STUDIJA ZA DETSKA SIROMA[TIJA - unicef.org · studija za detska siroma[tija iii.3. Перцепцијата на децата за сиромаштијата и нејзиното

For every childHealth, Education, Equality, ProtectionADVANCE HUMANITY

STUD

IJA

ZA

DETS

KA

SI

RO

MA

[TI

JA

STUDIJA ZA DETSKA SIROMA[TIJAvo pjr Makedonija*

Kancelarija na UNICEFMitropolit Teodosij Gologanov 42a

P. Fah 491tel: ++389 32 31 150

faks: ++389 32 31 151email: [email protected]

1000 Skopje

ISBN 978-9989-116-37-7

CIP - Katalogizacija vo publikacijaNacionalna i univerzitetska biblioteka “Sv. Kliment Ohridski”,Skopje

316.344.233-053.2(497.7)(049.3)

STUDIJA za detska siroma{tija vo pjr Makedonija : (kone~en dokument – 30.07.2007) / urednik na sodrìnata Jordanka Gan~eva ; urednik na angliskiot tekst Dejvid Jan Dejvison. – Skopje ; Kancelarija na UNICEF, 2007. – 164 str. : ilustr. ; 30 sm

Fusnoti kon tekstot. – Bibliografija: str. 127-131. – Sodrì i: Aneksi 1 – 6

ISBN 978-9989-116-37-7

1. Gan~eva, Jordankaa) Siroma{tija – Deca – Makedonija - Studii

COBISS.MK-ID 70667530

�STUDIJA ZA DETSKA SIROMA[TIJA


* Обединетите нации привремено ја ословуваат земјата како „Поранешна Југословенска Република Македонија“. Заради поедноставување, понатаму во текстот земјата се ословува како „Македонија“.

Уредник на содржината: Јорданка ГанчеваУредник на англискиот текст: Карл Спенс

Членови на тимот и автори:

Павлина Петрова, Институт за истражување на економски политики

Јорданка Ганчева, Институт за истражување на економски политики

Катерина Стојановиќ- Алексоска, Институт за истражување на економски политики

Абдулменаф Беџети, Универзитет на Југоисточна Европа

Благица Новковска, експерт

Лина Ќостарова-Унковска, Центар за психосоцијални и кризни дејства

Дејан Атанасов, Центар за психосоцијални и кризни дејства

Жанета Чонтева, Центар за психосоцијални и кризни дејства

Марија Доневска, Институт за социјална работа и социјална политика, Филозофски факултет

Сафета Чучак, Центар за психосоцијални и кризни дејства

Калинка Сентиќ-Габер, ФОРУМ- Центар за стратешко истражување и документација

Мислењата изразени во оваа публикација се ставови на оние коишто придонеле кон создавање на материјалот и уредниците и не мора нужно да ги одразуваат политиките и погледите на УНИЦЕФ.

� STUDIJA ZA DETSKA SIROMA[TIJA

Кратенки

ЦЕИ (CEE) .............................................................................................................Централна и Источна ЕвропаЗНД (CIS) ........................................................................................................... Заедница на независни државиРИПЗ (DMFT) ......................................................................................... Расипани, извадени и поправени забиДПТ ......................................................................................................................Дифтерија, пертусис и тетанусЕК .............................................................................................................................................Европска комисијаАзВ ................................................................................................................................Агенција за вработувањеЕУ ...................................................................................................................................................Европска УнијаССИ .......................................................................................................................Скала на семејно изобилствоЗС ............................................................................................................................................Закон за семејствоБДП .............................................................................................................................Бруто домашен производОЛ ..................................................................................................................................................... Општ лекарЗОУД ............................................................................................Здравствено однесување на училишни децаФЗО ...............................................................................................................Фонд за здравствено осигурувањеМФК ........................................................................................................Меѓународна финансиска корпорацијаММФ ..................................................................................................................... Меѓународен монетарен фондЗДЗ ................................................................................................................................Закон за детска заштитаЗОВН ..........................................................................Закон за осигурување од вработеност и невработеност АРС ............................................................................................................................... Анкета на работна силаЗОО .....................................................................................................................Закон за основно образованиеЗСЗ ......................................................................................................................... Закон за социјална заштитаМICS ...........................................................................................Мултииндикаторско кластерско истражувањеМКД .......................................................................................................................................... Македонски денарМТСП ........................................................................................... Министерство за труд и социјална политикаMзЗ ............................................................................................................................Министерство за здравствоНЦЗС ........................................................................................ Национален центар за здравствена статистикаНВО ................................................................................................................................Невладини организации ОЕЦД ........................................................................................ Организација за економска соработка и развојФПИО ...........................................................................................Фонд за пензиско и инвалидско осигурувањеЗПРП .................................................................................................... Заем за програмски развојни политикиСЕС ..................................................................................................................................Социоекономски статусСПВИ .............................................................................................................Статус на проекти во извршувањеДЗС ........................................................................................................................ Државен завод за статистикаЦСР ..........................................................................................................................Центри за социјална работаП5СС ...............................................................................Стапка на смртност на деца под петгодишна возрастУНДП ...............................................................................................Програма за развој на Обединетите нацииУСАИД .........................................................................................Американска агенција за меѓународен развојСЗО ............................................................................................................... Светска здравствена организацијаВИМЕС .............................................................................Виенски институт за меѓународни економски студии


СОДРЖИНА

ВОВЕД.................................................................................................................5I. Дефиниции и методологија.........................................................................7I.1. Дефиниции .................................................................................................................................................... 7

I.1.1. Детска сиромаштија.............................................................................................................................. 7I.1.2. Социјално исклучување на дете........................................................................................................ 8

I.2. Мерење на детската сиромаштија и социјалното исклучување.......................................................... 8

II. Основни макроекономски индикатори и нивоа на сиромаштија. во Mакедонија.............................................................................................13II.1. Преглед ....................................................................................................................................................... 13

II.2. Невработеност, вработеност и сиромаштија........................................................................................ 14II.2.1. Невработеност.................................................................................................................................... 14II.2.2. Вработеност........................................................................................................................................ 16II.2.3. Нееднаквост и стапки на сиромаштија........................................................................................... 17

III. Анализа на расположиви податоци за сиромаштијата . и социјалното исклучување во Mакедонија.........................................21III.1 Анализа на статистичките информации собрани преку анкетите на . Државниот завод за статистика.............................................................................................................. 22

III.1.1 Мерење на сиромаштијата и социјалното исклучување во Македонија...................................... 22

III.1.2 Статистика поврзана со детската сиромаштија и социјалното исклучување............................. 23III.1.2.1. Материјална состојба.................................................................................................................... 23III.1.2.2. Социјално исклучување на млади луѓе..................................................................................... 26III.1.2.3. Образование................................................................................................................................... 27III.1.2.4. Здравје на детето........................................................................................................................... 30III.1.2.5. Детски труд...................................................................................................................................... 32III.1.2.6. Опкружување.................................................................................................................................. 33

III.2 Анализа на податоците од анкетата 2006 ЗОДУВ (HBSC) ................................................................. 34III.2.1 Процедура- Анализа на ЗОДУВ индикаторите за сиромаштија................................................. 35III.2.2 Резултати............................................................................................................................................. 36III.2.2.1. Дескриптивна статистика за ЗОУД индикаторите на сиромаштија....................................... 36III.2.2.2. Асоцирање на индикаторот на сиромаштија (СИС) со одреден број . индикатори поврзани со здравјето и добросостојбата на децата........................................ 37


III.3. Перцепцијата на децата за сиромаштијата и нејзиното влијание врз нивниот живот- . квалитативна студија............................................................................................................................... 46

III.3.1. Вовед во студијата................................................................................................................................ 47III.3.2. Контекст на студијата....................................................................................................................... 47III.3.3. Цели на студијата.............................................................................................................................. 48III.3.4. Методи................................................................................................................................................. 48III.3.5. Резултати – Одговори на прашањата во истражувањето.......................................................... 51III.3.5.1. Првата асоцијација на децата на „сиромаштија“..................................................................... 54III.3.5.2. Дискусии со деца за прашањата од истражувањето............................................................... 56III.3.5.3. Резултатите од работилницата со Дневниот центар за деца на улица................................ 57.III.3.5.4. Дискусија за резултатите.............................................................................................................. 60III.3.5.5. Заклучоци........................................................................................................................................ 62

IV. Преглед на најновите државни реформи во Mакедонија...................65IV.1. Реформи на деловното опкружување.................................................................................................. 65

IV.2. Реформи на пазарот на труд.................................................................................................................. 67

IV.3. Реформирање на образованието.......................................................................................................... 68

IV.4. Реформи во здравството........................................................................................................................ 72

IV.5. Реформи на социјалната заштита......................................................................................................... 75

V. Национално законодавство и прашањата врзани за децата..............79VI.1 Основни права на детето......................................................................................................................... 79

VI. Преглед на буџетски средства насочени за децата............................95VI.1 Расходи во социјалната заштита............................................................................................................ 95

VI.2 Расходи во здравствената заштита....................................................................................................... 95

VI.3. Буџетски средства наменети за образование..................................................................................... 99

VI.4. Буџетски средства наменети за локални невладини организации............................................... 101

Библиографија..............................................................................................102

Анекси.............................................................................................................105.

Белешки..........................................................................................................135


ВОВЕДОваа студија за детската сиромаштија во Македонија има за цел да фрли светлина врз сложеното прашање на детската сиромаштија и социјалното исклучување во Македонија и да го продлабочи разбирањето за детерминантите и најновите трендови. Со тоа се надеваме дека оваа студија ќе обезбеди критички информации за развој на корекции во политиката засновани врз евиденција.

Овој извештај е организиран во осум поглавја кои го опишуваат националниот контекст во кој се одвиваат различни аспекти на сиромаштијата и социјалното исклучување во Македонија, особено во однос на децата.

Првото поглавје ги дава главните дефиниции и методолошки прашања.

Второто поглавје ја опишува економската позадина и контекстот во кој се случува сиромаштијата и социјалното исклучување, вклучувајќи преглед на основните макроекономски индикатори за последните 15 години и опис на тоа како тие се поврзани со сиромаштијата и социјалното исклучување.

Во обид да се илустрира обемот на детската сиромаштија и социјалното исклучување во Македонија, третото поглавје ги опишува широките димензии на сиромаштијата и социјалното исклучување преку анализа на три вида податоци. Првиот вид податоци се официјалните статистички податоци собрани од анкети за сиромаштија, анкети за семејни приходи, анкети за образовниот и здравствениот статус на децата, демографски анкети и Кластерската мултииндикаторна анкета 2005 (КМИА). Вториот вид податоци што се земени предвид се податоци собрани од анкета од 2006: Здравствено однесување на децата на училишна возраст (ЗОДУВ). Имајќи предвид дека овие податоци се извлечени директно од гледиштата на децата, нивната анализа дава подлабоко разбирање на димензиите на сиромаштијата, социјалното исклучување и како тие влијаат врз животот на децата. Третиот вид податоци коишто се испитувани се квалитативни податоци, собрани преку студија спроведена кај деца од три етнички групи (Албанци, Македонци и Роми) од рурални и урбани заедници. Главната цел на студијата беше да се дознаат погледите на децата и нивното разбирање на сиромаштијата и нејзиното влијание врз нивниот живот и животот на другите. Оваа анализа на квалитативни податоци се обидува да даде поголема длабочина и нијанса во разбирањето на читателот за сложената природа на сиромаштијата и социјалното исклучување во Македонија и да се подобри разбирањето на влијанието врз развојот и добросостојбата на децата.

Поглавјата четири, пет и шест даваат увид во одговорите на Владата во однос на детската сиромаштија и социјалното исклучување и прашањата поврзани со тоа. Поглавјето четири дава преглед на главните социоекономски реформи коишто се смета дека имаат потенцијал да влијаат врз сиромаштијата и социјалното исклучување во Македонија, имено, реформата на деловното опкружување, реформи на пазарот на труд, реформата на системот на социјална заштита, како и реформите во здравството и образованието. Петтото поглавје разгледува како законодавството и владините стратешки документи ги опфаќаат прашањата поврзани со детската сиромаштија и социјалното исклучување, а шестото поглавје дава преглед на буџетските распределби за програми и активности во поддршка на добросостојбата на децата и особено програми и активности насочени кон децата коишто страдаат од сиромаштија и социјално исклучување.

Седмото поглавје опишува, во врска со справувањето со детската сиромаштија и социјалното исклучување, примери од најдобрите практики применети во други земји.



i. ДЕФИНИЦИИ И МЕТОДОЛОГИЈАI.1. ДефиницииI.1.1. Детска сиромаштија

Примарниот предизвик за која било влада што сака да ја намали детската сиромаштија е да воспостави консензус за тоа како најдобро да се дефинира и измери детската сиромаштија затоа што начинот на кој се дефинира проблемот го одредува начинот на кој истиот се мери и решава.

Во моментот нема заеднички или универзални дефиниции за сиромаштијата или детската сиромаштија.

Според Светската банка: Сиромаштија е глад. Сиромаштија е немање засолниште. Сиромаштија е да си болен и да не можеш да отидеш на доктор. Сиромаштија е да немаш пристап до училиште и да не знаеш да читаш. Сиромаштија е да немаш работа, страв за иднината, живот од ден за ден. Сиромаштија е да изгубиш дете заради болест што ја донела нечиста вода... 1

Според Европската комисија луѓето се карактеризираат како сиромашни, кога нивниот приход и ресурси се толку несоодветни што ги спречуваат да имаат животен стандард што се смета за прифатлив во општеството во кое живеат. Заради нивната сиромаштија тие можат да искусат многуслојни непогодности преку невработеност, ниски примања, лошо

домување, несоодветна здравствена заштита и бариери за континуирано учење, култура, спорт и рекреација. Тие честопати се исклучени и маргинализирани од учеството во активности (економски, социјални и културни), кои се норма за другите луѓе и нивниот пристап до основните права може да биде ограничен.2

Овие дефиниции опфаќаат широк опсег на прашања, од недостиг на средства и материјални ресурси до ограничен пристап до основните човекови права.

Дефинирањето на детската сиромаштија е уште посложено, особено заради улога на децата во општеството и нивната вродена ранливост. Децата зависат од своите семејства и од ресурсите наменети за нив, додека во исто време тие се независни членови на општеството со право на социјално учество во сите области од животот.3

Децата имаат потреба од основни ресурси и услуги со цел да се развиваат и ментално, и физички и емотивно. Тие имаат потреба од образовни капацитети, вакцини, здравствена заштита, безбедност, исхрана, чиста вода и поддржувачко опкружување за целосно да се развијат во здрава возрасна единка. Заради нивните посебни развојни потреби во текот на овој „критичен период од животот, децата се особено ранливи на експлоатација и злоупотреба“ .4 Според тоа, во рамките на општиот контекст на сиромаштија,


детската сиромаштија има специфична димензија. Децата поакутно ги искусуваат сите форми на сиромаштија од возрасните заради нивната ранливост и затоа што изгубените можности во детството честопати не можат повторно да бидат добиени подоцна во животот.5

Во контекстот на сите овие прашања и вкупната сложеност на прашањата околу детската сиромаштија, УНИЦЕФ ја разви следната работна дефиниција на детска сиромаштија: Деца што живеат во сиромаштија се оние кои искусиле недостиг од материјални, духовни и емоционални ресурси потребни за опстанок, развој и напредок, со што не биле во можност да ги уживаат своите права, да го остварат целосно својот потенцијал или да учествуваат како целосни и рамноправни членови на општеството.6

Овде материјалните ресурси вклучуваат приход, храна, пристап до образование или здравствени услуги, заштита од ризици по здравјето, како што се, на пример, оние врзани со тешка физичка работа. Духовните ресурси вклучуваат поттик, значајност, очекувања, модели и врснички односи. Емоционалните ресурси вклучуваат љубов, доверба, чувство на прифатеност и вклученост, и отсуството на ситуации на злоупотреба.7

Надоградувајќи се на дефиницијата на УНИЦЕФ за детската сиромаштија и за целите на оваа студија, ние ја дефинираме детската сиромаштија како лишеност, предизвикана од недоволно ресурси за соодветен раст, развој и ограничен пристап до основните услуги како што се социјалната заштита, здравствената заштита и образованието, кое го спречува детето да ги ужива своите права, да го оствари својот полн потенцијал и да учествува како рамноправен член на општеството.

I.1.2. Социјално исклучување на дететоЕвропската комисија го дефинира социјалното исклучување како процес во кој одредени поединци се истиснати до работ на општеството и се спречени целосно да учествуваат заради нивната сиромаштија, или недостигот од основни оспособености и можности за континуирано учење или како резултат на дискриминација. Ова ги оддалечува од работа, приход и можности за образование, како и од мрежите и активностите во општеството и заедницата.8

Социјалната исклученост не секогаш значи сиромаштија. Можно е да се биде сиромашен, но да се биде социјално вклучен, како што е можно и да се биде социјално исклучен, без да

се биде сиромашен. Иако тоа не е едно те исто, сиромаштијата и социјалното исклучување, сепак, се тесно поврзани. Луѓето што живеат во сиромаштија се изложени на поголем ризик од социјално исклучување, затоа што недостигот на ресурси честопати ги ограничува нивните образовни и развојни можности и со тоа последователно ги спречува да учествуваат во економскиот, социјалниот и културниот живот во нивното општество.

Што се однесува до децата, сиромаштијата е силна детерминанта не само за тековното, туку и за идното социјално исклучување. Децата што растат во сиромашни домаќинства често имаат ограничен пристап до образование и според тоа често имаат ограничени можности за идно вработување и соодветен приход. Овие фактори често доведуваат до тоа децата да бидат заробени во еден интергенерациски циклус на сиромаштија и социјално исклучување.

За целите на оваа студија, социјалното исклучување на децата е дефинирано, во контекст на детската сиромаштија, како тековна неспособност да се учествува во социјалниот и културниот живот на заедницата, како и ограничен пристап до основните услуги кои, во комбинација, ја загрозуваат идната способност на детето целосно да учествува во општеството.

I.2. Мерење на детска сиромаштија и социјално исклучувањеСпоред Светската банка9: За да се знае што помага да се намали сиромаштијата, што функционира, а што не, што се менува со текот на времето, сиромаштијата треба да биде дефинирана, мерена и проучувана, па дури и искусена. Имајќи предвид дека сиромаштијата има многу димензии, треба да се гледа преку низа индикатори- нивоа на приходи и потрошувачка, социјални индикатори, индикатори на ранливост на ризици и на социополитички пристап. Сиромаштијата денес на широко се разбира како мултидимензионален феномен, во кој приходот - или дури материјалното лишување - е само една, но, јасно, многу важна димензија.

Има различни пристапи кон мерењето на сиромаштијата. Најчестите пристапи се монетарниот пристап и пристапот како лишување.

Монетарниот пристап кон идентификувањето и мерењето на сиромаштијата е најмногу


употребуван метод од страна на меѓународните развојни агенции. Овој метод употребува линија на сиромаштија заснована врз приход или потрошувачка и ги идентификува лицата кои живеат под таа линија. Најмногу употребуваниот монетарен пристап е линија на сиромаштија од 1 долар дневно, воспоставен во 1985 година од страна на меѓународна финансиска организација, преку анализа на линии на сиромаштија од 33 земји кои беа претворени во УСД долари, со употреба на курс на паритет на куповна моќ (ППП) на располагање во секоја земја. Оваа анализа одреди дека линиите на сиромаштија се собрани околу 1 долар дневно во константни 1985 ППП долари. Во 1990 година, Светската банка издаде студија10 која обезбеди глобални пресметки на сиромаштија засновани врз долар-на-ден (1985 ППП). Оваа студија беше инструментална во одредувањето на долар-дневно, како апсолутен минимален меѓународен животен стандард, под кој поединците не можат да си ги задоволат своите основни потреби.

Пристапот на лишување воспоставува комплет од основни услуги и оспособености и потоа го мери бројот на луѓе кои немаат пристап до таа кошничка на услуги и оспособености.

Кога се мери сиромаштијата може да се мери и апсолутната и релативната сиромаштија. Апсолутната сиромаштија го мери бројот на луѓето кои живеат под одреден праг на приходи (линија на сиромаштија) или бројот на домаќинства кои не можат да си обезбедат одредени основни стоки и услуги како храна, засолниште, вода, санитарни услуги или здравствена заштита. Се смета дека потребите

се одредени на ниво кое обезбедува опстанок. Од друга страна, релативната сиромаштија мери во која мерка едно домаќинство не може да обезбеди „одреден” животен стандард, заеднички за конкретна земја. Релативната сиромаштија е индикатор кој мери дали приход на поединец или домаќинство е низок во однос на другите сектори на општеството, но не мора нужно да подразбира и дека основните потребни не се задоволени. Мерките на релативната сиромаштија можат да се употребат и како индикатори на социјалната нееднаквост.

Во смисла нефлексибилност и применливост, релативната сиромаштија дозволува прилагодувања во линијата на сиромаштијата и во минималните средства потребни за живот во едно општество. Релативната сиромаштија, исто така, го одразува и погледот дека сиромаштијата наметнува повлекување или исклучување од активно членство во општеството. Апсолутната сиромаштија, од друга страна, не ја опишува мерката на нееднаквост во приходите во едно општество, ниту фактот дека потребите се социјално одредени и дека тие се менуваат со текот на времето. Следствено, апсолутната дефиниција треба периодично да се прилагодува за да го земе предвид технолошкиот и социјалниот развој, како што се подобрените санитарни методи или подобрувањата во примарната здравствена заштита.11

Во 1996 година, Македонија усвои линија на релативна сиромаштија како национален стандард за пресметување на нивоата на сиромаштија. Државниот завод за статистика (ДЗС) ја има дефинирано сиромаштијата на

�0 STUDIJA ZA DETSKA SIROMA[TIJA

ниво на 70 проценти од медијан-еквивалентната потрошувачка (наместо 60 проценти од приходот- како во случајот на Европската Унија (ЕУ), со примена на еквивалентната скала на Организацијата за економска соработка и развој (ОЕЦД) за прилагодување во однос на големината на домаќинството и составот.

Иако, концептуално, приходите исто така можат да се користат, потрошувачката е избрана како основа за мерење заради следните специфики на земјата:

Во текот на подолг временски период домаќинствата се соочуваат со големи варирања на нивните приходи, особено имајќи предвид дека, на пример, примањето на нето-платите понекогаш доцни и до неколку месеци;

Домаќинствата ретко ги пријавуваат социјалните трансфери;

Некои домаќинства, особено оние во кои главата на домаќинството работи во странство, не го пријавуваат приходот што го добиваат од приватни трансфери. Имајќи предвид дека овие домаќинства често се состојат од низа членови, може да изгледа како да имаат минимални приходи, но високи трошоци;

Трошоците покажуваат поголема стабилност во текот на времето и

Во тековните социоекономски услови приходите често не се доволни за покривање на трошоците. Многу осиромашени семејства

во Македонија се справуваат со транзицијата преку опстанок врз основа на заштеди од времето пред транзицијата и други ресурси и не се потпираат на „редовни„ дневни приходи. Зголемената невработеност создаде услови во кои домаќинствата опстануваат врз основа на рурални производи, генерирани во рамките на обединето семејно стопанство и од приход заработен во странство од страна на македонските емигранти. Неформалната или сива пазарна економија, исто така, отежнува да се одреди точниот број семејства кои се издржуваат преку приход од неформални активности.

По дефинирањето на прагот на сиромаштија, може да се одреди и процентот на домаќинства кои живеат под линијата на сиромаштија. Примарната мерна единица за сиромаштија е домаќинството. Во однос на детската сиромаштија, ситуацијата е посложена затоа што децата зависат од ресурсите на домаќинството, но и на специфични ресурси кои им се доделуваат во рамките на домаќинството.Во контекстот на горната дискусија и за целите на оваа студија беше решено да се усвојат следните методолошки пристапи кон мерењето и оцртувањето на детската сиромаштија и социјалното исклучување во Македонија:

1. Преглед на макроекономските индикатори, трендови и економски реформи за одредување на општото економско и социјално опкружување, во кое се случува сиромаштијата и социјалното исклучување и за подобро да се разберат одредниците на сиромаштијата и социјалното исклучување.

2. Анализа на три различни видови податоци, со цел да се експонираат димензиите и детерминантите на сиромаштијата и социјалното исклучување во Македонија, како и нивното влијание врз животот на децата. Овие извори на податоци се:Официјална статистика; 2006, Здравствено однесување на училишни

деца - анкета;Перцепцијата на децата во Македонија за

сиромаштијата квалитативна студија.

Податоците добиени од официјалната статистика се добиени од националните анкети за сиромаштија, анкети за потрошувачка на домаќинствата, анкети за образовниот и здравствениот статус на децата, демографските анкети и Кластер анкетата со бројни индикатори од 2005. Анализата на овие податоци

��STUDIJA ZA DETSKA SIROMA[TIJA

ќе помогне да се воспостави општо разбирање на детската сиромаштија и социјалното исклучување во Македонија, преку идентификување на клучни индикатори кои се однесуваат на: материјална состојба (сиромаштија, лишеност); образование (учество во образовниот процес); здравје (здравје при раѓање, исхрана) и детски труд.

2006 Здравствено однесување на училишни деца

2006 Здравствено однесување на училишни деца е низ-национална, должинска истражувачка студија, спроведена во 41 земја од Европа, Северна Америка и Канада со користење на стандарден прашалник. Во Македонија покрива систематски и стратифициран случаен примерок од 5.281 ученици, на возраст од 11 и 15 години, со два потпримерока (студенти од македонско и албанско потекло), разделени во три категории долж линијата на сиромаштија кои се однесуваат на високи, средни и ниски нивоа на скалата на семејно богатство. За целите на оваа студија ќе се употребат две категории од скалите и ставките на ЗОУД, кои се однесуваат на детска сиромаштија и здравствен статус на адолесценти:

Скали/ставки на ЗОУД кои ја мерат детската сиромаштија – скалата на семејно богатство (ССБ), ставка на занимање на родителите, ставка на согледано семејно богатство и ставка на семејна структура;

Скали/ставки на ЗОУД кои мерат услови поврзани со здравјето и однесувањата на адолесцентите кои живеат во Македонија, поделени на неколку подгрупи кои вклучуваат: општо здравје/ментално здравје – ставка на самоизвестено општо здравје, индекс на ментално здравје, ставки на здравствени поплаки; исхрана и физичка активност- ставка на зачестеност на храната, ставка на физичка активност; ризични однесувања - ставки на пушење тутун, употреба на алкохол и пијанство, ставка за употреба на канабис (животно време), ставка сексуално здравје, ставка физички тепачки, ставки малтретирање и бидување малтретиран, ставка на медицински третирана повреда, ставки на општа задоволност од животот-задоволство од животот и среќа; социјални односи - ставки родител-дете и односи меѓу врсници, ставки за прилагодување во училиште.

Имајќи предвид дека овие податоци се добиени директно од деца, нивната анализа би требало да овозможи подлабоко разбирање на димензиите на детската сиромаштија и социјалното исклучување,

како и нивното влијание врз развојот на децата, врз нивните животни перцепции.

Перцепциите на децата за сиромаштијата во Македонија – квалитативна студија

Оваа квалитативна студија беше спроведена меѓу деца од различни етнички групи, по потекло од различни заедници (рурални и урбани) и со различен образовен статус (и.е. и во и надвор од образовниот систем). Главната цел на оваа студија беше да се истражи како децата ја разбираат сиромаштијата и нејзиното влијание врз животот на луѓето, и како таква овозможува вклучување на перспективите на децата во рамките на вкупниот дискурс за детската сиромаштија и социјалната исклученост, содржана во оваа студија. Методолошкиот пристап на студијата Перцепциите на децата за сиромаштијата се движеше околу партиципаторна работилница на тема „сиромаштија наспроти добросостојба во мојата заедница“ каде на децата им беше дадена шанса да зборуваат за работите што ги прават среќни и оние кои ги загрижуваат; да дискутираат за сиромаштијата како поим; да ги дефинираат и поврзат компонентите што го сочинуваат искуството на сиромашните деца (и.е. искуства во училиштето, семејството, заедницата и опкружувањето) и да дискутираат за влијанието на сиромаштијата врз здравјето, постигнувањата во училиштето, работата, социјалните односи и правата на децата. Се очекува анализата на квалитативните податоци добиени од студијата Перцепциите на децата за сиромаштијата значајно да придонесе кон подобрено разбирање на сложеноста на сиромаштијата и социјалното исклучување во Македонија, и на влијанието врз развојот и добросостојбата на децата.

3. Анализа на законодавството кое се однесува на децата, со цел да се идентификуваат слабите и силните страни, и да се разгледаат одговорите на Владата за прашањето на детската сиромаштија и социјалното исклучување.

4. Анализа на неколку примери на меѓународни најдобри практики на полето на намалувањето на детската сиромаштија и социјалната исклученост, како важни инпути кон развој на политика која соодветствува на околностите во Македонија.

�� STUDIJA ZA DETSKA SIROMA[TIJA


ii. ОСНОВНИ МАКРОЕКОНОМСКИ ИНДИКАТОРИ И НИВОА НА СИРОМАШТИЈА ВО МАКЕДОНИЈА

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06

Графикон 1: Realen rast na bruto-doma{en proizvod vo %

Извор: Државен завод за статистика

II.1. Преглед Од почетокот на транзицијата кон пазарно стопанство, Македонија не беше во состојба да постигне стабилен економски раст и развој и од низа различни причини скокна од еден циклус во друг.

Почетокот на транзицијата од централно планирано стопанство кон пазарно стопанство

започна со длабок пад на бруто-домашниот производ (БДП), кој беше проследен со постепено заздравување на стопанството кое доведе до период, во 2000 година, кога се посведочи највисоко ниво на економски раст во текот на вкупниот процес на транзиција (4.5 проценти). За жал, овие економски резултати имаа краток век и бргу се стопија наспроти меѓуетничкиот конфликт, кој доведе до негативен раст од - 4.5 проценти. Оваа криза беше проследена со постепено заздравување, кое резултираше во повторно постигнување на ниво на раст од околу 4 проценти во 2005 година (види Табела 1).

Сепак, БДП на Македонија сè уште флуктуира на ниво кое е околу 10 проценти пониско од нивото пред транзицијата.

Табелата дадена во продолжение ги прикажува македонските основни макроекономски индикатори за последните 14 години.

Кратка анализа на макроекономските податоци сугерира дека во текот на периодот на транзиција творците на политиката биле повеќе


Табела 1- Избрани макроекономски индикатори 1993 - 20061993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 200612

Реален раст на БДП (процент)

-7.5 -1.8 -1.1 1.2 1.4 3.4 4.3 4.5 -4.5 0.9 2.8 4.1 4.1 3.2

Просечна стапка на инфлација

349.8 121.8 15.9 3.0 4.4 -0.8 -1.1 5.8 5.5 1.8 1.2 -0.4 0.5 3.2

Биланс на централен буџет и јавни фондови (процент од БДП)

-13.4 -2.9 -1.2 -0.5 -0.4 -1.7 0.0 1.8 -7.2 -5.7 -1.1 0.0 0.2 -0.6

Трговски биланс во милиони УСД

42.8 -184.9 -222.8 -314.7 -386.1 -515.1 -495.8 -690.4 -526.4 -804.3 -847.9 -1112.1 -1057.5 -1285.2

Девизни резерви (во милиони УСД)

123.2 172.4 282.9 277.5 258.7 323.9 449.9 699.5 755.6 725.3 903.4 975.3 1324.7 1865.8

Долг кон странство (процент од БДП)

45.4 37.2 32.1 26.5 30.3 41.1 40.9 43.1 43.5 43.5 39.7 38.7 39.1 39.2

ДСИ (процент од БДП) n.a. 0.7 0.3 0.3 0.9 3.6 0.9 4.9 12.8 2.1 2.1 2.9 1.7 6.2Стапка на невработеност

27.7 30.0 35.6 31.9 36.0 34.5 32.4 32.2 30.9 31.9 36.7 37.2 37.3 36.0

Извор: НБРМ, Министерство за финансии и Државниот завод за статистика

Графикон 2: БДП промени од година во година (просек 1999 -2006)

4.94.4

3.9 3.7

3.0

1.9 1.8

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

фокусирани кон постигнување и одржување на макроекономска стабилност (преку строга монетарна политика и фискална дисциплина), отколку кон постигнување на одржлив економски раст. Ова јасно се гледа преку истрајните ниски стапки на инфлација (во некои години дури и дефлација); постојаниот раст на девизните резерви (во присуство на недостиг од внатрешни инвестиции); и во упорните ниски нивоа на странски долг (иако според Договорот од Мастрихт на Македонија и е дозволено да го одржува странскиот долг на ниво на 60 проценти од БДП).

Фокусирањето врз макроекономската стабилност, сепак, доведе до задоцнети и занемарени структурни реформи а тоа резултирало во тоа македонската економија да биде една од најмалку динамичните и најбавно растечките во регионот.13

Извор: ММФ Преглед на светската економија, 2007 и Државниот завод за статистика

Несоодветноста на системските структурни реформи во текот на периодот на транзиција резултира во неконкурентно, понекогаш дури и непријателско, деловно опкружување кое довело до ниско ниво на инвестиции, ниска стапка на вработеност и последователен пад на животниот стандард.

Петте последователни години на економски раст (од 2001) немаат доведено до суштински промени во економското и социјалното опкружување на земјата. Иако макроекономските постигнуваат претставуваат солидна основа за зајакнување на локалното стопанство, повисока стапка на вработеност и намалување на сиромаштијата, нема да се случат без натамошна структурна реформа.

Според оценката на Меѓународниот монетарен фонд (ММФ) од 2006 година, индикаторите за македонското деловно опкружување и ниското ниво на директни странски инвестиции сугерираат дека се потребни значителни структурни реформи, со цел да се преведе постигнатата макроекономска стабилност во одржан и брз раст, поврзан со повисоки приходи и подобар животен стандард.14

Во 2007 година, нивото на невработеност и на сиромаштијата, ниското ниво на инвестиции и огромниот трговски дефицит продолжуваат да бидат главни проблеми со кои се соочува стопанството, заедно со корупцијата, ниската институционална оспособеност, неефикасниот правосуден систем и непријателското деловно опкружување. Владата ќе ги опфати сите овие проблеми во својата четиригодишна економска програма.15

II.2. Невработеност, вработеност и сиромаштија II.2.1. Невработеност

Според податоците од јавните анкети16 објавени во неодамнешниот Извештај за рано предупредување на Програмата за развој на Обединетите нации (УНДП), речиси сите граѓани во Македонија, без оглед на нивното социјално

Албанија

БиХ

Бугарија

Романија

Хрватск

а

Макед

онија

Србија


0369

1215182124273033363942

93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06

Графикон 4: Stapka na nevrabotenost

и етничко потекло, пол, возраст или рурална/урбана дистрибуција, го истакнуваат проблемот на невработеност и сиромаштијата како најзначајни проблеми во Македонија.17

По Босна и Херцеговина, која има стапка на невработеност од 45 проценти, Македонија ја има втората највисока стапка на невработеност меѓу земјите на Југоисточна Европа (види го графиконот даден подолу).

Извор: Виенскиот институт за меѓународни економски студии (WIIW)18


Според официјалните податоци, нивото на невработеност во Македонија варира меѓу 36 проценти и 37,3 проценти од 1995 година, што сугерира дека проблемот е структурен и дека економските реформи кои биле спроведени до денес не се соодветни.

Следните две прашања се значајни кога се дискутира невработеноста во Македонија:

1. Дури и пред транзицијата, Македонија имала компаративно висока стапка на невработеност од околу 20 проценти, а нејзиното стопанство било најмалку развиено во рамките на поранешна Југославија.19

2. Постоењето на значителна неформална економија довело до значајно преценување на реалната стапка на невработеност.20 Според податоците од низа различни извори, неформалната економија во Македонија придонесува со околу 30 до 45 проценти во вкупниот БДП.21 Покрај тоа, високите даноци на трудот (на пример, персоналниот данок на доход, социјалното, здравственото и работното осигурување),22 нефлексибилното трудово законодавство кое создава проблеми во однос на вработувањето и отпуштањето на работниците23 и трошоците за администрација на договорите за работа (трошоци за пријавување и одјавување и месечните оптоварувања за известување), предизвикува многу работодавци да одбегнуваат да потпишуваат официјални договори за работа. Имајќи предвид дека истите не се осигурани од страна на работодавците, работниците, без официјални договори, често се пријавуваат во Агенцијата за вработување како невработени, за да можат да добијат здравствено осигурување финансирано од државата. Во овој контекст, разумно е да се претпостави дека реалната стапка на невработеност во Македонија е нешто пониска од она што го сугерираат официјалните податоци.

Според податоците од Агенцијата за вработување24, во мај 2007 година имало 369.688 лица регистрирани како невработени. Од овие, 248,737 (67 проценти) се од урбани области, а 120,951 (33 проценти) од рурални области. 51 процент од невработените се неквалификувани работници кои немаат завршено основно образование и над 40 проценти имаат само делумно средно образование. Само 7 проценти од регистрираните невработени имаат универзитетска диплома.

Што се однесува до етничкото потекло, 65 проценти од регистрираните невработени се Македонци, 23 проценти Албанци, 4 проценти Турци, 5 проценти Роми, 1 процент Срби, 0,1 проценти Власи и 2 проценти други етнички групи25. Сепак, овие податоци само го даваат бројот на регистрирани невработени, а многу малку кажуваат за вистинската стапка на невработеност кај различните етнички групи. Податоците од Анкетите на работна сила до 2001 година (последната година во која Анкетите за работна сила вклучувале податоци за етничка припадност), покажуваат значителни разлики во стапката на невработеност кај поголемите етнички групи, при што најголемата стапка на невработеност се јавува кај Ромите.

Графикон 3: Стапка на невработеност 2005 - 2006 во избрани источноевропски земји

05

1015202530354045

2005 2006

БиХМак

едон

ијаЦрн

а Гор

аСрб

ијаПол

ска

Словач

ка Р

Албанија

Хрват

ска

Бугар

ија

Чешка

Р.Ун

гари

јаРом

анија

Словен

ија

Латвија

Литван

ијаЕст

онија


Графикон 7: Стапка на вработеност во Македонија 2002 - 2006

32.80%

33.90%

35.20%

34.50%

35.80%

31%

32%

33%

34%

35%

36%

37%

2002 2003 2004 2005 2006

Извор: Анкета на работна сила

Од регистрираните невработени, 67 проценти се на возраст меѓу 15 и 44 години, 29 проценти на возраст од 45 до 59 години и 4 проценти кај лица постари од 60 години.

Извор. Агенција за вработување

Податоците, исто така, покажуваат загрижувачки висок степен на долгорочна невработеност. Оние кои се невработените над 2 години претставуваат 67 проценти од бројот на невработени во земјата, а 44 проценти од невработените се без работа над 5 години.

Од април 2007 година, само 7.54 проценти од сите регистрирани невработени примале надоместоци за невработеност, но 67.64 проценти имаат здравствено осигурување покриено од државата.

Иако неодамна беше забележан мал пад од 1,3 проценти, нивото на невработеност во Македонија и нејзините структурни причини претставуваат сериозна причина за загриженост. Невработеноста јасно има влијание врз нивоата на сиромаштија, а децата на невработените родители, особено оние коишто долго време се невработени, искусуваат сиромаштија, лишување и социјално исклучување, како последица од финансиските тешкотии.

II.2.2. Вработување

Високите стапки на невработеност се заедничка карактеристика на сите земји кои го направиле обидот за промена од централно планирано стопанство, кое се карактеризира со вештачки одржувана висока вработеност, кон пазарно стопанство каде вработувањето го диктира пазарот.

Транзицијата од планско кон пазарно стопанство бара опсег од структурни реформи, вклучително и преструктуирање и приватизација на претпријатијата во државна сопственост и ликвидација на претпријатијата кои работат со загуби и не можат да се реформираат. Овие процеси на преструктуирање резултираат во висока невработеност, особено во текот на првите години на транзицијата. Се спроведуваат побрзи структурни реформи и колку се тие поуспешни, толку подобри резултати ќе има во стопанството. Еден од индикаторите за мерење на позитивните економски промени е стапката на вработеност26, која го покажува капацитетот на стопанството да обезбеди работни места и да генерира приходи за граѓаните. Земјите кои имаат повисока стапка на вработеност, во услови кога сите други работи се исти, веројатно ќе имаат повисок животен стандард.

Извор: Државен завод за статистика27

Стапката на вработеност во Македонија е релативно ниска и сугерира дека економскиот раст не резултирал во соодветно отворање на работни места. Според официјалните статистики, стапката на вработеност во Македонија малку варирала и тоа меѓу 32,8 проценти и 35,8 проценти од 2002 година. Ова е речиси половина од просекот на ЕУ и ОЕЦД.

Графикон 5: Стапка на невработеност кај главните етнички групи 1996-2001

0

20

40

60

80

Роми Албанци Турци Вкупно Македонци

Графикон 6: Стапка на невработеност според времетраење

8

6-11

12-17

18-23

2

34

5-7години

години и повеќе

години години

години

години

години

месеци

1 до 5 месецидо 1 месец


Графикон 9: Гини-коефициент во Македонија 1994 - 2005

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Графикон 10: Релативна сиромаштија во Македонија 1997 - 2005

0

5

10

15

20

25

30

35

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Извор: ЕУРОСТАТ28

II.2.3. Нееднаквост и стапки на сиромаштија

Високата невработеност и ниската вработеност во Македонија се придружени од бавно растечки нивоа на нееднаквост, Гини-коефициентот,29 мерка за нееднаквост на приходи, која се зголемила во текот на периодот на транзиција.

Извор: База на податоци TransMONEE 2007,УНИЦЕФ IRC, Фиренца.

Заедно со високата стапка на невработеност, ниската стапка на вработеност и зголемувањето на нееднаквоста на приходите, релативната сиромаштија се зголемила од 19 проценти од населението во 1997, на 30 проценти од населението во 2005 година.30 Најголемиот пораст (7,5 проценти) е регистриран веднаш по меѓуетничкиот судир во 2001 година, кога релативната сиромаштија достигна 30,2 проценти, а на тоа ниво, горе-долу, остана до 2005 година31.

Извор: Државен завод за статистика32

Иако е релативно стабилен процент од вкупното население, сиромаштијата значително варира низ земјата и зависно од факторите, како што е бројот на членови во домаќинството, присуство на деца во домаќинството и статусот во однос на вработување и образование, значително варира кај различните социјални групи.

Податоците од Државниот завод за статистика покажуваат дека групите кои се најмногу изложени на ризик од сиромаштија и социјално исклучување се:

Домаќинства со над шест члена на домаќинството;

Домаќинства со деца, особено домаќинства во кои паровите не се во брак33,

Домаќинства во кои ниеден од членовите на домаќинството не е вработен и

Домаќинства во кои главата на семејството има ниско ниво на образование (без образование, незавршено основно образование или само основно образование).

Кај овие групи стапката на релативна сиромаштија, во последните девет години, била повисока од вкупната национална стапка на сиромаштија.34

ЕУ ЕУ ЕУ

OECD Вку

пно

Словен

ијаЛат

вијаЧеш

ка Р.

Литван

ијаСлов

ачка

Р

Унга

рија

Макед

онија

Роман

ијаБуг

арија

Полск

а

Графикон 8: Стапка на вработеност во избрани ЕУ земји во 2006

010203040506070



Графикон 11: Стапки на сиромаштија за групите најмногу изложени на ризик, споредено со стапката на сиромаштија на земјата

010203040506070

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Стапка на сиромаштија на земјатаДомаќинства со деца под 7Глава на домаќинство со основно образ.Без ниеден вработен

Други домаќинства со деца6 или повеќе членови на домаќинствоГлава на домаќинство со незавршено основно образование Глава на домаќинство без образование

Податоците за структурата на сиромаштијата покажуваат дека сиромаштијата сериозно ги погодува децата. Од 1997 година, домаќинствата со деца (освен домаќинствата со деца и парови во брак) имале стапка на релативна сиромаштија која е меѓу 4 и 8 проценти повисока од стапката на национално ниво.

Кај домаќинствата со деца, најпогодени се домаќинствата со деца под седумгодишна возраст, каде стапката на релативна сиромаштија била меѓу 5 и 9 проценти повисока од стапката на национално ниво.

Сепак, податоците покажуваат надолен тренд кај стапката на сиромаштија меѓу домаќинствата со деца. Од 2003 година, стапката на релативна

сиромаштија за домаќинства со деца малку се намалила.

Иако овој надолен тренд ветува, податоците сè уште имаат вознемирувачки импликации. Во 2005 година, над половина од домаќинствата со деца живееле под релативната линија на сиромаштија (24.8 проценти од сите брачни парови со деца и 33.6 проценти од сите други домаќинства со деца). Домаќинствата со деца претставуваат 66.6 проценти од сиромашните во Македонија и иако имало генерално намалување на стапките на сиромаштија кај овие домаќинства, нивниот удел во сиромашните се зголемил за 17,3 проценти од 2002 година (18.3 проценти зголемување во уделот на други домаќинства со деца и мало намалување од 1 процент во уделот на брачни парови со деца).35

Графикон 12: Стапка на релативна сиромаштија кај домаќинства со деца, споредено со стапката на сиромаштија во земјата

05

1015202530354045

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Стапка на сиромаштија во земјата Други домаќинства со децаДомаќинства со деца под 7Брачни парови со деца




Согледувајќи ги овие проблеми и на линија на Милениумските развојни цели, Владата на Македонија ја опфати сиромаштијата со Националната стратегија за намалување на сиромаштијата36 и Програмата на Владата за 2006-201037.

Мерките предложени во Националната стратегија за намалување на сиромаштијата вклучуваат подобрување на можностите за вработување; подобрен пристап до образование и здравствена заштита; подобрени социјални услуги, вклучително и подобро целење на социјалната помош и зголемен ангажман на локалните влади преку подготовка на локални планови за намалување на сиромаштијата. Националната стратегија за намалување на сиромаштијата, исто така, препорачува и зајакнување на оспособеноста на релевантните државни институции како такви, со што ќе се овозможи попрецизна и посеопфатна анализа на природата и опсегот на сиромаштијата во Македонија и предлагање на соодветни мерки за намалување на сиромаштијата.38

Владата на Македонија, низ својата програма за 2006 до 2010 година, се обврза на натамошно спроведување на Националната страгетија за намалување на сиромаштијата, со фокус врз обезбедување на подобри можности за вработување преку активни политики на пазарот на труд и подобрување на инвестиционата клима.

Графикон 13: Составот на сиромашните во Македонија по вид на домаќинство

0

10

20

30

40

50

60

70

2002 2003 2004 2005

Пострари лицаДомаќинства без децаДруги домаќинства со децаБрачни парови со деца



iii. АНАЛИЗА НА РАСПОЛОЖИВИТЕ ПОДАТОЦИ ЗА СИРОМАШТИЈА И СОЦИЈАЛНО ИСКЛУЧУВАњЕ ВО МАКЕДОНИЈА Овој дел од студијата презентира анализа на три вида на податоци.

Првиот вид на податоци се официјалните статистички податоци од националните анкети за сиромаштија и вклучува анкети за потрошувачката на домаќинствата, анкети за образовниот и здравствениот статус на децата, демографски анкети и MICS 2005/2006. Анализата на овие податоци ќе помогне да се открие опсегот на детската сиромаштија и социјалната исклученост во Македонија.

Вториот вид на разгледувани податоци се квантитативни податоци собрани од анкетата ЗОУД 2006. Имајќи предвид дека овие податоци се добиени директно од децата, нивната анализа би требало да понуди подлабоко разбирање на детската сиромаштија и социјалната исклученост и како тие влијаат на детските животи.

Третиот вид на податоци се квалитативни податоци собрани од студија спроведена меѓу 109 деца од рурални и урбани заедници, на возраст од 11 и 15 години, од три етнички групи (Албанци, Македонци и Роми). 93% од децата-учесници во студијата оделе на училиште и 16 деца биле надвор од образовниот систем. Главната цел на студијата била да се согледаат погледите на децата, нивното разбирање на сиромаштијата и нејзиното влијание на нивните животи и животите не другите луѓе. Анализата на овие податоци ќе донесе нијанси во сложеното прашање на сиромаштијата и социјалната исклученост и ќе го продлабочи разбирањето на влијанието врз развојот на децата и нивната добросостојба. Ние веруваме дека анализата на овие три вида податоци ќе помогне подобро да се идентификуваат вистинските димензии и детерминанти на сиромаштијата и социјалната исклученост во Македонија.


III.1 Анализа на статистичките информации собрани од анкетите на Државниот завод за статистика III.1.1 Мерење на сиромаштијата и социјалната исклученост во Македонија

Во 1996 година, Државниот завод за статисти-ка започна да ги проучува и анализира прашања-та врзани за сиромаштијата во Македонија, преку примена на методолошки пристап на мерење на сиромаштијата, во согласност со меѓународните стандарди одредени од ЕУРОСТАТ и Светската банка. Прифатениот методолошки пристап кон ме-рењето на сиромаштијата ги има земено предвид и специфичните национални околности и опсегот на расположивите податоци.

