage i sl. putem podjele trita u svijetu, s jedne strane, i opte konkurencije s druge strane, dovela je do uspostavljanja sporazuma meu njima, odnosno do nastanka meunarodnih monopola. Meunarodni monopoli predstavljaju savez krupnih nacionalnih preduzea koja se udruuju radi monopolisanja proizvodnje i prodaje odreene robe, eksploatacije sirovina, energije i uveanja kapitala na svjetskom nivou.Ostvarivanje nauno tehnoloke revolucije, irenje svjetskog trita, uveanje kapitala i sl., doveli su do toga da meunarodni monopoli prerastaju u multinacionalne kompanije ( dominacija nacionalnog kapitala i upravljanja ) i transnacionalne kompanije ( bez dominacije nacionalnog kapitala i upravljanja ).

Transnacionalne kompanije zasnivaju svoje poslovanje na kapitalu jedne zemlje koja je zastupljena u vie zemalja i posluju u jednoj do pet zemalja.

LITERATURA1) Transnacionalne korporacije, Dr. Milan Vojnovi, Beograd, 1977. God.2) Strana ulaganja u Bosni i Hercegovini i u svijetu, Dr. Tufik Burnazovi, Sarajevo, 1996. God

3) Meunarodne finansije u globalnoj ekonomiji, Dr. Dragoljub Stojanov, Sarajevo, 2000. god.

4) Zakon o politici direktnih stranih ulaganja, Slubeni glasnik BiH 4/98

5) www.hnb.hr6) www.fipa.gov.ba

7) CLDS (2007), Grinfild investicije u Srbiji, Prvi izvetajKova O. (2001),8) Meunarodne finansijeKovaevi R. (2008),

9) Poveanje izvoza kao faktor smanjivanja neravnotee spoljnotrgovinskog bilansa10) Unkovi M. (1980), Meunarodno kretanje kapitala i poloaj Jugoslavije, Nauna knjiga, Beograd

11) UNCTAD, United Nations, World Investment Report 2000, New York and Geneve, (2000)

12) Prof. Dr. Milija Zeevi ,Internacionalni menadment 13) Brien R. Jet, Contesting Global Governance: Multinational Economic Institutions and Global Social Movements, Cabridege Universitz Press, 200014) Scholte J. A., Globalization a critical introduction, New Zork, 2000

15) Christian Palloix, "L'Economie Mondiale Capitaliste et les firmes Multinationales"16) Stephen Hymer, "Efikasnost (pruturjecja) multinacionalnih korporacija", Zagreb17) Ljubomir Tadic, "Nauka o politici", Beograd, 1988.18) Dr Bogdan Ili, Dr Predrag Jovanovi Gavrilovi, Dr Aleksandar Graanac, Meunarodna ekonomija i finansije, Beograd, 2006.

Brien R. Jet, Contesting Global Governance: Multinational Economic Institutions and Global Social Movements, Cabridege Universitz Press, 2000, pp. 18.

Scholte J. A., Globalization a critical introduction, New Zork, 2000, pp. 17-23.

PAGE 1

Sheet1

ZEMLJE (STRANI INVESTITORI)IZNOS (MILIONI EURA)

vajcarska50

Njemaka27

Turska 19

Srbija16

Hrvatska14

Italija11

Holandija4

Kraljevina saudijska arabija3

Ujedinjeni arapski emirati3

Luksemburg3

Danska2

Kcipar2

vedska 1

Kuvajt1

Ostale zemlje18

UKUPNO174