Статистичката анализа на сиромаштијата е засно-вана врз потрошувачката, не на приходите, како индикатор на животниот стандард. Иако концепту-ално можат да се користат приходни мерења, ин-дикаторите на потрошувачката беа избрани како основа за мерењето на сиромаштијата од следни-те причини:

1. Во тек на долг временски период домаќинства-та се соочуваат со промени во нивниот приход, особено имајќи предвид дека платите често доцнат и по неколку месеци;

2. Домаќинствата не ги пријавуваат социјалните трансфери;

3. Некои домаќинства, особено домаќинствата во кои член на домаќинството работи во странс-тво, не го пријавуваат приходот добиен од при-ватни трансфери. Понекогаш овие домаќинства се состојат од низа членови и се чини како да имаат минимален приход и големи расходи;

4. Во време, расходите нудат постабилно претс-тавување;

5. Во контекст на тековните социјални и економс-ки состојби, приходите често не се доволни за да се покријат трошоците на домаќинството.

Основниот профил на сиромаштијата е одреден на национална основа и ги вклучува и руралните, и урбаните области и Скопје. Профилите на сиро-маштија се разложени по домаќинство и вклучу-ваат број на членови; големина на домаќинство; нивоа на образование; возраст на главата на домаќинството; економски статус на членовите на домаќинството; и присуството на деца.

Државниот завод за статистика користи два пристапа за да ги одреди релативната и субјек-

тивната линија на сиромаштија. Линијата на релативна сиромаштија претставува релативен стандард за опстанок, одреден како ниво на рас-ходи за основни потреби. Субјективната линија на сиромаштија претставува стандард за опстанок, заснован врз гледиштата на општата популација за тоа што претставува ниво на приход потребен да се одбегне сиромаштијата. Субјективната сиро-маштија се засновува врз анкетните одговори на прашања како „кое ниво на приход сметате дека е апсолутен минимум за врзување крај со крај”?

Од 1996 година Македонија има усвоено рела-тивна линија на сиромаштија, како национа-лен стандард за пресметување на нивоата на сиромаштија. Релативниот метод ја дефинира сиромаштијата на ниво на 70 проценти од ме-дијан-еквивалентната потрошувачка (наместо 60 проценти од приходот, како во ЕУ), со примена на еквивалентната скала на ОЕЦД за прилагодување на големината на домаќинствата и составот. По дефинирањето на прагот на сиромаштија, може да се одреди и процентот на домаќинства кои жи-веат под линијата на сиромаштија.

Домаќинството е примарна мерна единица за сиромаштија, пред сè, затоа што концептуалните проблеми во однос на внатрешната распределба на потрошувачката на домаќинството и/или расхо-дите сè уште не се резрешени.

И во номинална, и во реална смисла, паричната вредност на релативната линија на сиромаштија со текот на времето се зголемила. Расположивите статистички податоци сугерираат дека најсилните детерминанти на сиромаштијата се:Големина на домаќинство – домаќинства со

над 5 члена се најмногу изложени на ризик од сиромаштија;

Соодносот на зависност во домаќинството (број на вработени лица во домаќинството, број на зависни деца и други членови кои не работат) – домаќинства со слични карактеристики имаат поголема веројатност да бидат сиромашни, доколку соодносот на зависност во домаќинството е висок;

Образовниот статус на главата на домаќинството и местото на живеење на домаќинството. Важни одредници на сиромаштијата, откако ги контролираме другите карактеристики на домаќинството, се домаќинства каде главата на домаќинството има низок образовен статус и домаќинството е лоцирано во секундарен урбан центар и

Ограничен пристап до работа. Сиромашните домаќинства повеќе зависат од неформално вработување и јавни трансфери, отколку поимотните домаќинства.39


1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005Стапка на сиромаштија 19.0 20.7 21.0 22.3 22.7 30.2 30.2 30.0 30.0Стапка на сиромаштија според економски статус на членовите на домаќинството Невработени 26.0 29.0 31.2 32.6 35.5 37.5 36.1 39.0 41.51 вработен 19.2 22.1 21.2 22.2 21.0 28.0 29.3 27.8 28.22 или повеќе вработени 9.8 7.3 7.3 6.8 9.9 18.7 18.9 18.1 16.8


Табела 2: Ниво на сиромаштија во Македонија, 1997-2005 (процент од домаќинства кои живеат под релативната линија на сиромаштија)

Невработеноста и долгорочната невработеност се најочигледните причинители на сиромаштијата. Губење на работата, ниско ниво на можности на пазарот на труд (обично предизвикано од ограничени образовни или стручни квалификации) и несигурното и слабо платено вработување туркаат многу луѓе во економски тешкотии. Што се однесува до децата, растењето во домаќинство во кое сите членови се без работа или каде 1 или повеќе членови немаат квалификации и/или се слабо платени, е многу силен фактор на ризик и од сиромаштија и од социјално исклучување.40

Нагорниот тренд, согледан кај индексот на сиромаштија, не само кај домаќинства без вработени, туку и кај домаќинства со еден или повеќе вработени членови, може општо да биде објаснет со ограничените стручни квалификации и ограничениот капацитет за заработување на вработените членови на домаќинството.

Субјективната линија на сиромаштија во Македонија е поставена на 70 проценти од БДП по глава на жител. Државниот завод за статистика собира информации за субјективните перцепции за минималното ниво на приходи. Кога се прашани кој минимален месечен приход е потребен за домаќинството да врзе крај со крај, просечниот одговор изнесува 7.600 МКД по глава (околу 120 евра). За долната половина на домаќинствата, наведениот минимален потребен месечен приход, во просек, е 5.800 МКД по глава (околу 95 евра).

За да се процени опсегот на социјалната исклученост во Македонија, како и нејзините карактеристики и околностите под кои се случува, потребна е анализа и на квантитативните и на квалитативните податоци. Но, податоците, конкретно за социјалната исклученост, се крајно ограничени.

III.1.2 Статистика поврзана со детската сиромаштија и социјалното исклучување

Оваа студија е заснована врз податоци од Државниот завод за статистика, извлечени од анкетите за потрошувачка на домаќинствата, анкети за образовниот и здравствениот статус на децата, демографските анкети и MICS 2005/200641.

Овие извори на податоци беа избрани затоа што доволно покриваат соодветен период на промена и имаат споредливи временски скали и видови на податоци.

Од овие извори на податоци и за целите на оваа студија, одредени се четири главни групи на инди-катори за осветлување на опсегот на детска сиро-маштија и социјална исклученост во Македонија. Тоа се:

Материјална состојба (сиромаштија и лишеност);

Образование (образование и учество); Здравје (здравје при раѓање и исхрана) и Детски труд.

III.1.2.1. Материјална состојба

Сиромаштија

Благосостојбата на децата и младите луѓе на многу начини зависи од економската состојба на домаќинството во кое живеат и средствата кои им се ним наменети во домаќинството. Растењето во сиромаштија длабоко влијае врз децата и ги изложува на ризик од социјално исклучување.

Децата и младите луѓе мора да се гледаат и како зависни во домаќинството во кое живеат и како не-зависни членови на општеството. Децата треба да се сметаат за сиромашни и изложени на ризик до-колку растат во економски лишено домаќинство и како последица на тоа тие, исто така, се економски лишени. Според официјалните податоци за 2005 година, 30 проценти од македонското население живее под линијата на сиромаштија.


57.80%

8.80%3.20%

30.10%

Графикон 14: Sostav na siroma{nite vo 2005 po vid na domakinstvo

Postari licaDrugi doma}instva so deca

Bra~ni dvojki so decaDoma}instva bez deca


0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

2002 2003 2004 2005

Графикон 15: Поделба на домаќинства со деца според тотална сиромаштија

Домаќинства со деца претставуваат 66,6 проценти од сиромашните во Македонија. Податоците покажуваат и загрижувачки тренд на зголемување во процентот на домаќинства со деца кои се сиромашни, покачување од 49,3 во 2002 на 66,6 проценти во 2005 година.


Во ситуација во која точните податоци за детската сиромаштија се ограничени, податоците за релативната сиромаштија на домаќинствата се користи за да се одреди опсегот на домаќинства со деца кои може да се сметаат за сиромашни.

Табела 3: Релативна сиромаштија по вид на домаќинство, .2002-2005 (процент на домаќинства кои живеат под релативната линија на сиромаштија) 2002 2003 2004 2005 Индекс

по глава 42

Индекс на јаз на

сиро-маштија43

Индекс по глава


сиро-маштија

Индекс по

глава



Индекс по

глава



Вкупно 30.2 9.3 30.2 9.4 29.6 9.4 30.0 9.7Парови со деца 30.3 9.9 30.2 9.2 28.2 8.7 24.8 7.8

Други домаќинства со деца

36.5 11.8 38.0 12.8 35.1 11.9 33.6 11.1

Домаќинства со деца под 7

38.0 12.6 39.9 13.2 36.5 12.2 34.7 11.6


Меѓу 2002 и 2005 година имало мали измени во соодносот на сиромаштија по глава на член во сите нивоа и профили на домаќинства. Стапките на сиромаштија се повисоки кај домаќинствата со деца под седум и во 2005 год. речиси 35 проценти од домаќинствата од оваа категорија се сиромашни. И покрај обесхрабрувачкото зголемување на оваа категорија, како дел од сиромашните, податоците исто така покажуваат и охрабрувачки тренд на намалување кај индексот по глава на член и индексот на јаз на сиромаштијата за домаќинства со деца.

Но, фактичката економска ситуација на децата зависи од распределбата на семејните средства, кои обично не се еднакво распределени меѓу

членовите на семејството и/или меѓу децата во семејството.

Првите расположиви податоци за детската сиромаштија се од 2004 и 2005 година и тие сугерираат дека од вкупниот број на сиромашни деца во 2005 година, мнозинството се на возраст меѓу седум и 14 години.


Сепак, стапките на сиромаштија се релативно високи кај децата на сите возрасти (види табела долу).

Табела 4: Статус на сиромаштија на децата, .по возрасни групи

Сиромашни деца во домаќинства

Индекс по глава на член

2004 2005 2004 2005Вкупно 100.0 100.0 32.7 32.4Од 0-6 години 32.1 28.9 35.7 32.47-14 години 39.8 42.1 31.6 33.215-19 години 28.1 29.0 32.2 33.0


Податоците, исто така, покажуваат дека децата стануваат посиромашни кога главата на домаќинството во кое живеат е невработен/а. Во однос на возраста на децата, сиромаштијата е понагласена кај деца на училишна возраст, имено деца на возраст меѓу седум и 14 и меѓу 15 и 19 години. За овие деца индексот на сиромаштија е 54,1 процент и 59,2 проценти, соодветно, кое укажува на висок ризик на социјално исклучување.

Табела 5: Статус на сиромаштија кај деца во домаќинства во кои главата на домаќинството е невработен/а, по возрасни групи

Сиромашни деца во домаќинства

Индекс по глава

2004 2005 2004 2005Вкупно 100.0 100.0 47.4 50.8

Од 0-6 години 36.5 26.0 49.7 44.27-14 години 37.0 38.6 43.0 54.115-19 години 26.6 35.4 50.9 59.2


Разгледувањето само на бројот на деца кои живеат во сиромаштија не ни кажува многу за

29.0%

42.1%

28.9%

Графикон 16: Состав на сиромашни деца во домаќинства, според возрасна група

од 0-6 години 7-14 години 15-19 години


природата на сиромаштијата, колку е нагласена и колку долго трае. Индексите на јазот на сиромаштијата се добри индикатори, но не прават разлика меѓу безмалку сиромашните и хронично сиромашните. Покрај тоа, податоците за сиромаштијата не можат да се користат за проценка на ризикот децата да останат во сиромаштија или ризикот децата да бидат социјално исклучени. Од овие причини, исто така, потребно е и разгледување на квалитативните податоци. Што се однесува до субјективните линии на детска сиромаштија, во Македонија на оваа тема не е спроведена никаква анкета – мерењето на сиромаштијата е фокусирано на ниво на домаќинство.

Според она што го сугерираше анализата на податоците од ЗОУД анкетата и квалитативната студија за перцепцијата на децата, што е презентирана натаму во овој извештај, субјективните линии на детската сиромаштија може да бидат посоодветни отколку линиите на сиромаштија засновани на медијан-расходи на возрасни, особено кога тие се разложени според големина на домаќинството и составот. Од овие причини би било корисно да се спроведе анкета во врска со мислењата на децата околу нивните сопствени потреби, нивната перцепција на сиромаштијата, начините што ги изнаоѓаат да се справат со неа и како тие ја гледаат својата иднина. Таква една анкета би можела да се спроведе како дел од една поширока квалитативна анкета за детската сиромаштија во Македонија.

Лишеност

Индикаторите на лишеност се користат како надополнување на анализата на сиромаштијата, преку истакнување на тоа каде домаќинствата ги трошат парите и за одредување кои средства им се на располагање за децата, во смисла на стоки и услуги. За оваа студија, мерењето на лишеноста е одредено врз основа на расположивост на материјали за учење преку квинтили на индекс на имотност, како што се анкетирани со MICS 2005/2006. Резултатите на MICS 2005/2006 (види Анекс 2, Табела А5) јасно покажуваат дека процентот на деца со три или повеќе книги брзо се намалува кај пониските квинтили на имотност.

Четириесет и девет проценти на деца, на возраст од 0 до 59 месеци, имаат три и повеќе детски книги. Не се забележани никакви полови разлики, но се чини дека урбаните деца имаат поголем пристап до детски, но и до други книги, отколку оние кои живеат во рурални

домаќинства- соодносот на деца под пет години кои имаат три или повеќе детски книги е 60 проценти во урбаните области, споредено со 36 проценти во руралните области. Се чини дека децата од посиромашните домаќинства имаат помалку пристап до обата вида на книги од оние коишто живеат во најбогатите домаќинства. Само 21 процент од децата под пет години, кои живеат во најсиромашните домаќинства, живеат во домаќинства со над три детски книги, додека бројката е 89 проценти кај најбогатите домаќинства. Децата од ромската и албанската етничка група имаат најнизок пристап до детски книги (32 проценти и 27 проценти).

Анекс 2, Табела А5 исто така покажува дека 65 проценти од децата си играат со играчки што доаѓаат од продавница, 20 проценти од децата со дома направени играчки, 6 проценти од децата играат со предмети од домаќинството и 6 проценти со предмети најдени надвор од дома (да се има предвид дека процентите во збир не изнесуваат 100, затоа што децата можат да играат со повеќе од еден вид играчки). Околу 8 проценти од децата немаат предмети за игра, а меѓу нив најголем процент од децата кои немале предмети за игра биле Роми (17 проценти).

Според резултатите од студијата за Добросостојбата на децата во централно и источно европските земји (ЦИЕ) и Заедницата на независни држави (ЗНД)44, во Македонија е најдено ниско ниво на детска сиромаштија и лишеност во однос на другите земји во регионот (види Анекс 2, Табела А1). Детската сиромаштија се мери во смисла на процент од деца кои живеат под индикаторот на Светска банка од 2.15 УСД дневно. Податоците покажуваат дека стапката на приходна сиромаштија во Македонија е 6 проценти што е доста пониско од просекот за други ЦИЕ и ЗНД земји каде изнесува 29.3 проценти. Индикаторите за лишеност употребени во студијата за Добросостојбата на децата во

Графикон 17: Материјали за учење според квин-тили на индекс на имотност

Про

цент

на

деца

со

три

или

пове

ќе д

етск

и кн

иги

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

најс

иро

маш

ни

Вто

ри

сред

ни

Чет

врти

Нај

бога

ти

Извор: MICS 2005/2006 Македонија


централно и источно европските земји (ЦИЕ) и Заедницата на независни држави (ЗНД) се: сооднос на деца со четири образовни поседи (ТИМСС,2003); соодносот на деца со над десет книги во домаќинството (ТИМСС, 2003) и соодносот на под пет години со помалку од три детски книги (MICS 2005/2006). ТИМСС податоците се однесуваат на деца на возраст од 14 години, додека податоците од MICS 2005/2006 се однесуваат на деца под пет години. Податоците од MICS 2005/2006, исто така, одредуваат дека во Македонија е најдено пониско ниво на лишеност во однос на просечното ниво на лишеност во регионот (види Анекс 2, Табела А1).

III.1.2.2. Социјално исклучување на млади луѓе

Социјалното исклучување е феномен кој погодува милиони луѓе кои се борат да преживеат во крајно тешки животни и работни услови и не се во можност да дојдат до суштински услуги и стоки, како што е храна, здравствена грижа и образование кое води до перпетуирање на исклученоста и сериозни последици по развојот на децата. За целите на оваа студија децата се сметаат за исклучени, во однос на другите деца, кога тие не се во можност да дојдат до основните услуги и стоки кои им овозможуваат целосно да учествуваат во општеството.

Исклучувањето на младите луѓе од образованието, вработувањето или обуката не им дава можност за позитивен развој, а тоа може да доведе до маргинализација и самодеструктивен начин на живеење. Од овие причини, во развиените земји посебно внимание се посветува на тоа да им се обезбеди успешен премин на младите луѓе од средно образование во позитивно вработување. Ефективноста на овој процес на транзиција се мери преку земање на соодносот на млади луѓе на возраст меѓу 15 и 19 години, кои не биле вклучени во образованието, вработувањето или обуката (НЕЕТ).

Многу фактори можат да влијаат на развојот на младите луѓе, вклучително: пристап до образовни услуги; пристап до пазарот на труд; социоекономскиот статус на неговото/нејзиното семејство и нивната психофизичка состојба. Во некои случаи социјалното исклучување може да биде предизвикано само од еден од овие фактори, но евиденцијата сугерира дека во повеќето случаи вината е во повеќебројни и меѓусебно поврзани фактори.

Во Македонија нема анкети или студии за млади луѓе на возраст меѓу 15 и 19 години на кои не им е даден пристап до образование, вработување

или обука. Но, според демографските податоци (Попис на населението, домувањето и становите) 33,9 проценти од луѓето на оваа возраст се на одреден начин социјално исклучени, додека, пак, во Европската Унија само 10 проценти од младите луѓе се исклучени од образованието и вработувањето.

Табела 6 ги дава струките на младите луѓе на возраст од 15 до 19 години, според нивниот економски статус. Врз основа на овие податоци и во согласност со концептот за активност и неактивност на млади лица употребен во анкетите на ОЕЦД, одредена е големината на групата НЕЕТ во Македонија.

Табела 6: Млади луѓе на возраст од 15 до 19 години според економски статус, 2002

Економски статус Лица на возраст од 15 до 19 годиниБрој на лица Структура

(процент)Вкупно 164,156 100Активни лица 24,807 15.1Вработени 3,143 1.9Невработени 21,664 13.2*Неактивни лица 139,349 84.9Ученици и студенти 105,402 64.2Домаќинки 6,993

4.3*Трајно попречени 487 0.3*Други неактивни 26,467 16.1*NEET 55,611 33.9

Извор: Попис на населението, домувањето и становите во Македонија, 2002

*Големината на групата NEET е одредена како збир од категориите: невработен, домаќинка, траен инвалид и други неактивни лица

Една анализа на образовното ниво на родителите покажува дека 74,1 процент од татковците и 93,3 проценти од мајките на социјално исклучените млади луѓе имаат пониски нивоа на образование. Имајќи предвид дека сиромашните се принудени да го потрошат својот расположив приход за основните потреби за да преживеат, не изненадува тоа што овие семејства не се во можност да обезбедат образовни ресурси како речници, компјутери, материјал за читање што би им помогнал на децата да учат и да учествуваат. За овие семејства и нивните деца, пристапот до интернет или до друг извор на информации и забава се подеднакво невозможни.

Културни активности и младите луѓе

Културните активности, вклучително и присуството на музички изведби, одењето на кино, читањето и ангажманот во креативни напори со други млади луѓе, се меѓународно одредени како особено важни за социјалниот развој на младите луѓе.


Социоекономските индикатори од анкетата за социоекономскиот статус на семејствата на младите луѓе сугерира дека во Македонија капиталот за култура кој им е на располагање на младите социјално исклучени лица е ограничен. Социјално исклучените семејства често опстануваат со приход од социјална помош или вработување во неформалното стопанство и не се во можност да си дозволат активности и стоки кои го зајакнуваат нивниот културен живот. 70 проценти од анкетираните семејства имаат на располагање месечни средства од околу 5.000 МКД (околу 82 евра). Од овој приход, 80 проценти се троши на храна и остатокот се користи да се покријат основните трошоци. Покрај тоа, околу 82 проценти од младите луѓе имаат ограничени можности за комуникација и последователно страдаат од изолација и лишеност во смисла на можност за учество во креативни и стимулативни активности со своите врсници. За жал, во Македонија нема специјални програми за помош на сиромашни млади луѓе надвор од образовниот систем, за да посетуваат културни институции како музеи и галерии.

Социјалниот капитал на семејството

Социјалниот капитал се однесува на мрежа од комуникации која луѓето ја имаат на располагање во контекст на нивната сопствена социоекономска положба. Анкетата за социоекономскиот статус на семејствата на младите луѓе сугерира дека социјалното исклучување е големо прашање за младите луѓе во Македонија, каде околу 56 проценти од младите луѓе се чувствуваат осамено и 46 проценти зборуваат за депресија и незадоволство од својата состојба. Околу 13 проценти од младите луѓе зборуваат за добиена помош за повторно вклучување во образовниот систем (од невладини организации), само 1,5 проценти зборуваат дека добиле поддршка од роднина и 97,2 проценти зборуваат дека не добиле никаква помош или поддршка за повторно вклучување во образовниот систем, или во однос на вработување.

Табела 7: Социјалната исклученост на младите луѓе според етничко потекло и пол (процент)

Етничка припадностПол Вкупно Македонци Албанци Роми ТурциМомчиња 32 28 40 27 35

Девојчиња 68 72 60 73 65

Вкупно 100 100 100 100 100

Извор: Б.Новковска, Магистерски труд, , 2006

Резултатите од анкетата покажуваат дека 68 проценти од социјално исклучените млади луѓе се девојки и 32 проценти се момчиња, а тоа сугерира дека половата дискриминација има

силно влијание врз учеството во образовниот процес. Анкетата, исто така, покажува дека распределбата на социјалната исклученост е под влијание на етничката припадност и полот.Табела 8: Социјалната исклученост на младите луѓе според етничко потекло и пол, според приходни групи на семејства (процент)

Етничка припадност и полПросечен приход на семејството

Македонци Албанци Роми ТурциМ Ж М Ж М Ж М Ж

До 5.000 18.8 31.3 14.6 51.3 27.7 40.1 25.0 64.35.000 дo 10.000 12.5 18.8 7.3 19.5 9.2 21.5 3.6 7.110.000 дo 15.000 0.0 12.5 2.4 4.9 0.0 1.5 0.0 0.015.000 дo 20.000 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.020.000 до 25.000 0.0 6.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.025.000 и повеќе 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 00 0.0 0.0Вкупно 100.0 100.0 100.0 100.0

Извор: Б.Новковска, Магистерски труд, 2006

Податоците од горната табела потврдуваат корелација меѓу социјалната исклученост и економскиот статус на семејството, во голема мерка независно од етничката припадност и полот. Но, има одредувачки фактори за социјална исклученост кои можат да бидат поважни за една дадена група, отколку за друга.

III.1.2.3. Образование

Пристапот до образование е од критично значење за намалувањето на сиромаштијата и заштитата од социјална исклученост.

Индикаторите за пристап до основно и средно образование вклучуваат:Нето-стапка на прием во основно образование;Нето-стапка на посетување на основно

училиште;Нето-стапка на посетување на средно

училиште;Нето-стапка на посетување на основно

училиште на деца на возраст за средно училиште (од 15 до 18-годишна возраст).

Според MICS 2005/2006, нема доволно значајни разлики во присуството меѓу момчињата и девојчињата или меѓу урбани и рурални области или региони. Но, се забележува позитивна корелација во нивото на образование и социоекономскиот статус на мајката. На пример, кај децата на возраст од 7 години, чии мајки имаат најмалку средно образование, 98 проценти посетувале прво одделение, споредено со 83 проценти на деца чии мајки немаат никакво образование. Кај најбогатите домаќинства, вкупните нивоа на посетување се околу 98 проценти, додека кај најсиромашните домаќинства посетувањето е околу 86 проценти.


Ромските деца имаат најниско ниво на посетување училиште, кај кои само околу 63 проценти од децата посетуваат прво одделение во основно училиште.

Анекс 2, Табела A7 го покажува процентот на деца на возраст за посетување на основно образование, кои посетуваат основно или средно училиште. Вкупно 95 проценти од децата на возраст за основно образование (возраст од 7 до 14 години) во Македонија посетуваат основно или средно училиште (Анекс 2, Табела А7). Најнизок сооднос на деца кои посетуваат основно училиште може да се забележи во најсиромашниот имотен квинтил.

Соодносот на деца кои посетуваат основно учили-ште се менува од 87 проценти во најсиромашните имотни квинтили до 100 проценти кај најбогатите. Стапката на посетување училиште од страна на Ромските деца е пониска, споредена со другите етнички групи (61 процент). Во урбаните области, 93 проценти од децата посетуваат училиште, до-дека во руралните области училиште посетуваат 97 проценти. Оваа урбана/рурална разлика, пред сè, резултира од пониската стапка на посетување училиште кај ромската популација која главно живее во урбаните области. На национално ниво има само мала разлика меѓу посетување училиш-те кај машките и кај женските деца.

влијание на социоекономскиот статус и се движи од 34 проценти кај најсиромашниот квинтил до 90 проценти кај најбогатиот квинтил. 74 проценти од македонските деца на возраст на средно училиште посетуваат такво училиште, додека само 17 проценти од ромските деца на иста возраст посетуваат средно училиште. Повисок процент на девојки (68 проценти) посетуваат средно училиште, споредено со момчињата (59 проценти).


Соодносот на нето-посетување основно училиште на деца на возраст за средно училиште е даден во Анекс 2, Табела А9. Три проценти од децата на возраст за средно училиште посетуваат основно училиште, кога би требало да посетуваат средно училиште. Овој процент е повисок кај деца од најсиромашните домаќинства (3 проценти), отколку кај децата од најбогатите домаќинства (1 процент). Најголемиот процент на деца на средношколска возраст, кои посетуваат основно училиште, има кај децата од албанската етничка група (7 проценти), споредено со македонските деца (помалку од 1 процент). Севкупно, 5 проценти од момчињата на средношколска возраст сè уште се во основно училиште, при што само 1 процент од девојчињата на иста возраст посетуваат основно училиште.

Сите деца кои започнуваат прво одделение, без-малку сите (99.6 проценти) со време доаѓаат до петто одделение.

Нето-стапката на завршување на основно образование и стапката на премин во средно образование се дадени во Анекс 2, Табела А10. Во времето на анкетата, 83 проценти од децата на возраст на која се завршува основно образование (14 години) го посетуваа последното одделение од основното образование. Оваа вредност треба да се разликува од бруто-стапката на завршување основно образование која ги вклучува сите деца кои го посетуваат последното одделение од

Графикон 18: Влез во основно училиште според индекс на квинтили на имотност

Про

цент

на

деца

на

возр

аст

за в

лез

во

осно

вно

учил

иште

7880828486889092949698

100

Извор MICS 2005/2006, Македонија

најс

иро

маш

ни

Вто

ри

сред

ни

Чет

врти

Нај

бога

ти

Графикон 19: Сооднос на нето-посетување средно училиште според индекс на квинтили на имотност

Нет

о со

одно

с на

пос

етув

ање

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

најс

иро

маш

ни

Вто

ри

сред

ни

Чет

врти

Нај

бога

ти

Соодносот на нето-присуство во средно училиште е даден во Анекс 2, Табела А8. Севкупно, 63 проценти од децата на возраст за средно образование (возраст од 15 до 18 години) посетуваат средно училиште. Посетувањето училиште е најниско во југоисточниот регион (37 проценти) и кај ромските деца (17 проценти). Во урбаните области, 71 процент од децата посетуваат средно училиште, додека во руралните области 56 проценти посетуваат средно училиште. Посетувањето на средно училиште е под силно


основното училиште. Стапката на завршување основно образование го мери соодносот на децата кои завршуваат основно училиште на (или пред) препорачаната возраст. Нема значајни варијации во завршувањето на основно училиште во однос на полот и во однос на урбаните и руралните примероци. Сепак, најнизок процент на деца кои посетуваат последно одделение од основното образование може да се забележи кај најсиромашните квинтили на имотност. Овој процент е понизок кај децата кои и припаѓаат на ромската етничка група (45 проценти), споредено со македонските деца (87 проценти) и кај децата чии мајки немаат никакво образование.

Многу мал степен на завршување се забележува кај квинтилите на најсиромашните домаќинства, додека само кај нависоката квинтила завршувањето е повисоко од 99,6 проценти.

Доста ниско ниво на завршување од околу 45 проценти се забележува кај ромската етничка група.

Соодносот на девојчиња во однос на момчиња кои посетуваат основно и средно образование е даден во Анекс 2, Табела А11. Табелата покажува дека половиот паритет за основно училиште е 0,96, што укажува дека децата имаат мала предност во посетувањето на основно училиште. Сепак, индикаторот се качува на 1,15 за средно образование, укажувајќи дека девојчињата со значително поголема веројатност ќе посетуваат средно училиште.

Премин во средно училиште според квинтили на имотот

Забележаниот минимум за средниот квинтил може да се објасни со фактот дека откажувањето на учениците од пониските групи се случува порано, а тоа резултира во пониска стапка на завршување, како што е прикажано на Графикон 23.

Графикон 20: Сооднос на нето-посетување основно училиште според индекс на квинтили на имотност

Net

att

enda

nce

ratio

75

80

85

90

95

100на

јсир

ом

ашни

Вто

ри

сред

ни

Чет

врти

Нај

бога

ти


Графикон 21: Завршување на основно училиште според индекс на квинтили на имотност

Нет

о-ст

апка

на

завр

шув

ање

осно

вно

учил

иште

0102030405060708090

100

најс

иро

маш

ни

Вто

ри

сред

ни

Чет

врти

Нај

бога

ти


Графикот 23: Премин во средно училиште според квинтили на имотност

Ста

пка

на п

рем

ин в

о ср

едно

обр

азов

ание

75

80

85

90

95

100

најс

иро

маш

ни

Вто

ри

сред

ни

Чет

врти

Нај

бога

ти


Графикон 22: Завршување на основно училиште според етничка припадност

Нет

о-за

врш

увањ

е ос

новн

о уч

илиш

те

0102030405060708090

Мак

едон

ци

Алб

анци

Ром

и

Дру

гоет

ничк

игр

упа


Стапката на премин во средно училиште го мери соодносот на децата кои преминуваат директно од основно во средно училиште. 95 проценти од децата кои посетувале последно одделение од основното училиште во претходната година, во времето на анкетата посетувале прв клас од средното училиште. Безмалку нема никаква разлика меѓу урбаните и руралните деца или меѓу машките и женските; но ромските деца значително помалку има веројатност да преминат во средно училиште (околу 27 проценти), споредено со другите деца (над 90 проценти).


Премин во средно образование според етничка припадност

Ромските деца значително помалку има веројатност да преминат во средно образование (околу 27 проценти), споредено со другите деца (над 90 проценти).

III.1.2.4. Здравје на детето

Важен индикатор на животниот стандард е здравствениот статус на децата. Ова е корелација меѓу здравјето и сиромаштијата, каде сиромашните деца имаат повеќе здравствени проблеми. Индикаторите кои се употребени во оваа студија за анализа на здравјето на децата се здравје при раѓање и статус на исхрана.

Здравје при раѓање

Здравјето при раѓање може да се евидентира со следните индикатори: стапка на смртност кај доенчиња (по 1.000 живородени) и стапка на смртност под пет години (U5MR)45.

Стапки на смртност под пет– највисоки стапки се забележани во руралните региони и кај најсиромашните домаќинства.

Стапката на смртност кај доенчиња е пресметана на 16 на илјада, додека веројатност од умирање пред возраст од 5 години (стапка на смртност под 5 години) е околу 17 на илјада. Овие пресметки се направени врз основа на пресметки на смртност наведени од жени на возраст од 30 до 34 години и се однесуваат на почетокот на 2002 година. Има одредена разлика во однос на веројатноста децата да умрат во урбаните и руралните области - 10 наспроти 26 на 1000. Има и разлика во однос на нивото на образование и имотност. Додека големината на MICS примерокот не беше доволен да ја покаже смртноста според етничка припадност, податоците од 2005 год.

од Институтот за заштита на здравјето на мајката и детето покажуваат повисоки стапки на смртност кај ромската популација; 19,3 на 1000 живородени, споредено со 9,8 на 1000 живородени кај македонската популација46. Разликите во стапката на смртност кај доенчињата, според историски карактеристики, се дадени и во Графикон 25. Севкупно, податоците кои покажуваат варијации во стапката на смртност под пет, меѓу 1970 и 2004 година, укажуваат на позитивен тренд.

Националната програма за намалување на смртноста кај доенчињата, парафирана во 1967 година и подоцна преименувана во Национална програма за здравствена заштита на мајката и детето, има придонесено кон подобрување на здравствениот статус на децата. Од 1967 година, многу е направено да се зајакне оспособеноста на организациите и поединците одговорни за давање на здравствена заштита на деца. Овие напори се одразуваат во позитивните трендови покажани во основните индикатори за здравјето на детето.

Табела 9: Стапка на прогрес

Територија Стапка на смртност под 51970 1990 2004

Свет 147 95 79ЦИЕ/ЗНД 86 54 38Македонија 119 38 14

Извор: Статистика на Светската здравствена организација

НБ: Во некои MICS анкети, стапките на смртност кај доенчињата и под пет се пресметуваат врз основа на техника за индиректно пресметување позната како Брас метод (Обединети нации, 1983; 1990a; 1990б).

Графикон 24: Премин во средно образование според етничка припадност

Ста

пка

на п

рем

ин в

о ср

едно

обр

азов

ание

0102030405060708090

100

Мак

едон

ци

Алб

анци

Ром

и

Дру

гоет

ничк

игр

упа

Извор: MICS 2005/2006 МакедонијаИзвор: MICS 2005/2006 Македонија

Графикон 25: Стапки на смртност под пет (по 1000 живородени)

10

26

28

25

17

0 5 10 15 20 25 30

Област

Град

Село

Образование на мајката

Основно

Квинтили на богатство

Најсиромашни

Просек во Македонија


Графикот 28: Тежина според возраст по регион

Теж

ина

спор

ед в

озра

ст

0123456789

.

%. .2 SD*%. .3 SD*

Скоп

ски

Пела

гони

ски

Вард

арск

и

Севе

роис

точе

н

Југо

запа

ден

Југо

исти

чен

Поло

шки

Исто

чен

под -под -

Статус на исхрана

Индикатор на стандардите на исхрана е соодносот на деца под петгодишна возраст кои опаѓаат, имаат недоволна тежина или се закржлавени.

Статусот на исхраната на децата е одраз на нивното вкупно здравје. Кога децата имаат пристап до соодветна храна, тие не се изложени на повторување на болести, добро се згрижени, го постигнуваат својот потенцијал на раст и се сметаат за добро исхранети.

Лошата исхрана се поврзува со повеќе од половина од случаите на смрт кај децата низ светот. Има поголема веројатност недоволно исхранетите деца да умрат од општите детски болести, а оние кои ќе преживеат страдаат од повторување на болести и пречки во растот. Три четвртини од децата кои умреле од причини поврзани со лоша исхрана биле само малку или умерено лошо исхранети и не покажувале надворешни знаци.

Околу два процента од децата на возраст под пет години во Македонија, се умерено со помалку тежина и помалку од 0,5 проценти се класифицирани како деца со значително помала тежина (Анекс 2, Табела А3). Девет проценти од децата се закржлавени или премногу куси за својата возраст, а два процента се пропаднати или премногу слаби за својата височина.

Процент на деца по 5 кои се слабо исхранети - процент на закржлавени


Нема разлика кај процентот на машки и женски деца кои се умерено под нормалната тежина. Се чини дека машките деца има поголема веројатност да бидат позакржлавени отколку

Графикон 27: Тежина според возраст по полови

Теж

ина

спор

ед в

озра

ст

0

0,5

1

1,5

2

2,5

Mal

e

Fem

ale

%.- 2.SD*

%.- 3.SD*

под

под

девојчињата, додека, пак, се чини дека девојчињата е поверојатно да бидат опаднати, отколку момчињата.

Тежина според возраст по полови- не е забележана значајна разлика


Децата од југозападниот регион има поголема веројатност да бидат со помала тежина, додека децата од југоисточниот и североисточниот регион има поголема веројатност да бидат позакржлавени, отколку другите деца. Децата чии мајки имаат завршено средно образование имаат најмалку веројатност да бидат со помала тежина и закржлавени, споредено со децата на мајки кои немаат никакво или пониско образование. Ромските деца имаат двојно поголема веројатност да бидат закржлавени и имаат поголема веројатност да бидат со помала тежина, отколку македонските или албанските деца.

Тежина според возраст по регион – децата од југозападниот регион имаат поголема веројатност да бидат со помала тежина.


02468

10121416

0 6 12 18 24 30 36 42 48 54 60

Графикот 26: Процент на деца под 5 кои се слабо исхранети, Македонија 2005

Подхранети Заостануваат во развој Премногу слаби за својата височина

Про

цент

Возраст (во месеци)


Висина според возраст по пол- има поголема веројатност момчињата да бидат потешко погодени од несоодветните услови за живот


Висина според возраст по региони – Североисточниот и југоисточниот регион имаат највисок процент на деца под 2 SD и 3 SD.47


Тежина според висина по регион- југоисточниот регион има повисок процент на деца под 2 SD и 3SD48, а североисточниот има највисок процент на деца под 2 SD.


III.1.2.5. Детски труд

Член 32 од Конвенцијата за правата на детето пропишува дека „државите членки го признаваат правото на детето да биде заштитено од економска експлоатација и од вршење на каква било работа која е: можно опасна; да го попречува образованието на детето или да биде штетна по здравјето или психичкиот, менталниот, духовниот, моралниот или социјалниот развој...“

Свет погоден за децата наведува девет стратегии за борба против детскиот труд, а Миленумските развојни цели повикуваат на заштита на децата од експлоатација.

Во прашалникот за MICS 2005/2006, одреден број прашања се однесуваат на децата (на возраст од 5 до 14 години) вклучени во трудови активности. Децата на возраст од 5 до 11 години се смета дека се вклучени во трудови активности, доколку во текот на неделата пред анкетата имаат извршено најмалку еден час економска работа или 28 часа домашна работа. За децата на возраст од 12 до 14 години се смета дека биле вклучени во детски труд, доколку имаат извршено најмалку 14 часови економска работа или 28 часа домашна работа неделно.

Оваа дефиниција овозможува да се прави разлика меѓу детски труд и детска работа и тоа помага да се идентификуваат видовите на работа кои се сметаат за штетни или експлоататорски. Сепак, пресметките што се дадени овде го претставуваат минималното преовладување на детскиот труд, бидејќи некои деца можат да бидат вклучени во опасни трудови активности за


02468

101214161820

. .

Графикон 32: Тежина според висина по регион

Теж

ина

спор

ед в

исин

а

%. -.2 SD*%. -.3 SD*%. +.2.SD

подподпод

Скоп

ски

Пела

гони

ски

Вард

арск

и

Севе

роис

точе

н

Југо

запа

ден

Југо

исти

чен

Поло

шки

Исто

чен

Графикон 29: Висина според возраст по пол

Вис

ина

спор

ед в

озра

ст

0

2

4

6

8

10

12 -.2 SD* -.3 SD*

подпод

Машк

и

Жен

ски

-.2 SD* -.3 SD*

подпод

Графикон 30: Висина според возраст по региони

Вис

ина

поре

д во

зрас

т

02468

101214161820

. . . .

%.%.

Скоп

ски

Пела

гони

ски

Вард

арск

и

Севе

роис

точе

н

Југо

запа

ден

Југо

исти

чен

Поло

шки

Исто

чен

Графикон 31: Тежина според височина по пол

Теж

ина

спор

ед в

исин

а

0

2

4

6

8

10

12

%. -.2 SD*%. -.3 SD*%. .+.2 SD

подподнад

Машк

и

Жен

ски


проценти деца на возраст од 5 до 14 години кои посетуваат училиште, 6 проценти се вклучени и во активности на детски труд. Од 6-те проценти на деца класифицирани како деца-работници, мнозинството од нив посетуваат и училиште (95 проценти).

III.1.2.6. Опкружување

Вода и санитарни услови

Безбедна вода за пиење е основната потреба за добро здравје. Небезбедната вода за пиење може да носи болести како што се трахома, колера и тифус. Водата за пиење може да биде и загадена со хемиски, физички и радиолошки загадувачи кои имаат штетни ефекти врз човековото здравје. Покрај нејзиното поврзување со болести, пристапот до вода за пиење е особено важен за жените и децата, особено во руралните области, бидејќи најчесто тие ја имаат примарната обврска за носење вода, честопати и од големи далечини.

Распределба на населението според извори на вода за пиење – со цевки во живеалиштето и во двор претставуваат над 91 процент

одреден број часови помалку од бројот на часови наведени во критериумите што се објаснети погоре. Анекс 2, Табела А12 го дава обемот на детски труд по видови работа. Процентите збирно не го даваат вкупниот детски труд, затоа што децата можат да бидат вклучени во повеќе од еден вид работа.

Анкетата MICS 2005/2006 проценува дека во Македонија 6 проценти од децата на возраст од 5 до 14 години се вклучени во детски трудови активности и помалку од 1 процент од децата се ангажирана во платена работа. Околу 3 проценти од децата учествуваат во неплатена работа за некој друг, кој не е член на домаќинството, и 3 проценти работат во семејни бизниси. Постои поголема веројатност машките деца да учествуваат во неплатена работа надвор од домаќинството и во семејни бизниси отколку девојчињата, а има поголема веројатност помалите деца (на возраст од 5 до 11 години) наспроти поголемите (на возраст од 12 до 14 години), да бидат вклучени во активности што се сметаат за детски труд. Сепак, ова делумно се должи на построгите дефиниции на детскиот труд, кои се применуваат во однос на помалите деца. Нивоата на детски труд варираат од помалку од 1 процент во југоисточниот регион, до речиси 15 проценти во Вардарскиот регион.Детски труд по индекс на квинтили на имотност – детскиот труд е присутен во сите имотни групи, но многу помалку во двете највисоки групи, отколку во пониските три

Графикон 33: Детски труд по индекс на квинтили на имотност

Про

цент

на

деца

0

1

2

3

4

5

најс

иро

маш

ни

Вто

ри

сред

ни

Чет

врти

Нај

бога

ти

Платена работаНеплатена работа

Извор: MICS 2005/2006 Македониија

Анекс 2, табела А13 го презентира процентот на деца класифицирани како ученици-работници или како работници-ученици. Ученици-работници се деца кои посетуваат училиште, а биле вклучени во активности на детски труд во времето кога анкетата била спроведена. Од 85-те

Графикон 34: Детски труд по етничка припадност

Про

цент

на

деца

0

1

2

3

4

5 Платена работаНеплатена работа

Мак

едон

ци

Алб

анци

Ром

и

Дру

гоет

ничк

игр

упа


88%

3%

4%1%

2%

1%

1%

Графикон 35: Распределба на населението според извори на вода за пиење

Со цевки во двор

Со цевки во стан

јавна чешма

бунар цевказаштитен бунар заштитен извор

друго

Избор: MICS 2005/2006 Македонија


Официјалната статистика може да ви каже само толку во однос на детската сиромаштија и социјалната исклученост во Македонија и да обезбеди само индикација на тековните трендови. За да се добие посеопфатно разбирање на детската сиромаштија и социјалната исклученост, потребна е подлабока квалитативна анализа. Во оваа смисла, анкетата ЗОУД за перцепциите на децата за сиромаштијата даваат значителен придонес кон вкупната слика и го осветлуваат вистинскиот опсег на проблемот.

III.2 Анализа на податоците од анкетата ЗОУД 2006 Во текот на последните неколку децении направен е значителен напредок во смисла на промовирање на идејата дека секое дете треба да има шанса да биде сè она што тој или таа можат да бидат и дека можностите во животот не треба да бидат одредени од околностите при раѓањето. Тоа значи и дека новите трендови ја одразуваат и новата грижа за правата на децата и свеста дека детската сиромаштија стои како пречка на патот кон натамошен напредок, кон еднакви можности дефинирани како идеал на општествата во развој. Високите стапки на детска сиромаштија ги попречуваат еднаквите можности, а детската сиромаштија станува прашање кое добива сè поголема важност и во политиката и во јавноста.

Серијата свидетелства Innocenti на УНИЦЕФ редовно укажува на тесната врза меѓу растењето во сиромаштија и веројатноста за потфрлување во учењето, слабо здравје, малолетничка бременост, злоупотреба на супстанци, криминал и антисоцијално однесување, слаба платеност, невработеност и долгорочна зависност од социјална помош.49

Согледано е дека таквите проблеми можат да се јават заради околности кои се поврзани со, но не мора нужно да бидат предизвикани од, ниските приходи (на пример ниско ниво на образование на родителите или родителски умешности); сепак, детската сиромаштија се чини постојан и каталитичен елемент во миксот на околности кои ги предизвикуваат таквите проблеми и ги пренесуваат од една генерација на друга.

Здравствено однесување на училишни деца (ЗОУД) – анкета која ја мера детската сиромаштија

Како што е споменато претходно, мерењето на сиромаштијата, засновано само врз семејните приходи, не е најдобриот или најшироко применливиот модел.

Мерењето на семејниот приход во одреден момент може да обезбеди само приближно насочување, во однос на економскиот капацитет на семејството да ги обезбеди децата. Економските ресурси на семејството и неговата потрошувачка моќ се засновуваат не само врз приходот во даден месец или година, туку и врз заштеди, сопственост врз дом и врз домашни вредности, заработувачката во претходните години и идните економски очекувања.

Во оваа смисла, условите на сиромаштија не можат униформно да се оценат за секој сплет на околности на ист начин. Од овие причини, широко користениот модел „долар-на-ден“ или стандардите за исхрана, санитарни услови, набавка на вода, здравствена грижа, домување, затоплување, облекување, образование и транспорт, можат да се сметаат само како индикативни за сиромаштијата.

Во оваа смисла, студијата ЗОУД50 нуди мерка за изобилието во семејството валидирано низ земјата, како алтернативна мерка за семејниот социоекономски статус (СЕС), а која е поврзана со цел опсег на здравствени индикатори51.

Скала на изобилие во семејството (СИС) беше усвоена за меѓународна употреба, а сега претставува состав од четири индикатори: бројот на празници во претходната година; поседување семејно возило; број на компјутери во домот и дали членовите на семејството имаат свои спални соби. Наодите сугерираат дека овој индекс е помалку подложен на неодговарање, кое е општо, конвенционално, адолесцентно известување за професионалниот статус на родителите или приходот.52. Во еден број на должински студии, родителската материјална имотност во раната адолесценција е поврзана со саморангираното здравје на возрасните, кое сугерира дека изобилието во семејството во раната адолесценција може да има подолгорочно влијание врз здравјето.

Анализата на податоците од ЗОУД има за цел да ги открие согледаните социјални нееднаквости кај семејствата во Македонија, како и поврзувањето на сиромаштијата/изобилието со низа здравствени состојби кај адолесцентите од различно етничко потекло.

Анализата е заснована врз систематски и стратифициран случаен примерок53 од 5,281 ученици на возраст од 11 и 15, со два потпримерока (ученици од македонско и од албанско потекло), поделен во три категории долж линијата на сиромаштија на високи, средни и ниски СИС-резултати.


Прашалникот ЗОУД 2006 беше развиен од страна на меѓународна истражувачка мрежа и содржи две категории на ЗОУД скали54 и ставки, поврзани со детската сиромаштија и здравствената состојба на адолесцентите. Тие се:

ЗОУД скали/ставки за мерење на детската сиромаштија: скала на изобилие во семејството (СИС), ставка занимање на родителите, ставка согледана имотност на семејството и ставката семејна структура;

ЗОУД скали/ставки за мерење на состојбите поврзани со здравјето и однесувањето кај адолесцентите кои живеат во Македонија и се поделени на неколку подгрупи, вклучувајќи: 1) општо здравје и ментално здравје – самоизвестена ставка за општо здравје, индекс на ментално здравје и ставки за здравствени поплаки; 2) исхрана и физичка активност – ставка на зачестеност на храна и ставка за физичка активност; 3) ризично оденсување – пушење тутун, употреба на алкохол, ставка за пијанства, ставка употреба на канабис (животен век), ставка сексуално здравје, ставка физичко тепање, малтретирање и бидување малтретиран и ставка медицински третирана повреда; 4) општо задоволство од животот – ставки за задоволство од животот и среќа; и социјални односи – ставки родител-дете и односи со врсници и ставки прилагодување во училиште. 55

III.2.1 Процедура – Анализа на ЗОУД индикатори на сиромаштија

Состав на семејството

Мерки во врска со составот на семејствата на интервјуираните се користат во студијата за анализа и презентација. Од податоците е можно да се разликува дали детето живее со обата родители или со еден родител и бројот на членови на семејството, кои живеат во домот на детето. Дистинкциите се користат за да се покажат различните семејни контексти.

Статус на изобилие во семејството

За целите на анализата се употребува редна скала со три точки, каде низок СИС (резултат = 0, 1, 2) укажува на слабо изобилие; СИС средно (резултат = 3, 4, 5) укажува средно изобилие; и СИС високо (резултат = 6, 7, 8, 9) укажува на високо изобилие. Крајните групи – СИС ниско и СИС високо се користат со здравствени индикатори да ги осветлат социјалните нееднаквости. Средната група – СИС средно е изоставена за да се истакнат разликите меѓу двете крајни групи. Покрај тоа, се користи натамошна категоризација во рамките на СИС

ниските групи, за да се покажат различните животни околности при што се зема предвид структурата на семејството, вработеност на родителите и професионалниот статус.

Работа на родителот и професионалниот статус

За целите на овој извештај работата на родителот и професионалниот статус, кога работат или не работат, се земаат како мерки на СЕС. Занимањата на родителите се категоризирани од надворешна страна, со користење на шема за кодирање со пет точки (види табела 21) и оваа мерка е поврзана со приходот и социјалниот статус. Категориите СЕС 4 и СЕС 5 (мануелна квалификација, полуквалификуван и неквалификуван работник се собрани како ниско СЕС, кое е поврзано со најниски приходи и социјален статус.

Поткатегорија на сиромаштија – диференцијација во рамките на низод СИС

Кај семејствата со низок СИС се прави натамошна градација на сиромаштијата и изобилството. Земајќи ги предвид променливите во кои се вклучени работниот статус на родителот, занимањето на родителите и семејната структура, се опишуваат различни околности на децата кои живеат во семејства со низок СИС. Комбинирањето на овие различнин услови овозможува подобро разбирање на распределбата на семејствата во рамките на низок СИС, а со тоа и рафинирање на мерењата на сиромаштијата.

Како што беше споменато, работниот статус на родителот се установува како работи или не работи. Ако родителот работи, тогаш за целите на оваа диференцијација, само оние занимања кодирани како СЕС 4 и СЕС 5 (низок СЕС) се земени предвид. Категориите на структури на семејството се: живее со обата родители или живее со еден родител. Сите други опции се ставени заедно во хетерогената категорија друго.

Асоцирањето на сиромаштијата со низа индикатори на здравјето и добросостојбата на децата

Употребени се непараметарски Ман-Витни статистички тестови, за да се споредат разликите меѓу двете групи на испитаници – оние со висок СИС и оние со низок СИС.

Испитани се врските на индикаторите на низок/висок СИС и нивното асоцирање, со широк опсег на здравствени индикатори и групирани преку следните категории: здравје (согледано здравје, индекс на метално здравје, психосоматски поплаки, исхрана и физичка активност); ризични


однесувања (употреба на алкохол, дрога и тутун; сексуално однесување; малтретирање, тепање и повреди); општо задоволство од животот (и среќа); како и социјални индикатори на здравје (семејство, училиште, врсници). Овие ги покажуваат можните разлики во здравствените исходи и состојбата на децата од различни социоекономски позадини.

III.2.2 Резултати

III.2.2.1 Дескриптивна статистика за ЗОУД индикаторите на сиромаштија

Составот на семејството

Во просек, 91 процент од испитаниците живеат со обата родители, 6 проценти живеат само со еден родител, а околу 2 проценти живеат во посвоително семејство (Табела 10).

Табела 10: структура на семејствотоСтруктура на семејството

Обата родителипроценти

Еден родител

проценти

Посвоително семејствопроценти

другопроценти

Македонско 90.8 6.4 1.5 1.3Албанско 92.5 4.3 1.4 1.8Ромско 96.7 3.3 0.0 0.0

n=5281

Етничкото потекло нема значително влијание врз семејната структура, иако децата на етничките Албанци и Роми имаат тенденција да живат во поголеми семејства – над 60 проценти од Албанците и над 50 проценти од ромските деца живеат со шест или повеќе членови на семејство. 38 проценти од македонските семејства се состојат од 4 члена (Табела 11).Табела 11: Број на членови на семејство што живеат дома

Јазик ВкупнопроцентиМакедонски

проценти Албански проценти

Ромскипроценти

До 2 1.9 0.9 0.0 1.6

3 8.4 2.2 5.1 6.9

4 37.6 11.1 16.9 30.8

5 22.0 20.3 25.4 21.6

6 23.3 26.3 27.1 24.1

7 5.7 20.8 13.6 9.5

8 и повеќе 1.2 18.4 11.9 5.5

n=5281

Изобилство во семејството

Околу 25 проценти од испитаниците Македонци, 33,3 проценти од Албанците и помалку од 20 проценти од Ромите живеат во семејства со висок СИС (Табела 12). Овие резултати укажуваат на голем дел на семејства со изобилство (СИС висок) и помал дел на семејства со помало изобилие (низок СИС) кај албанскиот потпримерок, споредено со македонскиот и ромскиот. Од

семејствата со помало изобилие, 15 проценти се етнички Албанци, 22 проценти се етнички Македонци, а 45 проценти се Роми.

Табела 12: Скала на семејно изобилство СИС

СИСВисок

процентСреден процент

Низок процент

Македонски 24 54 22

Албански 36 49 15

Ромски 17 38 45

n=5230

Работен статус на родител

Во просек, поголем процент од татковците на испитаниците имаат работа, споредено со мајките на испитаниците (Табела 13). Кај потпримерокот на етнички Македонци, 77 проценти од татковците и 62 проценти од мајките имаат работа, додека во потпримерокот на етничките Албанци, 85 проценти од татковците и само 15 проценти од мајките имаат работа. Само половина од ромските татковци и една третина од мајките имаат работа. Табела 13: Татко/мајка има работа

Татко Мајка

дапроцент

не процент

дапроцент

не процент

Македонци 77 23 62 38Албанци 85 15 15 85Роми 53 47 29 71

Н(Татко)=5071 Н(Мајка)=5166

Кај 42 проценти од семејствата само еден од родителите работи, додека 13 проценти од децата живеат во семејства во кои и двата родитела не работат (Табела 14). Помалку од 50 проценти од етничките македонски, како и 14 проценти од етничките албански деца живеат во семејства во кои обата родители работат. Исто така, 65 проценти од етничките албански и 24 проценти од македонските семејства живеат со таткото, како единствен родител кој работи (Табела 15).

Табела 14: Работен статус на родителите

процентДвата родитела работат 39.8Само таткото работи 34.7

Само мајката работи 7.1

Двајцата родители не работат 13.1

Друго 5.4

n=5281


Табела 18: Семејство на кое добро му оди

Возраст11 13 15

Многу добро

им оди процент

Воопшто не им оди

добро процент



Воопшто не им оди

добро процент



Воопшто не им

оди добро

процентМакедонци 26.0 2.9 19.0 1.4 13.7 0.9Албанци 43.7 0.7 29.8 0.7 20.4 0.2Роми 24.1 6.9 18.2 13.6 22.2 0.0

n=5281

Поткатегорија на сиромаштија – диференцијација во рамките на низок СИС

Оваа диференцијација дава подетална слика на подгрупите на деца кои живеат во семејства со низок СИС. Значителен процент на деца живеат со двајцата родители без работа. Речиси 21 процент од етничките македонски, 25 проценти од етничките албански и половина од ромските семејства со ниско изобилство живеат во домаќинства во кои и двајцата родители немаат работа (Табела 19). Значителни 27 проценти од етничките македонски и 39 проценти од етничките албански семејства со ниско изобилство се семејства во кои децата живеат со двајцата родители, но само еден од родителите работи и неговото или нејзиното занимање влегува во категоријата на низок СЕС. Семејствата со ниско изобилство во кое двајцата родители работат и имаат занимања од најниските категории (4 и 5) опфаќаат многу мал процент (16 проценти; 0 проценти и 7,4 проценти). Во значително најлоша ситуација се 4,2 проценти деца, кои живеат со еден родител кој нема работа.

Табела 19: Поткатегории на сиромаштија (во рамките на низок СИС)

СИС = 3 (низок)Двајцата родители Еден родител Друго

процент Двајцата работат

СЕС низок

процент

Еден родител

работи СЕС низок

процент

Двајцата не

работатпроцент

Не работи

процент

Работи СЕС

низок процент

Македонци 16.6 27.4 20.8 4.2 2.9 28.0Албанци 0.0 38.9 24.7 6.6 0.0 29.8Роми 7.4 18.5 51.9 3.7 0.0 18.5

n=1079

III.2.2.2. Асоцирање на индикаторот на сиромаштија (СИС) со одреден број индикатори поврзани со здравјето и добросостојбата на децатаСиромаштија, самоизвестени здравствени симптоми и задоволство од живототВо врска со самоизвестеното здравје, децата од побогатите семејства известуваат за подобро здравје од оние од посиромашните семејства.

Табела 15: Работен статус на родителите (по етничка припадност)

Двата родитела

работат процент

Само таткото работи

процент

Само мајката работи

процент

Двата родитела

не работат процент

Друго процент

Македонци 48.7 24.4 9.3 12.4 5.2Албанци 13.9 65.5 .8 13.9 5.9Роми 23.3 28.3 3.3 40.0 5.0

n=5281

Занимање на родителите

Над половината од занимањата на татковците на испитаниците припаѓаат на категоријата низок СИС (кој се состои од категориите 4 и 5 – квалификувани, полуквалификувани и неквалификувани работници). Во потпримерокот за етничките Албанци оваа бројка изнесува над 75 проценти од примерокот (Табела 16). Табела 16: Занимање на таткото

Јазик Вкупно

процентиМакедонскипроценти

Албанцскипроценти

Ромскипроценти

СЕС татко

СЕС 1 (ВИСОК)

6.8 4.1 3.7 6.1

СЕС 2 (ВИСОК)

14.8 10.3 14.8 13.6

СЕС 3 19.8 8.2 18.5 16.8СЕС 4

(НИЗОК)25.4 30.6 25.9 26.7

СЕС 5 (НИЗОК)

33.2 46.8 37.0 36.8

n=3522

Сиромашни за храна

Анкетата ЗОУД укажува дека 8 проценти од етничките албански деца и околу 3 проценти од етничките македонски деца известиле дека одат на училиште, в кревет, секогаш или често гладни (Табела 17).

Табела 17: Одење в кревет/училиште гладни

Секогаш/често процент

Никогаш процент

Македонци 2.9 77.8Албанци 8.3 61.7Роми 3.3 88.3

n=5268

Согледана имотност на семејството

Низок процент на деца, на возраст од 11 и 13 години, ја согледуваат имотноста на своето семејство како воопшто неповолна и понизок процент од 15-годишни деца известуваат дека на нивното семејство добро им оди, споредено со 11 и 13-годишните деца (Табела 18). Етничките Албанци ги согледуваат своите семејства како семејства на кои подобро им оди, отколку Македонците и Ромите.


Децата од посиромашните семејства (етнички Македонци, 15-годишни момчиња и девојчиња) известуваат за ниски нивоа на ментално здравје (Графикон 37 и 38) и повисоки нивоа на нерасположение, отколку нивните врсници од побогатите семејства (види, исто така, Анекс 6, Табела 1). Кај потпримерокот на етничките Албанци има разлики во однос на индексот на ментално здравје, 15-годишни момчиња и девојчиња од посиромашните семејства имаат понизок индекс на ментално здравје, отколку децата од побогатите семејства. Нема значителни разлики во однос на известувањето за главоболки или болки во стомакот кај деца во семејства кои добро стојат и децата од сиромашните семејства (Графикон 39).

Сепак, има значителни разлики во однос на чувството на среќа (Графикон 40) и задоволство кај децата во семејства кои се побогати и деца во сиромашни семејства, при што последниве се чувствуваат помалку задоволни и помалку среќни (етнички Македонци на сите возрасти, момчиња и девојчиња). Таквите разлики не се очигледни за која било од групите на деца со албанско етничко потекло (види, исто така, Анекс 6, Табела 2).

Графикон 36: Сооднос на деца кои своето здравје го согледуваат како одлично (процент)

Графикон 37: Сооднос на ученици кои се чувствуваат полни со енергија во текот на минатата недела (процент) (ставка од индекс-скалата Ментално здравје)

Графикот 38: Сооднос на ученици кои се во состојба да обрнуваат внимание во текот на минатата недела (процент)

Графикон 39: Сооднос на ученици кои имаат неделно или почесто главоболки (процент)

806040200 806040200

45%

59%

70%

68%

69%

63%

44%

57%

македонски јазик

Во изобилство (СИС=1) Сиромашни (СИС=3)

албански јазик

15 г.

15 г.

Пол Момче

Девојче

6050403020100 6050403020100

34%

14%

16%

12%

34%

22%

22%

25%

39%

24%

18%

12%

51%

24%

19%

39%




11 г.

15 г.

11 г.

15 г.

Пол Момче

Девојче

806040200 806040200

61%

74%

34%

62%

42%

66%

16%

45%


Во изобилство (СИС=1) Сиромашни (СИС=3) Пол Момче

Девојче


15 г.

15 г.

100806040200 100806040200

60%

84%

76%

86%

65%

82%

75%

78%

55%

64%

66%

73%

62%

64%

65%

65%




11 г.

15 г.

11 г.

15 г.

Пол Момче

Девојче


Графикон 40: Сооднос на ученици кои се чувствуваат несреќни (процент)

Сиромаштија, исхрана и физичка активност

Децата од посиромашните семејства (момчиња и девојчиња од сите старосни групи и од потпримерокот на етнички Македонци) јадат помалку овошје (Графикон 41) и зеленчук (Графикон 42) и имаат пониско ниво на физичка активност (Графикон 43), отколку нивните врсници од побогатите семејства (види, исто така, Анекс 6, Табела 1). Во потпримерокот на етнички Албанци има разлики во однос на јадењето овошје, 13 и 15-годишните момчиња и девојчиња од посиромашните семејства јадат помалку овошје и зеленчук, отколку децата од побогатите семејства.

Графикон 41: Сооднос на ученици кои често јадат овошје во текот на неделата (процент)

Графикон 42: Сооднос на ученици кои јадат зеленчук често во неделата (процент)

Графикон 43: Ученичка неделна физичка активност, најмалку 60 минути дневно (денови)

Сиромаштија, употреба на супстанци, сексуално здравје, насилство и повреди

Има забележливи разлики меѓу 15-годишните деца од семејства во висок и низок СИС, во однос на пиењето пиво (Графикон 46) и пушењето тутун (Графикон 44); иако нема разлика во употребата на канабис (види, исто така, Анекс 6, Табела 3). Исто така, има разлики и во пиењето алкохолни пијалаци (Графикон 45) и „алкопикови“, во опијанувањето (Графикон 47) (15-годишни етнички македонски момчиња) и во имањето сексуални односи (15-годишни етнички албански момчиња), со тоа што деца од семејства со висок СИС почесто се зафатени со вакви однесувања.

Што се однесува до физички тепачки, малтретирање и повреди, 15-годишните етнички Македонци од посиромашните семејства поретко учествуваат во физички тепачки и во малтретирањето на други ученици, отколку децата од побогатите семејства (Графикон 48, 49 и 50).

543210 543210

3,39

4,41

3,70

3,82

3,28

3,98

3,93

4,30

2,97

3,06

4,19

3,17

3,85

4,76

4,75

4,79


Во изобилство (СИС=1) Сиромашни (СИС=3) Пол Момче Девојче


11 г.

15 г.

11 г.

15 г.

403020100 403020100

29%

6%

23%

5%

13%

4%

11%

7%

5%

1%

9%

3%

33%

10%

17%

7%




11 г.

15 г.

11 г.

15 г.

Пол Момче

Девојче

806040200 806040200

43%

66%

35%

45%

44%

39%

35%

43%

70%

56%

47%

45%

61%

75%

51%

61%




11 г.

15 г.

11 г.

15 г.

Пол Момче

Девојче

706050403020100 706050403020100

47%

58%

42%

47%

54%

44%

40%

41%

56%

27%

32%

30%

67%

65%

59%

60% македонски јазик



11 г.

15 г.

11 г.

15 г.

Пол Момче

Девојче


Ова, исто така, е случај и за 11-годишните етнички албански девојчиња. Нема значајни разлики меѓу различните групи во однос на повреди кои бараат медицинска интервенција (види, исто така, Анекс 6, Табела 3).

Графикон 44: Сооднос на ученици кои дневно пушат (процент)

Графикон 45: Сооднос на ученици кои неделно пијат алкохолни пијалаци (процент)

Графикон 46: Сооднос на ученици кои неделно пијат пиво (процент)

Графикон 47: Сооднос на ученици кои пиеле два или повеќе пати (процент)

Насилство – малтретирање и тепачки

Графикон 48: Сооднос на ученици кои малтретирале други во последните месеци (процент)

Графикон 49: Сооднос на ученици кои малтретирале, удирале и туркале други (процент)

Графикон 50: Сооднос на ученици вклучени во физички тепачки два или повеќе пати (процент)

50403020100 50403020100

12%

5%

45%

26%

15%

3%

26%

17%

13%

2%

21%

20%

9%

24%

34%

30%




11 г.

15 г.

11 г.

15 г.

403020100 403020100

3%

10%

18%

31%

4%

8%

12%

20%

5%

16%

3%

36%

4%

4%

6%




11 г.

15 г.

11 г.

15 г.


Пол Момче Девојче


14121086420 14121086420

8%

0%

7%

5%

13%

11%

4%

8%


15 г.

15 г.

20151050 20151050

10%

16%

6%

6%



15 г.

302520151050 302520151050

4%

19%

10%

27%



15 г.

403020100 403020100

13%

20%

21%

39%



15 г.

50403020100 50403020100

26%

19%

32%

35%

22%

18%

41%

35%

23%

17%

28%

29%

27%

38%

42%

47%




11 г.

15 г.

11 г.

15 г.


Сиромаштија, социјални односи и училиште

Според резултатите кои се однесуваат на семејните врски и детската грижа, посиромашните обезбедуваат значително помалку отвореност, поддршка и разбирање за децата. Ова е видливо кај децата од сите возрасти, но особено кај етничките Македонци (Графикон 51, 52, види Анекс 6, Табела 4). Едновремено, децата од посиромашните семејства имаат помалку пријатели, поретко излегуваат навечер (Графикон 54) и помалку време поминуваат со пријателите после часови (Графикон 53), отколку нивните побогати врсници. Што се однесува до другите форми на комуникација, посиромашните деца помалку користат телефон, електронска пошта или СМС-пораки во својата размена на информации и контакти со пријателите (Графикон 55). Во однос на училиштето, децата од посиромашните семејства имаат тенденција да постигнуваат пониско ниво на успех (Графикон 56) (15-годишни етнички македонски девојчиња), помалку се прифатени од врсниците и учителите (13 и 15-годишни етнички македонски момчиња) и помалку учествуваат во училишните активности (Графикон 57) (11-годишни етнички македонски девојчиња).

Родители

Графикон 51: Сооднос на ученици кои известуваат дека мајките имаат разбирање за нивните проблеми и грижи (процент)

Графикон 52: Сооднос на ученици кои известуваат дека нивните татковци имаат разбирање за нивните проблеми и грижи (процент)

Врсници

Графикон 53: Сооднос на ученици кои често минуваат време после часови со своите пријатели (процент)

Графикон 54: Сооднос на ученици кои често излегуваат навечер со пријателите (процент)

100806040200 100806040200

61%

73%

75%

83%

38%

60%

55%

52%

36%

58%

58%

78%

56%

59%

71%

65%




11 г.

15 г.

11 г.

15 г.

100806040200 100806040200

60%

80%

73%

87%

59%

63%

61%

61%

72%

75%

69%

68%

80%

94%

80%

83%




11 г.

15 г.

11 г.

15 г.

806040200 806040200

76%

74%

76%

76%

42%

42%

42%

41%

49%

46%

48%

65%

70%

59%

68%

65%македонски јазик



11 г.

15 г.

11 г.

15 г.

50403020100 50403020100

23%

19%

41%

40%

25%

11%

27%

28%

34%

36%

49%

41%

5%

6%

16%

26%




11 г.

15 г.

11 г.

15 г.


Графикон 55: Сооднос на ученици кои често комуницираат со пријатели преку телефон, електронска пошта, СМС-пораки (процент)

Училиште

Графикон 56: Сооднос на ученици кои известуваат дека добро им оди во училиште (процент)

Графикон 57: Сооднос на ученици кои учествуваат во организирање на училишни настани (процент)

ДИСКУСИЈА

Што е она што прави да биде толку тешко да се дефинира, измери и стави под контрола детската сиромаштија? Секоја земја има своја комбинација од економски, политички, социјални и културни услови, кои го дефинираат и влијаат врз нивото на сиромаштијата. Што можат децата од Македонија да ни кажат за нив и нивните семејства, за нивното сопствено однесување и ставовите во однос на здравјето што би фрлило светлина врз детската сиромаштија?

Сиромашни деца живеат во сиромашни семејс-тва

Мнозинството деца во Македонија (92 проценти) живеат во традиционални семејства со двајцата родители и во просек со 3 до 4 членови, кај семејс-твата од македонско потекло, и 5 до 6 членови кај семејствата од албанско и ромско етничко потекло.

Кај мнозинството семејства само еден од роди-телите има работа. Ова е особено вистинито кај просечното албанско семејство, а тоа е делумно последица на традиционалниот став кон жените и работата – дури 85 проценти од мајките остануваат и работат дома. Што се однесува до занимањата, родителите во просечното македонско семејство работат и тие се мануелни работници (квалифи-кувани, полуквалификувани и неквалификувани). Татковците во просечното семејство од албанско етничко потекло, исто така, се мануелни работни-ци, а мајките обично се невработени.

Според ЗОУД мерките на ниска изобилство во се-мејството, 20 проценти од децата кои посетуваат училиште во Македонија живеат во сиромашни семејства. Голем дел од етничките Македонци (22 проценти), споредено со етничките Албанци (15 проценти), живеат во сиромашни семејства, а речиси половина од ромските деца живеат во сиромашни семејства. Од друга страна, процентот на семејство во кои обата родители работат е зна-чително понизок (14 проценти) и уделот на катего-риите на најниски занимања на родителите е многу повисок кај семејствата на етничките Албанци (78 проценти), споредено со македонските семејства (49 проценти и 59 проценти соодветно).

Контрадикторната ситуација во која децата од албанско етничко потекло ги рангираат (според СИС) своите семејства како побогати од оние на македонските деца, и покрај нивниот понизок СЕС, ја покажува сложеноста на сиромаштијата од пер-спектива на децата и вродената варијабилност на мерката на сиромаштија на ЗОУД, кога се примену-ва на различни култури, дури и кога кохабитираат во ист регион.

100806040200 100806040200

51%

24%

45%

30%

21%

3%

29%

17%

81%

49%

57%

43%

44%

22%

20%




11 г.

15 г.

11 г.

15 г.

806040200 806040200

42%

49%

67%

72%

63%

56%

56%

55%




15 г.

15 г.

100806040200 100806040200

76%

83%

69%

72%

74%

70%

60%

61%

61%

55%

68%

78%

61%

53%

62%

67%


Во изобилство (СИС=1) Сиромашни (СИС=3)Пол Момче Девојче


11 г.

15 г.

11 г.

15 г.


Додека СЕС мерката, заснована врз статусот на вработеност на родителите и статусот на зани-мањето, покажува пониски нивоа на образование кај албанските родители, не обелоденува дека голем дел албански семејства примаат пари зара-ботени во странство и/или водат нерегистрирани мали приватни бизниси.

Други фактори зад оваа контрадикција се согле-дуваат кај традиционалниот начин на живот на албанските семејства, кои одржуваат колективна семејна структура и силна хиерархиска традиција. Во рамките на ваков сет на норми и вредности, по-читта што семејството ја стекнува во заедницата, во одредена мерка, зависи од материјалната обез-беденост, но, исто така, и врз изразената оспособе-ност на семејството да се грижи за своите членови и да покаже великодушност кон другите. Како таков статусот на таквото семејство се одредува во однос на нормите на заедницата? Имањето куќа и/или ав-томобил придонесува кон статусот на семејството, дури и кога целото семејство живее во една соба.

Во овој социјален контекст срамно е да се признае дека си сиромашен, затоа што да се биде сирома-шен значи да се биде неспособен. Тоа значи дека има различни погледи и согледувања во однос на богатството меѓу семејства од различни етнички по-текла. Социјално и културно вклопените семејства се принудени на семејна реалност која е дефини-рана од она што е видливо, и она што е согледано во рамките на сопствената етничка или културна група.

Со одговарањето на СИС прашањата децата ги опишуваат своите семејства од нивната сопствена перспектива, која е под влијание на нивната култу-ра. Тие не ја разубавуваат реалноста, затоа што по-често тие живеат во куќи, имаат релативно повеќе автомобили и имаат повеќе „готовинска моќ“ од македонските деца. Но, нивната позиција на дното на хиерархијата на семејна моќ може да резултира во тоа етничките албански деца да се соочуваат со значајни бариери на вклученоста во заедницата.

Во меѓуиграта на сиромаштијата и традицијата – во колку потрадиционално семејство живеат македон-ските деца, толку пониски се нивните очекувања и стануваат помалку критични во своите перцепции на реалноста. Според тоа, мораме да бидеме свес-ни за комбинираните ефекти на сиромаштијата, тензијата во заедницата и маргинализацијата на најранливите деца.

Сиромашните традиционални семејства во Македонија (од кое било етничко потекло) се најизолираните, но и најзаштитничките меѓу себе во тешки времиња. Традиционалните семејства често и ги ограничуваат изборите на децата и

нивниот капацитет да искусат и да дејствуваат во однос на животните предизвици, но има деца кои живеат во традиционални заедници и признаваат дека живеат во сиромаштија и кои се особено ранливи заради високото ниво на исклученост.

Овие прашања сугерираат дека е потребно повторно разгледување на оценките на изобилие дадени од семејствата од албанско етничко потекло, кои ги земаат предвид културата, традиционалните вредности, нормативните социјални односи и третманот на децата. Кога ќе се земат предвид факторите кои се специфични за семејствата од албанско етничко потекло, можеби ќе се види дека има повеќе деца кои живеат во сиромаштија, отколку што претходно се мислело.

Напречната табулација на семејства со низок СИС, кои изнесуваат до 22 проценти од децата кои посетуваат училиште во Македонија со двете најниски категории на занимања (СЕС4 и СЕС5, или низок СЕС кој обично се врзува за ниски примања и образование), би можеле да помогнат да се дефинираат и подобро да се разберат поткатегориите на релативна сиромаштија во Македонија. Така, најлишените меѓу лишените (сиромашни) семејства, претставуваат безмалку половина од семејствата со ниско изобилство каде обата родители не работат или само еден од нив работи, но имаат занимање кодирано како низок СЕС. Уште полишени се семејствата со деца надвор од образовниот систем.

Исто така, важно е да се нагласи дека детската перцепција за изобилството во семејството обично не соодветствува со реалноста на социоекономската состојба на семејството. Резултатите укажуваат дека децата ги оценуваат своите семејства како семејствата на кои подобро им оди, споредено со пообјективните индикатори. Децата, особено на помлада возраст, имаат тенденција да ја разубавуваат реалноста и да ја презентираат својата состојба во подобра светлина, за да имаат подобро чувство во однос на нивниот живот. Ова се должи, делумно, на психолошките механизми кои децата ги употребуваат за самоперцепција и за ублажување на непогодните животни услови. Но, ова се должи и на заштитничката улога која семејството ја игра во олеснувањето на притисоците на реалноста врз децата. Од друга страна, начинот на кој децата го разбираат концептот на сиромаштија не секогаш е врзан за материјални добра, се менува со возраста и зависи од семејната култура и непосредното опкружување на децата, како и од нивното лично искуство од живеењето во и справувањето со сиромаштијата. Ова, во одредена мерка, го покажуваат и разликите


во перцепцијата за изобилство кај децата од различни возрасти: децата на 11-годишна возраст го вреднуваат семејното изобилство многу повисоко, отколку 15-годишните кои се покритични во нивните вреднувања, но и имаат тенденција да ги намалуваат екстремите на обете страни од линијата на „сиромаштија-добросостојба“. Ова не се должи толку многу на поголемата адолесцентна автономија, туку на растечките потреби и свеста за она што често е нивна сè понеповолна позиција во општеството.

Асоцирањето на сиромаштијата со здравјето и добросостојбата

Детската сиромаштија се асоцира со низа здравс-твени индикатори – општото здравје на децата, менталното здравје, ризичните однесување, како и социјалните односи (во семејството, училиштето и со нивните врсници).

Влијанието на сиромаштијата врз здравјето, ис-храната и физичката активност

Во однос на самоизвестеното здравје, менталното здравја и „недоброто расположение“, разликите меѓу двете групи на деца се значителни кај сите три возрасти и во обете етнички групи, со исклучок на момчињата од албанско етничко потекло, каде има разлики во индексот на ментално здравје. Кај децата од сиромашните семејства има поголема веројатност да се чувствуваат помалку здрави, да имаат повеќе грижи и имаат тенденција да бидат недобро расположени, повеќе отколку децата од семејствата во изобилие. Девојчињата обично повеќе „страдаат“ од момчињата, што делумно може да се објасни со нивната поголема чувстви-телност во однос на нивното опкружување, како и на нивната традиционално одредена женска улога во општеството, која ги поставува како поранливи и емпатични. Иако овошјето и зеленчикот се меѓу најевтините ставки на храна во Македонија, децата од сиромашните семејства јадат помалку овошје и зеленчук, отколку оние од побогатите семејства. Ова може да му се припише на фактот дека во отсуство на свест за здрава храна, сиромашните македонски семејства обично ја полнат масата со евтини висококалорични храни како што е лебот, оризот и компирите. Резултатите, исто така, пока-жуваат дека децата од албанско етничко потекло се физички помалку активни од македонските деца. Отсуството на значајни разлики во нивоата на фи-зичка активност меѓу групите деца од албанско ет-ничко потекло со низок и висок СИС, може да биде резултат на однос кон физичката активност меѓу традиционалните семејства од албанско етничко потекло или од недостиг на можности за организи-рана и редовна физичка активност во училиштата.

Сиромаштијата и задоволност од животот

Сиромаштијата, или отсуството на сиромаштија, јасно е поврзана со среќата и задоволноста од животот кај младите етнички Македонци. Децата од посиромашните семејства, без оглед на полот и возраста, известуваат дека се помалку среќни и помалку задоволни од својот живот. Иако, општо земено, децата од албанско етничко потекло из-разуваат поголема задоволност од својот живот, отколку македонските деца, нема значајна разлика во задоволноста од животот меѓу децата од албан-ските сиромашни семејства и оние во изобилство. Овие наоди може да сугерираат дека македонската етничка култура го гледа материјалното богатство како поважно за детското чувство на среќа и задо-волност, при што кај албанската етничка култура развиени се одредени механизми за справување со реалноста на лишеност и градење на добар живот, врз основа на традиционалните социјални вред-ности.

Сиромаштијата и преземањето ризик

Адолесценцијата е период на брзи промени на кои младите луѓе реагираат активно, често екс-периментирајќи со ризик. Обично тоа е нивниот „ангажиран“ став кон тие промени кое ги наведува да ги тестираат границите на нивната слобода и на она што е можно и дозволено. Во овој контекст, ризичните однесувања, како што е пушењето тутун, пиењето алкохол, злоупотребата на супстанци, промискуитетно и небезбедно сексуално однесу-вање, можат да се сметаат за вообичаени однесу-вања во адолесцентниот развој. Интересно е да се одбележи дека нема значајни разлики на линија на сиромаштијата и етничкото потекло во однос на зачестеноста на ризичните однесувања кај деца-та од сите три возрасти. Ова е особено случај во однос на пушењето и пиењето пиво и вино, кои во многу нешто се дел од традиционалните навики и не се директно врзани за материјалниот статус на семејството. Но, што се однесува до опивањето и консумирањето алкохол и ’алкопикови’, има значај-ни разлики меѓу децата од семејствата со различно ниво на изобилство (кај 15-годишните македонски момчиња), при што оние побогатите почесто се зафаќаат со вакви практики. Отсуството на какви било разлики меѓу децата од албанско етничко потекло делумно може да се припише на афирма-тивниот однос кон пушењето или на нормативната забрана за консумирање алкохол во албанската етничка заедница.

Сиромаштија и насилство

Иако резултатите покажуваат дека насилството меѓу македонските деца се има зголемено во пос-ледниве четири години, сиромаштијата се чини дека не е врзана со физичкото тепање или мал-


третирање – податоците не откриваат значајна раз-лика меѓу училишните деца од сиромашни и богати семејства (освен кај децата од македонско етничко потекло на возраст од 15 години и девојчињата од албанско етничко потекло на возраст од 11 години). Покрај тоа што е сиромашна земја, Македонија исто така е и традиционална земја во која прашањето на насилството врз жените и децата само од неодамна е „јавно„ и отворено за дискусија. Овие дискусии ќе имаат влијание и врз правата на децата, како и врз прашањата поврзани со заштитата на децата од насилство. Отсуството на разлика во однос на насилното однесување кај децата од сиромашните и децата од побогатите семејства може да се при-пише на високото ниво на социјално прифаќање на одредени форми на насилно однесување кај деца-та, како што се тепачки и малтретирања.

Сиромаштијата и социјалните односи

Социјалните односи на младите луѓе се критични, особено во текот на адолесценцијата, која бара постојано лично прилагодување и оценка на ризикот по здравиот личен развој. Според тоа, социјалната исклученост, како последица на сиромаштијата, ста-нува клучна закана за развојот и добросостојбата на децата.

Разликите во видот на социјални односи во семејс-твото, во училиштето, меѓу врсниците и меѓу децата од семејствата со ниска и оние со висока изобил-ност, обезбедуваат информации за психосоцијални-от развој на социјално исклучените. На децата од посиромашните семејства им е потешко отколку на побогатите врсници да зборуваат со своите роди-тели, не ја добиваат истата поддршка и не секогаш се чувствуваат подеднакво прифатени од нивните семејства. Кај сите етнички позадини, децата кои се на 13-годишна возраст и девојчиња се чинат почувствителни во однос на своите социјални од-носи, особено во однос на поддршката од нивните татковци. Што се однесува до училиштето и односот учител-ученик, се чини дека сиромаштијата на деца-та не резултира во значајна дискриминација на уче-ниците. Ова може да му се припише на фактот дека училиштата во Македонија не поставуваат премногу високи очекувања и затоа што за децата од кое било социоекономско опкружување училиштата се добро место за нивно изразување, за поврзување со другите деца и за бегање, иако само привремено, од тешките околности кои се присутни во нивните семејства.

Сепак, децата од семејствата со ниска изобил-ност не излегуваат многу често со своите врсници по часовите или навечер, помалку комуницираат и се чини дека имаат помалку блиски пријатели. Сиромашните деца не постигнуваат толку добри резултати на училиште колку децата од побогатите

средини и имаат тенденција помалку да учествуваат во училишните активности, без оглед на возраста, полот и етничкото потекло. Евиденцијата сугерира дека сиромашните деца се систематски исклучува-ни од виталните социјални интеракции со семејните и врсничките групи. Социјалната исклученост, пре-дизвикана од сиромаштијата, има далекусежни пос-ледици врз добросостојбата на децата, вклучително и непогодности врзани со ограничените можности за соодветно образование, вработување и културен и социјален развој.

ЗАКЛУЧОК

Различните земји имаат различни контексти на сиромаштија и различни пристапи кон проценката и управувањето со детската сиромаштија, но нивоата на сиромаштија, во кое било општество, сè уште се одредуваат преку комбинација на три исти фактори – социјални трендови, услови на пазарот на труд и владини политики. Сепак, за целосно да се разбере детската сиромаштија ние мораме да земеме предвид што мислат децата.ЗОУД е високо релевантна платформа заснована врз евиденција за разбирање на детската сиромаштија. Погледите на децата за нивните семејства, нивното здравје и нивните животни услови се вреден извор на податоци кои можат да го зајакнат нашето разбирање на сложеноста на детската сиромаштија. Преку слушање на одговорите на децата можеме подобро да го разбереме влијанието на културата, семејните норми и детските искуства – разбирањето на детските перцепции помага во идентификувањето на ризиците за здравјето и добросостојбата на децата и адолесцентите. Добиените резултати покажуваат дека децата и од богатите и од сиромашните семејства имаат слични здравствени индикатори и се зафаќаат со ризични однесувања на горе-долу исто ниво. Сепак, исто така, евидентно е и дека сиромашните деца се помалку оспособени за справување со проблемите и имаат ограничен пристап до социјалните ресурси, што им се потребни да ги подобрат своите животни умешности.

Според тоа, политиките за ублажување на детската сиромаштија и нејзините ефекти мора да земат предвид како сиромаштијата се манифестира во домот и во училиштето, како и ефектите на сиромаштијата врз целата заедница, наместо да се фокусираат исклучиво на сиромашните. Додека индикаторите сугерираат намалување на сиромаштијата во многу земји, трендот во посиромашните земји се чини спротивен. Сиромашните семејства и заедници кои се спротивставуваат на промените, можеби обземени


од влошувањето на сиромаштијата, често се заробени во еден меѓугенерациски циклус на сиромаштија и исклученост. Според тоа, политиките и програмите за намалување на сиромаштијата во сиромашните земји мора да ги земат предвид социјалните и економските промени. Политиките кои донесуваат позитивни промени во семејното опкружување, училиштата и локалните заедници се исто толку важни, колку и програмите за вработување и економски раст. Системската помош на семејствата кои се справуваат со сиромаштијата и исклученоста се од клучно значење за позитивни социјални промени.

Прв чекот кон решавање на проблемите на сиромаштијата во Македонија би било да се зајакне подоброто разбирање на сиромаштијата и нејзините манифестации во Македонија, преку подобрена идентификација на оние кои се најсиромашни и на дистрибуцијата и составот на најзагрозените семејства со деца. Идентификувањето на најризичните семејства во Македонија ќе помогне во развојот на подобри алатки за рана идентификација на детската сиромаштија и според тоа ќе помогне во намалувањето на социјалните нееднаквости и ќе ги ублажи нивните негативни ефекти врз детскиот развој. Пристап од ваков вид може да помогне во развојот на интервенции, политики и програми кои

содржат поефикасно поставени приоритети. Но, интервенциите мора да бидат фокусирани не само врз сиромашните семејства, туку и врз општеството како целина, затоа што здравствено инклузивно општество обезбедува можности за сиромашните семејства и нивните деца да го прекинат циклусот на сиромаштија и исклученост.

III.3. Перцепцијата на децата за сиромаштијата и нејзиното влијание врз нивниот живот- .квалитативна студија

Резиме

Квалитативната студија Детската перцепција за сиромаштијата во Македонија има за цел да ги дознае детските погледи и разбирањето на сиромаштијата и да ги инкорпорира стекнатите сознанија во сеопфатна слика на сиромаштијата и разбирање на нејзиното влијание врз развојот и добросостојбата на децата.

Примерокот на студијата вклучуваше вкупно 93 деца на возраст од 11 и 15 години од три етнич-ки групи (Албанци, Македонци и Роми), како од


руралните, така и од урбаните заедници. Мето-долошкиот пристап, усвоен во студијата, беше да се спроведе работилница за овие деца на тема „сиромаштијата наспроти добросостојбата во моја-та заедница„. Оваа работилница им обезбеди на децата можност: да зборуваат за оние работи кои ги прават среќни и оние кои ги загрижуваат; да ја дискутираат сиромаштијата како концепт; да ги дефинираат и поврзат компонентите што тие ги гледаат како она што ги прави децата сиромашни, вклучително и проблемите врзани за училиштето, семејството, заедницата и опкружувањето; да ги дискутираат ефектите на сиромаштијата во однос на здравјето, резултатите во училиштето, работа-та, социјалните односи и правата на детето.

Првите асоцијации кои ги предизвика терминот сиромаштија кај сите деца вклучени во студијата, без оглед на возраста и етничкото потекло, беа асоцијации на лишеност од основните потребни во кои беа вклучени, на пример, потребата од хра-на, пари, облека, дом, книги, одење на училиште, велосипед, компјутер и фудбалска топка.

Децата ги искусуваат последиците од сиро-маштијата не само во однос на недостиг од основ-ни стоки и услуги, туку и во смисла на чувство на исклученост, несигурност, срам и понижување. Тие изразуваат загриженост во однос на ефектите од сиромаштијата врз пријателството, семејните односи и резултатите во училиште.

Преку гледањето на начините на кои децата се справуваат со сиромаштијата и последиците од сиромаштијата, може повеќе да се разбере за детската еластичност наспроти ранливоста. Жи-вотните услови кои ги трпат сиромашните деца во Македонија – немање пари, немање глас, принуда на проституција, крадење, просење, отсуство на хигиена, недоволна социјална и здравствена грижа, изложеност на злоупотреба, насилство и изложеност на ризик од рано склопување брак и бременост... се сведоштво за силата на децата и се прашања кои мора да бидат опфатени доколку се сака да се решат проблемите на сиромаштија-та и исклученоста. Додека одредени семејства се справуваат со сиромаштијата, децата варираат во својата способност да се справат со сиро-маштијата, при што некои се повеќе способни да се прилагодуваат, да бидат поактивни и да имаат социјална интеракција. Сепак, еластичноста на децата нема да биде доволна да се прекине цик-лусот на сиромаштија без поддршката од поширо-ката заедница; на сиромашните деца и натаму ќе им се оспорува правото на развој и на можностите што тоа ги носи.

III.3.1. Вовед во студијата

Што имаат да ни кажат децата во Македонија за сиромаштијата? Можеме ли да ги прифатиме нивните гледишта како валиден извор од кој можеме да влечеме заклучоци? Дали ќе бидеме во можност да го разбереме она што ни го кажуваат? Ова беа прашањата кои беа поставени во дизајнирањето на студијата за детските перцепции за сиромаштијата и беа во основа на приодот и содржината на интервјуата со децата.

Започната врз премисата дека децата имаат валиден поглед на светот и на нивните сопствени искуства, студијата исто така ја зема предвид културата на децата и нивото на развој, како и субјективните улоги на истражувачите и нивните конкретни очекувања во однос на капацитетот на децата да учествуваат во истражувањето. Начинот на кој мислат децата и го разбираат светот зависи од нивниот когнитивен и психолошки развој, а тие се под силно влијание на нивната култура, непосредно опкружување и искуствата во рамките на заедницата. Детското чувство за добросостојбата и нивното ниво на компетенција зависи од нивното ниво на самодоверба и нивните сопствени умешност за справување. Квалитетот на учеството на децата во студијата и пристапот усвоен од истражувачите ќе има одредено влијание врз природата и квалитетот на резултатите добиени од децата. Сепак, беа направени сите напори да се обезбеди истражувањето да биде водено со чувствителен пристап и претходно познавање на околностите на децата.

III.3.2. Контекст на студијата

Истражувањето беше спроведено во три основни и две средни училишта во мешани заедници: Бутел, Шуто Оризари, Сарај, Кисела вода во Скопје; и во општините Виница и Тетово. Културните, етничките, социјалните и регионалните карактеристики на овие општини може да се гледаат како погодни за компаративна проценка и за анализа на детската перцепција за сиромаштијата во Македонија. Изборот на овие општини и училишта беше воден од потребата да се вклучат деца испитаници од она што може да се смета како просечно семејство, каде типично еден од родителите (обично таткото) е вработен како квалификуван или полуквалификуван мануелен работник.

Деца надвор од училиште кои го посетувале дневниот центар „Деца на улица„ во Скопје, исто така, беа вклучени во истражувањето, со цел да се дознаат погледите на некои од најсиромашните деца во Македонија.


Опис на контекстот на студијата – општини и училишта

Основно училиште Браќа Рамиз се наоѓа во скоп-ската општина Шуто Оризари, каде мнозинството (76,5 проценти) од населението е од ромско етнич-ко потекло; 14,9 проценти се од албанско етничко потекло; и 4,7 проценти се од македонско етничко потекло. Училиштето го посетуваат над 1.800 уче-ници, главно ромски деца, а наставата е на маке-донски јазик. Во општината има три основни учи-лишта, од кои едното е вечерно училиште.

Средното економско училиште Арсение Јовков е мултиетничко училиште, кое функционира во неколку згради во различни делови на скопската општина Бутел. Населението во оваа општина е составено од 62,5 проценти Македонци, 25,1 про-центи етнички Албанци и други. Ова училиште го посетуваат 2,186 ученици од урбани области и од села околу Скопје. 48 класови го употребуваат македонскиот јазик во наставата, а 17 класови го употребуваат албанскиот.

Општината Сарај опфаќа 23 села, меѓу кои е се-лото Буковик. Основното училиште Емин Дураку е едно од шесте основни училишта во општината и неговите 723 ученици добиваат настава на албанс-ки јазик. Населението во Сарај е главно од албанс-ко етничко потекло (91,53 проценти).

Селото Драгобраште е едно од околу 15-те села во општината Виница. Оваа општина е населена со Македонци (91,6 проценти), Роми (6,1 процент) и Турци (1,4 проценти). Во општината има четири основни училишта, а едно од нив е Основното учи-лиште Никола Парапунов. Наставата се одвива на македонски јазик и училиштето го посетуваат 161 ученик од неколку околни села. Заради малиот број на ученици, наставата се одвива во класови со деца од различна возраст.

Општината Тетово се состои од 70 проценти етнич-ки Албанци, 20 проценти Македонци, 2 проценти етнички Турци и други. Средното училиште Кирил Пејчиновиќ е лоцирано во центарот на градот Те-тово, а наставата се одвива на албански и маке-донски јазик. Училиштето го посетуваат околу 2.700 ученици, од кои многу доаѓаат од околните села. Оваа општина доживува брз развој на малите биз-ниси и напредок во високото образование, особено во последните неколку години, како резултат на не-одамнешното основање на Универзитетот на Југо-источна Европа и Државниот тетовски универзитет. Обата имаат студенти од сите краишта на земјата, како и од соседните земји.

Дневниот центар за деца на улица е лоциран во општината Кисела Вода во Скопје. Центарот се

грижи за 200 деца кои не посетуваат училиште. Децата кои го посетуваат центарот доаѓаат од раз-лични општини во Скопје. Се проценува дека над 400 улични деца, од вкупно 2000, живеат постојано на улиците на Скопје.

III.3.3. Цели на студијата

Целта на оваа студија е да се обезбедат погледите на децата на различни возрасти и од различни културни, социјални и етнички потекла и да се вгради ова сознание во едно посеопфатно разбирање на сиромаштијата и нејзиното влијание врз развојот и добросостојбата на децата.

Студијата им ги постави на децата учесници след-ните општи прашања:

1. Што ги загрижува денес децата во Македо-нија?

2. Каква е врската меѓу сиромаштијата и добро-состојбата? Како децата ги дефинираат овие феномени?

3. Што мислат децата – можеме ли да научиме од она што го знаат децата – кој е одговорен за тоа, кој може да помогне и како?

4. Како ја разбираат децата својата улога во подобрувањето на условите и во однос на справувањето со сиромаштијата?

III.3.4. Методи

Градење на примерокот

За да се постигнат целите на студијата, изборот на примерок беше воден од два принципи:

Да се обезбеди, во смисла на возраст, пол, култура, етничка и регионална припадност, оптимална застапеност на децата (види Та-бела 20).

Да се разгледа сиромаштијата и просечното дете (дефинирано преку СЕС на неговото семејство), преку поткатегории, подискрими-нациски за сиромаштијата, како, на пример, рурални наспроти урбани деца и деца кои посетуваат училиште, наспроти оние кои не посетуваат училиште.

Табела 20: Примерок – според возраст, пол и етничка припадност

Возраст и пол Вкупно11 години 15 години

момче девојче момче девојчеЕтничкагрупа

Македонци 8 8 5 8 29

Етнички албанци

9 6 9 7 31

Етнички роми

14 17 / 2 33

Total 31 31 14 17 93


Следејќи го овие два принципи, децата беа избра-ни по случаен избор од шест училишта во шест општини – четири во Скопје, една во Западна Македонија и една од Источна Македонија. Покрај тоа, целата група на деца (на возраст од 9 до 14 години) кои го посетуваат дневниот центар „Деца на улица“, исто така, беа вклучени.

Четирите училишта од скопската општина беа: Чаир и Сарај – и обете мултиетнички и обете има-ат и урбани и рурални ученици; Шуто Оризари, која е ромска општина; и Кисела Вода каде што се наоѓа засолништето „Деца на улица“. Две општи-ни се надвор од Скопје, една во Тетово (Западна Македонија), со мнозинско население од албанско потекло и една во селото Драгобраште, Виница (Источна Македонија) со мнозинско население од македонско потекло.

Учениците, исто така, беа избрани и во однос на наставниот јазик, при што четири училишта имаат настава на македонски (две основни и две сред-ни), избрани заедно со две училишта во кои наста-вата се одвива на албански јазик (едно основно и едно средно).

Класовите беа избрани на тој начин да се обезбе-ди различен опсег на ученици, за да се обезбеди оптимален опсег на деца од различни социоеко-номски позадини, од рурални и од урбани области. Беа избрани, по пат на случаен избор, петнаесет ученици од секој клас и тоа со избор на секое вто-ро дете од именикот. Вкупниот примерок се состои од деца на две возрасти (11 и 15 години) од три етнички групи (Албанци, Македонци и Роми), од рурални и урбани заедници. Примерокот опфаќа вкупно 93 деца, 45 од нив се машки и 48 женски (Табела 20).

Што се однесува до семејната структура и зани-мањето на родителите (Табела 21), 54 проценти од татковците на децата работат како квалифику-вани мануелни работници и 40 проценти од тат-ковците на децата се навработени. 81 процент од мајките на избраните деца се невработени и мно-зинството од децата доаѓаат од семејства со низок социоекономски статус. Просечниот број на члено-ви на семејството е 4 кај македонските семејства, 5 кај семејствата од ромско етничко потекло и 6 кај семејствата од албанско етничко потекло. 6 проценти од македонските деца и 10 проценти од ромските деца живеат со еден родител.

Табела 21: Структурата на семејството на децата и занимањето на родителите

Занимање на родителитеПрофесија за која е потребен

факултет (СЕС1 и СЕС2)

Службеник (СЕС3)Квалификувани и

полуквалификувани(СЕС4 и СЕС5)

Невработени

татко мајка татко мајка татко мајка татко мајкаМакедонци* 2 2 2 2 8 5 14 21 Етнички албанци 6 2 2 / 20 / 4 28 Етнички роми* / / / / 12 3 4 13 Вкупно 8 (11 процент) 4 (5 процент) 4 (5 процент) 2 (3 процент) 40 (54 процент) 8 (10 процент) 22 (30 процент) 62 (82 процент)Етнички роми од дневен центар* / / / / / / 13 (100 процент) 13(100 процент)

N=74 (татковци)N=76 (мајки)

Социјална класа на родителите според занимање (скала со пет точки)

СЕС 1 (висока) Врвни менаџери во големи организации и компании; најмалку четири години универзитетско образование на пр. лекари, правници, врвни администратори, професионалци, извршни функционери.

СЕС 2 Други менаџери; државни службеници од средно ниво; наставен кадар во основно училиште; социјални работници.

СЕС 3 Ниско ниво на чиновници во рамките на административни работни места; медицински сестри; работни места кои бараат средно ниво на теоретска стручна обука за специјализирани работни функции.

СЕС 4 Квалификувани мануелни работници и.е. работни места кои бараат години на практична обука за стекнување на потребните вештини (водоинсталатер, електричар, автомеханичар, болничар).

СЕС 5 (ниска) Неквалификувани и полуквалификувани работници т.е. работници во фабрика, возачи на камиони, градежни работници.

* 6 проценти од македонските и 10 проценти од ромските семејства се со еден родител.


Метод на истражување – Работилница: сиромаштија наспроти добросостојба во мојата заедница”

Пристапот на работилницата беше искористен за да се заменат традиционалните методи на интервјуа и дискусии во фокус-групи. Работејќи под претпоставка дека децата полесно и поизворно ќе учествуваат во активностите во кои им се дадени улоги, воспоставува различен вид на контакт и обезбедува можности за учење. Со тоа што ја избегна резервата, дистанцата и пасивното негирање, работилницата овозможи децата да станат активни партнери во истражувањето, да развијат изворен интерес за темата и да научат да имаат чувство и толеранција кон разликите.

Работилницата под наслов „сиромаштија наспроти добросостојба во мојата заедница“ траеше два училишни часа и опфати неколку меѓусебно поврзани прашања за сиромаштијата. Работејќи со едно разбирање на контекстите и околностите во рамките на кои деца од различни возрасти, од различни вери и култури, живеат во Македонија, истражувачите покажаа интерес за прашања кои ги чинат децата среќни и за ситуациите кои ги загрижуваат децата, со цел да поттикнат љубопитство и да ги охрабрат децата да ги соопштат своите чувства.

Работилницата имаше за цел да ги извлече погледите на децата врз нивните тековни состојби за лишеноста, сиромаштијата и добросостојбата и правејќи го тоа да покрене и опфати посложени прашања за солидарноста, справувањето и одговорноста. Овој пристап во истражувачката работилница беше употребен кај 5 групи на деца и беше спроведено истражување кај уличните деца од дневниот центар преку цртежи, преку дискусии во мали групи и преку изложба на слики на тема „моето семејство.“

Опис на работилницата

Работилницата се состоеше од три дела:

Во текот на воведниот дел на работилницата децата беа запознаени со целите на истражувањето и важноста на нивното учество. Ова беше проследено со инструкции и загревање (преку игра) и потоа преку проективната техника наречена „нешта кои го чинат мојот пријател загрижен/среќен„ (Табела 22 у Табела 23)

Централниот дел од работилницата започна со сесија за размена на размисли во текот на која децата беа замолени да ги кажат своите први асоцијации на зборот „сиромаштија“. Потоа децата беа организирани во помали групи за да дискутираат, цртаат и пишуваат на темата (со користење на даден постер-формулар) и за да се разгледаат неколку компоненти поврзани со сиромаштијата, наспроти добросостојбата. Тоа беа училиште, семејство, заедница и опкружување (Табела 24).

На завршната сесија се водеше дискусија за влијанието на сиромаштијата и нејзините последици врз здравјето, резултатите во училиштето, работата, социјалните односи и правата на детето- што мислат децата, дали можат да се намалат разликите и под кои услови? (Табела 25) Чија би била одговорноста за тоа и кој може да помогне и со што? Како децата ја гледаат својата сопствена улога во смисла на подобрување на условите и справувањето со сиромаштијата (Табела 26).

Работилницата во Дневниот центар за деца на улица (деца надвор од образовниот систем) беше спроведена во изменета форма. Децата беа охрабрени да подготват цртежи за „Моето семејство“ и да објаснат што тој или таа нацртале, а со тоа да ни кажуваат: за своето семејство; каде тој или таа живее и со кого; што се случува во нивното соседство и како изгледа нивниот ден. Во текот на работилницата децата зборуваа и за она што ги загрижува и за она што ги прави среќни; зошто не одат на училиште; како нивните семејства заработуваат пари; што прават во своето слободно време и како им помагаат на своите семејства.


III.3.5. Резултати – Одговори на прашањата од истражувањето

“Што ги загрижува/прави среќни децата во Македонија?”Табела 22: “Работи кои го загрижуваат мојот пријател”

15 години 11 години

Македонци Етнички Албанци Македонци Етнички Албанци Етнички Роми Дневен центар за деца на улица

Ранг Тема/Училиште

Арсение Јовков Средно економско

училиштеКирил Пејчиновиќ Средно училиште

Никола Парапунов Основно училиште

Емин Дураку Основно училиште

Браќа Рамиз-Хамид Основно училиште

1 Училиште(лоши оценки;

грижи околу учењето,

учениците, можно истерување од

училиштето)

30 проценти

(лоши оценки; проблеми со

учењето; неуспех да се научи нешто)

35 проценти

(лоши оценки; прекорувани од

учителот; не можат да ја завршат

домашната задача)

43 проценти

(лоши оценки)

52 проценти

(нема време да пишува домашна;

лоши оценки; не му дозволуваат да оди

на училиште)

18 проценти

(не учи¸не оди на училиште; ги пцуе

учителите)

19 проценти

2 Семејство (расправии со

родителите; кавги меѓу родителите; брат и сестра во

неволја; татко алкохоличар)

58 проценти

(лажење на родителите;

родителите го/ја караат, не &/му дозволуваат да

излегува, не го/ја поддржуваат,

сиромашни родители, алкохоличари или

зависници од дрога)

35 проценти

(загриженост родителите да не

дознаат за лошите оценки; тој/таа ќе

бидат карани; нема да му/&дозволат

да си игра; не му/& го купиле она што

ветиле)

13 проценти

(страв дека родителите ќе

го/ја караат; родителите лути затоа што тој/таа

е таинствена, срам од лошите

оценки)

28 проценти

(мајката не сака да му купи книги;

кавги со родителите; родителите го тепаат, не му

дозволуваат да оди во забавниот парк;

нема родители)

22 проценти

(родителите не му даваат да оди на

прошетка, во диско, во посета; родителите

му/& ги исфрлиле играчките; го тепале

дома; бабата и мајката не го сакаат; го бркаат, ништо не му/& даваат)

21 проценти

3 Пријателство (проблеми

со пријатели; натепување;

врсниците не му/& обрнуваат внимание, го/ја

одбегнуваат заради

однесувањето или алиштата)

29 проценти

(пријателите му/& се лутат; кавги со

пријателите; не можат да влезат во

друштвото; пријатели зависници од дрога )

25 проценти

(кавги; тепачки; навреди од

пријателите)

35 проценти

(несогласувања со пријателите)

7 проценти

(пријателите не го/ја сакаат; не зборуваат

со него/неа, или играат/се шетаат

со него/неа; имале расправија со нив;

гужва; љубоморни се на него/неа)

45 проценти

Се тепа со пријателите,

пријетелите не сакаат да си играат со него

28 проценти

4 Сиромаштија (пари; не можат

да го купат она што го посакуваат)

7 проценти

(нема пари за училиште)

3 проценти

(нема пари за да купи нешто; другите

имаат поубави чанти, облека,

обувки)

9 проценти

(нема пари за книги)

4 проценти

(нема храна; нема облека; родителите

не им купуваат книги)

10 проценти

(парталави алишта; нема храна; нема пари

да си купи нешто; таткото пие и ја продал колата)

35 проценти

5 Здравје (болест на некој

познат; смрт во семејството) 12 проценти

/ (болест; родителите ќе се разболат; болно

куче) 17 проценти

(болест)

3 проценти

/ /

6 Љубов и љубен

(љубов; осаменост; тајна

чувана длабоко во срцето)

18 проценти

(што не излегле со лицата што им се

допаѓаат)

6 проценти

/ / / /

7 Негативна слика за себе

/ / (има скршено нешто; ќе се

повреди; има направено нешто

лошо)

13 проценти

(има паднато и ги има уништено

своите чевли)

2 проценти

(започнува кавги; иницира тепачки)

2 проценти

(се има карано, тепано, пцуено,

крадено работи; има скршено стакло на

прозорец; има фрлано камења на некого; има

удрено кола; прави проблеми)

47 проценти


Школувањето е прашање кое најчесто се споменува како нешто што ги загрижува децата од двете основни училишта (и во руралните области). Училиштето е почесто причина за грижа меѓу децата од албанско етничко потекло, отколку кај децата од другите етнички групи.

Семејни проблеми ги загрижуваат повеќето адолесценти (15-годишни деца), без оглед на нивното етничко потекло.

Проблеми со пријателите е најчесто споменувана грижа кај ромските деца (11-годишни).

Сиромаштијата се рангира највисоко кај ромските деца кои го посетуваат дневниот центар за деца на улица (11 и 12-годишни деца), при што сиромаштијата е рангирана четврта кај сите други групи.

Загриженост околу здравјето се наведува како важно, особено кај децата од македонскиот етникум (11 и 15-годишни).

Негативна слика за себе и сиромаштијата ги загрижуваат ромските деца кои го посетуваат дневниот центар за деца на улица и беа загриженост и за помала група на ученици од другите етнички потекла.

Љубовни проблеми се споменуваат и тоа внимателно и само од страна на учениците од средните училишта (15-годишни).

Материјална добросостојба (да се имаат работи и да се биде во можност да се купуваат работи) ги прави среќни децата од македонскиот и ромскиот етникум и тоа повеќе децата од руралните области, отколку од урбаните. Децата од дневниот центар за деца на улица, исто така, изразија дека имањето и купувањето работи би ги направило среќни. Потребата „да се има“ е

различна кај децата од различни области и на различни возрасти. Додека другите деца зборуваат за пари (за себе и за своето семејство), помалите деца од руралните области обично наведуваат основни потреби, како што се облека, книги, чанти, моливи, играчки (топки, велосипеди), како нешта што им се потребни. Ромските деца се единствените деца кои споменаа, покрај играчките, велосипедите итн., потребата од храна, леб, благи работи и слично.

Успехот во училиштето ги прави среќни децата од сите групи, но потребата за признание е поизразена кај помалите деца (11 години) и почеста во руралните, отколку во урбаните области. Рангирањето на резултатите во училиштето, како извор на среќа, покажува етнички разлики и се рангирани највисоко кај децата Албанци, а најниско кај децата Роми.

Потребата од семејна хармонија, грижа и поддршка најчесто ја чувствуваат адолесцентите (15 години) и се наоѓа почесто во одговорите на децата Албанци, отколку кај децата Македонци.

Пријатели и социјализирање се наведени како причини за среќа главно кај деца на 15 години, како и кај ромските деца кои посетуваат училиште, а кои се чини најмногу го вреднуваат пријателството.

Играње и игри се рангирани на второ место по важност за децата од дневниот центар за деца на улица и исто така се споменати како важни и од страна на 11-годишните етнички Македонци и Роми..

„Добра среќа” во љубовта ги прави адолесцентите среќни, при што здравјето се гледа како извор на задоволство, најмногу кај македонските деца.


Табела 23: “Работи што го прават мојот пријател среќен”15 години 11 години

Македонци Албанци Македонци Етнички Албанци Eтнички Роми Дневен центар за деца на улица

Ранг Тема/училиште

Арсение Јовков Средно економско

училиштеКирил Пејчиновиќ Средно училиште

Никола Парапунов Основно училиште

Основно училиштеЕмин Дураку

Браќа Рамиз-Хамид Основно училиште

1 Училиште(оценки; петка;

пофален од учителите; крајот

на учебната година)

26 проценти

(добри оценки и висок успех на

училиште)

28 проценти

(повисока оценка; пофалба од учителите)

34 проценти

(добри оценки, завршена домашна

работа, учество на училишна олимпијада)

60 проценти

(добра оценка; најдобар на час по

физичко)

14 проценти

(оди на училиште; може да црта, пишува,

брои, знае овошја и зеленчуци, може да поставува коцки со букви; има добиено

оценка петка)

21 процент

2Материјална

добросостојба(пари; парите што тој и пријателите ги имаат; добил

5.000 на билијард, подароци, мобилен

телефон, компјутер, ролери, мотор, облека, одмор)

28 проценти

(му биле дадени пари; добил пари

на лотарија)

1проценти

(има нови или убави пантолони,

јакна, чанта; му купиле молив,

книга, топка, мобилен, ДВД,

велосипед, мотор, компјутер)

49 проценти

(му купиле нова облека, му биде

дадени подароци)

15 проценти

(има храна за јадење; има облека,

книги; му купиле топка, мотор, Барби-

кукла, куче; ништо не сака)

27 проценти

(му дале пари, му купиле облека,

тренерки, книги, шал, ракавици, капа; му

била дадена топката за кошарка, зајак,

куче, има кукла, пакет чоколади, бонбони,

балони, мастики, свирче; има добиено

компјутер, ДВД, мобилен телефон)

56 проценти

3 Семејство (вработување

за родителите; хармонија во

семејст од родителите; после

долго време таткото да се врати

трезен од работа)

20 проценти

(да биде сакан од родителите, поддржуван од

родителите, родителите секогаш на

негова страна; ќе го/ја почестат со одење на одмор)

32 проценти

(весели родители; му дозволуваат да излезе да се шета;

му/& го купуваат она што го сака)

12 проценти

(таткото му/& купил подарок;

таткото го гушнал

10 проценти

(има добри родители; има

семејство; останува дома со таткото; се

шета со родителите)

12 процент

(сакан од родителите; сакан од бабата и дедото, бабата и дедото дошле во

посета)

16 проценти

4 Пријателство(добри пријатели;

собирање со другарите;

нови пријатели, смирување со

пријателите; пријателите

повеќе да не го одбегнуваат)

26 проценти

(да го сакаат пријателите;

да го повикаат пријателите на

журка)

20 проценти

(пријателите играат со него/неа)

5 проценти

(пријател му/& има дадено подарок)

5 проценти

(има многу пријатели; се

има смирено со пријатели)

22 проценти

(си игра сопријатели) 10 проценти

(игра со пријатели; знае да игра билијард,

домино, кошарка, компјутерски игри,

фудбал, прави снешко; учителот му/&

дозволува да игра)

18 проценти

5 Игри и играње/ / (игра фудбал;

победа во игри и натпревари) 17 проценти

/ (игра фудбал; постигнува голови;

постигнува кошеви)16 проценти

6 Љубов и љубени

(има среќа во љубовта; заљубен/а е; СМС-порака од личност која им се

допаѓа; неочекуван повик)

15 процент

(поканет од некој кој им се допаѓа; да е пријател со

убава девојка; да се сложува со

девојки/момчиња)

18 проценти

7 Здравје (сопствено здравје

и здравјето на сопственото

семејство)

9 проценти

/ (здрав/а е, само што оздравел/а)

7 проценти

/ (не е болен)

3 проценти

/


III.3.5.1 Првата асоцијација на децата на „сиромаштија“

Сиромаштијата се гледа како одредена од материјалните услови, отсуството на пари за храна и облека, несоодветно здравје, отсуството на дом и немањето можност за играње.

Сиромаштија значи да се биде исклучен од заедницата – одење босоног, во парталави алишта, со тажно лице. Сиромашните исто се гледаат како оние кои: не одат на училиште; одделени се од пријателите; имаат невработени родители; не добиваат поддршка од семејството; немаат документи; не добиваат социјална помош и немаат право да бидат

сослушани или да донесуваат одлуки.Сиромашните собираат старо железо,

употребувани шишиња, хартија. Тие работат во куќите на други, ги пребаруваат контејнерите за ѓубре, земаат дрога, се коцкаат, пијат алкохол, просат и самите се проституираат.Во првите асоцијации децата често ги наведуваат основните човекови потреби за храна, облека, дом, како и други права од кои се лишени сиромашните, вклучувајќи го и правото на школување, играње и здравје. Некои од асоцијациите на децата за сиромаштијата се однесуваат на ефектите на сиромаштијата и начините за справување со неа.

Табела 24: Начините на кои децата ја гледаат сиромаштијата наспроти добросостојбата, преку описи на неколку компоненти на добра состојба – дете, семејство, училиште, заедница, опкружување

Сиромашно дете Здраво дете

15 години стари

Мак. (не е со своите родители; нема дом; не му е потстрижена косата; краде; зема дрога ) (спортист, не пуши, не пие алкохол)

Алб.(не оди на училиште; проси; пребарува контејнери

за ѓубре барајќи храна; спие на улица; не е со пријателите)

(се занимава со спорт, не посегнува по дрога или цигари, расте заедно со родителите; добро е воспитан; има пари

и знае како најдобро да ги потроши)11 години стари Мак. (нема облека, обувки, нема пари за храна; не оди на

училиште)(насмеани деца си играат со зајачиња)

Алб. (нема облека, храна, дом; не оди на училиште; нема книги, тетратки, молив)

(детето е здраво; има доволно храна; има пари; нова облека; игра; танцува)

Роми Нема пари да оди на училиште, да купи книги, облека, училишна чанта; проси; спие на улица; луѓе му

даваат да јаде; луѓе го гледаат; некои деца го тепаат)

(не оди наоколу босоног; има храна за да јаде; има облека за носење; има книги; детето е среќно; има луѓе

со кои живее; здравото дете има сè што тој/таа посакува)

Сиромашно училиште Здраво училиште


Мак.(училиште со скршени прозорци, врати, нема покрив, нема пари за нови материјали; секаде има политички

графити; таму не учат многу деца; во училишниот двор има вирови со вода)

(опкружување кое нуди низа можности за образование и рекреација; повеќе воннаставни активности; активности

по предмети кои се од интерес за децата)

Алб. (скршени прозорци; исцртани ѕидови; нема греење, нема вода, нема гимнастичка сала; нема кабинети за

експерименти; го финансираат селаните – ако е во село)

(здрави учители; тие треба да даваат јасни упатства; екскурзии на кои децата се среќаваат меѓу себе)

11 години стари Мак. (нема доволно прозорци, испукани ѕидови, нема доволно клупи и столчиња)

(нова училишна зграда, со зеленило и цвеќиња; во здраво училиште има здрава настава, добро се учи,

здраво опкружување)Алб. (училишните клупи се распаѓаат, скршени прозорци,

подот се распаѓа, ладни училници – нема греење, внатре протекува)

(дворот на училиштето е чисто, нема ѓубре)

Роми (нема пенкала, моливи и книги, децата не знаат да читаат; искршени клупи и столчиња, стари училници)

(има прекрасни маси и училишни клупи, столици, подови, табли; убави канцеларии, убави коридори, училници;

училиштето убаво изгледа од надвор; на одморите си играме; добиваме многу петки; има убави и добри учители)

Сиромашно семејство Здраво семејство


Мак.(нема водовод, вода носи од бунари, пие валкана вода; децата

не одат на училиште; просат) (образовани родители, децата одат на училиште)

Алб.(семејството е на раскрсници, мијат стакла на автомобили) (семејството оди на излети, средено место, зеленило,

цвеќе секаде наоколу)


Мак. (нема дом; нема пари; без работа; не ги праќаат децата на училиште; немаат пари да изградат куќа)

(родителите и децата се насмеани)

Сиромашно семејство Здраво семејство

Алб. (стара куќа – кога врне покривот протекува; нема услови) (тие никогаш не се болни; тие се насмеани; се шетаат во паркот; децата играат фудбал и децата се многу среќни;)

Роми (мала соба, седум деца, татко во затвор, мајката чисти во домови на други луѓе, најстарата ќерка се грижи за другите

деца, подготвува јадење и чисти)

(имаат убава храна за јадење; родителите имаат работа; сите имаат алишта; можат да го купат она што го сакаат

секој ден)


Сиромашно опкружување Здраво опкружување

15 години стариМак.

(нема услови за живот, стари куќи; контејнери полни со ѓубре, ѓубре наоколу, стари шишиња,

мачки-скитници; скршени автомобили, ѓубриште)(повеќе спортски игралишта и почисто опкружување каде што

луѓето го минуваат слободното време)

Алб. (деца на улица мијат автомобили; трошни куќи) (вода, чисто опкружување)

11 години стари Мак. (помалку луѓе; куќи во распаѓање; загадени опкружувања, неасфалтирани улици)

(дрвја, зеленило, цвеќиња)

Алб. (сиромашни луѓе; немаат куќи; земјен пат, каллив; валкан двор)

(многу убаво опкружување; многу дрвја и трева; има цвеќиња; нема ѓубре)

Роми (мали куќи, депонии за ѓубре; тесни скромни улици; сиромашни парталави луѓе; нема паркови;

валкани и неодржувани дворови, нема машина за перење)

(има цвеќиња и зелени дрвја, убави улици и мали дворови; убаво училиште; убави продавници, куќи, фирми; има

убави блузи, пантолони, тренерки, маички на пазарот; има фризерница; целото место е здраво)

Сиромашна заедница Здрава заедница


Мак. (нема работи; глад, жед; криминал; проституција)

Алб. (куќи во урнатини, калдрмени улици, нема вода, нема струја, нема нови згради)

(луѓето се зафаќаат со различни активности – спортски натпревари; има библиотеки; има спортска сала)

11 години стари Мак. (нема паркови; земјени патишта; нема работа; загадена река; загадено опкружување)

(убави мали куќи; многу средени улици)

Алб. (нема убави куќи; трошни училишта, децата не можат таму да учат; нема доволно храна; луѓето сонуваат за убави алишта; кога имаат

пари купуваат работи и секој мисли дека имаат доволно пари)

(кога сите деца и возрасни се заедно и се здрави и среќни, кога се собираат заедно сите деца пеат, меѓусебно си

помагаат и заедно одат на училиште)

Роми (луѓето немаат пристојни алишта, немаат храна; децата се сиромашни; луѓето не ги плаќаат

сметките за струја, татко во затвор)

( луѓето се стремат да живеат здрав живот, да имаат сè, сите се здрави, и децата се здрави; да се живее со роднините;

градоначалникот треба да ја направи општината здрава, со полиција, централен плоштад, убав пазар, трева и цвеќиња)

Сиромашно дете е дете кое нема пари за своите основни потреби, храна и облека, нема дом и не оди на училиште. Сликата на 15-годишните деца за сиромашно дете е слика на некој кој зема дрога, краде и е бездомник. Во претставите на средношколските ученици, здраво дете е дете кое се занимава со спорт, не пие алкохол и не пуши цигари. За 11-годишните деца, среќно дете е дете кое има алишта, не оди наоколу босо, има книги, храна, не е само, игра и е среќно.

Сиромашно семејство е она во кое родителите се без работа, семејството не може да си дозволи пристојни услови за живот, а децата не одат на училиште. Таквото семејство нема соодветна куќа и пие валкана вода. Според едно 11-годишно ромско девојче, сиромашно семејство живее: „...во мала соба со седум деца и таткото е во затвор, мајката чисти куќи, а најстарата ќерка готви и чисти, и ги чува своите браќа и сестри“. Истото девојче го замислува здравото семејство како семејство со среќни деца, кои уживаат во основните животни услови и се во можност да одат на излети. Во едно здраво семејство родителите се образовани и нивните деца одат во училиште (етнички Албанец, 15).

За децата сиромашно училиште е она кое однадвор лошо изгледа, внатрешноста му е уште полоша, има скршена опрема и загадено опкружување. Според едно ромско дете од 11 години, во таквите училишта децата не

можат да читаат. За средношколските ученици сиромашно училиште е училиште без спортска сала или научни кабинети; училиште кое го финансираат селаните; и училиште со графити на надворешните ѕидови. Од друга страна, здраво училиште ќе има добри услови и добри учители, чии предавања се јасни и лесни за разбирање. За средношколските ученици, здраво училиште е училиште кое организира активности интересни за децата, обезбедува и образовни и рекреативни активности, и екскурзии кои им помагаат на децата меѓусебно да се запознаат и да научат за земјата. За помалите деца од руралните области, здраво училиште би требало да има и убави учители, да биде место во кое децата постигнуваат добри резултати и каде што сè е убаво, вклучително и столиците, училниците, училишните клупи, дури и подот.

Според гледиштата на децата, сиромашно опкружување и заедница е онаа која не се одржува, која е запоставена и загадена; каде нема работа за луѓето; каде населението се намалува; каде сметките не се плаќаат (11-годишно ромско дете) и каде има криминал и проституција (15-годишно Македонче). За 11-годишните деца здраво опкружување е опкружување со многу цвеќе, трева и зеленило и каде што здрави возрасни и деца живеат заедно. Петнаесетгодишните деца го гледаат здравото опкружување како чисто опкружување со спортски терени, сали и библиотеки.


III.3.5.2. Дискусии со деца за прашањата од истражувањето

Табела 25: „Што мислат децата: може ли да се намалат разликите и под кои услови, чија одговорност треба да биде тоа, .кој може да помогне и со што“?

15години стари

Дали можат да се намалат разликите, чија одговорност треба тоа да биде, кој може да

помогне и со што?Мак. Владата треба да помогне, или меѓународни

донатори, социјална помош, треба да се организира сместување на бездомните во домови. Училиштата треба да издвојат средства за книги и екскурзии за

децата кои немаат пари да платат за такви работи.Алб Сиромаштијата произлегува од невработеноста.

Само со работа и образование можеме да се приближиме на благосостојбата.

- Владата треба да обезбеди работиа, да изгради домови за луѓето, да им обезбеди станови.

- Богатите треба да обезбедат работа за сиромашните.

- Ние треба да најдеме начин да им помогнеме на сиромашните.

11години стари

Мак. Одговорни за сиромаштијата се родителите, тие би требало да работат и да купуваат книги,

родителите би требало да бараат работа за себе, но не можат да обезбедат и здравствена грижа за децата, и тоа е нешто што Владата би требало да

го направи.Алб Има голема разлика меѓу сиромашните и богатите.

Можеме да ја намалиме само ако работиме и градиме.

Ова може да се измени само од страна на некој со многу пари, богатите луѓе, заедницата.

Општините би требало да градат училишта, и патишта...

Роми Родителите би требало да работат, да ги обезбедат децата.

Владата и општината треба да обезбедат работа за сите.

Децата наведуваат бројни причини зошто ситуацијата на сиромашните е тешка: „...тие одбиваат да работат кога им се нуди работа, тие се навикнати да чекаат работите да им паднат в скут” (15-годишен Албанец); и „...некои млади се земаат и имаат деца“ (ромски деца на училишна возраст, 11-годишни деца). Децата сугерираат дека сиромашните луѓе немаат пристап до доволно информации и можат лесно да бидат искористени и измамени од другите луѓе: „Им бараат пари за да им обезбедат документи или социјална помош, а потоа ништо не прават околу тоа и не им ги даваат назад парите” (Ромски деца на училишна возраст, 11-годишни).

Табела 26: Дали децата ја гледаат својата улога во подобрувањето на условите и справувањето со сиромаштијата“?

Како можат децата да помогат да се подобри ситуацијата?

15 годишни Мак. Ние не треба да ги исклучуваме од активностите. Довербата е важна, како и поддршката од

заедницата, и разбирањето од пријателите и роднините.

Алб. Некои не прифаќаат помош, затоа ние треба да им понудиме работа и дупло да ги платиме.

Ние треба да бидеме пријатели и со оние кои се сиромашни.

Не треба пред нив да се фалиме, и треба да се однесуваме кон нив на ист начин како со другите

. 11 годишни Мак. Децата на училиште треба да дадат и соберат пари,

богатите луѓе треба да дадат пари, ние треба да им помогнеме со стари книги, и учителите треба да ги

третираат сите деца на ист начин.Алб. Ние, децата, можеме да му помогнеме на

училиштето со обезбедување хартија, моливи и книги.

Роми Ние треба да им помагаме на другите деца, да им дадеме јадење, книги, облека, да бидеме пријатели

со нив…

Децата ја гледаат својата улога најчесто преку дејства на солидарност, со кои им се помага на сиромашните преку тоа да им се даде храна, книги, училиштен прибор, облека, пари за екскурзија или работа.

Децата се свесни за исклучувањето на сиромашните од социјалните активности и нивниот нееднаков третман во училиштето и заедницата. Многу од сугестиите на децата, во однос на давање помош на сиромашните, се однесуваат на третманот што сиромашните деца го добиваат од учителите, во однос на вклученоста на сиромашните деца во игрите и другите заеднички социјални активности. Децата сметаат дека родителите треба да бидат непристрасни и да им нудат повеќе поддршка на сиромашните деца. Петнаесетгодишните деца веруваат дека поддршката и разбирањето до семејството, пријателите и роднините се најважното нешто за кое било дете, вклучително и за сиромашните деца.

11-годишните деца најчесто ги гледаат родителите како одговорни за нив и тие очекуваат нивните родители да им ги обезбедат основните потреби за живот. Децата, исто така, веруваат дека Владата и Општината треба да создадат услови за среќа, вклучително, на пример: работа; здравствена заштита добри училишта и патишта. Децата, исто така, мислат дека богатите луѓе би требало да им помогнат на сиромашните.

15-годишен средношколец, исто така, смета дека Владата, потпомогната од меѓународни донации, треба да обезбеди работа и домови за сиромашните. Тие, исто така, мислат дека има можности целата земја да се вклучи во наоѓање решенија за проблемите на сиромашните и укажуваат дека работата и образованието се единствените патишта за намалување на јазот меѓу богатите и сиромашните.


III.3.5.3 Резултатите од работилницата со Дневниот центар за деца на улица

Работилницата организирана за деца од дневниот центар вклучува 16 деца од 9 до 13-годишна возраст, кои не одат на училиште. Два пати неделно овие деца го минуваат времето во Центарот и учествуваат во образовни и рекреативни активности. Централен дел на работилницата за децата кои го посетуваат Дневниот центар за деца на улица се концентрираше околу цртежи на нивните семејства. Без какви било инструкции за тоа како треба да изгледа цртежот, децата беа охрабрени да го нацртаат своето семејство најдобро што можат и онака како што сакаат. Потоа се одржаа дискусии во мали групи, каде што децата можеа да објаснат што нацртале. На крајот, сите цртежи беа изложени за целата група да може да ги види.

Карактеристики на цртежите на децата за нивното семејство

Цртеж бр. 1

Цртеж бр. 2

Децата од Дневниот центар нацртаа куќи кои беа мали и големи, обично празни и без прозорци, а вратите понекогаш беа и надвор од куќата

(цртежи 2, 6, 7, 9 и 10). Дури и кога е празна, куќата симболизира место за собирање, место на кое му припаѓа и живее семејството и идентитет. Но, цртежите обично ги покажуваат членовите на семејството надвор од куќата, распрснати и неповрзани (цртежи 1, 3, 4), што, пак, укажува на отсуство на семеен континуитет и структура.

Цртеж бр. 3

Цртеж бр. 4

Семејството се состои од многу членови и родителите не се секогаш доминантните фигури на цртежите (цртежи 3, 6, 7). Децата се цртаат себе си на самиот крај, обично до мајката или таткото. Понекогаш недостасуваат цртежите на сопствената фигура или, пак, детето е само на сликата, до голема и обично празна куќа (цртежи 5, 10).


Цртеж бр.. 5

Има само два целосно семејни цртежи, со сите членови на семејството во куќата (цртежи 6, 7). Овие куќи имаат силно симболично значење и покажуваат топлина и припадност со печка и градина околу куќата (цртежи 7, 5).

Цртеж бр. 6

Цртеж бр.7

На повеќето цртежи недостасуваат членови на семејството. Тие членови на семејството се проблематични и децата не сакаат да зборуваат за нив- брат во затвор, бебе што плаче (болно), починат член на семејството или сестра-бегалка. Понекогаш на сликите недостасуваат дедото и бабата или се на друго место.

Човечките фигури присутни на детските цртежи се графички примитивни и речиси да нема разлика меѓу оние нацртани од 9-годишни деца и оние нацртани од 13-годишните, а тоа може да укажува на забавен или несоодветен развој, кој може да резултира од недостиг на стимулација или затоа што некои од децата не одат на училиште. На многу од фигурите им недостасуваат раце, дланки или прсти, или на некои им недостасуваат стапала што може да симболизира недостиг од контакт и несигурност околу меѓучовечките односи и/или нестабилна позиција на детето во семејството. Значајно е што цртежите се полни со боја и детали (цртежи 3, 4, 5), но многу предмети кои човек би очекувал да ги види на овие цртежи не се присутни, затоа што тие, едноставно, не постојат во рамките на овие искуства на децата.

Печките и греалките се најчестите предметите во домаќинството присутни на цртежите (цртежи 1, 3, 4, 6 и 9). Тие означуваат места каде што е топло и каде што се прави храна, но се и местата каде што се собира семејството. Нема кревети, маси, столици или други предмети од домаќинството на сликите, но има чадори, повремено телевизор, татуажи, електрични столбови од кои „земаш„ струја, низа животни и други работи (слики 9 1, 3, 4, 5). Кај децата реалноста честопати се преклопува со соништата и како такви цртежите понекогаш содржат автомобил или некои ретки животни како што е лавот или жирафата. Автомобилите кои се често присутни на цртежите (цртежи 3, 4, 5), можат да се гледаат како статусен симбол кој се посакува, како нешто престижно и симболизира надеж за измени и излегување од тековната ситуација. Повеќето од децата не знаеја како да нацртаат автомобил и побараа помош од истражувачите околу тоа.


Семејството на цртежот е со три деца –две сестри (Б., 13 и А., 9) и брат (Е., 12) од Дневниот центар за деца на улица

Цртеж бр. 8, од сестрата Б. (13)

Цртеж бр.9, од братот Е.(12)

Трите семејни цртежи, нацртани од две сестри и еден брат, ги покажуваат околностите и односите во едно сиромашно ромско семејство. Цртежот (бр. 8), нацртан од девојче (Б) која е најстарото дете, покажува голема куќа, двајца родители и помала сестра (А, 9) во куќата. Б и нејзиниот помлад брат Е (12) се нацртани надвор од куќата, на различни места – Е се наоѓа на левата, а Б на десната страна на цртежот, се чини како тие да ја потпираат куќата, која, пак, изгледа како да ќе се преврти. Вториот цртеж (бр.9), нацртан од братот Е (12), ги покажува сите членови на семејството во куќата, но нивните лица се засенчени, затемнети, а тој самиот не е на сликата. Изоставувањето на сопствената фигура е често присутно кај деца, кои се чувствуваат неприфатени. Засенчувањето, од друга страна, обично укажува на конфликтни ситуации кои содржат стрес и немир. Големата печка во аголот

и широко раширените раце и прсти кај сите членови на семејството ја симболизира потребата на Е за прифаќање и топлина. Третиот цртеж (бр. 10), нацртан од најмалата сестра (А, 9), ни ја покажува истата куќа, но сега таа е празна и до неа, на десната страна таа ја нацртала нејзината сестра Б (13). Другите членови на семејството, вклучително и таа самата, се отсутни од сликата или можеби се „скриени“ во куќата.

Цртеж бр. 10, од најмалата сестра А. (9)

Цртеж на Како што укажува цртежот, најстарата ќерка Б (13) е централната фигура и најверојатно ја обезбедува најголемата поддршка на другите членови на ова семејство. Цртежите на двете сестри, како и цртежот на братот Е, го покажуваат братот Е (12) како „невидлив„, темен и запоставен член на семејството, од кого не очекуваат многу. Најмалата ќерка гледа дека нејзината постара сестра е посигурен извор на заштита од нејзините родители (цртеж бр. 7). Родителите се речиси „отсутни“ и се скицирани или се прикажани како статични, пасивни и неповрзани фигури. Додека родителите се во куќата, децата се надвор од неа и се јавуваат како неповрзани. Се чини дека секој член на семејството е сам и не може да зависи од никој друг. Родителите се присутни само на цртежот на најстарата ќерка, кое може да се гледа како симболично претставување на нејзината потреба од поддршка и потреба од некого со кого може да ја сподели одговорноста, барем во смисла на грижа за најмалото дете.

Семејната приказна, раскажана преку овие три цртежи, исто така ни кажува дека и децата кои имаат тешкотии да се изразат, сепак, обезбедуваат значајна слика за нивните околности.


III.3.5.4 Дискусија за резултатите

Децата вклучени во оваа студија живеат со обата родители, од кој обично само еден е вработен. Родителите не се многу образовани и се главно квалификувани или полуквалификувани работници (Табела 2). Мнозинството деца живее во семејства со ниски приходи и секојдневно се справуваат со сиромаштијата. Споредба со статистичките податоци за социоекономските услови во Македонија покажува дека детските претставувања соодветствуваат со податоците засновани врз анализата на сиромашните семејства во Македонија.

Првата асоцијација врзана за сиромаштија вклучена во студијата изразува, без оглед на возраста и етничкото потекло, лишеност во однос на основните потреби како што се храна, пари, облека, дом за живеење, книги, школство, како и велосипед, компјутери и фудбалски топки.

Сепак, перцепциите на децата за сиромаштијата, исто така, се разликуваат. Овие разлики одразуваат разлики во возраста, социоекономскиот статус на семејството и културните вредности во нивната заедница. Додека 11-годишните деца ја објаснуваат сиромаштијата преку искуство – сиромашните немаат убави пантолони, тренерки или не одат на училиште – 15- годишните деца ја согледуваат лишеноста како лишеност од правото да се биде слушнат и на донесување одлуки, како одвојување од пријатели и недостиг од поддршка. Ромските деца ја гледаат исклученоста како немање лични документи и немање пристап до социјална помош, како последица на недостиг од информации и непристапност до државните институции. За децата од руралните и изолираните области, како и за деца кои живеат во сиромаштија, сиромаштијата е нешто познато, блиско и дадено. Тие се целосно свесни за лишеноста на која тие се изложени и со која се справуваат на различни начини. Лишеноста, особено кога подразбира недостиг од развојни поттици, има многуслојни ефекти врз детскиот когнитивен, емоционален и социјален развој. Лошата исхрана, придружена со запоставување и недостиг од поддршка и внимание, отсуството на грижа и несоодветен пристап до образование и здравствена грижа може да резултира во несоодветен психички и психосоцијален развој. Децата ги чувствуваат последиците на сиромаштијата не само во смисла на недостиг од основна храна и услуги, туку, исто така, и како чувство на несигурност, срам и понижување. Тие искажуваат загриженост во однос на ефектите од сиромаштијата врз

пријателството, семејните односи и успехот во училиште.

Загриженоста на децата има основа, затоа што семејството и училиштето би требало да играат централна улога во подготовката на децата за живот на возрасен. Децата на возраст од 15 години ја толкуваат сиромаштијата од аспект на квалитет на односи во рамките на семејството и врсниците. Во периодот на адолесценцијата важно е да се одреди каде децата симболички ги поставуваат границите на сиромаштијата. Притисокот врз младите луѓе да се потчинат на притисокот од врсниците и да се изгледа “нормално“ е од критично значење за младите, особено за сиромашните деца кои се почувствителни на тоа како нивниот изглед и социјален статус влијае врз односите со пријателите. Облека, обувки и козметика се важни статусни симболи, кои ги истакнуваат разликите. Следењето на трендовите бара многу енергија, но се согледува како потребно за социјална прифатеност и учество во заедницата. Кај многу деца, вредноста на овие симболички маркери ќе се измени кога тие ќе станат понезависни и ќе развијат различно или позрело разбирање на зборот свет, кој во себе бара пристап до активно учество на училиште и со врсниците кои, како што претходно беше воспоставено, сиромашните деца тешко можат да ги остварат. Изјави на адолесценти, како: „сиромаштијата е исклучување од општеството, кога пријателите не сакаат да играат со тебе, кога си сам или треба други да молиш за милосрдие,кога не можеш да отидеш во диско, кога твоето мислење не е важно, кога ја немаш поддршката од семејството...“, покажува дека адолесцентите ја препознаваат исклученоста како последица од сиромаштијата.

Адолесцентите ја согледуваат сиромаштијата не само како недостиг на стоки и ресурси, туку, исто така, и како испреплетеност на непогодни социокултурни, економски и политички околности во заедницата. Тие се свесни за стигматизацијата, понижувањето и изолацијата што им се случува на сиромашните и ја гледаат сиромаштијата како основна причина за слабото здравје, недостиг на пристап до информации и отсуство на можности за остварување на позитивни промени.

Додека исклучувањето резултира во тоа сиромашните да се повлечат од општеството и заедницата, оние на другата страна го искусуваат исклучувањето на сиромашните како „заштитен штит“. Овој јаз се продлабочува и проширува, а со тоа се намалуваат шансите за успешно решавање на проблемот на сиромаштијата. Описите


дадени од урбаните и поситуираните семејства ги прикажуваат сиромашните како питачи и како луѓе кои: живеат на улиците; на раскрсници мијат прозорски стакла од автомобили; пијат валкана вода и кои не ги испраќаат своите деца на училиште. Овие описи се претвораат во негативни стереотипи и колку се децата подалеку од сиромаштијата, толку повеќе нивните описи наликуваат на овие стереотипи.

Исклучувањето на сиромашните луѓе од заедницата влијае врз односите во рамките на семејството, каде, како резултат на сиромаштијата, децата растат трпејќи недостиг од грижа и внимание. Оваа ситуација се одразува во погледите на децата кои учествуваа на работилницата за деца од Дневниот центар, каде што детските описи на нивните цртежи беа доминирани од негативни описи на себе самите и на чувството на несоодветност. Искуството на материјално и психолошко лишување прави овие деца да се чувствуваат исклучени во рамките на своето семејство. Дури и кога зборуваат за материјални добра, потребата на овие деца е врзана за она што ги одделува и ги прави различни од сите други деца: „...родителите не го пуштаат да излегува, или да оди во посета; му ги исфрлиле играчките надвор, го тепале, неговата баба и неговата мајка не го сакаат, го бркаат од нив, не му даваат ништо, оди наоколу во парталави алишта, нема храна за да јаде; нема пари да си купи нешто; татко му краде и го продал автомобилот”. Или кога ја опишуваат среќата, тие ќе речат: „... тој е среќен затоа што му купија нов пар пантолони, тренерки, книги, ракавици, капа, топка, зајак, куче, чоколадо, бонбони, балони или мастика”.

Среќата е присутна во животот на овие деца како сон и како надеж, но и покрај сиромаштијата, среќата не се чини дека е директно повлијаена од грижите или страдањата на децата. Децата ја доживуваат радоста на животот и според тоа разгледувањето на детските ставови и начините на кои децата ја согледуваат и преживуваат сиромаштијата е поважно од нашите претпоставки за тоа што им е потребно или непотребно на сиромашните. Со употребата на термини како среќа, радост, игра, пријатели, дом, семејство и учење, сиромашните деца го даваат своето сопствено значење на претставата за „имање“. За многу од овие деца „да се има„ значи да се биде среќен, а тоа значи: да бидеш со своите родители и роднини; да го имаш она што го посакуваш; родителите да имаат работа; да живееш во опкружување кое е организирано и чисто и каде има цвеќиња и сонце и сè е убаво;

да има продавници со убави блузи, пантолони и тренерки; да има училишта со убави училници, ходници, убави учители и деца кои добиваат петки; и да се има трговски центар, пазар, фризер, асфалтирани улици и патишта, зелена трева, жбунови и полиња. Овие идеализирани слики на она што многумина го сметаат за основни потреби, подразбира дека овие деца имаат идеја за живот без сиромаштија и чувствуваат дека сиромаштијата нема да ги спречи да се надеваат и да веруваат во можноста за промени во нивниот живот. Но, јазот меѓу нивните реални околности и остварувањето на нивните основни права на опстанок, образование и развој е огромен. За жал, овие деца не се свесни за правата или дека многу од нивните „соништа„, всушност, се нешта на кои тие имаат право.

Разликата меѓу начинот на кој сиромашните и богатите деца ја согледуваат сиромаштијата е значајна. Кога зборуваат за добросостојбата и кога ја споредуваат со сиромаштијата, пообезбедените деца се многу покритични и свесни за условите потребни за здрав развој. Побогатите деца зборуваат за образование, спорт, игра, социјализирање, права на детето, здраво и чисто опкружување и учество на децата во активности коишто ги интересираат нив.

Од гледањето на начините на кои децата се справуваат со сиромаштијата и последиците од сиромаштијата, ние учиме за детската еластичност и ранливост. Ромските деца на 11 години ги опишуваат секојдневните начини на справување, вклучително и работата на собирање старо железо, стари шишиња и хартија, и работа по куќи. 15-годишните Македонци и етнички Албанци се фокусираат на долгорочните негативни ефекти на сиромаштијата – злоупотребата на дрога, коцкање и пиење алкохол.

Поактивниот однос меѓу поприлагодливите деца кои изразуваат отвореност и дружељубивост, се карактеристики кои ги разликуваат „умешните“ деца од оние на кои тоа потешко им оди. Сиромашните деца, пак, имаат еластичност, но затоа што се изолирани од пошироката заедница нивната еластичност нема да ги издигне од сиромаштијата. Од тие причини треба да се разликуваат концептите на функционална еластичност, каква што искусуваат „децата на улица“ и психолошката еластичност или специјалната способност да се справат со тешките животни услови. Функционалната еластичност функционира за опстанок и се развива како одговор на тешки или долгорочни


услови на лишеност, но функционалната еластичност на долг рок може да води кон губење на чувствителноста, стеснување на погледот и намалување на способноста за учење и развој. Децата кои живеат на улица обично живеат во семејства кои не можат да им понудат каква било постојаност или структура на живот- речиси сите цртежи нацртани од децата од Дневниот центар ги одразуваа овие чувства. Децата живеат хаотичен живот и бргу учат како да преживеат во тешките услови, но никогаш не научуваат како да излезат од тие околности и како такви остануваат заробени во циклусот на сиромаштија и лишеност.

Од овие причини иницијативите за школување, спроведени преку понуда на пошироката заедница, на најдобри можности за децата, влијае врз сиромаштијата и може да обезбеди структура во нивните животи и во социјалниот развој. Кога се поддржувани, децата можат да ги користат своите способности, да си ја откријат својата улога во заедницата, но, заедниците не секогаш ги имаат потребните ресурси за да им помогнат на децата да ги согледаат своите потенцијали, а училиштата во Македонија, општо земено, не одговараат соодветно на потребите на детето.

III.3.5.5. Заклучок

Погледите на сиромаштијата, кои децата ги споделија со нас во оваа анкета, ни кажуваат како децата во Македонија ја доживуваат и живеат во сиромаштија, а цртежите на децата и нивните изјави нудат сложена слика која го одразува економскиот и социјалниот статус на нивните семејства, како и нивните сопствени искуства. Согледувањата на децата на сиромаштијата се одредени и од возраста, нивната културна позадина и нивните позиции во заедницата. За помладите деца, сиромаштијата е недостиг на материјални добра, но и директно се поврзува со основните човекови потреби (на пример, храна, дом и игра).

Погледите на адолесцентите се покритични, споредено со оние на помалите деца, и вклучуваат и причински фактори и долгорочни последици од сиромаштијата врз здравјето и добросостојбата на децата и на заедницата во целина. За овие деца сиромаштијата е негирање на правото на избор, донесување одлука и учество, и е извор на деструктивни процеси во заедницата.

Децата кои живеат на маргините на општеството брзо учат како да се справат со сиромаштијата за да опстанат, но се чувствуваат сериозно

исклучени од остатокот на заедницата. Пораснати во нецелосни и/или дисфункционални семејства, без соодветен стимул и позитивни модели за пример, децата растат со негативна слика за себе, која ја маргинализира нивната позиција во општеството и ги остава надвор од многу можности за промена.

Во однос на културната позадина, може да се заклучи дека децата од различни култури ја доживуваат лишеноста на различни начини. Децата од заедницата на етничките Албанци во Македонија ефектите од сиромаштијата најчесто ги поврзуваат со образовните цели и социјалниот статус на семејството. Децата од заедницата на етничките Роми, пак, ги истакнуваат врските со семејството и роднините како највисок приоритет, можеби затоа што тие ги гледаат како единствен извор на сигурност и поддршка, додека се борат против сиромаштијата. Децата од урбаните области, исто така, ја истакнуваат вредноста на семејните врски, но во ситуации во кои идеалното семејство е семејство кое е обезбедено преку вработени и образовани родители, кои се заинтересирани за нивните деца и ги поддржуваат.

Децата (9-13 години) од Дневниот центар за деца на улица ги покажаа екстремите на детската сиромаштија во Македонија. Резултатите покажуваат дека овие деца се многу маргинализирани и имаат крајно ограничени можности за развој. Сиромаштијата го има потрошено расположивиот социјален капитал и семејните односи на осиромашените семејства на начин што семејството ја има загубено својата улога како модел за децата, со кој се поддржува формирањето на идентитет, социјализацијата, автономијата и успешното вклучување во заедницата.

Изјавите на децата за сиромаштијата, нејзиното влијание и методите што ги користат за да се справат со сиромаштијата покажуваат дека децата во Македонија се запознаени со сиромаштијата и имаат идеи како таа може да се реши. Од една страна, тие не зборуваат за сиромаштијата затоа што нивните погледи се ретко потребни, веруваат дека проблемите на сиромаштијата се главно одговорност на државата, семејството и другите, вклучително на донаторите и на меѓународната заедница. Но, тие се свесни за долгорочните последици од исклученоста на сиромашните од заедницата, а мнозинството од децата изразуваат загриженост за сиромашните деца и подготвеност да помогнат, за да се обезбеди вклучување на сиромашните деца и да се обезбеди материјална помош за нив.


Програми за психосоцијален развој би помогнале да се обезбеди вклучување на децата во заедницата и соодветна насока од заедницата и од родителите. Но, таквите програми би требало да бидат засновани на релевантни сознанија за правата на децата и потребите од развој, како и сознанија на културните вредности на заедницата на која и припаѓаат децата. Програмите треба да ги антиципираат и проценат ризиците со кои се соочуваат сиромашните и да обезбедат децата да имаат значаен контакт со своите опкружувања, кое ќе го ревитализира нивниот потенцијал и нивната способност за личен развој. Училиштата се клучни агенти на социјализацијата и промената треба да ја игра најзначајната улога во ублажувањето на социјалната исклученост кај децата, преку развој на нивната оспособеност за учење и како такви да им се овозможи да доживеат успех.



iV. ПРЕГЛЕД НА НЕОДАМНЕШНИТЕ РЕФОРМИ ВО МАКЕДОНИЈАОва поглавје дава краток преглед на главните социоекономски реформи за кои се смета дека имаат директно влијание врз сиромаштијата и социјалната исклученост во Македонија, имено: реформи на деловното опкружување, реформа на пазарот на труд, реформи на социјалниот систем и реформи во здравствениот и образовниот сектор.

IV.1. Реформа на деловното опкружување Во 2007 година, Македонија влезе во седумнаесеттата година на својата транзиција од централно планирано стопанство кон пазарно стопанство. Овој продолжен транзиционен период го карактеризира релативна макроекономска стабилност. Но, продолжените доцнења во спроведувањето на структурните реформи имаа негативни ефекти врз македонското деловно опкружување.

Според Извештајот за 2005 година, финансиран од Американската агенција за меѓународен развој56, неколку прашања го карактеризираат деловното опкружување во Македонија:Чести измени во законите и регулативата

врзани за деловното работење и недостиг на

соодветни консултации со приватниот сектор во врска со формулирањето на политики;

Сложени, скапи и долги процедури поврзани со започнување на бизнис и негово работење;

Несоодветно и слабо извршување на договори и несоодветна заштита на кредитори и имотни права;

Неефикасно судство кое резултира во значајни доцнења во решавањето на комерцијални спорови;

Слабо и арбитрарно спроведување на законите и регулативите;

Недоволно развиен финансиски сектор кој нуди само ограничен опсег на банкарски услуги и ограничен пристап до средства за финансирање на приватниот сектор;

Нефлексибилен пазар на труд; Согледана и реална корупција во јавниот

сектор, вклучувајќи ја и судската власт и Негативна деловна слика која обесхрабрува

странски инвестиции.

Овие наоди се поддржани од податоците содржани во заедничката годишна анкета на Светска банка и Меѓународната финансиска корпорација: Деловното работење 2006 (види табела 27).


Табела 27: Избрани индикатори на деловното опкружување во Македонија, споредено со регионот и просекот на ОЕЦД

Започнување бизнис (2006) Македонија Регион ОЕЦДПроцедури (број) 10.0 9.4 6.2

Време (денови) 18.0 32.0 16.6Трошоци (Процент од приход по глава на жител) 7.4 14.1 5.3

Мин. капитал (процент од приход по глава на жител) 112.0 53.9 36.1

Средување на лиценци (2006)

Процедури (број) 18.0 21.4 14.0

Време (денови) 222.0 242.5 149.5Трошоци (процент од приход по глава на жител) 89.8 564.9 72.0

Вработување работници (2006)Тешкотии во однос на индекс на вработување 61.0 34.2 27.0

Индекс за крутост на часовите 60.0 50.7 45.2

Индекс за тешкотии во отпуштањето 40.0 37.1 27.4

Индекс за крутост на вработувањето 54.0 40.8 33.3Трошоци на трудот неврзани за плата (процент од плата) 32.5 26.7 21.4

Трошоци на отпуштање (неделни плати) 21.7 26.2 31.3

Регистрирање на просперитет (2006)


Време (денови) 98.0 102.0 31.8

Трошоци (процент од вредност на имот) 3.5 2.7 4.3

Добивање кредит (2006)

Индекс на законски права 6.0 5.5 6.3

Индекс на кредитни информации 3.0 2.9 5.0Покриеност во јавен регистар (процент на возрасни) 2.1 1.7 8.4

Покриеност со приватно биро (процент на возрасни) 0.0 9.4 60.8

Заштита на инвеститори (2006)

Индекс на обелоденување 5.0 4.7 6.3

Индекс на одговорност на директори 6.0 3.8 5.0

Индекс на парници на акционери 4.0 6.0 6.6

Индекс на инвеститорска заштита 5.0 4.8 6.0

Плаќање данок (2006)

Исплати (број) 54.0 50.0 15.3

Време (саати) 96.0 423.0 202.9

Данок на профит (процент) 11.5 11.7 20.7

Придонеси и данок на труд (процент) 30.0 30.6 23.7

Други даноци (процент) 2.0 13.7 3.5

Вкупна даночна стапка (процент од профит) 43.5 56.0 47.8

Прекугранична трговија (2006)

Документи за извоз (број) 10.0 7.4 4.8

Време за извоз (денови) 32.0 29.2 10.5

Трошоци за извезување (УСД по контејнер) 1,070 1,450 811.0

Документи за увоз (број) 10.0 10.0 5.9

Време за увоз (денови) 35.0 37.1 12.2

Трошоци за увоз (УСД по контејнер) 1,070 1,589 883.0

Спроведување на договори (2006)


Време (денови) 385.0 408.8 351.2

Трошоци (процент од долг) 32.8 15.0 11.2

Затворање на бизнис (2006)

Време (години) 3.7 3.5 1.4

Трошоци (процент од имот) 28.0 14.3 7.1

Стапка на поврат (центи од долар) 15.5 29.5 74.0Извор: Светска банка, База на податоци за деловно работење

Според извештајот на ММФ 2006, македонското деловно опкружување неповолно се споредува со другите земји, како резултат на високи трошоци за започнување, високи деловни трошоци за затворање и проблеми околу спроведувањето на договорите и вработување и отпуштање на работници. Имотните права се слабо дефинирани, системите за регистрирање на земја се нецелосни, вон-платните трошоци на трудот остануваат високи и телекомуникациските услуги се скапи. Владата го измени Уставот и донесе нови закони за да се воведе сеопфатна реформа на правосудството, но спроведувањето на овие реформи неодамна започна.57

Македонското проблематично и непродуктивно деловно опкружување има и голем негативен ефект на нивоата на локални и странски инвестиции, врз конкурентноста и севкупните резултати на локалните претпријатија58 кои резултирале во висока невработеност и зголемен ризик од сиромаштија. Како што беше порано споменато во овој извештај, стапките на сиромаштија кај македонските домаќинства во кои никој или едно лице е вработено се 5 до 13 проценти повисоки од националната стапка на сиромаштија.59

Во контекстот на овие недостатоци на деловното опкружување, и со согледување на нивните негативни ефекти врз намалувањето на сиромаштијата и социјалното исклучување, македонската Влада, поддржана од Меѓународната заедница, ММФ и серија на заемски програми на Светската банка60, презема чекори кон подобрување на инвестиционата клима. Неодамна воведените реформи вклучуваат и едношалтерски систем за регистрирање на претпријатијата (конзистентен со барањата на ЕУ); донесувањето на новите закони за стечај; воведувањето на регулаторни реформи насочени кон поедноставување и минимизирање на регулаторните барања; рамен данок на корпоративните профити и лични доходи и, со помош на Светската банка, воспоставена е единица, во рамките на Генералниот секретаријат, за да врши проценка на регулаторното влијание- како потребен чекор кон развивање


и спроведување на сеопфатен пристап во регулаторните реформи; се очекува наскоро да биде воведена и рамка за регулагорна проценка.

Подобрувањето на деловното опкружување е официјално прогласена примарна цел на новата македонска Влада и е опфатено во нејзиниот Оперативен план за 2006-2010, кој содржи мерки осмислени да бидат кондуктивни кон создавање на погодни инвестициони услови и развој на приватниот сектор. Овие мерки вклучуваат: реформи во сферата на даноците; поедноставување на законските регулативи и други административни бариери за деловната практика; севкупно подобрување на инвестиционата клима и промоција на инвестиционите потенцијали кои ги има на располагање во Македонија; зголемување на јавните инвестиции; зголемена ефикасност во рамките на правосудството и зголемување на показателите на транспарентност и предвидливост кај владините органи и институции.61

Додека овие реформи може да се чинат амбициозни, разумно е да се очекува повеќето од овие реформи да бидат спроведени во рамките на мандатен период од четири години, иако е малку веројатно да се постигнат позитивни резултати пред почетокот на 2009 година. На крајот, подобрувањата во инвестиционата клима ќе стимулира раст, ќе отвора нови работни места и можности за самовработување, ги покачуваат примањата и животниот стандард и придонесуваат кон вкупното намалување на сиромаштијата.

IV.2. Реформи на пазарот на труд Централен фокус на владините напори да се подобри инвестиционата клима во Македонија е реформата на пазарот на труд.

Неколку студии, вклучително и извештаите на Светската банка и Европската комисија (ЕК) и извештаите за земјата на ММФ ги идентификуваа следните проблеми на пазарот на труд во Македонија:

Недостиг на флексибилност на пазарот на труд, предизвикана од круто и нефлексибилно законодавство;62

Јаз на умешности што се продлабочува меѓу трудот што се бара и трудот кој е на располагање во Македонија;63

Ниско ниво на вработеност (и.е. ниско ниво на создавање на работни места)64, како последица на некорисно деловно опкружување

и ограничени локални и странски инвестиции и Високо ниво на вработеност во неформалното

стопанство и вработување во официјалното стопанство без регулаторни договори за работа, кое се случува како последица од нефлексибилното трудово законодавство, компаративно високи вон-платни трошоци на трудот65 и опортунитетни трошоци кои се прават кога се администрираат договорите за работа (на пример, отежнато регистрирање и одрегистрирање на договори со владините власти и предвидено месечно известување за договори за работа и со тоа поврзани трансакции)66. Покрај тоа, можностите неформално вработените работници да се регистрираат како невработени и последователно да добиваат здравствено осигурување од државата, резултира во тоа некои вработени да бидат индиферентни во однос на потпишување на договор за работа. Во едно опкружување кое се карактеризира со ограничени можности за вработување и проткаена опасност од сиромаштија и социјално исклучување, правата на вработените (без оглед дали формално или неформално вработени) се ограничени и нивната преговарачка позиција се намалува.

Владата на Македонија се обидува да ги опфати овие проблеми преку:

Развој на стратегија за вработување која ги дефинира целите до 2010 година, на линија на Европската стратегија за вработување и насоките содржани во ревидираната Лисабонска стратегија;

Воведување на промени во Законот за работни односи кои овозможуваат вработување со скратено работно време и поедноставување на процедурите кои се однесуваат, на пример, на технолошки вишок, прекувремена работа и работа во смени67;

Со обиди да се олесни преминот од пасивни кон активни мерки на пазарот на труд кои вклучуваат: обезбедување подобрени посреднички и информативни услуги преку Агенцијата за вработување; нудење на невработените стручна обука и обука на полето на компјутерски вештини за да се надминат идентификуваните јазови во вештините; обезбедување на шеми за привремено вработување за регистрираните невработените лица, што би вклучувале одржување на локална инфраструктура и друга платена работа во заедницата за локалните власти; обезбедување на финансиски поттици за да се охрабри самовработувањето и обезбедување


Глава на домаќинството со основно образованиеГлава на домаќинството со незавршено основно образованиеГлава на домаќинството без образованиеСтапка на сиромаштија во земјата

0

10

20

30

40

50

60

97 98 99 00 01 02 03 04 05

Графикон 58: Релативна сиромаштија во Македонија според образованието на главата на домаќинството

на финансиски поттици за работодавците да вработуваат невработени лица, особено во најнеразвиените области, на невработени самохрани родители и регрутирање на млади луѓе до 27 години, кои претходно не биле вработени68 и

Прогресивни напори кон подобрување на инвестиционата клима (за жал, индикаторите на деловното опкружување за минатата година, мерени од страна на Светската банка, не покажуваат значителен напредок во 2006 година).69

Владата на Македонија планира да продолжи со реформите поврзани со пазарот на труд преку:

Воведување на натамошни промени во Законот за работни односи насочени кон зголемување на флексибилноста на пазарот на труд, преку дозвола да се вработуваат работници на ограничено време и за сите видови активности, без обврската да се наведе датумот на завршување на договорот. Покрај тоа, ќе се разгледаат можности за намалување на работните часови за одредени категории на работници, како што се самохрани родители, мајки и млади работници;

Поддржување на проток на знаење меѓу универзитетите и приватниот сектор и подобрување на односите меѓу образовниот сектор и пазарот на труд и

Модернизација на образовните планови и програми, особено за средношколските и универзитетските студенти, со цел да се произведат обучени професионалци кои ги задоволуваат потребите на пазарот на труд.

Покрај мерките поттикнати преку владини програми, ММФ има препорачано одвојување на здравствените погодности од регистрирањето на невработеноста; намалување на товарот на данокот на труд преку финансирање на здравството преку општи даноци, наместо преку социјални придонеси на платата и промовирање на вработувањето со скратено работно време, со постепено исфрлување на минималните социјални придонеси (кои претпоставуваа работа со цело работно време со минимална плата цел месец).70 Овие мерки, комбинирани со владините планови за подобрување на инвестиционата клима, ги охрабруваат малите претпријатија и самовработувањето, премин од пасивни кон активни мерки на пазарот на труд и реформа на образовниот сектор, треба да дадат долгорочни позитивни ефекти врз невработеноста и на неформалниот пазар на труд во Македонија.

Одвојувањето на здравствените погодности од регистрацијата на невработеноста ќе го елиминира поривот на работниците во неформалниот пазар на труд да се регистрираат како невработени и ќе придонесе кон подобрување на мерењето на нивоата на невработеност, според тоа и ќе овозможи пофокусирани интервенции за стимулирање на вработувањето. Но, Извештајот на ЕК за земјата за 2006 година има проценето напредок во однос на приближувањето на политиката на вработување, како разумно, и тврди дека ќе бидат потребни натамошни значајни напори.

Како што беше претходно споменато во оваа студија, невработеноста е една од најсилните одредници на сиромаштијата и според тоа, воведувањето на реформи на пазарот на труд, кои водат кон повисоки нивоа на вработеност, ќе бидат од критичко значење за намалувањето на сиромаштијата и реализирањето на правата на детето во Македонија.

IV.3. Реформирање на образованието Пристапот до образование влијае и врз нивото на социјалната вклученост на децата и врз нивните долгорочни можности за социјална вклученост како возрасни. Обезбедувањето сите деца да имаат пристап до образование е ефективен начин да се прекине меѓугенерацискиот циклус на сиромаштија. Официјалните податоци јасно покажуваат дека домаќинствата во кои главата на домаќинството е без образование имаат поголем индекс на јаз на сиромаштијата (околу 17) и индексот на релативна сиромаштија по број на луѓе) околу двојно од националното ниво.


Преку структурата на сиромаштијата во периодот 2003-2005 година, може да се види дека уделот на домаќинствата каде главата на домаќинството


е без образование или има ниско (незавршено или завршено основно) ниво на образование, се движи околу 65 проценти од вкупно сиромашните. Образованието, заедно со невработеноста, големината на семејствата и соодносот на внатрешната зависност во семејството, се најсилните одредници на сиромаштијата во Македонија.

Податоците од MICS 2005/2006 покажуваат дека вкупно 95,2 проценти од децата на возраст за влез во основното образование71 во Македонија посетуваат основно или средно училиште, при што најмал број на деца кои посетуваат основно училиште може да се забележи кај најсиромашниот квинтил на богатство (86,3 проценти), а од овие само 61,9 проценти завршуваат основно училиште. Кај сиромашните, нето-соодносот на посетување средно училиште е уште полош, додека вкупниот нето-сооднос на посетување средно училиште е 63 проценти, кај најсиромашниот квинтил тој изнесува само 33,7 проценти.72 Податоците од анкетата за сиромаштија јасно сугерираат дека луѓето со ниско ниво на образование се повеќе изложени на заканата од сиромаштија, отколку подобро образованите, со што обезбедувањето пристап до образование за сите деца е критична мерка со која треба да се води борба против сиромаштијата и социјалната исклученост во Македонија.

Покрај тоа, анализата на македонскиот пазар на труд покажува дека има општо несогласување на умешностите и сè поголем јаз меѓу умешностите кај побарувачката на работна сила и понудата73, а тоа е силна одредница на долгорочната невработеност која е поврзана со сиромаштијата. Сеопфатни реформи на образовниот сектор, насочени кон обезбедување на праведен пристап и подобрување на квалитетот на образованието со вклучување на нови, релевантни програми, ќе има долгорочен ефект врз намалувањето на сиромаштијата и ублажувањето на социјалната исклученост.

Реформите во образовниот систем на Македонија започнаа во 2005 година, со напорите да се спроведе Проект за модернизација на образованието и подготовка на Национална програма за развој на образованието 2005-2015.

Проектот за модернизација на образованието74е петгодишна програма (датум на затворање е 30 септември 2009 година), која има за цел да и помогне на Владата на Македонија во нејзините напори да го подобри квалитетот на учењето и да развие поефикасен и децентрализиран образовен систем. Проектот, исто така, дава договорена

рамка за донаторска поддршка на образовниот сектор и соодветна институционална основа за други развојни проекти. Проектот има две главни компоненти и соодветни поткомпоненти. Овие се детализирани подолу:

Компонента 1: Подобрување на квалитетот на образованието и учеството – Целта на оваа компонента е да се подобри учеството и квалитетот на учењето во одбрани училишта, преку зајакнување на планирањето и управувањето на ниво на училиште, и преку спроведување на училишна грант-програма. Оваа компонента вклучува четири поткомпоненти:

Поткомпонента 1.1: Планирање на развојот на училиштата- Оваа поткомпонента е насочена кон оспособување на училиштата да: спроведуваат самооценки; да ги мерат резултатите на учениците преку формативна проценка заснована во училиштето и воведување на училишни развојни планови.

Поткомпонента 1.2: Грантови за подобрување на училиштата (ГПУ) – Оваа поткомпонента главно ќе финансира предлози на училишни грантови и механизмите потребни за нивно спроведување. Поткомпонентата вклучува пет главни активности: дизајн на ГПУ-процесот; пилот-ГПУ; информирање на јавноста; спроведување на главна ГПУ-програма и проценка на ПГУ.

Поткомпонента 1.3: Образовна проценка – Оваа поткомпонента ќе обезбеди поддршка за училиштата да спроведат (формативни) проценки во училиштето и надворешни (национални и интернационални) проценки, со цел да се следи квалитетот на подобрувањата во текот на спроведувањето на проектот. Активностите вклучени во оваа компонента се следните: зајакнување и развој на Единица за проценка; воведување на надворешни испитувања и развој на методи за проценки во самото училиште.

Поткомпонента 1.4: Обука на наставниците на работно место – Оваа поткомпонента ќе воспостави систем на акредитација за да се обезбеди обука на работното место за наставниците од страна на различни даватели на услуги и обезбедените услуги да ги задоволуваат стандардите за квалитет. Поткомпонентата ќе: воспостави процедури и акредитација; развие база на податоци на даватели на услуги; развој на систем на сертификација и лиценцирање и оценка на давателите на обука на работното место.

Компонента 2: Градење на оспособеност за децентрализирано образование – Целта на оваа компонента е да се изгради менаџерска


и техничка оспособеност на централата и локалните власти за спроведување и развој на децентрализиран образовен систем. Оваа втора компонента вклучува две поткомпоненти:

Поткомпонента 2.1: Стратешко и финансиско планирање – Оваа поткомпонента има за цел да: го подобри наменувањето на средства од јавни фондови, во согласност со клучните цели на образовната политика; развој на Стратешки модел на образование (СМО) на централно и општинско ниво; развој и спроведување на Среднорочна рамка на расходи (СРР); развој на програмски буџет на образовниот сектор и развој на формула за финансирање на образованието по глава на жител. Поткомпонентата, исто така, ќе ја зајакне оспособеноста на централната и локалната власт во однос на стратешкото и финансиското планирање на централно ниво и во врска со спроведувањето на стратешките образовни модели во пилот-општини.

Поткомпонента 2.2: Информатички систем за управување со образованието (ИСУО)- ИСУО поткомпонентата има за цел да ја зајакне оспособеноста на актерите во централната и локалната власт, како и на администраторите во училиштата, во врска со собирање информации за поефикасно управување со испораката на образовните услуги и да се олесни транспарентноста. Поткомпонентата вклучува пет главни активности: проценка на тековниот статус на управување со информациите и последователниот развој на спецификации; развој на софтвер; набавка на хардвер и обезбедување на обука.

Што се однесува до Проектот за модернизација на образованието, извештајот на Светската банка за Статус на проектите во извршување 200675 наведува дека е направен добар напредок. Програмата на социјални грантови сега добива пари за спроведување на училишните развојни планови и прилагодувања за подобрување на ефективноста на втората компонента, онаму каде што е идентификувано. Проектот за модернизација на образованието, според Банката, продолжува да биде центар на владините реформи во образованието и помага да се обезбеди доследност во пошироките реформски напори.

Покрај Проектот за модернизација на образованието, развиена е и Национална програма за развој на образованието во Македонија 2005-201576. Оваа програма ги вклучува сите нивоа на образование, од предучилишно до високо образование, а

вклучува и преглед на тековната ситуација во Македонија и предлага позитивни мерки за иден развој. Националната програма за развој на образованието ги идентификува следните клучни проблеми кои го карактеризираат националниот образовен систем:

Премногу централизиран образовен систем;Преклопување на надлежности;Несоодветна училишна мрежа;Недоволен опсег;Влошување на состојбата на капацитетите;Постојан недостиг на финансиски средства;Демотивиран наставен кадар;Незадоволителна управна оспособеност во

административните и образовните институции;Доминација на традиционални пристапи во

наставниот процес; Доминација на дидактични стратегии кои

вклучуваат учење напамет, фактографија и енциклопедиско знаење кое ги ограничува можностите на учениците да научат независно да мислат и можностите за критичко мислење и решавање на проблеми;

Доминација на сумарни оценки, наместо континуирано и аналитичко надгледување на напредокот на учениците;

Отсуство на настава ориентирана кон цел; Учениците имаат пасивен статус во

училницата; Отсуство на соодветни стандарди за

ефективна и квалитетна настава; Отсуство на каква било глобална стратегија за

проценка на проектни процеси во основното образование;

Недоволна одржливост на иновации; Недоволна технолошка поддршка во наставата

и недоволна употреба на информатичката и комуникациската технологија;

Нееднакви услови за учење.

Резултатите од прегледот спроведен како дел од Националната програма за развој на образованието покажуваат дека квалитетот на образованието во Македонија е значително несоодветен. Предложени се низа мерки за решавање на идентификуваните проблеми.

Што се однесува до пристапот до образование, десетгодишната Национална програма пропишува дека Министерството за образование и наука, во соработка со локалните власти, ќе развие механизми за надгледување на децата кои се во или надвор од образовниот систем. Националната


програма, исто така, наведува дека сите актери мора да бидат вклучени во процесот на идентификација на децата надвор од училиште или децата кои никогаш не се запишале и да се обезбеди тие да имаат можност да пристапат.

Националната програма посветува посебно внимание на прашањата на образовната покриеност и проблемите во обезбедување пристап кон образованието за ранливи групи77 и ученици со специјални образовни потреби. Во однос на пристапот до училиштето за ранливите групи, Програмата признава дека „покрај активностите кои се компоненти на конкретни проекти, нема јасна политика во основното образование која би овозможила ефективен пристап за децата од ранливите групи на население. Мнозинството од децата кои имаат проблеми во учењето го напуштаат училиштето, напредуваат со бавен ритам или, едноставно, не се запишуваат во основно образование, и припаѓаат на оваа категорија“.

За опфаќање на прашања поврзани со пристапот до образование за ранливите групи и деца со специјални образовни потреби, се предлагаат следните мерки:

1. Министерството за образование и наука, во соработка со локалните власти , ќе развие механизми за надгледување на децата во и надвор од образовниот систем. Ќе се развие и политика за опфаќање на специјалните потреби на децата од ранливите групи, која ќе обезбедува посебни образовни погодности;

2. Министерството за образование и наука ќе развие политика и програма за опфаќање на потребите на децата со развојни проблеми и специјални образовни барања. Оваа политика и програма ќе вклучува:Мониторинг на постигнувањата на

учениците (колаборативно учење и збогатени природни ресурси на знаењето);

Мерки за обезбедување обука, повторна обука и промоции за учители кои работат со деца со специјални образовни потреби во матичните училишта;

Просторна-архитектонска достапност на образовните институции за инвалидизирани деца;

Создавањето на мрежа од класови во училиштата за деца со специјални потреби;

Обезбедување на аудиовизуелни помагала соодветни за видот и степенот на инвалидноста и

Стандардизација на теоретската, научната и правната терминологија, во согласност со меѓународните стандарди.

Некои од овие активности веќе се вклучени во Законот за основно образование, но повеќето од горенаведените мерки сè уште се во фаза на предлози. 78

Во однос на пристапот до образование за деца од социјално и/или економски сиромашни семејства, воведувањето на следниве мерки се смета од критичко значење:

Доделување на финансиски погодности (стипендии) од страна на Министерството за образование и наука и локалните власти (од државни и локални фондови) за деца кои доаѓаат од социјално погодени семејства;

Министерството за образование и наука и локалните власти ќе обезбедат сите училишта доследно да ги вршат своите должности, во согласност со правните решенија кои се однесуваат на целосна покриеност и ќе воведат мерки на контрола, регистрација, вклучување и покриеност во основното образование;

Владата ќе преземе стимулативни мерки, во некои случаи и казнени мерки, за сите родители кои не ги почитуваат законите;

Министерството за образование и наука, во соработка со локалните власти, ќе воведе организиран транспорт за сите ученици кои живеат во заедници во кои нема образовни капацитети или каде што обновата на образовните капацитети не е изводлива и

Министерството за образование и наука, локалните власти и невладиниот сектор ќе спроведат организирана и активна кампања за подигање на свеста за погодностите од образованието, особено во заедници каде што може да има предрасуди во однос на значењето на образованието, особено за девојчињата.

Оваа програма ги идентификува проблемите и одреди идни насоки на политиките; но, спроведувањето на програмата ќе бара развој на детални „година за година” планови на акции, кои ќе бидат врзани со рокови и одредување на финансиски средства и институционална одговорност.

Програма на Владата од 2006 дo 2010 година

Како што е претходно споменато во овој извештај, Владата на Македонија го согледува фактот дека „висококвалитетно образование е основен потстрек за социјален и економски развој“. Во


однос на образовниот сектор, мерките и целите на Владата се:

1. Да се зголемат буџетските средства за образование до 5 проценти од БДП, во согласност со просекот на ЕУ и ОЕЦД;

2. Да обезбеди бесплатни учебници за основно образование за семејства кои не можат да купат нови;

3. Да започне спроведувањето на програмата „Секое дете оди на училиште“;

4. Да промовира задолжително основно и средно образование, со сериозни казни за родителите чии деца не одат на училиште;

5. Да се воведе информатичка технологија, како основен предмет во основните училишта и да се обезбеди целосна компјутеризација на училиштата;

6. Да се воведат задолжителни часови по англиски јазик, почнувајќи од прво одделение и втор странски јазик, почнувајќи од петто одделение;

7. Да се контролира квалитетот на образованието преку стандардизирани тестови.

Некои од овие мерки се веќе воведени. Предучилишното образование79 и средното образование80 се веќе задолжителни, со казни81 за непридржување. Но, не се има случено зголемување на буџетските средства за Секторот на образование до 5 проценти од БДП и доделените средства за образование од 3,8 проценти од БДП во 2007 се под сопствената цел на Владата.

IV.4. Реформа на здравството Тековната реформа на здравствениот сектор, исто така, е критички предизвик за Владата на Македонија, Реформата на македонскиот здравствен систем започна по осамостојувањето во 1991 година, кога земјата се префрли од високо централизиран систем на здравствена заштита од поранешна Југославија, на централизиран систем насочен кон обезбедување ефикасно и оперативно планирање, ефективно трошење и одржлив пристап до здравствена заштита за целото население.

Според Европската опсерваторија за здравствени системи и политики, спроведувањето на одреден број реформи во националните системи за здравствена заштита било многу успешно и довело до позитивни промени. На пример, фокусот на Министерството за здравство врз подобрување на квалитетот на неонаталните и перинаталните здравстрвени

услуги, преку обезбедување на соодветна опрема и обука за доктори и сестри за употреба на протоколи засновани врз евиденција, резултира во намалување од 2 проценти на неонаталната смртност. Во фармацевтскиот сектор, обука била обезбедена за рационално препишување на лекови во примарната здравствена заштита, воспоставен е Центар за информации за лекови и воспоставени се процеси на меѓународни тендери за набавка на лекови, што доведе до значително намалување на трошоците.82 Но, општо земено, реформите во здравствениот сектор се подложни на истите доцнења како и кај сите структурни реформски програми во Македонија, а и покрај подобрувањата, остануваат значителни предизвици.

Според проценката на Светската банка 2004, системот на здравствена заштита во Македонија се соочува со мноштво предизвици во однос на подобрување на пристапот, квалитетот и ефикасноста. Факторите кои лежат во основата вклучуваат сериозни проблеми во управувањето и слабата институционална, техничка и управна оспособеност во рамките на Министерството за здравство, Фондот за здравство и кај обезбедувачите на здравствените услуги. Механизмите за отчетност се слаби на сите нивоа на системот и иако беа развиени неколку закони, тие рутински не се спроведуваат. Процесот на собирање, анализа и употреба на информациите за донесување на одлуки во здравствениот сектор, исто така, се несоодветни и тоа резултира во недостиг од транспарентност во секторот.83 Извештајот на ММФ 200484, исто така, истакнува дека неефикасноста и корупцијата во државниот Фонд за здравство (ФЗ) и здравствените институции во сопственост на државата се главна причина за лошите резултати во здравствениот сектор.

Во 2006 Европската опсерваторија за здравствени системи и политики детализира одреден број на дополнителни предизвици, вклучително потребата од: рационализирање на структурите на давателите; намалување на превработеноста во овој сектор и обезбедување на одржливо финансирање на здравството, вклучително и соодветно финансирање на превентивни програми и капитално инвестирање. За оваа цел, Министерството за здравство (МзЗ) ќе има потреба од натамошно зајакнување на својата политика на формулирање, спроведување и надгледување на капацитетите и Фондот за здравство ќе треба значајно да ја развие својата оспособеност за буџетско планирање, мониторинг и известување.85


Делумно како последица на охрабрувањето од страна на Светската банка и ММФ, Владата на Македонија согледа дека натамошните реформи во здравствениот сектор мора да продолжат со поголем интензитет. За оваа цел Проектот за управување со здравствениот сектор86, финансиран преку заем од 10 милиони УСД од Светската банка, започна во 2005 година. Крајната цел на Проектот е да се направи здравствениот сектор поодржлив, преку спроведување на политики и програми кои придонесуваат за економичен, правичен и ефикасен здравствен систем.

Проектот се состои од следните три компоненти:

Компонента 1 – Формулирање и спроведување на политика – оваа компонента е осмислена да му помогне на Министерството за здравство во спроведувањето на критичките функции, како што е формулирањето на политика и стратегија, надгледувањето и оценката на здравствените реформи и јавно информирање и комуникација. Компонентата вклучува три поткомпоненти: (a) поддршка на вкупниот развој на здравствени политика и стратегија; (b) односи со јавноста и комуникација; и (c) подобрување на управните и деловните процеси на МзЗ.

Компонента 2 – Зајакнување на управувањето и менаџментот на Фондот за здравство – оваа компонента има за цел да ги подобри практиките на управување и менаџмент во рамките на Фондот за здравство, која е организацијата одговорна за набавка на здравствени услуги за корисниците под шемата на задолжително здравствено осигурување. Оваа компонента вклучува три поткомпоненти: (a) критериуми за избор и собирање на приходи; (b) управување со БзЗ; и (c) функции на набавка.

Компонента 3- Подобрување на испораката на услуги – Оваа компонента има за цел да го подобри квалитетот и ефикасноста на давателите на здравствени услуги преку поддршка на развојот на умешностите на персоналот, преку воведување на нови менаџмент-методи и инструменти и преку основно ажурирање на оперативните единици избрани за спроведување на добро дефинирани потпроекти. Овие подобрувања ќе ја зајакнат менаџерската и оперативната оспособеност на давателите на здравствени услуги и ќе помогнат да се подобри нивната оспособеност да одговорат на предизвиците и поттиците во новите договорни аранжмани со Фондот. Компонентата вклучува две поткомпоненти: (а) управување со болниците и примарна заштита; и (б) средство на грантови за подобрување на квалитетот и ефикасноста на услугите.

Според извештајот на Светската банка од 2006 година за Статусот на проектите во извршување87: “продолжило спроведувањето на проектот со постојана стапка и направен е добар напредок. Завршени се неколку важни студии (ИТ Стратегија, Стратегија за здравството, Фармацевтска политика, Деловни планови) и сцената е поставена за брзо испуштање на наменетите средства, особено кога грант-програмата почнува да функционира. Јасно е дека проектот сè повеќе се користи за активна поддршка на активностите во рамките на здравствените реформи и градење на оспособеноста онаму каде што е тоа потребно, во согласност со развојните цели и продолжителни дискусии со вишата управа на МзЗ.”

Оваа проценка претставува прва позитивна проценка по еден период на критики засновани врз неспроведувањето на реформите во здравствениот систем и севкупен недостиг на транспарентност во врска со општоздравствената заштита и буџетските расходи. Како што забележува ММФ88, спроведувањето на реформите во здравствениот сектор е лакмус-тест, индикативен за посветеноста на Владата кон борбата против корупцијата.

Во сеопфатната рамка на Проектот за управување со здравствениот сектор, подготвена е нова Стратеија за здравствениот сектор во Македонија до 202089 . Стратегијата се фокусира врз прашања поврзани со системот на здравствена заштита кои се во надлежност на Министерството за здравство, со истакнување на потребата од меѓусекторска соработка во низа полиња како: здравје на опкружувањето; безбедност на храната; професионално здравје и безбедност; намалување на пушењето; борба против алкохолизмот и други болести на зависност и потребата граѓаните да станат одговорни за своето здравје. Стратегијата опфаќа опсег на приоритети кои вклучуваат и подобрување на квалитетот на здравствената заштита, финансирање и финансиска контрола и управување со реформите во здравството.

Целта број еден на Стратегијата е да се намали за една третина сегашниот јаз меѓу здравствениот статус на Македонија и земјите-членки на Европската унија. Целта број два на Стратегијата е опфаќање на сиромашните групи, преку стремеж за намалување на здравствениот јаз меѓу различните социоекономски групи во земјата за најмалку една четвртина.

Новата здравствена стратегија на Македонија посветува и специјално внимание на потребите на


проценти од повредените во сообраќајни незгоди и 26,5 проценти од загинатите во сообраќајни незгоди. Стратегии за намалување на повредите и насилството, особено кај децата, ќе бидат спроведени на линија на Стратегијата за спречување и контрола на повреди и насилство.

И покрај процесите на приватизација во рамките на системот на примарна здравствена заштита кои сега се во финална фаза, одредени услуги за деца, како што е пропишано со Законот за здравствена заштита, остануваат во надлежност на државата. Тие вклучуваат: имунизација и систематски прегледи; итни услуги, вклучително и третмани дома; поливалентни патронажни услуги и превентивна стоматологија за деца од 0 до 14 години. Овие услуги се непрофитабилни и според тоа приватните даватели на услуги не се заинтересирани за обезбедување на овие услуги. Иако наведената цел на приватизацијата на примарната здравствена заштита е да се подобри квалитетот на здравствените услуги, краткорочните и долгорочните последици на приватизацијата сè уште не се соодветно анализирани. Од овие причини, оваа студија одредува дека основните услуги треба да останат во надлежност на државата.

Што се однесува до загадувањето на околината, улогата на Институтот за здравствена заштита, во смисла на надгледување и проценка на ризиците по здравјето, во соработка со другите сектори, ќе биде значајно зајакната – Тековно се подготвува План на акции за здравје и здраво опкружување за децата.

Овие цели и насоки ќе се постигнат преку донесување и примена на План на акции.

Неодамнешните реформи во здравствениот сектор се спроведуваат со поголема брзина отколку обично, но не треба да се потценуваат скалата и сложеноста на задачите што стојат напред.

Реформи на здравството и нивното влијание врз здравјето на децата

Во рамките на опсегот на овој извештај, влијанието на реформите во здравствениот сектор врз здравјето на децата , тешко дека можат сеопфатно да се проценат. Но, прегледот на индикатори на здравјето на децата и мајките се индикативни за вкупните нивоа на пристап и квалитетот на здравствените услуги.

Од 1990 година, здравствените индикатори, општо земено, се подобруваат. Статистичките податоци покажуваат дека смртноста под пет години

децата и младината и ги вклучува следните цели: Цел 3 - Сите новородени бебиња, мали деца и деца на предучилишна возраст во Македонија треба да имаат подобро здравје, со што обезбедуваат здрав почеток во животот, а Цел 4- Младите луѓе во земјата треба да бидат поздрави и поспособни за извршување на своите улоги во општеството.

Целта 3 е комплементарна на напорите насочени кон постигнување на милениумските развојни цели 4, т.е. намалување на стапката на смртност под пет години за две третини до 2015 година (во 1990 година, стапката на смртност под пет во Македонија била 34,9 на 1 000 и се очекува до 2015 да дојде до под 11 на 1 000.)

Владата планира да постигне подобрено здравје кај новородените бебиња, малите деца и децата на предучилишна возраст, преку зајакнување на примарната здравствена заштита. Посебно внимание ќе биде посветено на намалувањето на високите стапки на смртност кај малите деца и под 5 години и на здравственото образование за децата во училиште, кое е особено важно во однос на прифаќањето на здрав начин на живеење кој вклучува: правилна исхрана; соодветни физички вежби; избегнување зависност од тутун, алкохол и психоактивни супстанци; намалувањето на проблеми на полето на менталното здравје и спречување на полово преносливите болести, вклучително и хив-сидата. За оваа цел, активно ќе биде охрабрувана меѓусекторска соработка за промовирање на здравјето, на пример, здравствените и образовните институции, локалните власти и медиумите.

Во врска со проблемите на полето на менталното здравје, Цел 6 е насочена кон подобрување на психосоцијалната добросостојба, преку обезбедување на сеопфатни и пристапни услуги за сите луѓе, вклучително и децата и адолесцентите.

Цел број 9 е да се постигне, до 2020 година, значајно и одржливо намалување на бројот на повреди, како и инвалидности и смрт кои произлегуваат од несреќи и насилство. Оваа цел се поврзува директно со здравјето на децата и младината, затоа што податоците покажуваат дека за разлика од многу хронични болести, децата и младината се чести жртви на несреќи и насилство. На пример, повредите предизвикани од сообраќајни незгоди претставуваат 50 проценти од сите повреди кои предизвикуваат смрт кај децата и адолесцентите90. Децата и младите до 24-годишна возраст претставуваат 43,6


паднала од 34,9 на 1000 живородени на 14,4 на 1000 91. Стапката на смртност кај мајките варира и го постигнала најниското ниво во 1997/1998 (3,4/100 000) и своето највисоко ниво во 1995 (21,8/ 100 000). Во 2005, стапката на смртност кај мајките изнесувала 13,3/100 000. Процентот на раѓања изведени во присуство на обучен персонал се има зголемено од 88,9 проценти во 1990 на 99,1 процент во 2005 година.

Ситуацијата на полето на покриеноста со имунизација не се толку охрабрувачки.

Извор: TransMONEE 2007 база на податоци, УНИЦЕФ IRC, Фиренца.

Покриеност со ДПТ92-имунизација се има вкупно зголемена од 93,7 проценти во 1989 година на 97,1 процент во 2005 година. Најниската покриеност со ДПТ-имунизација е регистрирана во 1994 (87.7 проценти).

Извор: TransMONEE 2007 База на податоци, УНИЦЕФ IRC, Фиренца.

Покриеноста со имунизација од туберкулоза, исто така, флуктуирала, но, општо земено, е подобрена и достигнала 98,8 проценти во 2005 година, од ниво на 87 проценти во 1992 година.

Извор: TransMONEE 2007 База на податоци, УНИЦЕФ IRC, Фиренца.

Што се однесува до имунизацијата за полио, ситуацијата е слична со покриеност од 90,7 проценти, забележано во 1994 година и 97,5 проценти во 2005 година.

Иако имало постојано подобрување во стапките на покриеност со имунизација, дури 2,9 проценти од децата под двегодишна возраст не се имунизирани против смртоносни болести, како што се дифтеријата, пертусисот и тетанусот. Покрај тоа, 2,5 проценти од децата под двегодишна возраст не се имунизирани против полиомиелитис, 3,6 проценти од децата под двегодишна возраст не се имунизирани против сипаници и 1,2 проценти од децата под една година не се имунизирани против туберкулоза.

Состојбата на оралното здравје кај децата е далеку од соодветна. За деца на 12-годишна возраст, РИПЗ-12 индексот за расипани, извадени и поправени заби е 5,13. Истиот индекс е 1,47 во ЕУ и 3,71 во 10-те нови земји-членки на ЕУ. 93

2005/2006 MICS податоците покажуваат дека детските здравствени индикатори во најсиромашните квинтили се полоши отколку просечните во земјата94, а тоа значи дека, и покрај општите подобрувања, има потреба од натамошни реформи за да се обезбеди правичен пристап до здравствена заштита за сите македонски деца.

IV.5. Реформа на социјалната заштитаИскуството на источноевропските земји во последниве 20 години покажува дека преминот од социјализам и централно планирање во пазарно стопанство резултирало во значајни социјални нагли промени и колку е подолга транзицијата, толку промените можат да бидат потешки.

Одложувањето на структурните и економските реформи во Македонија доведе до значително зголемување на невработеноста, сиромаштијата и

0.010.020.030.040.050.060.070.080.090.0

100.0

89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05

Графикон 59: ДПТ Имунизација

ДПТ Стапка на имунизацијаПроцент на деца под 2 години кои не се имунизирани

0.010.020.030.040.050.060.070.080.090.0

100.0

89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05

Графикон 60: Имунизација од туберкулоза

Стапка на имунизација од туберкулоза (% на деца под една година кои не се имунизирани)Процент на деца под една година кои не се имунизирани

Графикон 61: Имунизација за полио

0.010.020.030.040.050.060.070.080.090.0

100.0

89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05

Стапка на имунизација за полиоПроцент на деца под 2 години кои не се имунизирани


социјалните нееднаквости кои пак резултираат во сериозни социјални проблеми. За да се усложнат уште повеќе работите, државните ресурси за следење на овие проблеми се намалени заради ниските нивоа на економски раст, ниските стапки на вработеност и голема неформална економија. Понекогаш неспособната јавна администрација и неефективната употреба на расположивите средства, исто така, ги усложнија постојните проблеми и недостатоци.

Според извештајот на Светска банка за 2004 година, програмите за социјална заштита во Македонија се скапи, споредени со другите стопанства во транзиција од регионот. Во 2002 година, расходите преку Фондот за пензиско и инвалидско осигурување (ФПИО) претставуваат над 10 проценти од БДП и, заедно со осигурувањето од невработеност и програмите за социјална помош (вклучително и здравствени расходи), тие претставуваат еквивалент на околу една третина од вкупниот БДП и претставуваат над две третини од јавните расходи. Според проценката на Светската банка, ефикасноста и ефективноста на овие програми е релативно ниска, тие обично не се добро насочени и честопати нудат дополнителни трансфери на средства од централниот буџет.95

Социјалните надоместоци, исто така, опфаќаат значајни износи во владините расходи. Во 2002 година, вкупните парични надоместоци96 изнесувале 2,7 проценти од БДП и вкупно речиси 9 проценти од владините расходи. Над 270 000 исплати на надоместоци месечно се исплатуваат на поединци и домаќинства и се проценува дека ги има околу 0,5 милиони луѓе (25 проценти од вкупното население), кои живеат во семејства што добиваат некаква форма на надомест финансиран од Владата. Во 2000 година, социјалните трансфери (вклучително и пензиите) претставувале 22 проценти од вкупните семејни приходи и, имајќи предвид дека линијата на сиромаштија е поставена на 70 проценти од медијан-еквивалентната скала на расходи, социјалните трансфери изнесуваат дури една третина од релативната линија на сиромаштија. Просечните месечни надоместоци за социјална заштита во 2002 година изнесувале околу 2 000 МКД (приближно 34 евра) по домаќинство, а тоа е над 10 проценти од просечниот месечен приход на домаќинство.97

Анализата на Светската банка, исто така, наоѓа дека заради лошите процедури на буџетирање и сметководство, расходните податоци за различните програми за надоместоци за социјална помош било тешко да се разложат.

Различните агенции користат различни категоризации, а тоа прави да биде тешко да се следат врските меѓу корисниците и различните расходи од социјална помош. Системска слабост е буџетирањето, сметководството, а процедурите на категоризација направиле да биде многу тешка споредбата на полето на расходите за социјална помош меѓу земјите.

Заради согледувањето на овие проблеми и предизвиците со кои ќе се соочи Владата кога ќе ги децентрализира функциите на социјална заштита, реформата на социјалната заштита е вклучена како компонента на Проектот за спроведување на социјалната заштита98. Главните цели на овој проект се да се зајакне ефективноста и ефикасноста на системот за социјална заштита преку подобрувања на: административните системи; долгорочната одржливост на пензискиот систем и целењето на паричните надоместоци. Проектот вклучува две главни компоненти: компонента еден го поддржува продолжувањето на реформите на пензискиот систем и компонента два се фокусира врз поддршката на програмите за социјална заштита.

Имајќи ги предвид загриженостите во овој извештај, компонентата два бара натамошно разгледување. Компонентата два е насочена кон поддржување на ефективното спроведување на реформите на социјалната заштита и развој на техничките и организационите капацитети во МТСП и во рамките на стратешките оддели одговорни за паричните надоместоци, социјалните услуги, трудот и вработувањето. Формулирањето на стратегии и механизми за подобрување на управувањето со ресурсите и испораката на услугите ќе биде дел од овие напори. Проектната компонента два има две поткомпоненти.

Поткомпонента 1 има за цел да развие стратешки насоки и опции за: подобрување на насоченоста и финансиското управување со паричните надоместоци (на пример, социјална помош, детски додаток, додаток за инвалидност, додаток за домашна нега, специјални додатоци); да се олесни реорганизацијата и консолидацијата на улогите и функциите на МТСП и општинските центри за социјална работа; развој на стратегии кои ќе му помогнат на МТСП во спроведувањето на плановите за локално социјално планирање на социјални услуги во заедницата на живеење и планови за деинституционализација и подобрување на управувањето со административните интерфејси меѓу ЦСР и локалните агенции за вработување на Агенцијата за вработување (АЗВ).


Компонентата конкретно ќе поддржува: (1) формулирање на политика на социјална помош и интерфејс меѓу режимот на парични надоместоци и мерките на пазарот на труд управувани од ЕСА; (2) осмислување на реформска стратегија и воспоставување на структури за надгледување и преглед; (3) преглед на системите на парични надоместоци и опциите за нивна реформа, со особен акцент врз рамнотежата меѓу употребата на тестирање на средствата и категорички критериуми за квалификуваност за надомест; (4) осмислување на рамковна матрица на среднорочни расходи за да се помогне во надгледувањето и прегледот на режимот на парични надоместоци; (5) развој на децентрализирана структура на моделирање; (6) развој и дизајн на финансиска ревизија и системи на следење на расходи; (7) воспоставување на системи за национално испаѓање од системот на консолидирани парични надоместоци, вклучително и поттици потребни за подобрување на ефикасноста и ефективноста; (8) формулирање на политика кои ќе олеснат подобрен менаџмент, децентрализација на услугите од социјалната заштита и развој на планови за деинституционализација на резидентните дневни услуги за постари, инвалидизирани и деца и (9) развој на функциите на ефективна професионална инспекција и критериуми за обезбедување на квалитет.

Поткомпонента 2 е осмислена да ги зајакне системите за управување со информации и информатичко-технолошкиот капацитет на клучните институции и оддели задолжени за администрирањето на паричните надоместоци и интерфејс меѓу паричните надоместоци управувани од ЦСР и активните мерки за вработување управувани од ЕСА. Поткомпонентата особено ќе го поддржи следното: (1) дизајн и спроведување на новите развиени деловни планови и процеси и дизајн на процесите и процедурите за подобрување на администрирањето на програмите за социјална заштита; (2) хармонизација на системот на податоци меѓу клучните институции преку развој на соодветни стандарди за податоци и технологија; (3) зајакнување на капацитетот за поддршка со информатичка технологија на клучните институции преку обука; (4) обезбедување на потребната стока, опрема и софтвер за поддршка на новите деловни процеси и процедури поврзани со развојот на интегрален систем за администрирање на програмите за социјална заштита; (5) развој на информатички системи за трансфер на податоци и комуникациски врски меѓу МТСП и другите

институции, кои се дел од системот на социјална заштита; (6) спроведување на осовременување на системот за заштита и безбедност на податоците за опрема и мрежи за комуникација на податоци, за да се овозможи споделување на податоци и зајакнати рамки за проток на информации меѓу клучните оддели и агенции: (7) обука за практики на управување со информации, поддршка на развојот и стекнувањето на соодветни умешности во комуникациската и информатичката технологија и изложување на најдобрите практики преку работилници и студиски престои.

Според извештајот на Светската банка Статус на проекти во извршување 200699, во 2006 година „има значен напредок кон исполнување на проектните цели. Новиот систем на собирање на придонеси за пензиско осигурување и податоци за оние придонеси кои започнале да функционираат на 1 јануари 2006. Системот е заснован врз електронско поднесување на редовни месечни извештаи за придонеси на поединечна основа. Расположивоста на индивидуални податоци го подобри надгледувањето на извршувањето на обврската. Тоа го овозможи и започнувањето на задолжителниот втор столб на пензискиот систем. Над 100 000 даватели на придонес се приклучиле на новиот систем. По успешниот почеток на новиот пензиски систем, Владата неодамна ги интензивира проектните активности поврзани со реформата на администрирањето на паричните надоместоци”.

Општо земено, ритамот на реформата во социјалниот сектор се има интензивирано во последниве две години, но остануваат уште многу предизвици во однос на воспоставување на подобро насочен и поефикасен систем.



V. НАЦИОНАЛНО ЗАКОНОДАВСТВО И ПРАШАњАТА ВРЗАНИ ЗА ДЕЦАТАОва поглавје претставува преглед на националното законодавство кое е поврзано со правата на детето, сиромаштијата и социјалната исклученост.

V.1 Основни права на дететоПравата на детето во Македонија се артикулираат преку следните правни акти, политики и стратегии:1. Уставот2. Декларацијата за заштита на детето од

политичка манипулација и злоупотреба3. Декларацијата на македонскиот Парламент за

заштита на правата на детето (2003)4. Законот за ратификација на Опционалниот

протокол на Конвенцијата за правата на детето за вклучување на децата во вооружени конфликти

5. Законот за ратификација на Опционалниот протокол на Конвенцијата за правата на детето за продажба на деца, детска проституција и детска порнографија

6. Националната стратегија за младите 7. Стратешкиот план за периодот 2007-2009 на

Министерството за труд и социјална политика8. Националниот акционен план за правата на

детето за периодот 2006-2015

9. Законот за детска заштита 10. Програмата за спроведување и развој на

заштитата на децата11. Правила за условите, критериумите и начините

на спроведување на правата на децата на заштита.

12. Законот за семејство 13. Законот за работни односи

14. Законот за социјална заштита

Македонскиот устав

Вредностите, правата и должностите, во однос на заштитата на правата на детето, се дефинирани во Уставот кој ги одразува извонредните напори од страна на законодавците да ги вклучат општите права и потреби од заштита на семејствата и децата.

Според одредбите на Уставот, семејствата во нужда, мајките и децата, и децата без родителска грижа имаат право на специјална грижа и заштита од страна на државата.100 Уставот, сепак, укажува дека конкретни членови во законодавството ги одредуваат правилата, контролите и делегирањето на правата и обврските.


Декларација за заштита на детето од политичка манипулација и злоупотреба

Во април 1991 година, пет месеци пред ратификацијата на Конвенцијата за правата на детето, македонскиот Парламент ја донесе Декларацијата за заштита на детето од политичка манипулација и злоупотреба. Декларацијата ги реитерира основните права на детето како што се наведени во Конвенцијата, но не развива предлози за нивно практично спроведување. Како што е случај со многу декларации, Декларацијата за заштита на детето од политичка манипулација и злоупотреба има повеќе симболична отколку практична вредност во однос на заштитата на детето.

Декларација на парламентот за заштита на правата на детето (2003)

Во 2003 година, дванаесет години по ратификацијата на КПД, Парламентот усвои Декларација за заштита на правата на детето. Оваа декларација го дефинира семејството како основна клетка на општеството и основата, а позитивен развој на личноста на детето. Декларлацијата, исто така, пропишува дека родителите имаат должност да го заштитат детето и да ги истакнуваат нивните интереси и права.

Декларацијата пропишува дека државата мора да обезбеди соодветна грижа и финансиски олеснување за родителите во нужда. Грижата и финансиската помош, исто така, е насочена кон подобрување на социјалните услови, културните стандарди и промовирање на условите потребни за соодветен раст и развој на детето.

Парламентот го прокламира правото на заштита на секое поединечно дете од запоставување, кршење на правата и обврските на родителите, физичка злоупотреба и малтретирање, економска експлоатација, проституција и други кривични и антисоцијални ситуации. Во случаи во кои овие права се кршат, одговорните власти мора навремено да ги применат сите законодавни и административни мерки за заштита на правата на децата и семејствата.

Декларацијата пропишува дека релевантните власти мора да ги осигурат најдобрите интереси на детето во сите административни и судски постапки. Резимирано:

Процедурите мора брзо да се спроведуваат;Воспитните, како и казнените активности,

мора да бидат насочени кон социјализација, рехабилитација и реинтеграција на детето;

Мислењата и чувствата на детето мора да се почитуваат и децата мора да ги добијат сите релевантни информации и да им биде обезбедена целосна правосудна поддршка и совет.

Декларацијата на Парламентот за заштита на правата на детето го истакнува и правото на секое дете на сите нивоа на образование под еднакви услови и соодветна социјална и здравствена грижа. За да се обезбеди максимална заштита на детето, Парламентот препорачува подготовка на национална стратегија за младите, донесување на конкретен закон за заштита на детето и подобрувања во постојната регулатива која се однесува на детето.

Обете декларации искажуваат подготвеност на државата да го обезбеди остварувањето на основните права на детето, како што е наведено во Конвенцијата за правата на детето. Но, општо, декларациите не се доволно детални, нудат нецелосна листа на принципи и не ги дефинираат соодветно правата и обврските на носителите.

Македонскиот Парламент има ратификувано уште два меѓународни инструменти поврзани со правата на детето – Опционалниот протокол за вклучување на децата во вооружени конфликти и Опционалниот протокол за продажба на децата, детската проституција и детската порнографија.

Но, Уставот и сите декларации и протоколи се ограничени во смисла на тоа дека тие не декларираат дека одредени права се ’гарантирани’, туку не можат фактички да обезбедат или гарантираат дека тие навистина ќе бидат потврдени. Дополнително добро насочено законодавство, ефикасни институции и зголемени буџетски средства ќе бидат потребни, со цел правата на детето да бидат целосно остварени.

Национална стратегија за младите

Следејќи ги препораките дадени во Декларацијата на Парламентот за заштита на правата на детето, во ноември 2005 беше донесена Национална стратегија за млади, која покрива 19-годишен период од времето на нејзиното донесување.

Општо земено, Националната стратегија за млади е добро структурирана и опфаќа голем дел од прашањата поврзани со младите во Македонија, вклучително, на пример, и образование, здравствена заштита, вработување на младите, активно учество на младите луѓе и заштита на опкружувањето. Но, Стратегијата, како


поголемиот дел од националното законодавство, има недостиг од јасна стратегија за спроведување, која би вклучувала назначени институционални одговорности, буџетски импликации или логистичка поддршка.

Од 2007 до 2009, Министерство за труд и социјална политика, Стратешки план

Правата на детето, детската сиромаштија и социјалната исклученост, исто така, се опфатени и во Стратешкиот план на Министерството за труд и социјална политика 2007 до 2008. Главните цели за следните три години се:

Намалување на сиромаштијата и спречување на социјалното исклучување;

Намалување на сиромаштијата кај ромското население и спроведување на стратегијата за социјално вклучување на Ромите.

За да се постигнат овие цели, Министерството планира да:Ги подобри мерките за заштита надвор од

институционалната јурисдикација и да го намали ризикот од социјално исклучување на ранливите групи;

Го подготви и започне спроведувањето на национален Заеднички меморандум за вклучување;

Го подготви и започне спроведувањето на Националната стратегија за деинституционализација, и Националната стратегија за семејно насилство;

Го намали бројот на корисници на парични надоместоци за 2 проценти годишно до 2009 година и да го одржи истиот број на корисници на социјална помош, бројот на корисници кои добиваат социјална помош по основа на грижа за друго лице и бројот на корисници на еднократна помош;

Подготви Национална стратегија за социјална заштита;

Подготви и започне со спроведувањето на Акционен план за вклучување на Ромите во три приоритетни области: подобар пристап до образование; вработување; здравствена заштита и домување.

За децата коишто живеат во сиромаштија и социјална исклученост, прашањата ќе бидат опфатени преку следните вертикални програми:Програма за социјална заштита на деца до 18-

годишна возраст без родители или родителска грижа;

Програма за социјална заштита на деца со проблеми во однесувањето;

Програма за социјална заштита на бездомниците;

Програма за социјална заштита на жртви на семејно насилство;

Програма за социјална заштита на деца со психички и интелектуални попречености;

Програма за социјална заштита на улични деца;

Програма за социјална заштита на зависници од дроги;

Програма за обезбедување на првата на социјална заштита;

Програма за социјална заштита на оние на возраст од 18 до 26 години кои се без родители или родителска грижа и

Проект за подобрување на пристап на ромските деца до градинки.

Но, како и кај другите стратегии развиени од страна на Владата на Македонија, вредноста на овој стратешки план зависи од неговото практично спроведување.

Национален акционен план за правата на детето 2006-2015

Национален акционен план за правата на детето 2006-2015 беше подготвен во декември 2005 година, и усвоен од Владата во 2006 година.

Националниот акционен план има за цел да ја дефинира државната политика во однос на правата на детето во следните 10 години. Акциониот план ги опфаќа прашањата на правата на децата на образование и здравје, како и детската сиромаштија и социјалното исклучување и ги комбинира, во еден документ, акционите планови поврзани со децата на сите министри, државни агенции и институции кои работат во области поврзани со правата на детето. Тука се вклучени: Министерството за образование и наука; Министерството за труд и социјална политика; Министерството за здравство; Министерството за правда; Министерството за внатрешни работи; Агенцијата за млади и спорт; Агенцијата за информации; Министерството за надворешни работи; Народниот правобранител. Планот вклучува и преглед на тековната ситуација во однос на правата на детето кој се користи како основа за поставување на долгорочните стратешки цели и активностите потребни за нивно постигнување. Планот дава и листа на активности што треба да се преземат, роковите за нивното спроведување, индикатори за верификација на целите и одредници во однос на одговорноста на агенциите. Но, доколку не се одредат рокови


за спроведување на конкретните активности, ’акциониот план’ може да не заживее во практиката.

Закон за детска заштита

Законот за детска заштита (ЗДЗ) беше донесен во ноември 2000 година101 и заменува три други закони наследени од пред транзициониот период.

Од ноември 2000 година, ЗДЗ беше три пати дополнуван. Овие амандмани претставуваат 45 страници промени (3, потоа 32, па 10) на главниот текст, кој првично беше долг само 26 страници. Како последица на тоа, текстот каков што е сега е крајно тежок за читање, следење и разбирање – амандманите, во моментов, чекаат да бидат одобрени во Парламентот, а тоа претставува можност за парламентарната Комисија за правни прашања и регулатива да подготви и одобри јасно напишана и попрактична верзија на ЗДЗ, кој ќе ги вклучува сите амандмани.102 Како резултат на неговиот развлечен и конфузен текст, документот каков што е сега нема голема практична вредност за службениците кои треба да го толкуваат. Покрај тоа, ЗДЗ не обезбедува сеопфатна рамка за детската заштита, туку е ограничен во својот опсег на прашања кои се однесуваат на детскиот додаток; специјалните додатоци; финансиската помош на семејствата со новороденчиња и помош во плаќањето на градинките. Член 5 од ЗДЗ ја опфаќа грижата и воспитувањето на децата од претшколска возраст; одмор и рекреација и неспецифицирани ’други’ форми на заштита.

Во основата на ЗДЗ е претпоставката дека заштитата на децата се постигнува преку дисперзијата на детскиот додаток и преку напорите на јавните институции и власти. Наместо сеопфатно опфаќање на правата на детето преку закон кој создава јасна рамка за сеопфатна заштита, законодавците ги дисперзирале прашањата врзани за правата на детето во низа регулативи. Нето-резултат на тоа е разводнување на правата на детето во рамките на една сложена мрежа на законодавство и политика.

ЗДЗ го дефинира детето како лице до 18-годишна возраст или лице до 26-годишна возраст, доколку тој или таа имаат физички и/или интелектуални попречености. Во однос на примањето детски додаток, дете е лице до 18-годишна возраст кое посетува училиште (Член 8). Членот 9 забранува какво било физичко или ментално злоупотребување или нехуман однос кон децата и нивно вклучување во политички и религиозни организации. Детската сиромаштија и социјалната исклученост се широки прашања

кои се однесуваат на цел еден опсег на права на детето на заштита, но се изразени преку ЗДЗ во смисла на детски додаток, специјални додатоци, финансиска помош за новороденчиња и партиципација за деца кои одат во градинка.

- Детски додаток

Одредбите во ЗДЗ во врска со детскиот додаток се однесуваат на финансиската поддршка, која покрива дел од трошоците што ги имаат семејствата во одгледувањето на детето (Член 15). Но, не сите родители имаат право на детски додаток, затоа што законот бара децата да бидат македонски граѓани и да посетуваат училиште. Родителите, исто така, мора да бидат македонски граѓани или странци со регулиран престој во Македонија. Дополнителните услови за квалификување се однесуваат на социјалниот и работниот статус на родителите и вклучуваат прописи дека родителите мора да ги исполнуваат следните услови:1. Да поседуваат официјален договор за работа

за не помалку од половина работно време (или за работно време пропишано со Законот за работни односи, како еднакво на половина работен ден);

2. Да бидат корисници на права пропишани од Фондот за пензиско и инвалидско осигурување;

3. Да се регистрирани како невработени и да добиваат надомест за невработеност;

4. Да се корисници на постојана социјална помош, имено, лица или со физички или интелектуални проблеми кои не се способни да учат или работат; самохрани мајки во текот на бременоста и во текот на еден месец после породувањето; сам родител додека детето не наполни три години;

5. Лице на возраст од над 65 години.

Следните лица имаат право на постојана социјална помош, доколку немаат постојани приходи или доколку приходите на целото семејство се помалку од износот на социјалната помош:

1. Војник-инвалид или примател на инвалидска пензија;

2. Земјоделец кој плаќа даноци и чија главна активност е земјоделството;

3. Занаетчија кој врши стар или редок занает;4. Родител на редовно служење на воен рок

кој пред започнувањето на воениот рок имал официјален договор за работа или се квалификува според критериумите наведени во точките 3, 4 или 6.


Доколку родителите ги исполнуваат горенаведените критериуми, тие имаат право на детски додаток доколку приходите во семејството, по член на семејство, се помалку од 16 проценти од просечната плата во земјата, исплатена во првата половина на претходната година. За сами родители, овој процент е 32 проценти.

Доколку родителите, или член на семејството, имаат во сопственост канцелариски простор или се основачи на компанија или друга профитна организација, истите немаат право на детски додаток, без оглед колкави им се месечните примања.

Првиот проблем што овде може да се види е фактот дека само невработените кои добиваат надомест за невработеност имаат право на додатокот. Од 36-те проценти невработени во земјата, во април 2007 година, само 7,5 проценти добиваат паричен надомест за невработеност, а тоа не значи дека останатите имаат други извори на приходи, туку само дека едноставно не ги исполнуваат условите.

Се чини дека нема образложение зад оваа политика, освен можеби да се обезбеди оние кои се вработени во неформалниот сектор, а се регистрирани како невработени, за да добиваат здравствено осигурување од државата, да не бидат во можност да добиваат детски додаток. Која и да е причината, државата треба да најде механизам со кој ќе обезбеди порамноправна распределба на надоместоците. Во сегашната ситуација, децата на родители без работа, кои во најголем дел од случаите живеат под линија на сиромаштија,103 се лишени од правото на добивање финансиска поддршка. Во едно опкружување кое се карактеризира со ниско ниво на отворање на работни места и високо нива на невработеност, не е секогаш вина на луѓето што не можат да најдат долгорочно вработување. Нето-резултатот е дека дрежавата, преку претпоставка за можна измама, лишува одредени деца кои живеат во сиромаштија од можноста за остварување на нивните права.

Проблематична е и одредбата дека доколку родителот или член на неговото или нејзиното семејство се основачи на компанија или институција немаат право на додатоци. Означувањето на лице како основач на компанија е премногу широка дефиниција, затоа што основачот може да има удел од 1 до 100 проценти. Исто така, да се биде основач на компанија не мора нужно да значи и да се има финансиски статус, затоа што компанијата може да биде непрофитна или едноставно да

не исплаќа какви било дивиденди. Во случај кога некој е основач на друг субјект, може воопшто да нема никакви дивиденди. Според податоците од ДЗС од крајот на 2005 година, во Македонија има 157 973 приватни компании и други приватни субјекти. Оваа бројка укажува дека има најмалку 350 000 основачи на компании, како една конзервативна проценка (2 основачи по субјект), а тоа претставува 24 проценти од населението на возраст од над 19 години кои не се во можност да бараат детски додаток, без оглед на приходот. Но, оваа ситуација е помалку проблематична, споредено со ситуацијата на невработени родители кои немаат право на парични надоместоци.

Доколку родителите не се во можност да докажат дека нивните приходи се под линијата за стекнување право од 16 проценти (32 проценти за сами родители) од просечната плата исплатена во земјата во првата половина на претходната година, немаат право да добиваат детски додаток. Во случаите во кои тие немаат никакви приходи, тие не можат да докажат дека се квалификуваат, затоа што нема евиденција која го докажува отсуството на приходи (освен во некои случаи кои се регистрирани како невработени). Или, доколку се вработени во неформалниот пазар на труд, каде што главно се вработуваат неквалификуваните и слабо платените работници, тие нема да бидат во можност да докажат дека се квалификуваат за детски додаток. Системот, како што сега функционира, не ги покрива децата изложени на висок ризик од сиромаштија, имено, оние од семејства во кои едниот родител е вработен, но без официјален договор за работа или оние деца чии родители работат за ниски плати без официјални договори.

Износот на детскиот додаток по дете е фиксиран на 4,6 проценти од просечната плата исплатена во земјата во првата половина на претходната година за деца до 15-годишна возраст и 7,3 проценти за деца на возраст од 15 до 18 години. Но, додатокот не може да надмине 1 800 МКД (околу 30 евра) месечно.

Специјални додатоци

Родителите на децата (во овој случај дефинирани како лица до возраст од 26 години) со специјални потреби кои имаат проблеми во нивниот физички или интелектуален раст, имаат право само на специјални додатоци доколку детето е граѓанин на Македонија и не е во специјална институција на сметка на државата. Специјалните додатоци изнесуваат до 27 проценти од просечната плата исплатена во земјата во првата половина на претходната година.


Финансиска помош за новороденче

Семејствата имаат право на финансиска помош за новороденче само за новороденче кое е прво дете во семејството. Износот на расположивата помош е процент од просечната плата исплатена во земјата во првата половина на претходната година и износот на додатокот зависи од просечните месечни приходи на семејството од сите извори (освен некои парични социјални надоместоци) во трите месеци пред раѓањето на детето. Најсиромашните семејства, со просечен месечен приход во трите месеци пред раѓањето кој не надминува 50 проценти од просечната плата исплатена во земјата во првата половина на претходната година, имаат право на највисока помош – 29 проценти од просечната плата исплатена во земјата во првата половина на претходната година.

Партиципација за одење во градинка

Партиципацијата за децата кои одат во градинка зависи од приходот на семејството и се покрива од државниот буџет.

Правата на детска заштита се остваруваат преку писмено барање од родителот или старателот на детето. Министерството за труд и социјална политика е обврзано да обезбеди детални инструкции за остварувањето на правата на детето на заштита, преку правила за условите, критериуми и остварување на правата на заштита на децата.

Останатите 101 член од ЗДЗ се однесуваат на градинки и рекреативни центри, како и на обезбедувањето капацитети за рекреација на децата во текот на зимските и летните празници и организацијата на настани за децата кои вклучуваат екскурзии, кампувања, семинари и настава во природа. 104 Иако градинките и рекреативните центри се јавни места каде што децата можат да се социјализираат и учат, ограничувањето на мерките за заштита на децата на прашања кои главно се однесуваат на обезбедување дневна заштита сугерира сериозни ограничувања во однос на начинот на кој правата на детето се разбираат во Македонија. Според 2005/2006 MICS податоците, само 10,7 проценти од децата на возраст од 36 до 59 месеци посетуваат некаков вид на организирано рано воспитување и образование, па според тоа, ако градинките и рекреативните центри се средства за јавна заштита на децата, како се опфаќаат потребите на останатите 89,3 проценти? Се чини дека ЗДЗ го меша концептот на ’јавна заштита на децата’ со концептот на ’заштита на децата на јавни места’.

Законот за детска заштита ги дефинира децата како на возраст од 0 до 18 години, но покрај детскиот додаток, сите други одредби на ЗДЗ се однесуваат на заштитата на деца на предучилишна возраст кои посетуваат јавно финансирани центри за грижа или градинки.

Амандманите кои неодамна беа поднесени во Парламентот опфаќаат една широка листа на основни права на детето кои бараат правна заштита. Овие права се содржани во КПД и во Декларацијата за правата на детето. Кога ќе бидат усвоени новите амандмани, ЗДЗ ќе почне да наликува повеќе на закон за детска заштита, кој опфаќа повеќе отколку само градинки и дневни центри. Еден од предложените амандмани вклучува методи за поправеден пристап кон проценката на приходот на родителите, во однос на одредувањето на квалификуваноста за добивање детски додаток. Иако ова може да ја намали дискриминацијата која се прави меѓу вработените и самовработените луѓе, малку се предлага за олеснување на проблемите во однос на невработените родители кои не добиваат надомест за невработеност и прашањата околу статусот на неквалификуваните и слабо платените родители вработени во неформалниот сектор. Амандманите, сепак, се насочени кон тоа да го направат Законот пофлексибилен при проценката на додатоците, на пример, сегашниот фиксен износ за детски додаток од 1 800 МКД (околу 30 евра) ќе биде заменет со квалификуваност за 15 проценти од просечната нето-плата, исплатена во претходната година. Иако не ги опфаќаат и решаваат сите проблеми, новите амандмани дефинитивно ќе претставуваат подобрување на Законот, иако во сегашната нивна форма нацрт-амандманите пропишуваат дека одредбите во однос на детскиот додаток ќе стапат во сила само откако Македонија ќе стане членка на ЕУ. Имајќи предвид дека сè уште нема датум одобрен од ЕУ за започнување на процесот на преговори, овие амандмани нема да можат да стапат во сила за уште најмалку пет години, а тоа е премногу долго за да се занемаруваат детските развојни проблеми.

Програма за спроведување и развој на детската заштита

Член 14 од ЗДЗ пропишува дека Владата секоја година мора да подготви годишен план за спроведување и развој на детската заштита. Програмата ги следи дефинициите на ЗДЗ за детската заштита и права, а тоа ги прави сите годишни планови да изгледаат исти. Програмите се разликуваат само во бројките, имено антиципираниот број на деца кои ќе добиваат


додаток во текот на годината и потребните буџетски средства за спроведување на програмата. Секоја година програмата ги наведува политички мерки потребни за детска заштита, вклучително и пишувањето стратегии, акциони планови и регулативи.

Краток преглед на програмите покажува дека бројот на луѓето кои примаат детски додаток се намалува од 2003 година (види табела долу)

Табела 28: Број на деца кои добиваат додатоци2003 2004 2005 2006 2007

Детски додаток 67,000 51,000 47,500 40,000 38,000Специјални додатоци 5,000 4,000 2,000 6,500 4,700Финансиска помош за новороденче

10,000 12,000 10,500 8,500 7,000

Вкупно: 84,003 69,004 62,005 57,006 51,707

Закон за семејство

Законот за семејство (ЗС) помага да се појаснат правата и обврските на децата во Македонија и го дефинира ’семејството’ како заедница на родители и деца и други роднини кои живеат во заедничко домаќинство. Според Законот, семејство и брачни односи се воспоставуваат врз принципот на еднаквост, заемна почит, заемна финансиска поддршка и заштита на малолетните деца (член 3).

Законот, исто така, ги одредува и правата и обврските од слободно и одговорно родителство – според член 49 родителите се задолжени финансиски да ги издржуваат нивните деца, да се грижат за нив и да им обезбедат пристап до здравствена заштита и образование.

Законот за семејство го опфаќа и проблемот на семејното насилство и иако ова прашање не е директно врзано за детската сиромаштија, сепак е тесно врзано за социјалната исклученост. Децата кои сведочат насилство во семејството се психолошки трауматизирани, а тоа влијае врз долгорочниот психолошки развој и може да доведе до лошо социјално прилагодување, кое го влошува проблемот на исклученост. Во оваа смисла, децата се секогаш жртви на семејно насилство, без оглед дали е насочено директно кон нив или кон друг член на семејството. Една студија спроведена од страна на Меѓуамериканската банка за развој во Чиле и Никарагва во 1000 покажа дека децата од семејства во кои жената била подложена на семејно насилство имаат три пати поголема веројатност да бараат медицинска нега и почесто се хоспитализираат. Околу 63,1 процент од овие деца повторуваат во училиште и го напуштаат

училиштето, во просек, четири години порано од другите деца. Покрај тоа, децата кои сведочат злоупотреба или се самите жртви имаат тенденција да го имитираат таквото однесување и да го продолжат циклусот.105

Во однос на семејното насилство во Македонија, една анкета од 2000 година106 покажа дека 61.5 проценти од жените-испитаници биле жртви на психолошко насилство, 23,9 проценти на физичко насилство и 5 проценти биле жртви на сексуално насилство. Во контекстот на овие податоци, во 2004 беше изменет ЗС со цел подобро да се опфатат прашањата на семејното насилство, преку заштитата на жените и децата.

Членот 36 експлицитно забранува какво било насилство меѓу членовите на семејството, без оглед на возраста и полот. Натаму, член 4 ја обврзува државата да ги заштити семејствата од насилство и од влошени односи.

ЗС ги обврзува центрите за социјална работа107 да се занимаваат со случаи на семејно насилство. Законот, исто така, ги обврзува сите службеници и правни субјекти кои преземале какви било дејства во врска со настани на семејно насилство да ги поднесат, во рок од 48 часа, сите документи како досиеја, белешки, сведоштва и какви било медицински докази до релевантните ЦСР. Кога ЦСР се известени за инцидент на семејно насилство, тие се обврзани да интервенираат: да обезбедат заштитни мерки, вклучително и засолниште; да обезбедат соодветни психосоцијални интервенции и третман; да обезбедат децата да продолжат да одат на училиште; да го известат за случајот обвинителството; да обезбедат правна поддршка и застапување; да покренат постапка во суд и, ако е потребно, да побараат судот да пропише времени заштитни мерки. Времените заштитни мерки можат да вклучат, на пример, налог за невознемирување, попречување, телефон, контакт или кој било друг начин на комуникација со член на семејството и директно и индиректно; налог за забрана за пристап до домот, училиштето, работното место или друго назначено место кое друг член на семејството редовно го посетува; налог кој забранува поседување на огнено или какво било друго оружје или за нивно запленување; налог за враќање на предмети кои се потребни за задоволување на дневните потреби на семејството; и налог за финансиска поддршка на семејството. Но, Законот има тенденција да ги опфаќа овие проблеми со кои се соочуваат жртвите на семејно насилство, но не ги опфаќа соодветно прашањата врзани за детето како индиректна жртва.


ЗС, сепак, е поконкретен во однос на ситуации каде детето е директна жртва на насилство. Членовите 93 и 94 ги опфаќаат прашањата на запоставување и злоупотреба на детето. ЦСР се обврзани да отворат случај и да започнат процедура за отповикување на правата на родителите, преку поднесување на барање пред судот во случаи во кои социјалниот работник ќе одреди дека еден или обата родители:

физички или сексуално го злоупотребуваат детето;

го принудуваат детето да работи работа која не е соодветна на неговата или нејзината возраст;

дозволуваат употреба на алкохол, дроги и други психоактивни супстанци;

охрабруваат социјално неприфатливо однесување;

не се грижат за детето подолго од 3 месеци;флагрантно кршат кое било друго право на

детето.

Во случаите во кои е тешко да се одреди запоставувањето или злоупотребата на детето од страна на родителите, ЦСР сепак се обврзани да преземат непосредни мерки за заштита на правата и интересите на детето.

На хартија сè се чини во ред, но законодавството не секогаш се пренесува и во дејствие. Законот за социјална заштита, Законот за семејство и Законот за детска заштита бараат ЦСР да обезбедуваат широк опсег на услуги, вклучително и социјална превенција, социјална заштита и социјална помош (финансиска помош). 27-те центри за социјална работа во земјата покриваат 84 општини и според неодамнешни податоци годишно работат врз околу 18000 случаи на деца кои имаат потреба од грижа и заштита, како и другата нивна работа. Околу 1000 од овие деца се, или времено или постојано, лишени од родителска грижа.

Во 27-те ЦСР работат околу 500 луѓе, од нив околу 140 се придружен и административен персонал. Стручниот персонал вклучува: социјални работници и психолози, социолози, дефектолози и правници. Новите податоци покажуваат дека само 18 ЦСР во целата земја имаат целосен професионален тим. Другите работат без или со многу ограничен број на стручен квалификуван персонал. Недостигот на обучен персонал е голем извор на загриженост и има сериозни импликации во смисла на квалитетот и испораката на грижа и услуги за заштита. Во последните неколку години, стручни лица од ЦСР добиле одредена обука, но сè уште има големи јазови во смисла на професионални

знаења и вештини. Стручните лица вклучени во секторот на социјални услуги ја истакнуваат потребата од развој и ефективно спроведување на стандарди на детската заштита и протоколи за ваквата мултидисциплинарна работа.108

Врз основа на научените лекции од спроведувањето на Законот за семејство, МТСП подготвува амандмани кои ќе ја опфатат заштитата на жртвите на семејно насилство. Но, доколку соодветно не се зајакне капацитетот на ЦСР и нивниот персонал, промените во Законот нема да резултираат во потребните дејствија.

Закон за социјална заштита

Според член 1 од Уставот, Македонија е социјална држава и како таква има законска обврска да обезбеди социјална грижа и заштита, особено за социјално исклучените групи. Системот на социјална грижа во Македонија е заснован врз Законот за социјална заштита (ЗСЗ)109 и Одлуката на Владата со која се одредуваат условите, критериумите и процедурите за добивање социјална помош110. Според одредбите содржани во ЗСЗ, државата (и централната и локалната власт) е одговорна за обезбедување социјална заштита, насочена кон спречување или надминување на социјални ризици111. Услугите на полето на социјалната заштита, обезбедени од државата, вклучуваат:

Мерки за спречување на социјални ризици (социјална превенција);

Мерки за социјална грижа и заштита надвор од социјалните институции – помош на поединечни семејства околу брачни проблеми, проблеми со домување и социјална грижа за стари и инвалидизирани лица;

Мерки за социјална грижа и заштита во рамките на социјалните институции – помош на поединци со физички и психолошки проблеми; и

Социјална помош.

Социјална превенција

Не е сосема јасно што значи ’социјална превенција’. Според одредбите на ЗСЗ, социјална превенција подразбира „мерки за спречување на настанување на социјални ризици за поединечни граѓани, семејства и специфични групи на население, вклучително и образование и советување, шеми за самопомош, волонтерство и други интервенции кои соодветствуваат на потребите на корисниците“ (Член 13). Услугите на полето на социјалната превенција се спроведуваат преку ЦСР.


Социјална грижа и заштита надвор од социјалните институции

Социјалната заштита надвор од социјалните институции вклучува:

Право на индивидуална помош, кое вклучува советување и соодветни информативни услуги кои ги оспособуваат луѓето да донесуваат добри одлуки и да го развијат својот социјален потенцијал;

Семејна помош, која вклучува советување на членови на семејството насочено кон надминување на проблемите во семејството, особено проблеми во односите родител-дете;

Домашна нега и помош конкретно насочена кон постари луѓе и луѓе со физички попречености;

Дневна и времена грижа која вклучува советување, образовни и рекреативни активности, како и храна и одржување на хигиена. Покрај постари лица и лица со физички и интелектуални попречености, дневни и времени услуги се обезбедуваат и за деца со попречености, улични деца, деца кои злоупотребуваат дроги и алкохол, како и бездомни лица и жртви на семејно насилство и

Грижа за стари лица, лица со тешки интелектуални и физички попречености, деца без родители и деца со проблеми во однесувањето од страна на старателско семејство.

Мерките за социјална заштита обезбедени надвор од социјалните институции се одговорност на ЦСР и дневните центри за постари лица, улични деца, зависници од дрога, алкохоличари, бездомни лица, жртви на семејно насилство и лица со интелектуални и физички попречености.

Овие центри обезбедуваат советување, образовни и културни активности и рекреација и забава. Дневниот центар за бездомни и засолништето за жртви на семејно насилство, исто така, обезбедуваат и услуги на полето на домување, времена грижа, исхрана и одржување на хигиена.

Социјална грижа и заштита во рамките на социјалните институции

Децата без родители и децата без родителска грижа, доколку нема друг начин да се обезбеди нивното воспитување, имаат право на грижа и заштита во рамките на институциите. Други деца кои имаат право на грижа и заштита во рамките на државни институции се запоставените деца; деца што не добиваат финансиска поддршка; деца со проблеми во однесувањето; бремени жени во последниот месец пред породувањето; родители додека детето не наполни 3 месеци;

луѓе со физички и интелектуални попречености кои имаат потреба од постојана нега; постари луѓе со физички попречености; луѓе со интелектуални попречености кои не се во состојба да се грижат за себе и оние чие сместување не овозможува обезбедување на домашна нега.

Новиот тренд во секторот на социјална грижа е да се намали, колку што е тоа можно, обезбедувањето на социјална грижа во рамките на институции и да и се даде приоритет на домашната нега. Ова е особено важно за децата коишто треба да растат во семејно опкружување за да постигнат оптимален физички и интелектуален развој. Растењето во семејно опкружување подобро ги подготвува децата за возрасниот период и ја спречува социјалната стигма врзана за растењето во институција.

Социјална помош

Има неколку видови на социјална помош насочена кон различни корисници, со различни потреби:

Постојана социјална помош за луѓе кои не се способни да работат и не добиваат финансиска помош, а тоа вклучува: лица со физички или интелектуални попречености кои немаат способност да учат или работат; мајки кои се сами во текот на бременоста и мајки кои се сами еден месец по раѓањето на детето; самохрани родители додека детето не наполни 3 години; деца на возраст до 15 и ученици до возраст од 26 години, доколку редовно посетуваат училиште и лица над 65 годишна возраст;

Социјална помош за луѓе кои се способни да работат, но се финансиски осиромашени;

Социјални надоместоци за луѓе над 26 години со тешки физички или интелектуални попречености;

Здравствена помош;Социјални надоместоци за компензирање

на луѓе кои се грижат за физички или интелектуално попречени деца и како такви се ограничени во времето кое можат да го минат во работа;

Еднократна помош и помош во натура; Помош во домување;Финансиска помош за деца на возраст од 18

години, кои се без родители или кој било друг вид родителска грижа.

Останатите видови на социјална помош не го земаат предвид бројот на деца во издржувано семејство. Износите на социјалната помош, наместо тоа, зависат од вкупниот број на членови на семејството без да се земе предвид нивната


возраст или специфичните потреби. Учебници и училиштен прибор за деца не се експлицитно вклучени како можен вид на помош во натура (помош во натура вклучува: облека, храна и други ставки кои се сметаат за потребни за да се обезбедат барем минимални услови за опстанок).

До мај 2007 година условите, критериумите, обемот, процедурите за верификација и прашањата поврзани со остварувањето на правото на социјални парични надоместоци беа решени преку упатувања на Одлуката на Владата со која се дефинираат условите, критериумите и процедурите за обезбедување социјална помош112. На 12 мај 2007 година, оваа одлука беше укината и нејзината содржина вклучена во Законот за социјална заштита.

Според одредбите содржани во Законот за социјална заштита, линијата на исполнување на услови за добивање помош (квалификување), под која семејство или домаќинство се квалификува за социјална помош, е одредена како процент од просечната месечна нето-плата во претходната година и зависи од бројот на членови на семејството, но не од нивните посебни потреби. Нивото на социјална помош што се добива претставува разлика меѓу линијата на квалификуваност и реалниот приход на домаќинството. Табела 24 го дава процентот одреден со Закон и што процентот значи во смисла на исплати во 2007 година. Табела 29: Критериуми за финансиска квалификуваност за добивање социјална помош за лица способни да работат, но не се финансиски обезбедени Процент од

просечната месечна плата

исплатена во земјата во

претходната година

проценти

Изноз во МКД за

2007

Вкупен приход на домаќин-

ство

Износ на социјална

помош во таков

случај

За едно лице 13.50 1,821 1,500 321За домаќинство со 2 члена на домаќинството

17.46 2,355 2,000 355

За домаќинство со 3 члена на домаќинството

22.23 2,999 2,500 499


28.58 3,855 3,500 355


33.45 4,512 4,000 512

Вкупниот приход на домаќинството ги покрива приходите од сите извори, освен детскиот додаток и некои други социјални парични надоместоци, како што е еднократната помош, помошта во

натура, грижата за лице сместено во старателско семејство, надоместоци во случај на повреда, природна катастрофа, или други компензации поврзани со труд.

Дури и кога ги задоволуваат другите услови, луѓето не се квалификуваат за добивање социјална помош, ако имаат сопственост врз: недвижен имот или над 7000 квадратни метри земја; автомобил или друго моторно возило кое може да се користи за комерцијални цели; земјоделска опрема како комбајн или трактор; стока која, според проценка на ЦСР, може да му обезбеди опстанок на семејството.

Администрирањето на социјалната помош, кое вклучува верификација на квалификуваноста, мониторинг и контрола, исто така, им е доделено како задача на ЦСР. Според официјалните податоци добиени од МТСП, до октомври 2006 година, имало месечно во просек 97 957 корисници на социјална помош, а сите тие треба да бидат проверени и надгледувани од страна на помалку од 500 луѓе вработени во ЦСР. Овие вработени, исто така, се ангажирани во низа други активности, кои вклучуваат и работа врз: прашања врзани за детската заштита и семејното насилство; усвојувањето и други прашања врзани за семејството; прашања врзани за старателски семејства и социјална заштита на бегалци и азиланти. Според тоа, проширувањето на опременост со персонал и зајакнувањето на институционалната оспособеност на ЦСР значително би придонело за зголемување на ефикасноста и подобрата испорака на услугите. Добро законодавство е само предуслов за креирање на соодветен систем на социјална заштита, но она што ќе создаде социјален систем кој соодветно ќе ја опфати социјалната заштита, лишеноста, социјалната исклученост и потребите и правата на децата и возрасните кои живеат во сиромаштија, всушност, е обезбедувањето Законот да се спроведува и практично да се применува.

Програма за спроведување на социјалната заштита

Владата, во својот обид да ги исполни обврските кои произлегуваат од ЗДЗ, секоја година подготвува Програма за спроведување на социјалната заштита. Програмата го артикулира опсегот на активности на полето на социјалната заштита за секоја конкретна година, а тоа вклучува одредување на: број на корисници кои треба да бидат покриени; вид на активности што треба да се спроведат и буџетски ставки по потпрограми.

За 2007 година, Програмата планира да обезбеди,


преку своите социјални институции, заштита за околу 42.975 лица, од кои 19.053 се деца и вклучува деца без родители и родителска грижа, запоставени деца, деца со проблеми во однесувањето и деца со интелектуални попречености.

Меѓу другите активности планирани за 2007 година е и подготовката на Заеднички меморандум за вклучување, Стратегија за деинституционализација и Стратегија за семејно насилство. За да го опфати прашањето на вклученост, Владата планира да ја прошири мрежата на дневни центри за лица со интелектуални непогодности и ќе отвори 3 нови центри во Ресен, Крушево и Виница. Владата, исто така, планира да отвори и нов дневен центар за зависници од дроги и дневен центар за улични деца во Скопје. Подобрувањето на соработката со локалните власти и давателите на услуги од невладиниот сектор, ќе биде дел од стратегијата на Владата за постигнување на социјална заштита и спречување на социјалната исклученост.

Закон за работни односи

Детскиот труд е експлицитно забранет со Уставот. Според член 42, лице под 15-годишна возраст не може да биде вработено. Малолетници и мајки имаат право на посебни форми на заштита на работното место.

Законот за работни односи пропишува специјална заштита на малолетници и вклучува забрана за вработување на малолетници за извршување на тешка физичка работа и нивна работа под земја, под вода, ноќе или во други опкружувања кои се опасни по нивното здравје. Малолетниците не може да работат повеќе од 8 часа дневно или 40 часа неделно и би требало да имаат дневно најмалку 30 минути пауза. Малолетниците имаат и право на дополнителни 7 дена годишен одмор над пропишаната норма.

Придржувањето кон овие одредби го надгледува Државниот инспекторат на трудот. Но, што се однесува до неофицијалниот пазар на труд, ниедна владина агенција, освен ЦСР, кои веќе се претрупани со многу други обврски, нема надлежност врз неофицијалниот детски труд, вклучително и работата во домаќинството, помош во сезонска работа на поле или просење на улиците. Според MICS 2005/2006, 5,7 проценти од децата на возраст од 5 до 14 години се вклучени во активности на детски труд. 2,7 проценти работеле во семеен бизнис пред анкетата и 3,3 проценти работеле неплатена робота надвор од домаќинството. Вкупниот процент на деца кои работеле платена работа надвор од

домаќинството изнесува 0.1 процент, но процентот кај ромските деца беше значително поголем, 1,2 проценти.

Образование и здравствена грижа

Пристап до квалитетна, пристапна примарна здравствена заштита, која можат да си ја дозволат (по можност бесплатна), основно образование и програми за ран детски развој се од витално значење за искоренување на детската сиромаштија.113

Рана грижа и образование на децата

Во Македонија раното образование на децата (од 3 до 6-годишна возраст) е регулирано со Законот за детска заштита и главно се обезбедува преку градинки, но може и да се обезбедува преку законски акредитирани субјекти и индивидуални даватели. Правни лица се регистрирани агенции кои даваат услуги за грижа и сместување на деца на претшколска возраст. Поединци можат да даваат услуги за максимум три деца, вклучително и деца со физичка и ментална попреченост, на предучилишна возраст и не за помалку од 2 часа.

Според одредбите од ЗДЗ, активностите во рамките на градинките се засновани врз планови и програми. Образовната програма на јавните градинки ја подготвува Бирото за развој на образованието и ја одобрува Министерството за труд и социјална политика, на барање на Педагошкиот завод. Програмите за приватните градинки се одобруваат по претходно добиено одобрение од Министерството за труд и социјална политика.

Законот дозволува некои јавни градинки, избрани од Министерството за труд и социјална политика, да спроведуваат различни експериментални образовни програми и да тестираат нови методи и образовни форми.

Раното претшколско образование се обезбедува заедно со сместување, грижа, исхрана, спорт, рекреација и културно-забавни активности, но иако Владата покрива дел од расходите, се бара и од родителите на учествуваат во покривање на расходите и тоа го ограничува пристапот на сиромашните и на непривилегираните семејства.

Според извештајот на УНЕСКО за 2006, вкупната цена на услугите на полето на раното детско образование изнесува 4 508 МКД (околу 75 евра) по дете, а од таа цена родителите мора да платат 1 490 МКД (околу 25 евра). Иако државата ја субвенционира разликата, јасно е дека трошоците, сепак, се претерани за сиромашните семејства.”114


Опсервациите на УНЕСКО се поддржани и од 2005/2006 MICS, која покажува дека само 10,7 проценти од децата на возраст од 36 до 59 месеци посетуваат некаква форма на програма за организирано рано образование. Кај најсиромашните квинтили, само 1,4 проценти од децата посетуваат некаква форма на програма за организирано рано образование.115

Основно образование

Основното образование во Македонија е регулирано со Закон за основно образование (ЗОО), кој ја содржи законската рамка за основно образование и се обидува да обезбеди еднаков пристап до образование за сите деца во земјата.

Спороед ЗОО, основното образование во Македонија, кое покрива претшколско и основно образование, е задолжително во текот на 9 години, за сите деца на возраст од 6 до 15 години.

ЗОО пропишува дека родителите или старателите се одговорни за упис на децата во училиште и за тоа да обезбедат тие истото редовно да го посетуваат. Во случај кога дете на возраст за основно образование не е запишано или има неоправдано отсуство од 30 дена, училишната администрација е обврзана да го извести Државниот инспекторат за образование (ДИО) за случајот.

Незапишувањето на децата или необезбедувањето тие редовно да го посетуваат, резултира во парична казна за родителите или старателите од 800 евра. За непријавување на случајот до Државниот инспекторат за образование, основното училиште ќе се казни со парична казна од 3 000 евра, а директорот на училиштето се казнува со 2000 евра.

Но, наметнувањето на казни не мора нужно да обезбеди соодветна примена на Законот. Посиромашните домаќинства, особено оние во рамките на ромската заедница, не се во можност да ги платат казните. Често родителите не ги праќаат децата на училиште затоа што немаат средства да им купат соодветна облека, обувки и учебници или затоа што им е потребна вредноста на нивниот труд, за да врзат крај со крај во домаќинството. Еден од можните начини да им се помогне на родителите може да биде преку еднократна целна помош или помош во натура која би вклучувала облека, учебници и други основни потреби за во училиште. Друго решение, широко усвоено во соседна Бугарија, е да се организираат „пазари за размена на учебници“ каде децата и родителите се во можност, за мал износ, да разменат учебници од претходната

година за учебници за следната учебна година. Проблемот на неодење на училиште е сложен и решенијата треба да вклучуваат комбинација на формални казни и наменета помош.

Владата ги опфаќа овие проблеми во својата програма до 2010 година и планира да обезбеди бесплатни учебници за семејствата кои не можат да си дозволат да купат нови.

Во контекст на годишната стапка на напуштање на училиштето од 1,7 проценти, Законот пропишува механизми за следење кои помагаат да се спречи губењето на децата кои веќе се во образовниот систем. Доколку дете на возраст на која треба да посетува основно образование напушти едно основно училиште, тоа не смее да биде отстрането од евиденцијата на училиштето сè додека не се добие потврда за упис во друго основно училиште. Непридржувањето би резултирало во казна за училиштето од 3000 евра, а директорот на училиштето да биде казнет со 2000 евра.

Основното образование се обезбедува во основни училишта, но Законот пропишува и можност за обезбедување на образование во здравствените институции, воспитно-образовните институции и казнените заводи, а тоа помага да се подобри пристапот кон образование и да се спречи социјалното исклучување на децата со посебни медицински потреби и децата со проблеми во однесувањето. За децата со посебни потреби Законот пропишува специјални училишта или специјални одделенија, во рамките на редовните основни училишта. Според податоците од 2004 и 2005 година од Државниот завод за статистика, во Македонија има 1 026 редовни училишта (1 010 за деца и 16 за возрасни) и 45 специјализирани основни училишта.

Како што е пропишано со Законот, наставата во основните училишта е на македонски јазик или на јазикот на соодветната етничка заедница, со задолжително паралелно учење на македонскиот јазик.

ЗОО овозможува странски граѓани и луѓе без државјанство да ги посетуваат основните училишта во земјата, со што овозможува слободен пристап до образование за деца на странски државјани и за децата на бегалците и имигрантите.

Основните училишта се јавни субјекти, воспоставени од локалната власт, со следење на насоки од централно ниво. Основно училиште може да се отвори доколку:


има доволно ученици да се формираат најмалку 16 класа116;

има на располагање наставен кадар и соодветни наставни програми за да се задоволат релевантните стандарди, како и опрема и други расположиви ресурси и

за тоа се доделат финансиски средства.

Во случај да не биде задоволен условот да се има доволен број на ученици, Општинскиот совет има право да отвори основно училиште кога тоа го поткрепува со одлука на Советот. За општините со мал број на деца, има опција основните училишта да отворат локални истурени единици на училиштето во рамките на општината.

Отворањето на повеќе основни училишта во руралните области ќе помогне да се обезбеди полесен пристап на децата од руралните општини, кои инаку се принудени да совладуваат големи далечини. Но, да се изгради основно училиште во секое село е непрактично или финансиски неможно. Во обид да ги реши овие проблеми и да обезбеди слободен и лесен пристап до образование за сите деца, ЗОО пропишува дека:

Основните училишта можат да отворат училишни домови;

Учениците со посебни потреби, како и ученици кои живеат на оддалеченост поголема од 2 километри од најблиското основно училиште, имаат право на бесплатен превоз со училиште;

Во случаите во кои не е обезбеден превоз до училиште, учениците имаат право на бесплатно сместување во дом или во семејство.

Обезбедувањето на домови не е соодветно на потребите на детето и е доста скапо решение. Да се земе детето од неговото семејно опкружување и да се смести во институција е спротивно на намерата на Конвенцијата за правата на детето, затоа што ниедна институција (без оглед колку и да е добра) не може да го замени семејното опкружување кое на секое дете му е потребно за негов развој. Домовите за ученици од основно училиште се поскапи во работењето, отколку домовите за средношколски ученици, затоа што децата од 6 до 11 години не можат сами да живеат и имаат потреба од специјален надзор, соодветна исхрана и 24-часовна грижа.

Субвенциите за превоз не ги решаваат сите проблеми, затоа што децата на возраст од 6 до 8 години не можат сами да патуваат до училиште со јавен превоз, дури и кога тој е на располагање. Децата мора да бидат придружувани од родител, а тоа е проблематично особено доколку

родителите се вработени. Натаму, доколку обата родители се невработени, малку е веројатно домаќинството да може да ги покрие трошоците за превоз на родителот што ќе го придружува детето.

Попрактично решение би било да се обезбеди училиштен автобус, кој ќе ги носи децата на училиште и ќе ги враќа по часовите. Оваа опција нашироко се применува во други земји и е поевтин и посоодветен начин на обезбедување помош, отколку преку обезбедување на сместување во домови или субвенционирање на превозот.

ЗОО експлицитно забранува каков било вид на физичко и ментално малтретирање на учениците и истите се казнуваат со парична казна од 3000 евра за училиштето и казна од 2000 евра за директорот на училиштето. Наставникот може да се казни со парична казна од 800 евра. Но, иако е експлицитно забрането, медиумите известуваат дека малтретирањето сè уште присутно во некои училишта.

Активностите поврзани со обезбедувањето на основно образование се финансираат преку централниот буџет, преку блок-грантови на локалните власти. Според Програмата за градење и реконструкција на основни училишта, во Македонија има 1033 основни училишта. Владата, во 2007 година, има наменето 0,04 проценти од БДП за одржување и реконструкција на училиштата.

Закон за здравствено осигурување

Анализа на законодавството поврзано со здравствената нега117 го открива алармантниот факт дека децата се покриени со здравствено осигурување само во случај и нивните родители да се покриени, а во случај на децата без родители, само доколку живеат во институција или во згрижувачко семејство. Владата, преку своите програми за социјална и здравствена заштита, ги покрива или споделува трошоците за медицински услуги, но сè уште не постои доследна политика насочена кон обезбедување на целосна покриеност на сите деца со здравствено осигурување и гарантиран пристап до здравствена заштита.

Според Законот за здравствено осигурување, сите лица регистрирани како невработени, во текот на периодот во кој примаат надомест за невработеност се осигурени преку Агенцијата за вработување.

Покрај тоа, Законот за социјална заштита пропишува дека следните групи на луѓе имаат право на здравствено осигурување и заштита: постојани корисници на социјална помош; лица сместени во згрижувачки семејства или


институции за социјална грижа, приматели на помош и грижа за друго лице или возрасни (до 26 години) и деца без родителска грижа до возраст од 18 години.

Податоците на Фондот за здравствено осигурување покажуваат дека системот на здравствено осигурување покрива 476 390 деца на возраст од 0 до 18 години, кои се осигурени по различни основи и од различни извори. Споредба на бројот на осигурени деца со бројот на деца е невозможна, затоа што податоците се разделени по возрасни групи – Фондот за здравствено осигурување ги дели децата на две групи од 0 до 6 и од 6 до 18 години, при што ДЗС го пресметува населението преку поделба на децата во три групи, имено од 5 до 9, 10 до 14 и 15 до 19 години. Според ДЗС, пресметките на населението на крајот од 2004 година биле 575 393 деца на возраст од 0 до 19 години, а тоа сугерира дека значителен број на деца и млади недостасуваат и не се покриени со системот. Натаму, дури и децата да се покриени со системот на здравствено осигурување тие не се изземени, освен постојаните корисници на социјална помош, од кофинансирањето. Секој здравствено осигурен пациент придонесува или кофинансира до 20 проценти од трошоците за здравствени услуги и лекови. Нивоата на партиципацијата се фиксирани во однос на трошоците на услугите, имено, нивото на партиципација за поскапите услуги е фиксирана на пропорционално понизок процент и обратно.

Единствените исклучоци од партиципацијата има за:

Систематски прегледи и итна помош;

Деца со посебни потреби (според регулативата од областа на социјалната заштита);

Постојаните корисници на социјална помош и лицата кои живеат во социјални институции или со згрижувачки семејства (според регулативата од областа на социјалната заштита). Препишаните лекови и медицински третман во странство не се покриени;

Ментално болни луѓе и деца со интелектуална попреченост без родители;

Деца на кои им е потребно ортопедско помагало, слушни апарати, ортооптички направи, колички или медицински залихи за дијализа и

Здравствено осигурени лица кои во период од една година имаат веќе платено партиципација во висина од 70 проценти од просечната плата во претходната година. За лицата кои имаат

месечни приходи пониски од просечната плата исплатена во земјата во претходната година и за некои специјални возрасни групи, Фондот за здравствено осигурување одредува пониска граница (помалку од 70 проценти).

Има неколку програми кои планираат активности и обезбедуваат средства за здравјето на децата, но тие не ги покриваат сите услуги или сите деца и одредуваат ограничувања на нивната поддршка. Овие програми вклучуваат:

Програма за активна здравствена заштита на мајки и деца за 2007 година, која обезбедува средства за покривање на трошоците за лекарски прегледи за 2 880 неосигурени бремени жени и за 2 880 деца на возраст од 0 до 4 години. Програмата, исто така, обезбедува и 4,800,000 МКД за покривање на партиципацијата на здравствено осигурените мајки и деца до 1 година. Средствата обезбедени од програмата ги покриваат редовните лекарски прегледи на 2 880 деца од неосигурени родители, но не и трошоците за последователните медицински консултации или третмани кои можат да бидат потребни.

Програма за систематски прегледи на ученици за 2007 година ги покрива трошоците за систематски прегледи, вклучително и партиципацијата за 169 196 ученици, од кои 25 303 немаат здравствено осигурување.

Има една друга програма која ги покрива трошоците за специјалните лекувања и лекови, вклучително: инсулин; лекови против тумори; хормонски лекови за раст и лекови за третирање на хемофилија. Оваа програма обезбедува средства за лекување и партиципација на одреден број на пациенти со посебни потреби.

Програма за здравствена заштита на специјални групи на население и одредени болести на неосигурените граѓани обезбедува средства за неосигурени бремени жени, деца и стари лица. Обезбедува средства за: специјални лекарски услуги за 2 880 жени кои се блиску до породување; за 2 880 бебиња; за 5 000 деца на возраст од 1 до 18 години; за 8 000 неосигурени стари лица над 65 години и за околу 3 000 неосигурени лица кои страдаат од една листа на болести.

Програма за спречување на туберкулозата кај населението во 2007 година обезбедува средства за спречување на туберкулозата.

Програма за задолжителна имунизација на населението обезбедува 55 545 000 МКД за вакцини и материјали поврзани со имунизацијата.


Јасно е дека државата прави напори да обезбеди слободен пристап до здравје за најпогодените социјални групи; но употребата на толку сложен систем на програми и основи за поддршка ја загрозува благосостојбата на децата. Со тоа што се врзува пристапот на децата до здравствена заштита со социјалниот статус на родителите, нивото на одговорност, нивото на свест и знаење и образование, се јавува голем ризик, и покрај сите овие владини програми и мерки, некои деца да останат надвор од заштитната мрежа и да не бидат во можност да имаат пристап до правата на здравствена заштита.

Со тоа што се една од најранливите групи во општеството, децата имаат потреба од специјална грижа и заштита. Од овие причини, Владата треба да гарантира слободен пристап до здравствена заштита за СИТЕ деца, без овој пристап да се врзува за социоекономскиот статус на нивните родители или нивната свест за правата на детето. Единствен начин да се обезбеди слободен пристап до здравствена заштита за сите деца е да се покријат сите трошоци за здравствено осигурување и сите партиципации преку државниот буџет.

Како решение на некои од овие проблеми, ММФ сугерираше дека системот на здравството може да се финансира преку општи даноци, наместо преку социјални придонеси на платата118 - државнот буџет веќе покрива над 40 проценти од буџетот на Фондот за здравство. Во Бугарија, на пример, здравственото осигурување на сите деца до 18-годишна возраст е покриено преку државниот буџет.

Инвестирањето на јавни средства за здравјето на децата е долгорочна инвестиција, која ќе има долгорочен позитивен ефект врз здравјето на општото население и на нивото на идните расходи за здравствена заштита.

Закон за вработување и осигурување од невработеност (ЗВОН)

Исплатата на надоместоци за невработеност не се исплати на социјална помош, туку се засновуваат и се врзани за износот на претходно плаќаното осигурување од невработеност. Овие исплати се единствениот извор на приходи за некои од домаќинствата и како такви заслужуваат анализа.

Правото на примање надомест за невработеност е регулирано со Законот за вработување и осигурување од невработеност, кој бил менуван 9 пати во текот на последните 8 години. Имајќи предвид дека стапката на невработеност се зголеми, Владата постепено го намалува

периодот на помош (време во кое се добива ваквата исплата) и стапката на надоместокот за невработеност.

Зависно од времетраењето на претходното вработување (имено, број на години во кои се плаќало осигурување од невработеност), невработените лица можат да добијат надомест за период од 1 до 12 месеци. Невработените луѓе со работна евиденција која покажува дека работеле над 15 години и им останува само 5 години до пензионирање, се квалификуваат за исплата до нивното повторно вработување или додека не ги исполнат условите за напуштање на системот на надомест за невработеност и се квалификуваат за други форми на социјални надоместоци.

За лицата кои имаат право да примаат надомест за невработеност до 24 месеци, надоместокот за невработеност изнесува 50 проценти од просечната месечна плата, во последните 12 месеци во кои лицето било вработено. За другите невработени е 40 проценти и надоместокот не може да надмине 80 проценти од просечната нето-плата исплатена во земјата претходниот месец.

Децата кои живеат во домаќинства во кои еден или обата родители се долгорочно невработени (над 12 месеци) и го загубиле правото на надомест се, како последица на ограничените средства на нивните родители, повеќе изложени на ризик од сиромаштија и лишеност.



Vi. ПРЕГЛЕД НА БУџЕТСКАТА РАСПРЕДЕЛБА НА СРЕДСТВА НАМЕНЕТИ ЗА ДЕЦАТА Оваа глава ја разгледува буџетската распределба на средства наменети за децата, вклучително и за финансирање на социјалната заштита, здравствената грижа и образование. Но, анализата беше попречена од низа ограничувања и пречки во податоците, а тоа вклучува:

1. Недоследност на буџетските ставки од 1994 година, а тоа не дозволува долгорочни споредби на буџетската распределба по конкретни буџетски ставки и програми;

2. Неодамнешната замена на линиско буџетирање со програмско буџетирање, а тоа не дозволува да се направат споредби меѓу буџетските распределби за конкретни програми за над 3 години;

3. Тешкотии во пристапот до финансиските извештаи за актуелните расходи за специфични социјални и здравствени програми (т.е. не се објавени во Службен весник и не се на располагање на веб-сајтовите на Владата), а тоа значеше дека споредбите меѓу планираните и реално потрошените буџети се невозможни и анализата мора да се засновува само врз планираните расходи.

Сепак, расположивите податоци даваат можност да се согледаат основните трендови во однос на

буџетските алокации за децата, вклучително и за децата кои живеат во сиромаштија и социјална исклученост.

VI.1 Расходи за социјална заштитаКако што е декларирано во македонскиот Устав, Македонија е социјална држава во која социјалната димензија е поддржана со социјална компонента во централниот буџет. Додека социјалното осигурување во одредена мерка е финансирано од страна на вработените, преку надоместоци на платите119 социјалната заштита целосно се обезбедува преку државниот буџет.

Според новиот формат на буџетот, воведен во 2005 година, средствата за социјална заштита покриваат:

Социјална заштита во рамките на институции – институции кои обезбедуваат грижа за децата со посебни потреби; децата без родителска грижа; деца со проблеми во однесувањето; стари лица, како и расходи за одржување и опремување во поддршка на овие институции;

Социјална заштита надвор од институциите – општински центри за социјална работа;


засолништа за бездомни лица и жртви на семејно насилство; дневни центри за деца на улица, зависници од дрога и деца со ментални попречености и расходи за одржување и опремување;

Исплата на социјална помош – социјални надоместоци засновани врз правата на социјална заштита и правата на детето; социјални надоместоци за цивилни лица со инвалидност предизвикана од војна; надоместоци за војници; заштита на учесници во движења на отпорот и војници-инвалиди; заштита за бегалци и азиланти; поддршка на социјални фондови (пензиски и инвалидски фондови и за Агенцијата за вработување) и во поддршка на развојните иницијативи насочени кон заедницата на Ромите;

Децентрализирани програми во кои некои социјални функции на централната власт се пренесени на единиците на локалната власт и

Пензиски реформи.

Што се однесува до „социјалната превенција“, преземените мерки се доста нејасни, но покриваат широки области како „преземање мерки за спречување на настанок на социјални ризици120 за граѓаните, семејствата и специфични групи на население, преку образование и советување, развој на шеми за самопомош, волонтирање и примена на методи кои соодветствуваат на потребите на корисниците”.121

Сите годишни програми за социјална заштита и превенција вклучуваат конкретни мерки, но се чини дека ниедна од овие активности нема конкретни алокации за финансирање.

Во однос на националниот буџет, јавната заштита на децата е еднаква на финансирање на градинките и детските рекреативни центри.

Фондовите за социјалната заштита се распределени на различни работи во текот на годините, но и за исти нешта, но со различни имиња.

На пример, во 2003 година буџетот за социјална заштита покривал: субвенции за стари лица; социјални надоместоци за социјално загрозени семејства, инвалидизирани војници и лица гонети и затворани заради нивните идеи во поддршка на македонската независност, семејства со глава на семејството и издржувач кој ја исполнува својата воена обврска; повратници од источноевропските земји; бегалци од други земји и социјални трансфери во Фондот за пензиско и инвалидско осигурување. Во исто време, јавната детска заштита покривала финансирање на градинки

и детски рекреативни центри, како и детскиот додаток.

Во 2004 година, фондовите за социјална заштита опфаќале: субвенции за социјална грижа во и надвор од институциите; социјални исплати за социјално загрозени семејства, инвалидизирани војници, лица гонети и затворани заради нивните идеи во поддршка на македонската независност, семејства чија глава на семејството ја исполнува својата воена обврска, цивили со инвалидност предизвикана од војна; социјални трансфери во Фондот за пензиско и инвалидско осигурување.

Во 2005 година, програмите за социјална заштита имаат различни имиња и, донекаде, се однесуваат на различни расходи, т.е. социјална заштита која се однесува на заштита на социјално загрозено население; заштита на инвалидизирани лица (цивили и војници); грижа за стари лица; заштита на внатрешно раселените лица и лица коишто бараат азил; грижа во и надвор од институции; одржување и опрема на капацитетите за социјална заштита, поддршка на социјалните фондови и трансфер на социјалните функции на единиците на локалната управа. Јавната детска заштита се однесувала на финансирање на градинки и детски рекреативни центри, како и надоместоци засновани врз правата на детето на заштита, кои од 2006 година веќе се во рамките на програмата за социјална заштита.

Овие чести промени во имињата и содржината на буџетските ставки, како и постојаната појава и поделба на надоместоците во различни групи, создава конфузија во буџетските информации и не дозволува да се следат промените во однос на коректни расходи за социјална заштита.

Промените во буџетските ставки не го затемнува фактот дека има постепено зголемување на расходите за социјална заштита (јавна заштита на децата и социјална заштита) од 4,698 милиони МКД во 1994 година, на 19,911 милиони МКД во 2007 (Графикон 62).

Извор: Буџетски биланс на состојба за 1994 - 2005; Буџети од 2006 - 2007, вклучително и буџетските прилагодувања за 2006 година

0

5000

10000

15000

20000

25000

94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07

Графикон 62122: Расходи за социјална заштита 1994 - 2007 (во милоини МКД)


0

500

1000

1500

2000

2500

94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07

Графикон 64125: Јавна детска заштита

Заради слабиот раст на БДП, расходите за социјална заштита се зголемиле не само во апсолутна вредност, туку и како удел во БДП, почнувајќи од 3.2 проценти во 1994 и достигнувајќи 6.9 проценти во 2004 година. Благо намалување на 6,1 процент најверојатно ќе се евидентира за 2007123 година (Графикон 63).

Извор: Буџетски биланс на состојба за 1994 - 2005; Буџети од 2006 - 2007, вклучително и буџетските прилагодувања за 2006 година; Државен завод за статистика; WIIW БДП статистика и предвидувања

Додека вкупните расходи за социјална заштита јасно се зголемуваат, буџетските алокации за јавна детска заштита флуктуираат.

Извор: Буџетски биланс на состојба за 1994 - 2005; Буџети од 2006 - 2007, вклучително и буџетските прилагодувања за 2006 година

Во 1995 година, буџетските средства наменети за јавна детска заштита се намалиле за 61,5 проценти, наспроти нивоата на финансирање од 1994 година, но во 1996 година повторно почнале постепено да растат и достигнуваат 1,521 милијарди МКД во 1999 година. Меѓу 1996 и 2005 година, средствата наменети за јавна заштита на децата лебдела околу нивоата од 1999 година, но одеднаш повторно паднале во 2006 година на 42 проценти. Ова намалување, сепак, главно се должи на трансфер на надоместоците поврзани со детската заштита од програмата за јавна детска заштита во програма за социјална заштита.

Како резултат на проблемите претходно опишани во врска со споредувањето на линиските буџети,

тешко е да се биде апсолутно сигурен дали во 1995 година фондовите за јавна детска заштита драстично се намалиле или дел од фондовите биле преместени во други буџетски ставки и програми, како што е случај во 2006 година.

Во 2005 година беше донесен нов Закон за буџет, кој го замени линиското буџетирање со програмско буџетирање, со што овозможува споредба на јавните расходи која ги следи програмите од година во година. Табела 30 ги покажува буџетските алокации за програми за социјална и детска заштита во 2005, 2006 и 2007 година.

Табела 30 (во милиони МКД)

2005 20062006

прилагодување на буџетот

2007

Програма за јавна заштита на децата 1,554 939 960 878

Финансирање на градинки 658 649 682Финансирање на детски рекреативни центри

112 121 13

Градба и опрема за нови згради за јавна детска заштита

35 57 33

Субвенции за програмите за детска заштита на локалните власти

134 134 150

Програма за социјална заштита 16,738 17,488 17,713 19,033Социјална заштита во институции 164 241 287Социјална заштита надвор од институции

256 280 231

Исплати на социјална помош 16,247 15,872 16,675

Децентрализирани програми 21 21 25

Пензиски реформи 800 1,300 1,815Извор: Буџетски биланс на состојба за 1994 - 2005; Буџетиод 2006 - 2007, вклучително и буџетските прилагодувања за 2006 година

Финансирањето на програмите за јавна детска заштита е намалено во 2007 година, додека фондовите за Социјална заштита се зголемени за 1,320 милиони МКД од 2006 година. Како што може да се види на Табела 30, прилагодувањето на буџетот за 2006 година, исто така, го има намалено износот на прелиминарно планирана финансирање на градинките за 9 милиони МКД.

Ако ги погледнеме алокациите во рамките на буџетот за програми за социјална заштита можеме да видиме дека прилагодените буџетски алокации за програми врзани за децата се намалени за 88 милиони МКД за 2007, во однос на нивоата на финансирање во 2006 година (Табела 31). Овие намалувања се направени во финансирањето на програмата за јавна

01 02 03 04 05 06 070%

1%

2%

3%

4%

5%

6%

7%

8%

94 95 96 97 98 99 00

Графикон 63124: Расходи за социјална заштита 1994 - 2004 % од БДП


детска заштита; програмата за дневни центри за деца на улица, деца-зависници од дрога и деца со ментална попреченост (2 милиони МКД); што се однесува до финансирањето на институциите кои обезбедуваат грижа за деца со социјални проблеми и проблеми во однесувањето (3 милиони МКД) и во однос на обезбедувањето засолништа за бездомни лица и жртви на семејно насилство (1 милион МКД). Но, не е јасно што точно ќе се случи во однос на прилагодувањата на буџетот за 2007 година. Како што може да се види во Табела 31, речиси сите ставки добиле дополнителни финансии во 2006 година (споредено со 2005), освен социјалните надоместоци засновани врз правата на детето, кои беа намалени за 15.5 милиони МКД.

Податоците покажуваат зголемување на фондовите за социјална помош од 15.872 милијарди МКД во 2006, на 16,675 милијарди МКД во 2007 година. Социјалните исплати засновани врз правата на детска заштита претставуваат околу 3 проценти 474 милиони МКД од вкупната социјална помош. Македонското социјално законодавство не прави разлика меѓу сиромашни домаќинства со или без деца, а Министерството за труд и социјална политика не води евиденција во оваа смисла и не е можно да се каже колку корисници на социјална помош имаат деца во нивните домаќинства, а според тоа и колку од средствата за социјална помош доаѓаат до сиромашните деца.

Табела 31 (во милиони МКД) . . . . . . ..............

2006 2006 * 2007

Програма за јавна заштита на децата 939 960 878

Програма за дневни центри за деца на улица, зависници од дрога и деца со ментална попреченост

34 34 32

Грижа за деца без родители 34 46 46Грижа за деца со социјални проблеми и проблеми во однесувањето

25 33 30

Социјални исплати засновани врз правата на детска заштита 489 474 474Засолништа за бездомни лица и жртви на семејно насилство 3 15 14

Вкупно 1 524 1,562 1,474Извор: Буџети за 2006-2007, вклучително и рилагодувањата за 2006 година

* Прилагодување на буџет

Ако внимателно се погледнат расходите за програмите, јасно се гледа дека во некои случаи расходите за плати и кирија претставуваат од 24 проценти до 70 проценти од вкупните трошоци на програмата.

Со еден општ поглед врз буџетот за 2007 година, можеме да видиме дека државата наменила околу 1,474 милиони МКД за програми директно поврзани со децата. Но, околу 878 милиони МКД од тој износ е наменет за јавна заштита на децата и вклучува трошоци поврзани со изградба на згради, децентрализирање на програмите и финансирање на градинките и рекреативните центри. Поголемиот дел од јавните расходи имаат малку влијание врз животот на децата кои живеат во сиромаштија и социјална исклученост, особено имајќи предвид дека, според податоците од 2005/2006 MICS, само 1,4 проценти од децата од сиромашни семејства посетуваат каков било вид на рано образование на децата126. Всушност, само 10,7 проценти од сите деца на возраст од 36 до 59 месеци добиваат услуги на полето на рано детско образование.

Ако ги исклучиме средствата наменети за јавна заштита на децата, можеме да видиме дека само 596 милиони МКД фактички се трошат на програми кои се директно поврзани со проблемите на децата кои живеат во сиромаштија и социјална исклученост. Овој износ не ги вклучува исплатите за социјална помош – нема податоци за тоа колку социјална помош се исплаќа на домаќинства со деца или како овие средства се наменуваат за децата во рамките на домаќинството.

Вкупниот централен буџет за 2007 година изнесува околу 88,500 милиони МКД, од кои државата наменува само околу 0.7 проценти од буџетот или 0.2 проценти од БДП за програми кои се експлицитно поврзани со децата кои живеат во сиромаштија и социјална исклученост. Овој износ е далеку од доволен за спроведување на една конзистентна политика за намалување на детската сиромаштија и социјалната исклученост.


Табела 32 (милиони МКД) 2006 прилагодување на буџет 2007

Вкупни расходи на програмата Плати и кирија процент Вкупни расходи

на програматаПлати и

кирија процент

Програма за јавна заштита на децата 960 672 70 878 684 78 Програма за дневни центри за деца на улица, зависници од дрога и деца со ментални попречености

34 0 0 32 0 0

Грижа за деца без родители 46 20 43 46 20 43Грижа за деца со социјални проблеми и проблеми во однесувањето 33 8 24 31 9 29

Социјални исплати засновани врз правото на детска заштита 474 0 0 474 0 0

Засолништа за бездомни лица и жртви на семејно насилство 15 0 0 14 0 0

Вкупно 1,524 713 47 1,475 713 48

Извор: Буџети за 2006-2007, вклучително и прилагодувањата за 2006 година

VI.2 Расходи во здравствотоПокрај средствата кои се експлицитно наменети за социјална заштита, средства се наменуваат и за неколку здравствени програми кои опфаќаат различни групи во Македонија, вклучително и ранливите и социјално исклучените групи.

Табелата 33127 ги претставува планираните буџетски алокации за овие програми во последните 7 години. За жал, нема на располагање податоци за финансиската искористеност.

Податоците покажуваат дека за периодот од 2001 до 2007 година, буџетските расходи за здравствена заштита за ранливи групи, вклучително и деца, биле највисоки во 2001

година – годината која следеше по највисокиот раст на БДП во последните 17 години.

Но, буџетот за Програмата за здравствена заштита на мајки и деца е намален 25 пати - од 1,068 милиони МКД во 2001, на 43 милиони МКД во 2007 година, иако трансферот на средства меѓу програмите може да биде причина за ова намалување. Но, земајќи го предвид можниот трансфер на средства, сепак мора да има најмалку 10 намалувања во средствата за програмата за Здравствена заштита на мајки и деца. Во 2007 година, 23 проценти од расходите на програмата беа насочени кон кампањи за развивање на свест и образование, кои иако се важни превентивни мерки, не можат да бидат согледани како директна здравствена помош.


Табела 33 ‘000 МКД

2001 2002 2003 2004 2005 2006 20071. Програма за здравствена заштита на мајки и деца

- здравствена заштита на мајки и деца без осигурување 165,416 134,638 118,010 89,854 77,872 11,965 22,870

- програмски активности со новороденчиња 0 0 0 0 0 11,520 5,164

- партиципација за осигурени мајки и деца до 1 година 902,250 74,800 74,060 43,496 43,232 4,330 4,800

- кампања за развивање на свест и образование 9,866

Вкупно Програма 1: 1,067,666 209,438 192,070 133,350 121,104 27,815 42,700

2.Програма за здравствена заштита на одредени групи на население и одредени болести на граѓаните без здравствено осигурување

Здравствена заштита за 2,880 мајки без здравствено осигурување и 2,880 бебиња до 1 година за: породување, редовни медицински прегледи и ортопедски преглед на бебињата.

0 0 0 0 0 60,326 58,643

Здравствена заштита на деца без здравствено осигурување, на возраст од 1 до 18 години за: општи лекарски прегледи, дијагностички тестови, итна помош, медицински третман во болница, итни стоматолошки процедури.

7,000 деца 7,000 деца 7,000 деца 3,000 деца 3,000 деца 5,000 деца 5,000 деца

2,800 5,915 5,915 2,535 2,535 11,175 5,062

Медицински третман и партиципација на граѓаните без здравствено осигурување за одредена листа на болести.

51,100 62,500 62,500 46,990 58,150 66,354 3,165

Вкупно Програма 2: 53,900 68,415 68,415 49,525 60,685 77,529 8,227

3. Програма за здравствена заштита на луѓе со ментални болести и зависности

611,425 n.a. 280,603 n.a. 0 0

4. Програма за здравствена заштита на деца со зависности

0 n.a. 0 n.a. 123,707 63,550 n.a.

5. Програма за здравствена заштита на луѓе со ментални болести

0 n.a. 0 n.a. 190,530 70,582 89,485

6. Програма за здравствена заштита на луѓе кои имаат потреба од дијализа, инсулин, хормони за раст, лекови против тумори, медицински третман на хемофилија

282,144 282,062 321,260 183,410 219,047 158,953 172,669

7. Програма за спречување на туберкулоза 47,101 20,406 13,011 12,000 12,000 12,000 15,500

8. Програма за задолжителна имунизација на населението

156,970 27,640 52,068 55,319 51,000 51,000 55,545

9. Програма за спречување и борба против бруцелозата кај луѓето

40,414 28,136 7,592 7,100 7,100 7,100 8,000

10. Програма за заштита на населението од СИДА 12,259 5,700 5,529 7,370 7,370 7,440 8,200

11. Програма за систематски прегледи на ученици од:

- Основни училишта

Прва година 30,059 уч. 29,977 уч. 28,579 уч. 25,269 уч. 23,850 уч. 24,695 уч. 25,151 уч.

Трета година 31,092 уч. 31,497 уч. 29,628 уч. 27,387 уч. 25,942 уч. 26,147 уч. 25,897 уч.

Петта година 31,453 уч. 31,731 уч. 30,580 уч. 27,568 уч. 26,454 уч. 27,724 уч. 28,880 уч.

Седма година 31,364 уч. 32,129 уч. 30,577 уч. 28,047 уч. 27,384 уч. 27,848 уч. 28,362 уч.

Вкупно ученици од основни училишта : 123,968 уч. 125,334 уч. 119,364 уч. 108,271 уч. 103,630 уч. 106,414 уч. 108,290 уч.

-Средно училиште

Прва година 26,100 уч. 25,427 уч. 26,963 уч. 26,246 уч. 25,238 уч. 26,195 уч. 24,563 уч.

Четврта година 18,450 уч. 18,932 уч. 22,042 уч. 23,268 уч. 22,141 уч. 22,800 уч. 22,110 уч.

Вкупно ученици од средно училиште: 44,550 уч. 44,359 уч. 49,005 уч. 49,514 уч. 47,379 уч. 48,995 уч. 46,673 уч.

- Студенти на прва година студии на факултет

11,982 ст. 8,917 ст. 10,047ст.. 12,107 ст. 10,792 ст. 11,683 ст. 14,233 ст.

Вкупно опфатени студенти: 180,500 ст. 178,610 ст. 178,416 ст. 169,892 ст. 161,801 ст. 167,092 ст. 169,196 ст.

Вкупен износ за сите студенти: 120,935 26,710 26,759 71,000 16,000 16,000 22,713

Вкупен износ за сите 11 здравствени програми 2,392,814 668,507 967,307 519,074 808,543 dx491,969 423,039

Процент од годишните буџетски расходи 3.49 процент 1.02 процент 1.71 процент 0.92 процент 0.81 процент 0.44 процент 0.43 процент

процент од БДП 1.02 процент 0.27 процент 0.38 процент 0.20 процент 0.28 процент 0.16 процент 0.15 процент

Извор: Службен весник

�0�STUDIJA ZA DETSKA SIROMA[TIJA

Кривите на горните графикони укажуваат дека средствата наменети за програмите за здравствена заштита кои целат кон одредени групи, вклучително и ранливите или социјално исклучените групи, се во постојано флуктуирање. Буџетските алокации покажуваат надолен тренд во последните три години и варираат не само во смисла на апсолутна вредност, туку и како процент од вкупните буџетски расходи и како процент на БДП. Се чини како Владата да нема јасна стратегија за буџетски алокации и се чини дека одредувањето на алокациите е засновано само на расположивост на средства, а не на спроведување на поставените цели и приоритети.

VI.3. Буџетски алокации за образование Нивото на финансирање на образованието, исто така, има директно влијание врз сиромаштијата и социјалната исклученост кај децата во Македонија. Податоците од 2001 до 2007 година укажуваат на еден генерално позитивен тренд, во однос на расходите во образованието. Меѓу 2001 и 2007 година, средствата за образование се намалени за 38 проценти. Од 2003 година тие остануваат речиси стабилни, освен едно мало намалување од 10 проценти во 2006 година. Планираните буџетски расходи за образование во 2007 година изнесуваат 12.283 милијарди МКД.

Извор: Буџети за 2001 - 2007, вклучително и прилагодување на буџетот за 2006128

0

500,000

1,000,000

1,500,000

2,000,000

2,500,000

3,000,000

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Графикон 65: Вкупен износ на сите 11 здравствени програми

0.00

0.50

1.00

1.50

2.00

2.50

3.00

3.50

4.00

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Графикон 66: Вкупен износ на сите 11 здравствени програми како % ог годишните буџетски програми

0.00

0.20

0.40

0.60

0.80

1.00

1.20

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Графикон 67: Вкупен износ на сите 11 здравствени програми како % на БДП

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Графикон 68: Буџетските расходи за образование во милиони МКД

Програмата за систематски лекарски прегледи за ученици, исто така, е 5 пати намалена – од 120 милиони МКД во 2001, на 23 милиони во 2007 година, плус дополнителни 12 милиони МКД за здравствено образование кои не се одбележани во табелата. Намалувањето на средствата се однесува не само на вкупните наменети средства, туку и на износот одделен за секој ученик. Во 2001 година, износот одвоен по студент бил 670 МКД, но овој износ е намален на 134 МКД по ученик до 2006 година, износ кој не е доволен за да се покрие со програмата секој поединечен ученик.

Меѓу 2001 и 2006 година, регистрирано е четирикратно зголемување во средствата наменети за Програма за здравствена заштита на деца без здравствено осигурување на возраст од 1 до 18 години од 3 милиони МКД во 2001, на 11 милиони МКД во 2006 година. Но, само половина од тој износ е наменет во 2007 година за истата програма. Програмата вклучува општи лекарски прегледи, дијагностички тестови, итна помош, медицински третман во болница и итни стоматолошки процедури. Бројот на деца покриен со Програмата се има намалено вкупно од 7,000 деца во 2001, на 3,000 деца во 2004 и 2005 и потоа на 5,000 деца во 2006 и 2007 година. Повторно, споредбата на расходите е проблематична, затоа што процесите на програмските расходи постојано се менуваат.

�0� STUDIJA ZA DETSKA SIROMA[TIJA

Кога се гледа како процент од БДП, средствата за образование од 2003 до 2006 година останале речиси статични, иако БДП се зголемува. Но, од 2006 година расходите за образование, како процент на БДП, почнале повторно да растат, но остануваат премногу ниски за да може реално да се претпостави дека Владата ќе ја достигне својата цел од 5 проценти од БДП до 2010.

Извор: Буџети за 2001 - 2007, вклучително и прилагодување на буџетот за 2006 година

Од 2001 до 2004 година, средствата наменети за образование постојано се зголемувале, како процент од вкупните буџетски расходи, од 11 проценти во 2001 до 21 процент во 2004 година, но додека вкупните буџетски расходи се удвоиле во 2005 година, потрошените средства за образование остануваат исти. Од 2006 година, износот на средства наменети за образование малку се зголемени. Буџетските планови за 2007 година укажуваат дека 11 проценти од вкупните буџетски расходи ќе бидат наменети за образование.

Извор: Буџети за 2001 - 2007, вклучително и прилагодување на буџетот за 2006 година

Во текот на последните седум години, средствата наменети за основно образование претставувале 44 проценти и 55 проценти од вкупните буџетски

Графикон 70: Буџетски расходи за образование како % од вкупните буџетски расходи

0%

5%

10%

15%

20%

25%

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Графикон 69: Буџетски расходи за образование како % од БДП

0.5%

1%

1.5%

2%

2.5%

3%

3.5%

4%

4.5%

5%

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

расходи за образование. Над 85 проценти од овие средства се користат за плати.

VI.4. Буџетски средства наменети за локални невладини организацииСекоја година се одвојуваат средства за поддршка на организации од граѓанскиот сектор, кои се предмет на поднесување барање кое ги исполнува условите за квалификување. Меѓу организациите кои се квалификуваат за буџетски средства се НВО коишто работат на прашања врзани за децата и организации коишто работат на спречување на зависност од алкохол, никотин и дроги. Табела 34 ги покажува вкупните износи наменети за НВО и износите одвоени за НВО коишто работат на прашања врзани за децата, а кои се однесуваат на спречување на зависност од дроги и социјална исклученост.

Табела 34: Буџетски средства одвоени за НВО Сите НВО НВО коишто

работат на прашања врзани

за децата

Дел за НВО коишто работат на

прашања врзани за децата

2001 10,000,000 МКД 900,000 МКД 9.0 процент

2002 10,000,000 МКД 1,250,000 МКД 12.5 процент

2003 10,000,000 МКД 1,490,000 МКД 14.9 процент

2004 15,000,000 МКД 1,555,000 МКД 10.3 процент

2005 15,000,000 МКД 1,430,000 МКД 9.5 процент

2006 14,765,000 МКД 1,400,000 МКД 9.5 процент

Total: 74,765,000 МКД 8,025,000 МКД 10.7 процент

Извор: Службен весник

Податоците покажуваат дека само околу 11 проценти од средствата се одвојуваат за НВО, коишто работат на прашања врзани за децата. Ова, сепак, можеби само делумно да го отсликува обемот на НВО, коишто работат на прашања врзани за децата, наспроти каква било дискриминација од страна на Владата.

Заклучок:

Овој краток преглед на буџетските алокации што се однесуваат на децата, вклучително и оние кои живеат во сиромаштија и социјална исклученост, исто така сугерира дека Владата нема јасна стратегија во однос на финансирањето на прашањата на децата. Средствата се распрснати на многу корисници и се чини дека алокациите не следат некоја општа стратегија, со јасно искажани цели и намери.




Vii. КЛУЧНИ НАОДИ И ПРЕПОРАКИКлучни наодиОд 1997 до 2005 година, релативната

сиромаштија во Македонија се зголемила за 11 проценти и опфаќа 19 проценти од населението во 1997 и 30 проценти од населението до 2005 година.

Групите што се најмногу изложени на ризик од искусување на сиромаштија и социјална исклученост се: домаќинства со над 5 членови; домаќинства со деца, особено домаќинства со еден родител; домаќинства во кои ниеден член не е вработен и домаќинства во кои главата на семејството има ниско ниво на образование (без образование, некомплетирано основно образование или само основно образование).

Приходната сиромаштија се има зголемено до алармантни нивоа. Според податоците од 2005 година, над 50 проценти од домаќинствата со деца во Македонија живеат под линијата на релативна сиромаштија. Домаќинствата со деца претставуваат 66,6 проценти од сиромашните, а податоците покажуваат дека овој тренд продолжил од 2002 година.

Кај домаќинствата со деца, оние најпогодени од сиромаштија се домаќинствата со деца на возраст под 7 години. Во 2005 година, 34,7 проценти од домаќинствата со деца на возраст под 7 години живеат под релативната линија на сиромаштија, а од 1997 година стапката на релативна сиромаштија за домаќинства со деца на возраст под 7 години била меѓу 5 и

9 проценти повисока, отколку националните нивоа.

Проценето е дека 32,4 проценти од децата во Македонија во 2005 година живееле под линијата на сиромаштија. Во оваа група на сиромашни деца, 42,1 процент се на возраст меѓу 7 и 14 години.

Сиромаштијата влијае врз пристапот на децата до квалитетно и релевантно образование, а со тоа им се ограничуваат можностите за соодветен развој и последователните можности за подобрување на животните услови. Во 2005 година, само 10.7 проценти од децата на возраст од 36 до 59 месеци посетувале каква било форма на организирана програма за рано детско образование. Во најсиромашните квинтили овој процент изнесува само 1,4 проценти. Што се однесува до посетување на основно и средно образование, 95,2 проценти од децата на возраст за влез во основно училиште посетуваат и средно образование. Најнизок сооднос на деца коишто посетуваат основно училиште се забележува кај најсиромашните квинтили (86,3 проценти), а од нив само 61,9 проценти го завршуваат основното училиште. Ситуацијата во однос на посетувањето на средно училиште е уште полоша, со вкупен сооднос на нето-посетување на средно училиште од 63 проценти. Кај најсиромашните квинтили, соодносот на нето-посетување на средно училиште изнесува


само 33,7 проценти. Најлошите индикатори се забележани кај ромската етничка група каде што соодносот на нето-посетеност на основно училиште е 61,1 процент, соодносот на нето-завршување на основно училиште е 44,6 проценти, соодносот на нето-посетеност на средно училиште е 17,4 проценти и стапката на премин во средно образование е само 26,9 процнети.

Анкетите за сиромаштија јасно покажуваат дека луѓето со помалку образование се поранливи на сиромаштија. Слично на тоа, децата од посиромашните домаќинства имаат пониски стапки на посетување, а тоа резултира во повторување на циклусот на меѓугенерациска сиромаштија.

Исклучувањето на младите луѓе од образование, вработување или обука не им дава можности за позитивен развој, а тоа може да доведе до маргинализација и самодеструктивен начин на живеење. Пописните податоци покажуваат дека 33,9 проценти од лицата на возраст од 15 до 19 години во Македонија се исклучени од образование и вработување, споредено со 10 проценти во Европската унија како целина.

Нискиот образовен статус на родителите и ниските семејни приходи придонесуваат за социјалната исклученост на младите луѓе – кај социјално исклучените млади луѓе на возраст од 15 до 19 години, 74.1 проценти од татковците и 93.3 проценти од мајките имаат ниско ниво на образование. Кај 70 проценти од анкетираните семејства, 80 проценти од семејните приходи се користат за исхрана, со што останува само 20 проценти за задоволување на сите други потpeби на семејството. Покрај тоа, семејствата немаат образовни ресурси кои им помагаат на децата да учат, на пример, речници, книги или компјутер. Кај семејствата со ниски приходи има и ограничени средства за културни активности што се одвиваат надвор од домот.

Сиромаштијата длабоко го погодува здравјето на децата и податоците јасно покажуваат дека индикаторите на здравјето на децата се полоши кај најсиромашните квинтили, отколку националниот просек. Иако во 2005 година е регистрирано значително подобрување во стапките на имунизација, дури 2,9 проценти од сите деца на возраст под 2 години не биле имунизирани против смртни болести, како дифтерија, пертусис и тетанус. 2,5 проценти од децата под 2 години не биле имунизирани против полиомиелитис, 3,6 проценти од децата под 2 години не биле имунизирани

против сипаници и 1,2 проценти од децата под 1 година не биле имунизирани против туберкулоза. Податоците од MICS покажуваат дека 24,5 проценти од децата на возраст од 18-29 месеци пропуштиле барем една од осумте препорачани вакцинации. Овие деца, главно, се од руралните области и од ромските и албанските етнички заедници.

Како последица на сложеноста на здравствениот систем, приватизацијата на услугите и несоодветните аранжмани за осигурување, особено за сиромашните, во Македонија не е гарантиран пристапот на децата до здравствена заштита.

Во 2005 година, вкупниот процент на деца на возраст од 5 до 14 години, ангажирани за работа надвор од домаќинствата, изнесува 0,1 процент, но процентот кај ромските деца изнесувал 1,2 проценти.

Стратешките владини документи и законодавството покажуваат подготвеност да се заштитат правата на децата, но повеќето официјални документи не се придружени од соодветни рамки за нивно спроведување. Заради тоа, отчетноста и напредокот кон индикатори на детските права се многу тешки за следење.

Законодавството, кое влијае и се однесува на децата, може да се оцени во целина како доста хаотично, премногу разделено и нецелосно. Информациите за буџетските алокации за детски програми и иницијативи не се систематизирани или достапни и како последица на тоа, проблематично е да се одреди како фондовите се доделуваат и трошат.

Повеќето исплати на социјална помош не го земаат предвид бројот на деца во издржуваните семејства или нивната возраст. Исплатите на социјална помош зависат од бројот на членови на семејството, без да се земе предвид нивната возраст или посебни потребни потреби. Иако основното и средното образование се бесплатни, семејствата со деца на училишна возраст се соочуваат со дополнителни финансиски отежнувања. Натаму, учебниците и другите учебни помагала не се експлицитно вклучени во листите на можни ставки за помош во натура, кои обично вклучуваат облека, храна и други ставки насочени кон „обезбедување на минимални услови за опстанок“.

Критериумите за квалификување за детски додаток не ги земаат соодветно предвид потребите на децата коишто се изложени на


висок ризик од сиромаштија, на пример, децата од семејства во кои никој не е вработен или во кои некој работи, но има ниска плата, во рамките на неформалното стопанство или црниот пазар.

Клучни препораки

Во текот на последната декада, детската сиромаштија е итно прашање во многу земји. Успешното ублажување на детската сиромаштија започнува со широко осознавање дека детската сиромаштија е социјален проблем, кој го влошува интергенерацискиот циклус на лишеност. Откако ова ќе се осознае, детската сиромаштија може да биде поставена на врвот на политичката агенда на земјата и да се одредат уверливи цели и рокови за нејзино прогресивно намалување. Програмите и политиките мора да бидат искрени, без оглед дали се насочени (како во случајот на Велика Британија) или универзални (како што е тоа случај во нордиските земји). Треба да се одбегнува непотребна сложеност за целите на јавното застапување и градење на консензус, без кој напорите ќе бидат осуетени. Редовни системи за мониторинг, кои ќе го следат напредокот, помагаат да се обезбеди владините органи да бидат отчетни и застапувањето да биде продолжително. Искоренувањето на сиромаштијата мора да ги надмине етничките и социјалните линии и напорите мора да ги преживуваат промените во власта и политичките лидерства. Покрај тоа, анализите сугерираат дека малите нации може да имаат предност во смисла на борба против детската сиромаштија и во тој контекст Македонија може да има реална шанса да ги сврти тековните трендови, доколку ги апсорбира лекциите научени од другите земји.

Владините напори за намалување на детската сиромаштија мора да се фокусираат врз крајните исходи на чувствителните заемни дејства меѓу политиките на Владата, променливите услови на пазарот и развивањето на социјални шеми. Според тоа, од суштинско значење е да се имаат веродостојни, ажурирани податоци засновани врз евиденција, кои покажуваат како владините политики се усвојуваат во реалниот свет и нивните ефекти врз животот на луѓето. Без ваква индикативна основа, политичката посветеност ќе остане нереализирана, а националните власти мора да извршат детална национална анализа која ќе може да се користи како основа за оценка на програмите и развојот на солидна јавна политика.

Во контекст на овие клучни прашања, оваа студија ги дава следните политички препораки, засновани врз евиденција:

1. Владата мора да се посвети на целосна примена на Конвенцијата за правата на детето на ОН (КПД), особено деловите што се однесуваат на: грижа и заштита на детето; спречување на социјалната исклученост и лишеност; детски развој и важноста да се земат предвид погледите на децата, кога се формулира политиката која влијае на нивните животи и нивната добросостојба. Со цел да се обезбеди правата на хартија да станат права во практиката, законодавството мора да биде во хармонија со принципите на КПД. Ратификувана од Парламентот, КПД мора да биде спроведена и почитувана во интерес на сите деца во Македонија.

2. Покрај придржувањето кон КПД, сите основни и секундарни законодавства, коишто се однесуваат на децата, мора да бидат внимателно ревидирани и преоценети со цел да се обезбеди нивната практична применливост и релевантност. Законодавството мора да биде фокусирано, доследно, достапно и лесно за разбирање. Треба особено да се посвети внимание на обезбедувањето ефективно спроведување, преку зајакнување на институционалната оспособеност на одговорните агенции и преку одвојување на доволно владини средства за извршување на мерките пропишани со закон. Во овој контекст, Законодавно-правната комисија на Парламентот треба да подготви јасни и целосно разбирливи верзии на Законот за детска заштита, Законот за семејство и Законот за социјална заштита, коишто ги вклучуваат сите нови промени.

3. Владата би можела да ја преиспита филозофијата којашто лежи во основата на Законот за детска заштита, која, пак, сега се засновува врз идејата дека заштитата на децата се постигнува преку детски додатоци и услуги обезбедувани од јавни институции. Наместо да се пропишат сите права на детето заедно во еден закон, кој одредува јасна рамка за детска заштита, законодавците ги опфатиле прашањата врзани за правата на детето низ еден опсег на регулативи. Ова има доведено до ситуација во која правата на детето се разводниле во поширокиот контекст на граѓански права и обврски.

4. Има силна потреба да се внесе централизиран систем на придржување кон правата на детето – идеално, би требало да има едно владино министерство, агенција или друга централизирана власт одговорна да го обезбедува почитувањето на правата на децата. Политиката и законодавството можат


да бидат артикулирани и остварувани на многу нивоа, но треба да биде координирано и надгледувано од една централна власт одговорна за обезбедување на најдобри практики, доследност и придржување кон принципите на КПД и соодветното законодавство. Казните за кршењето и несоодветното почитување на правата на детето мора исто така да бидат јасно дефинирани и построго и поефективно применети.

5. За да се обезбеди спроведување и извршување на законодавството во делот кој се однесува на децата (вклучително и законодавството за социјална заштита, човечките ресурси на 27-те центри за социјална работа (ЦСР) во Македонија мора да бидат зајакнати и во смисла на зголемување на вкупниот број на вработени, проширување на основата на знаењето, и подобрување на менаџерската, техничката и административната оспособеност. Во моментов, ЦСР вработуваат околу 500 луѓе во целата земја, од кои 140 се административен и помошен персонал. Ова го сведува бројот на социјални работници на 340 и тие се одговорни за извршувањето на еден широк опсег на задачи, кои вклучуваат: донесување одлуки во однос на остварувањето на правата на детето на социјална заштита; справувањето со прашања врзани за семејното насилство (на пример, обезбедување засолниште, советување и правно застапување на жртвите); посвојување и други прашања врзани за семејството: прашања врзани за старателските семејства; администрирање на социјалната помош, заедно со верификација на квалификуваноста; надгледување и контрола на корисниците на социјална помош и обезбедување социјална заштита на бегалци и луѓе што бараат азил.

6. Владата треба да размисли за подготвување на едноставни брошури, лесно разбирливи за корисниците што ги опфаќаат прашањата како што се правата на детето, социјалната заштита, здравството и образованието. Брошурите треба да дадат едноставни, практични упатства коишто ги објаснуваат основите права на детето и процедурите за нивно остварување. Овие брошури треба широко да се дистрибуираат (особено меѓу социјално исклучените групи со низок образовен статус коишто страдаат од сиромаштија и лишеност). Извадоците од законодавството можат да се најдат на интернет-сајтот на МТСП, но како такви не

им се достапни на луѓето коишто живеат во сиромаштија, а се со ограничено образование и немаат пристап до компјутери.

7. Статистиката во врска со децата, особено социјалните индикатори, имаат потреба од постојано подобрување. За ова цел, особено корисно би било да се спроведуваат редовни статистички анкети, коишто ги опфаќаат прашањата врзани за правата на детето. Подобрена расположивост на сигурни статистички информации, во голема мерка, ќе помогне за развивање на политики засновани врз евиденција и прилагодување на политиките, како и надгледување на спроведувањето на политиката и нејзината ефективност.

8. Имајќи предвид дека мерењето на сиромаштијата во Македонија е фокусирано на ниво на домаќинство, сè уште нема официјална статистичка анкета која може да ги одреди субјективните линии на детската сиромаштија. Како што е укажано во анализите дадено во рамките на податоците од анкетата ЗОУД и квалитативната студија за перцепциите на децата, субјективните линии на сиромаштија можат да бидат покорисни, отколку линијата на сиромаштија заснована врз медијан-расходите на возрасен, затоа што тие можат да бидат разложени според големината и составот на домаќинството. Би било корисно да се организира официјална анкета за сопствените субјективни мислења на децата за нивните потреби; нивното согледување на сиромаштијата; начините на кои тие се справуваат со неа и како тие ја предвидуваат сопствената иднина. Таквата анкета може да биде спроведена како дел од една поширока квалитативна анкета за детската сиромаштија во Македонија.

9. МТСП треба да размисли околу собирање информации за структурата на семејството кај корисниците на социјална помош – износот на социјална помош што им се плаќа треба да ги земе предвид и информациите за структурата на семејството (т.е. колку зависни деца има во семејната единица). Има значителна разлика меѓу сиромашно семејство кое се состои од 3 возрасни и 1 дете и семејна единица со 1 возрасен и 3 деца, разлика која не е опфатена со тековните аранжмани.

10. Владата треба да размисли за предлогот, неодамна предложените амандмани на Законот за детска заштита во врска со детскиот додаток да стапат во сила откако Македонија ќе стане членка на ЕУ. Имајќи


предвид дека ЕУ сè уште нема ни одобрено датум за отпочнување на преговорите, овие амандмани не би можеле да стапат во сила во следните пет години.

11. Владата за сите деца треба да гарантира слободен пристап до здравствена заштита. Наместо децата да бидат вклучени во низа одделни програми, кои се спроведуваат и контролираат од страна на различни тела и покриваат одредени трошоци за одредени групи на деца, би можело да се воведе еден нов централизиран пристап, каде што основните здравствени услуги се покриваат преку централен буџет. Таков еден пристап би го намалил ризикот децата да бидат оставени надвор од системот на здравствена заштита, а воедно и одговара на неодамнешните препораки на ММФ, кој застапува смена во финансирањето на системот на здравствена заштита преку општи даноци, наместо преку социјални придонеси. Тековно централниот буџет покрива над 40 проценти од буџетот на Фондот за здравство и разумно е да се разгледа натамошна буџетска централизација на здравствениот сектор.

12. Владата би требало да го подобри пристапот до образование за секое дете во Македонија, преку опфаќање на еден опсег на логистички прашања, вклучително и обезбедувањето превоз до и од училиште, преку поединечни субвенции за превоз и училишни автобуси и преку обезбедување на наменета помош или помош во натура, како алишта, учебници и други училишни материјали за деца коишто искусуваат сиромаштија и лишеност. Друго решение, кое веќе се користи во соседна Бугарија, би било организирање на „пазари за размена на учебници“, каде што децата и родителите можат, за мал износ, да ги разменат учебници од претходната година за учебници од новата школска година.

13. Владата би требала, исто така, да размисли за проширување на мрежата на дневни центри за деца на улица, затоа што ова се единствените места каде уличните деца се во можност да добијат образовни или рекреативни услуги. Владата би можела, исто така, да размисли за вклучување на програми за исхрана на уличните деца, во рамките на центрите, со цел да се охрабри поголема посетеност на центрите.

14. Буџетските алокации и извршувањето, кога тие се однесуваат на програмите за деца, би требало да бидат посистематизирани, полесно достапни, подобро насочени и потранспарентни. Подобрени информации

за буџетските алокации и извршувањето, значително би помогнало да се олесни подобрувањето на надзорот, полесна оценка на трендовите и навремена идентификација на области во кои се потребни интервенции на државата.

15. Некои од квалитативните резултати во оваа студија се доста алармантни и се чини како многу деца да имаат развиено многу негативна слика за сиромашните луѓе. Во квалитативната студија, децата ги гледаат сиромашните како лишени – „сиромашните собираат старо железо, стари шишиња и хартија и претураат по контејнерите за ѓубре“, тие, исто така, „земаат дрога, се коцкаат, пијат алкохол, просат и се проституираат“. Се чини дека сиромаштијата сè повеќе се врзува за криминал и деструктивно однесување кое, иако е делумно точно, е и опасен стереотип кој може да има негативни последици. Децата од сиромашни семејства треба да се обесхрабруваат да мислат дека тоа се очекува од сиромашните луѓе или од тоа да мислат дека да се биде сиромашен е изговор за антисоцијално и деструктивно однесување. Во оваа смисла, Владата би требало да размисли за организирање, под супервизија на детски психолози, специјални часови кои би биле посветени на прашања врзани за сиромаштијата и исклученоста.

16. Квалитативната студија, која вклучуваше деца од 9 до 13 години од Дневниот центар за деца на улица, ја покажа длабочината на детската сиромаштија во Македонија и влијанието на сиромаштијата врз развојот и идните перспективи на децата. Сиромаштијата го исцрпува социјалниот капитал и има лошо влијание врз семејните односи на таков начин што семејството, како модел за позитивна идентификација на децата, ја губи својата функција како основа од која децата можат да го постигнат својот целосен потенцијал за развој. Детскиот развој е сериозно поткопан од сиромаштијата и исклученоста, а сиромашните деца страдаат диспропорционално од несоодветно формирање на идентитет и социјализација, од недостиг на автономност, од ограничена можност за успешна интеграција во нивната заедница.

17. Во овој контекст, Владата треба да размисли за проширување на мрежата на дневни центри за деца на улица, затоа што овие центри им нудат на сиромашните деца на улица можност за образование и социјална интеракција, која инаку може да им биде одречена. За

��0 STUDIJA ZA DETSKA SIROMA[TIJA

да се привлече редовна посетеност на центрите, Владата би можела да размисли за вклучување и на програма за исхрана на децата.

18. Да се вратат луѓето на работно место може, исто така, да биде клучно за олеснување на сиромаштијата. Во оваа смисла се истакнуваат низа прашања, особено: политиките на Владата мора да бидат насочени кон намалување на бројот на домаќинства без работа, а со деца; да развие мерки за поддршка на зголемено ниво на вработување на мајки и сами родители и зголемување на нивото на вработеност кај ранливите групи со висок ризик од сиромаштија и социјална исклученост, вклучително и инвалиди, членови на етнички малцинства и имигранти. Треба да се усвојат политики преку низа мерки кои се покажале како успешни, вклучително и: обезбедување на лично насочување и можности за обука на оние кои бараат работа; финансиски поттици за работодавците кои се подготвени да вработат долгорочно невработени лица; воведување на персонализирани акциони планови развиени меѓу оние кои бараат работа и Агенцијата за вработување; обезбедување на услуги кои вклучуваат советување, можности за обука, можности за обука на работно место; социјални услуги, советување за долгови, здравствена грижа, рехабилитација и курсеви за јазици; воведување на одредби со кои се бара невработените да прифатат работа, доколку сакаат да продолжат да добиваат други социјални права; данок на доход кој се рефундира на оние кои имаат ниски или средни примања и политики кои промовираат вработување на мајки, како што се политики насочени кон родителите што се усвоени во нордиските земји.

19. Директните парични надоместоци треба да бидат насочени кон луѓе за кои гореспоменатите стратегии не функционираат. Важноста на добри мерки за социјална заштита треба и натаму да се истакнува, но не треба да се предимензионира до таму што би резултирало со губење на поттиците за самоподобрување. На ранливите групи, кои имаат исклучително ограничен пристап до можности за вработување и кои се изложени на голем ризик од искусување на сиромаштија и социјална исклученост, мора да им се гарантираат парични надоместоци, како начин да обезбедат основен стандард на живеење за нив и за нивните деца.

Усвојувањето на пристап на тестирани средства ќе им помогне на луѓето кои се во најтешка ситуација и ќе обесхрабри измами и манипулации за незаконски лични погодности. Но, во Македонија паричните надоместоци веројатно би биле попрактични, затоа што општите надоместоци се скапи и нужно бараат високо ниво на оданочување. Директните парични надоместоци, без оглед дали доаѓаат во форма на детски додатоци, рефундирани даноци или породилно отсуство, мора да бидат достапни преку услуги кои се пријателски за корисниците и кои не стигматизираат.

20. Во однос на политиките кои се насочени кон намалување на семејните расходи, од исклучително значење е да се обезбеди сеопфатна и јавно субвенционирана детска грижа. Детската грижа обезбедува можности за вработување на мајки и со тоа повисок приход во домаќинството, но и го прекинува циклусот на интергенерациска сиромаштија, преку обезбедување на социјализација и когнитивна стимулација, која им е потребна на децата за да растат и за да го постигнат својот потенцијал. Сите семејства мора да имаа пристап до добра, квалитетна и финансиски достапна грижа за детето, без оглед на семејниот приход, вработеност на родителите, специјалните потреби од образование и/или јазици. Мора да бидат поставени приоритети во опфаќањето на потребите на децата изложени на ризик, вклучително и децата кои доаѓаат од сиромашни домаќинства, етнички малцинства или други погодени групи. Децата од овие групи мора да се квалификуваат за субвенционирани места, да немаат никакви или само минимум давачки врзани со приходот и/или рефундирачки даночни кредити за детска грижа.

21. Националните практики, исто така, треба да се фокусираат врз обезбедување пристојно домување и безбедни опкружувања. Ова може да се постигне преку развој на општински спонзориран сектор за сместување под кирија, како во Шведска; преку забрана за иселување на семејства со деца, како во Норвешка; или преку насочени надоместоци за домување за луѓе кои живеат под ’разумно прифатливиот“ стандард, како во Британија. Соодветните потреби од домување треба да бидат широко согледани, како суштински за долгорочниот развој на децата.


Библиографија

Adamson P. et al., (2007), An Overview of Child Well-being in Rich Countries, UNICEF Innocenti Research Centre, Florence

Alberto Minujin and Enrique Delamonica (2005, p. 8), Children Living in Poverty: A review of child poverty definitions, measurements, and policies, Division of Policy and Planning, UNICEF, New York, 2005

Association for Emancipation, Solidarity and Equality of Women, The shadow figures of the domestic violence against women in Macedonia, Skopje 2000

Atkinson, Tony; Cantillon, Bea; Marlier, Eric; Nolan, Brian (2002), Social Indicators. The EU and Social Indicators, Oxford: Oxford University Press.

Beisenherz, H. Gerhard (2002), Kinderarmut in der Wohlfahrtsgesellschaft. Das Kainsmal der Globalisierung. Opladen: Leske + Budrich

Boitvinik, Julio (1998), Poverty Measurement Methods - an Overview, in SEPED Series on poverty Reduction, UNDP New York, January 2005,

Boyce W., Torsheim T., Currie C. & Zambon A. (2006), The Family Affluence Scale as a Measure of National Wealth: Validity of an Adolescent Self-report Measure. Social indicators Research, 3, 78-88

Casebourne, Jo, Sara Davis and Rosie Page, Review of Action Teams for Jobs, Research Report No 328, Department for Work and Pensions, 2006.

Center for Economic Analyses (CEA), Report on the Labor Market in Macedonia, Skopje, 2005, p.12

CHIP (2004) Children and Poverty - some questions answered, in CHIP Briefing 1: Children and poverty, London

Crombie, K.I., Irvine L., Elliot, L. and Wallace H., Closing the Health Inequalities Gap: An International Perspective, Copenhagen: WHO Regional Office, 2005

Currie C. (2001), Socioeconomic circumstances among school-aged children in Europe and North America, In, Child Well-Being, Child Poverty and Child Policy in Modern Nations. The Policy Press, Bristol, pp 347-364.

Currie C. et al (eds.) (1998), Health Behaviour in School-Aged Children: WHO Cross-National Study Research Protocol for the 1997-98 Survey, University of Edinburgh.

Currie C.E., Elton R.A., Todd J. & Platt S. (1997), Indicators of socio-economic status for adolescents: the WHO Health Behaviour in School-aged Children Survey, Health Education Research, 12, 385-397.

Dawes, A. and Donald, D. (2005), Child - Context Relationships and Developmental Outcomes: Some Perspectives on Poverty and Culture, Christian Children’s Fund, Richmond

Di Leo, H. J., Interpreting Children’s Drawings, Levittown, PA: Brunner / Mazel, 1983

Directorate-General for Employment and Social Affairs, Unit E.2, , Joint Report on Social Inclusion 2004, European Commission, 2004

World Bank, Doing Business 2006

Dominic Richardson, Petra Hoelscher and Jonathan Bradshaw, Child Well-Being in Central and Eastern European Countries (CEE) and the Commonwealth of Independent States (CIS), Report, The University of York, Social Policy Research Unit, 2007

Esping-Andersen, G. and W. Korpi, From poor relief to institutional welfare state: The development of Scandinavian Social Policy, in Erikson, R. et al (eds.) The Scandinavian model. Welfare states and welfare research. Comparative Public Policy Analysis Series. M. E. Sharpe, INC, London, p.42.

European Observatory on Health Systems and Policies (2006), Health Systems in Transition, The former Yugoslav Republic of Macedonia: Health system review

European Commission, The former Yugoslav Republic of Macedonia 2006 Progress Report, EC Staff Working Document, SEC (2006)1387, Brussels, 2006, p.19

Feeny, T. and Boyden, J. (2003), Children and Poverty: A review of contemporary literature and thought on children and poverty, Children and Poverty Series, Part I, Christian Children’s Fund, Richmond

Feeny, T. and Boyden, J. (2003b), Children and Poverty: Shaping a response to poverty, Children and Poverty Series, Part III, Christian Children’s Fund, Richmond

Frazer, Hugh, Lessons Learned on Child Poverty in the European Union: A Review for the UNICEF Regional Office for CEE/CIS/Baltics, July 2006,

Friedrich Schneider, The Size and Development of the Shadow Economies and Shadow Economy Labor Force of 22 Transition and 21 OECD Countries: What do we really know, p. 7


FYR of Macedonia - Poverty assessment for 2002-2003, October 18, 2005, State Statistical Office (SSO), Macedonia and World Bank Poverty Reduction and Economic Management Unit Europe and Central Asia Region, Washington;

Garbarino, J. Stott, M.F, and Faculty of the Erikson Institute, What children can tell us: Eliciting, interpreting, and evaluating critical information from children, San Francisko: Jossey-Bass Publishers,1992

Gaspar Fajth and Katherine Holland (2007), Poverty and Children: A Perspective

Goodman E. (1999), The role of socio-economic status gradients in explaining differences in US adolescents’ health, American Journal of Public Health, 89 (10), 1522-1528

HM Treasury, Inland Revenue, The Modernisation of Britain’s Tax and Benefit System, April 2002.

Holstein B., Parry-Langdon N., Zambon A., Currie C., Roberts C. (2004). Socio-economic inequalities and health. In: Currie C, Roberts C, Morgan A, Smith R, Settertobulte W, Samdal, O and Rasmussen VB. Editors: Young People’s Health In Context. Health Behaviour in School-aged Children: a WHO Cross-national Collaborative Study (HBSC International Report from the 2001/02 Survey. Health Policy for Children and Adolescents, No. 4, World Health Organization

Holstein BE, Hansen EH, Due P (2004), Social class variation in medicine use among adolescents, The European Journal of Public Health, 14 (1): 49-52

IMF (2004), Second Review under the Stand-By Arrangement and Ex Post Assessment of Performance under Fund-Supported Programs in The Republic of Macedonia, IMF staff report, July 2004.

IMF (2006), First Review Under the Stand-By Arrangement, Requests for Waiver of Performance Criteria, and Extension of Repurchase Expectations

IMF (2006), Former Yugoslav Republic of Macedonia: 2006 Article IV Consultation—Staff Report, IMF Country Report No. 06/344, October 2006

IMF (2006), Country Report No. 06/345 - Former Yugoslav Republic of Macedonia: Selected Issues, October 2006, p. 43

Inchley J., Todd J., Bryce C. & Currie C. (2001), Dietary trends among Scottish schoolchildren in the 1990’s, Journal of Human Nutrition and Dietetics, 14, 206-17.

Inchley JC, Currie DB, Todd JM, Akhtar PC, Currie CE (2005), Persistent socio-demographic differences in physical activity among Scottish schoolchildren 1990-2002, European Journal of Public Health,15(4):386-388

Institute of Social Work and Social Policy (Skopje), Empirical analysis of the problems of children at-risk and evaluation of existing protective factors, a study carried out by the with UNICEF support, 2004

Kostarova - Unkovska L, Conteva, Z. (2005), When young people experiment with risks: drinking alcohol, smoking cigarettes and marihuana, Skopje: Malinska

Mackenbach JP, Kunst AE, Cavelaars AE, Groenhof F, Geurts JJ. (1997), Socioeconomic inequalities in morbidity and mortality in Western Europe, The EU Working Group on Socioeconomic Inequalities in Health. The European Journal of Public Health. 7: 1655-9

Maes L, Vereecken C, Vanobbergen J, Honkala S (2006), Tooth brushing and social characteristics of families in 32 countries, International Dental Journal, 56, 159-167

Maria Lacko, Hidden Economy- An Unknown Quantity? Comparative Analysis of Hidden Economies in Transition Countries in 1989-1995

Markowska S, Davcev V., Kolar –Panov D (ured) (2005), Istrazuvajki ja drugosta, Fondacija Institut Otvoreno Opstestvo-Makedonija

Marmot M.G., Smith G.D., Stansfeld S., Patel C., North F., Head J., White I., Brunner E. & Feeney A. (1991), Health inequalities among British civil servants: the Whitehall II study, Lancet, 337(8754), 1387-1393

Marshal, C. and Rossman, B. G., Designing Qualitative Research, London: Sage Publication, 1995

Master thesis, B. Novkovska, 2006, University St. Cyril and Methodius, Skopje (in Macedonian, abstract in English)


Meyers, Marcia K. et all in Hoelscher, Petra, A thematic study using transnational comparisons to analyse and identify what combination of policy responses are most successful in preventing and reducing high levels of child poverty, Report submitted to the European Commission, DG Employment and Social Affairs, March 2004.

Micklewright, John (2002), Social Exclusion and Children: A European View for a US Debate, Innocenti Working Paper No. 90. Florence: UNICEF Innocenti Research Centre.

Ministry of Health (2007), Health Strategy of the Republic of Macedonia until 2020

State Statistical Office, Monitoring the Situation of Children and Women, Multiple Indicator Cluster Survey (MICS), Macedonia, 2005/2006, Final Report

Morrison, A and MB Orlando (1999), Social and Economic Costs of Domestic Violence: Chile and Nicaragua, 1999

Mullan E. & Currie C. (2000), Social Inequalities and Adolescent Health: Cross-National Patterns from the 1998 HBSC Survey, WHO Policy Series: Health Policy for Children and Adolescents, Copenhagen, WHO.

National Program for Development of Education 2005-2015

National Strategy for Poverty Reduction, Ministry of Finance, 2002, p. 118

OECD Annual Report 2001

OECD Factbook 2007 - Economic, Environmental and Social Statistics

Petra Hoelscher, University of Dortmund, Germany, March, 2004, A thematic study using transnational comparisons to analyse and identify what combination of policy responses are most successful in preventing and reducing high levels of child poverty, Final report

Pickett KE, Pearl M. (2005), Multilevel analyses of neighbourhood socioeconomic context and health outcomes: a critical review, J Epidemiol Community Health, 55:111–22

Program of the Government of the Republic of Macedonia 2006 - 2010

Richter et al,. (2006), The relationship between parental socio-economic status and episodes of drunkenness among adolescents: findings from a cross-national survey, BMC Public Health, 6: 289-299

Roshe, J., Children’s Rights: Participation and Dialogue, in J. Roshe and S. Parker (eds.) Youth in Society, London: Sage Publication, 1997

Sasho Kjosev, Nikica Mojsoska-Blazevski et al, Labour Market Review of Macedonia (fYR), October 2005, p. 8

State Statistical Office (SSO), Macedonia, Census of population, housings and dwellings, 2002

State Statistical Office (SSO), Macedonia, Statistical Report on Poverty Line: Poverty in the Republic of Macedonia 2002-2004

Status of Projects in Execution – FY06 SOPE, World Bank, Operations Policy and Country Services, September 2006

Sutton C., (2004), Psychologia dla pracownikow socjalnych, Gdanskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdansk

The Global Competitiveness Report 2006

The World Bank (1990), World Development Report 1990 - Poverty, Washington DC, 2005

Torsheim T, Currie C, Boyce W & Samdal O (2006), Country material distribution and adolescents’ perceived health: Multilevel study of adolescents in twenty-seven countries, Journal of Epidemiology and Community Health, 60: 156-161

Torsheim T, Currie C, Boyce W, Kalnins I, Overpeck M and Haugland S (2004), Material deprivation and self-rated health: a multilevel study of adolescents from 22 European and North American countries, Social Science & Medicine, Volume 59, Issue 1, July 2004, 1-12

UNDP Early Warning Report June 2007, p. 30

UNESCO International Bureau of Education (IBE), The former Yugoslav Republic of Macedonia Early Childhood Care and Education (ECCE) programmes, Geneva, 2006

UNICEF (2000): Poverty Reduction Begins with Children, UNICEF, New York

UNICEF (2003): The State of the Worlds Children 2003. New York.

UNICEF (2004), The State of the World’s Children 2005 “Childhood Under Threat”

UNICEF project TRANSMONÉE, Analytical reports for different years

USAID, 2005, Assessment of the Enabling Environment for Business in the Republic of Macedonia


Vereecken CA, De Henauw S, Maes L (2005), Adolescents’ food habits: results of the Health Behaviour i n School-aged Children survey, British Journal of Nutrition. 94(3):423-431

West P. (1997), Health inequalities in the early years: is there equalisation in youth? Social Science and Medicine, 44, 833-858

Wordsworth, D. McPea, M. and Feeny, T. (2005), Understanding Children’s Experience of Poverty: An Introduction to the DEV Framework, Christian Children’s Fund, Richmond

World Bank (2004), FYR Macedonia: Health Sector Management Project; Project Appraisal Document, R2004-0064/1 April 26, 2004; The World Bank, 2004:

World Bank (2004), Report No: 27880-MK, Human Sector Development Unit Europe and Central Asia Region

Wratten (1995), Conceptualizing urban poverty, in Environment and Urbanization, Vol. 7, N 1, April 1995

Yair Eilat and Clifford Zinnes, The Evolution of the Shadow Economy in Transition Countries: Consequences for Economic Growth and Donor Assistance, CAER II Discussion Paper No. 83, September 2000


АНЕКС 1Релативна сиромаштија во Македонија 1997 - 2005

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005Индекс по глава

Стапка на земјата 19.0 20.7 21.0 22.3 22.7 30.2 30.2 29.6 30.0Релативна сиромаштија по вид на домаќинствоСтари 12.5 14.5 17.1 16.9 16.2 28.0 23.3 18.2 22.2Брачен пар со деца 18.2 24.8 28.0 21.9 23.7 30.3 30.2 28.2 24.8Други домаќинства со деца 23.2 23.9 23.9 28.4 27.9 36.5 38.0 35.1 33.6Домаќинства без деца 18.1 19.0 18.3 20.2 17.2 26.1 26.4 25.2 27.1Релативна сиромаштија во домаќинства со и без деца на возраст под 7Домаќинства без деца под 7 17.4 18.7 19.7 21.8 21.0 28.2 27.5 26.4 27.6Домаќинства со деца под 7 24.5 27.2 25.9 24.6 29.6 38.0 39.9 36.5 34.7Релативна сиромаштија според големина на домаќинство1 лице 6.3 11.1 16.5 14.5 5.6 30.4 25.2 20.2 19.62 лица 17.0 16.4 15.6 16.6 18.0 25.4 20.6 16.5 20.83 лица 15.8 12.9 16.6 13.5 9.2 20.2 22.9 22.5 21.64 лица 18.0 20.4 20.6 20.9 14.4 27.3 28.6 23.5 22.15 лица 17.4 29.5 23.8 33.6 19.6 33.8 35.5 29.5 31.06 лица и повеќе 31.1 30.0 29.0 27.5 29.5 38.6 43.6 42.5 37.5Релативна сиромаштија според возраст на главата на домаќинствотоПод 39 34.8 31.0 28.1

40 до 59 30.4 29.0 31.0

60 и повеќе 28.4 29.6 29.3

Релативна сиромаштија според возраст на главата на домаќинствотоПод 40 19.8 24.0 26.9 28.8 33.7 35.241 до 59 18.5 20.0 19.9 23.3 23.8 29.260 и повеќе 19.4 20.3 20.4 19.3 19.7 30.0Релативна сиромаштија според економски статус на членовите на домаќинствотоНевработени 26.0 29.0 31.2 32.6 35.5 37.5 36.1 39.0 41.51 вработен 19.2 22.1 21.2 22.2 21.0 28.0 29.3 27.8 28.22 вработени и повеќе 9.8 7.3 7.3 6.8 9.9 18.7 18.9 18.1 16.8Релативна сиромаштија по регионСкопје 12.5 13.9 22.3 22.0 13.4 34.7 33.6 32.4 30.9Други урбани 20.3 21.5 18.0 18.8 25.6 27.2 29.1 28.4 29.0рурални 23.3 25.7 23.4 27.2 27.5 30.2 29.0 28.6 30.5Релативна сиромаштија според образованиe на глава на домаќинствоБез образование 34.4 38.9 37.5 42.6 45.0 41.4 51.4 57.9 46.8Незавршено основно образование 26.6 28.8 30.3 34.2 35.0 35.7 32.8 32.8 39.9Основно образование 28.0 21.8 30.6 30.4 25.7 37.7 37.6 38.4 38.2Средно образование 11.2 16.9 13.6 14.0 12.1 24.3 24.4 22.9 23.4Вишо образование 8.2 1.9 6.2 9.4 13.5 14.2 19.0 17.4 17.6Универзитет 1.4 5.3 0.0 3.7 3.6 10.1 12.1 9.1 7.3


АНЕКС 2Статистички информации

Извор на податоци: MICS 2005/2006 Македонија и Државниот завод за статистика

Табела A1: Материјална состојба

Приходна сиромаштија ЛишеностДеца кои живеат под линија на

сиромаштија$2.15 (%)

TIMSS:

Процент на деца со четири образовни поседи

TIMSS:

Процент на деца со над 10 книги дома

MICS:

2005: Процент на деца (<60 месеци) со помалку од 3 детски книги

Мак. 6.0 34.4 83.0 51.1

Меан 29.3 26.1 83.9 46.5


Табела A2: Рана детска смрт

Стапки на смртност на доенчиња и деца под 5 според историски карактеристики, Македонија, 2005 Стапка на смртност на доенчиња* Стапка на смртност под 5**Место на живеењеУрбано 9 10

Рурално 23 26

Образование на женитеНема/основно 25 28

Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 60% 22 25

Вкупно 16 17

*Стапка на смртност кај доенчињата: Веројатност да се умре до точна возраст од 1 година (MICS индикатор 2)** Стапка на смртност под 5: Веројатност да се умре точно до возраст од 5 години (MICS индикатор 1)

Табела A3: Детска неисхранетост

Процент на деца на возраст од 0-59 месеци, кои се тешко или умерено неисхранети, Македонија, 2005Тежина за возраста Висина за возраста Тежина за висината Број на деца на

возраст од 0-59 месеци

% под % под % над % под % под % под % под % над- 2 SD* - 3 SD* + 2 SD - 2 SD** - 3 SD** - 2 SD*** - 3 SD*** + 2 SD

ПолМашки 2.3 .3 9.2 10.4 2.7 1.9 .2 10.6 9.2Женски 2.3 .2 7.2 6.8 1.8 2.8 1.3 10.6 7.2РегионСкопски 2.2 .2 9.9 6.5 1.5 2.4 .2 7.7 9.9Пелагониски 3.6 .6 9.2 7.5 3.3 1.4 .3 9.1 9.2Вардарски .2 .0 4.9 9.2 2.6 1.1 .0 13.8 4.9Североисточен 3.5 .2 9.7 17.7 4.1 .6 .4 19.9 9.7Југозападен 8.4 .9 9.2 8.1 5.2 13.9 7.6 13.9 9.2Југоисточен 1.1 .2 5.1 18.4 2.0 .7 .2 14.3 5.1Полошки .4 .1 5.6 7.1 1.6 .6 .0 7.2 5.6Исток 1.0 .0 10.1 3.4 .8 .2 .0 13.9 10.1ЖивеалиштеУрбано 2.4 .4 9.7 8.2 2.5 1.3 .3 12.3 9.7Рурално 2.2 .1 6.7 9.2 2.1 3.5 1.3 8.7 6.7Возраст< 6 месеци .3 .0 13.5 1.8 .0 2.1 .6 8.0 13.56-11 месеци 7.3 .7 3.1 13.4 1.6 11.4 .2 4.7 3.112-23 месеци 3.4 .5 5.7 13.6 4.4 1.7 .5 13.9 5.724-35 месеци 2.3 .1 8.2 7.5 2.2 3.9 2.9 9.1 8.236-47 месеци 1.6 .4 9.0 8.3 2.0 .6 .1 9.0 9.048-59 месеци 1.0 .0 9.8 6.7 1.8 .3 .1 13.8 9.8Образование на мајкатаНема 5.3 .5 11.5 17.4 5.2 1.2 .2 7.2 11.5Основно 3.0 .4 5.5 9.2 2.5 3.3 1.2 9.7 5.5средно + .7 .0 11.8 6.2 1.4 1.1 .2 12.7 11.8Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 3.9 .3 6.9 11.2 3.0 3.5 .1 9.9 6.9Втори 2.0 .4 5.8 7.7 1.8 1.1 .3 9.0 5.8Средни 2.2 .2 7.5 10.3 2.9 1.0 .4 10.6 7.5Четврти 1.2 .3 7.9 6.4 1.6 4.3 3.3 12.4 7.9Најбогати .8 .0 18.5 4.8 1.3 1.5 .4 13.1 18.5Етничка припадностМакедонска 1.5 .2 11.6 7.8 2.0 2.3 1.6 13.4 11.6Албанска 2.8 .3 5.1 8.0 2.2 2.8 .3 8.3 5.1Ромска 5.8 .8 17.1 16.6 5.4 1.5 .5 6.9 17.1Друга етничка група 1.1 .0 5.5 11.2 1.9 .4 .0 13.4 5.5

Вкупно 2.3 .3 8.3 8.7 2.3 2.3 .8 10.6 8.3


-2SD* (MICS индикатор 6) Преовладување на недоволна тежина: број на деца под возраст од пет години, кои потпаѓаат под минус два стандарди на отстранување од медијан-тежината за возраст на NCHS/WHO стандард (умерен или тежок): број кој потпаѓа под минус три стандардни отстранувања (тежок)

-3SD* (MICS индикатор 6) Преовладување на недоволна тежина: број на деца под возраст од пет години, кои потпаѓаат под минус два стандарди на отстранување од медијан-тежината за возраст на NCHS/WHO стандард (умерен или тежок): број кој потпаѓа под минус три стандардни отстранувања (тежок)

-2SD** (MICS индикатор 7) Слабо преовладување: Број на деца под 5 кои потпаѓаат под минус две стандардни отстранувања од медијан-висината за возраста на NCHS/WHO стандардот (умерен и тежок): број кој потпаѓа под минус три стандарди отстранувања (тежок)

-3SD** (MICS индикатор 7) Слабо преовладување: Број на деца под 5, кои потпаѓаат под минус две стандардни отстранувања од медијан-висината за возраста на NCHS/WHO стандардот (умерен и тежок): број кој потпаѓа под минус три стандарди отстранувања (тежок)

-2SD*** (MICS индикатор 8) Опаѓачко преовладување: Број на деца под 5, кои потпаѓаат под минус две стандардни отстранувања од медијан-тежината за висината на NCHS/WHO стандардот (умерен и тежок): број кој потпаѓа под минус три стандардни отстранувања (тежок)

-3SD*** (MICS индикатор 8) Опаѓачко преовладување: Број на деца под 5, кои потпаѓаат под минус две стандардни отстранувања од медиан тежината за висината на NCHS/WHO стандардот (умерен и тежок): број кој потпаѓа под минус три стандардни отстранувања (тежок)

Табела А4: Употреба на подобрени извори на вода

Процентуална дистрибуција на домаќинско население, според главниот извор на вода за пиење и процент на членови на семејство кои користат подобрени извори на вода за пиење, Македонија, 2005 Подобрени извори Неподобрени

извориВкупно Подоб-

рени извори на

вода за пиење*

Со цевки во домот

Со цевки во дворот/

плац

Јавна чешма/чешма

Цевкаст бунар/широк бунар

Заштитен бунар

Заштитен извор

Пакувана вода

РегионСкопски 91.5 3.5 1.5 2.4 .1 1.0 .0 .0 100.0 100.0

Пелагониски 93.6 2.1 .4 .9 .0 2.8 .1 .1 100.0 99.9

Вардарски 83.4 7.5 .2 .6 8.2 .0 .0 .1 100.0 99.9

Североисточен 77.7 .4 .1 8.3 4.4 9.1 .0 .0 100.0 100.0

Југозападен 93.1 1.0 .1 .1 4.5 .0 .0 1.3 100.0 98.7

Југоисточен 68.2 4.3 7.2 16.9 .2 .2 .0 3.1 100.0 96.9

Полошки 88.1 1.6 0.8 7.4 .7 .0 .0 1.5 100.0 98.5

Исток 96.8 .7 .7 .0 1.4 .1 .0 .3 100.0 99.7

ЖивеалиштеУрбано 95.3 1.1 1.8 .1 .3 1.2 .0 .2 100.0 99.8

Рурално 79.7 4.3 .5 9.1 3.5 1.4 .0 1.4 100.0 98.6

Образование на глава на домаќинствоНема 75.6 8.9 5.2 3.3 5.5 .4 .0 1.1 100.0 98.9

Основно 83.5 3.8 1.6 6.1 2.0 1.6 .0 1.3 100.0 98.7

Средно + 95.1 .5 .5 1.8 1.0 1.1 .0 .0 100.0 100.0

Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 62.0 11.5 4.1 9.7 6.2 4.1 .0 2.4 100.0 97.6

Втори 89.3 .9 0.9 6.2 1.5 1.1 .0 .0 100.0 100.0

Средни 93.7 .0 1.3 2.7 .0 1.3 .0 1.0 100.0 99.0

Четврти 97.9 .0 .0 1.2 .7 .1 .0 .0 100.0 100.0

Најбогати 99.9 .0 .0 .0 .0 .0 .1 .0 100.0 100.0

Етничка припадностМакедонска 91.3 1.8 1.0 2.9 1.1 1.8 .0 .1 100.0 99.9

Албанска 85.8 3.2 .1 5.6 3.3 .9 .0 1.0 100.0 99.0

Ромска 86.3 9.0 2.4 1.2 .0 .0 .0 1.0 100.0 99.0

Друга етничка група 80.1 1.8 8.0 6.0 .1 .1 .0 3.9 100.0 96.1

Вкупно 88.6 2.5 1.3 4.0 1.7 1.3 .0 .7 100.0 99.3* Подобрување на извор на вода за пиење (MICS индикатор 11) Број на членови на домаќинство кои живеат во домаќинства кои користат подобрени извори на вода за пиење


Табела A4.1: Употреба на подобрени извори на вода и подобрена здравствено-хигиенски услови

Процент на население во домаќинства кои користат подобрени извори на вода за пиење и здравствено-хигиенски услови за отстранување на екскрети, Македонија, 2005

Процент на население во домаќинства:Употребуваат подобрени

извори на вода за пиење*Употребуваат здравствено-

хигиенски средства за отстранување на екскрети**

Употребуваат подобрени извори на вода за пиење и употребуваат здравствено-

хигиенски средства за отстранување на екскрети***

РегионСкопски 100.0 95.0 95.0Пелагониски 99.9 78.9 78.9Вардарски 99.9 90.7 90.6Североисточен 100.0 93.8 93.8Југозападен 98.7 91.8 91.6Југоисточен 96.9 85.7 82.7Полошки 98.5 99.8 98.4Исток 99.7 98.3 98.0ЖивеалиштеУрбано 99.8 96.9 96.8Рурално 98.6 87.5 86.5Образование на глава на домаќинствоНема 98.9 82.5 81.7Основно 98.7 90.3 89.3Средно + 100.0 96.5 96.5Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 97.6 77.5 75.9Втори 100.0 90.9 90.9Средни 99.0 97.3 96.3Четврти 100.0 98.7 98.7Најбогати 100.0 99.9 99.9Етничка припадностМакедонска 99.9 94.2 94.1Албанска 99.0 91.1 90.4Ромска 99.0 93.9 93.1Друга етничка група 96.1 90.4 86.6

Вкупно 99.3 92.9 92.3* Употребуваат подобрени извори на вода за пиење (MICS индикатор 11), Број на членови на домаќинство кои живеат во домаќинства кои користат подобрени извори на вода за пиење**Употребуваат здравствено-хигиенски средства за отстранување на екскрети (MICS индикатор 12), Број на членови на домаќинство кои користат подобрени здравствено-хигиенски капацитети*** Употребуваат подобрени извори на вода за пиење и употребуваат подобрени здравствено-хигиенски средства за отстранување на екскрети (MICS индикатор 11) и (MICS индикатор 12)


Табела A5: Материјал за учење

Процент на деца на возраст од 0-59 месеци, кои живеат во домаќинства кои имаат материјал за учење, Македонија, 2005Деца кои

живеат во домаќинства

со:

Дете има: Дете си игра со:

3 или повеќе не-детски книги*

3 или повеќе детски книги**

Предмети во домаќинството

Предмети и материјали надвор од

домот

Дома направени

играчки

Играчки од продавница

Не се споменати

предмети за игра

3 или повеќе вида на

предмети за игра ***

ПолМашки 48.6 47.8 4.9 6.8 15.4 65.4 9.8 .5Женски 53.4 50.3 6.3 5.2 22.9 63.5 5.0 .5РегионСкопски 41.2 47.0 6.6 4.8 21.3 66.0 4.3 .6Пелагониски 60.3 56.5 7.0 6.2 12.2 60.8 13.8 .0Вардарски 30.4 61.5 .0 8.0 2.9 81.3 7.8 .0Североисточен 46.3 33.1 3.0 2.3 18.7 72.1 4.2 .0Југозападен 64.8 61.2 9.6 5.3 8.2 67.2 11.2 .3Југоисточен 61.3 55.3 3.5 9.7 8.5 67.3 12.2 .5Полошки 55.6 33.3 3.4 8.1 30.4 50.2 10.5 .3Исток 71.1 68.9 7.8 7.1 27.8 65.9 2.8 1.7ЖивеалиштеУрбано 51.6 59.9 4.6 5.9 17.2 68.0 8.1 .7Рурално 49.8 35.9 6.7 6.3 20.9 60.4 7.0 .2Возраст0-23 месеци 45.2 41.9 5.2 2.0 14.6 60.0 19.4 .224-59 месеци 53.8 52.7 5.7 8.2 21.2 66.9 1.2 .6Образование на мајкатаНема 24.4 10.9 7.4 12.9 26.2 38.0 16.9 .1Основно 42.7 29.2 6.5 7.4 19.0 62.2 7.9 .6Средно + 67.3 84.5 3.8 2.9 17.4 72.8 5.3 .4Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 30.5 21.3 8.7 8.9 17.6 55.7 10.5 .2Втори 52.9 40.4 5.0 6.7 26.0 57.6 6.4 .2Средни 55.4 51.1 3.7 2.1 16.6 70.1 9.8 .3Четврти 55.0 73.3 4.8 5.8 18.1 71.4 5.3 1.4Најбогати 82.2 88.9 2.8 5.1 13.6 78.5 2.4 .4Етничка припадностМакедонска 71.4 77.6 5.0 5.2 16.7 67.7 7.6 .4Албанска 42.4 26.5 6.7 6.3 21.4 61.2 7.3 .6Ромска 36.5 32.0 6.3 8.2 28.1 47.2 16.6 1.2Друга етничка група 23.1 52.9 2.0 7.0 11.5 75.3 4.3 .0Вкупно 50.8 48.9 5.5 6.1 18.9 64.5 7.6 .5

* MICS индикатор 49: Поддршка во учењето: нема детски книги – Број на домаќинства со три или повеќе недетски книги.** MICS индикатор 48: Поддршка во учењето: детски книги – Број на домаќинства со три или повеќе детски книги*** MICS индикатор 50: Поддршка во учењето: материјал за игра – Број на домаќинства со три или повеќе материјали наменети за игра


Табела A6: Влез во основно образованиеПроцент на деца на возраст за влез во основно училиште, кои одат во прво одделение, Македонија, 2005

Процент на деца на возраст за влез во основно училиште кои тековно

посетуваат прво одделение 1*ПолМашки 95.8Женски 94.6РегионСкопски 96.3Пелагониски 82.8Вардарски (*)Североисточен (*)Југозападен 98.7Југоисточен (73.9)Полошки 97.5Исток (93.5)ЖивеалиштеУрбано 94.4Рурално 96.2Образование на мајкатаНема 82.6Основно 96.6Средно + 98.2Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 86.3Втори 98.9Средни 96.5Четврти 99.0Најбогати (98.1)Етничка припадностМакедонска 96.2Албанска 97.4Ромска 63.1Друга етничка група (93.0)

Вкупно 95.2

* MICS индикатор 54:– нето-стапка на влез во основно образование – Број на деца на возраст за влез во училиште кои тековно посетуваат прво одделение

Табела A7: Сооднос на нето-посетување на основно училиште

Процент на деца на возраст за основно-образование** кои посетуваат основно или средно училиште (НАР), Македонија,, 2005 Машки Женски Вкупно

Сооднос на нето-

посетување




посетување Регион Скопски 97.7 94.5 96.2Пелагониски 86.0 78.1 81.4Вардарски 97.9 99.4 98.8Североисточен 93.6 92.8 93.3Југозападен 99.2 99.3 99.3Југоисточен 90.8 67.2 81.3Полошки 99.2 97.2 98.3Исток 97.4 95.7 96.7ЖивеалиштеУрбано 95.3 89.3 92.6Рурално 97.8 96.3 97.0Возраст7 96.3 95.5 95.98 95.8 90.4 93.49 97.6 97.9 97.710 97.7 90.5 93.811 95.8 90.5 92.912 97.7 94.2 96.113 95.6 96.5 95.914 97.3 91.6 94.0Образование на мајкатаНема 79.5 82.5 81.3Основно 96.9 92.8 94.9Средно + 99.9 99.4 99.7Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 89.9 82.1 86.2Втори 98.7 94.1 96.5Средни 99.6 96.7 98.2Четврти 98.8 99.8 99.4Најбогати 99.9 100.0 99.9Етничка припадностМакедонска 99.1 95.7 97.5Албанска 98.0 97.7 97.8Ромска 65.9 57.8 61.1Друга етничка група

89.7 67.7 81.9

Вкупно 96.6 93.2 94.9

**Сооднос на нето-посетување: MICS индикатор 55 – Број на деца на возраст за основно образование кои тековно посетуваат основно или средно образование


Табела A8: Сооднос на нето-посетување на средно училиште

Процент на деца на средношколска возраст**кои посетуваат средно училиште или повисоко (НАР), Македонија, 2005

Машки Женски ВкупноСооднос на нето-





посетување *

Регион

Скопски 64.9 62.8 63.9

Пелагониски (58.5) 74.1 63.5

Вардарски (*) (64.6) 45.8

Североисточен (92.2) 81.3 86.9

Југозападен (57.3) 60.5 59.0

Југоисточен (25.5) 49.3 36.5

Полошки 55.2 67.8 60.2

Исток (*) 89.4 89.2

ЖивеалиштеУрбано 64.1 77.5 71.4

Рурално 55.6 56.4 55.9

Возраст15 63.3 71.2 65.9

16 71.7 74.4 73.1

17 44.0 75.1 60.1

18 55.4 52.2 53.8

Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 33.0 34.6 33.7

Втори 47.6 55.8 51.2

Средни 71.4 70.6 71.1

Четврти (83.4) 88.1 86.0

Најбогати (85.9) 92.6 89.6

Етничка припадностМакедонска 63.1 82.4 73.7

Албанска 61.4 50.8 57.4

Ромска 15.7 20.5 17.4

Друга етничка група (46.3) 28.4 39.8

Вкупно 58.8 67.8 63.0

*Сооднос на нето-посетување: MICS индикатор 56- број на деца на средношколска возраст кои тековно посетуваат средно образование или повисоко (средношколската возраст опфаќа опсег од 15 до 18 години)

Табела A9: Деца на возраст за средно училиште кои посетуваат основно училиште

Процент на деца на возраст за средно училиште** кои посетуваат основно училиште, Македонија, 2005

Машки Женски Вкупно Процент кои

посетуваат основно

училиште

Процент кои посетуваат

основно училиште

Процент кои посетуваат

основно училиште

Регион Скопски 4.8 2.4 3.7Пелагониски (.4) .0 .3Вардарски (*) (.2) .5Североисточен (.1) .0 .1Југозападен (13.4) 1.3 7.2Југоисточен (.0) .1 .1Полошки 12.0 1.2 7.7Исток (*) .5 2.0ЖивеалиштеУрбано 2.1 1.2 1.6Рурално 7.0 .7 4.6Возраст**15 12.3 4.7 9.716 4.4 .2 2.217 .0 .0 .018 1.1 .1 .6Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 4.8 1.0 3.3Втори 4.5 .2 2.6Средни 5.3 1.6 3.8Четврти (13.2) 1.1 6.5Најбогати (.7) 1.3 1.0Етничка припадностМакедонска 1.0 .5 .7Албанска 9.7 1.9 6.8Ромска 3.8 3.5 3.7Друга етничка група

(3.6) .2 2.4

Вкупно 5.2 1.0 3.2

** Возраст 15, 16, 17, 18


Табела A10: Завршено основно образование и премин во средно образование

Стапка на завршување основно училиште и стапка на преминуванње во средно училиште, Македонија, 2005

Нето-стапка на

завршување основно

училиште*

Стапка на преминување

во средно образование**

Пол Машки 85.0 93.7Женски 80.8 96.1РегионСкопски 80.0 88.9Пелагониски 94.4 100.0Вардарски 100.0 98.6Североисточен 61.3 97.8Југозападен 79.2 86.3Југоисточен 84.8 99.2Полошки 80.9 97.4Исток 98.8 99.6ЖивеалиштеУрбано 81.3 95.1Рурално 83.3 94.1Образование на мајкатаНема 75.7 100.0Основно 79.0 99.1Средно + 98.3 96.3Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 61.9 91.7Втори 87.8 99.2Средни 92.1 84.2Четврти 75.8 99.7Најбогати 99.6 97.9Етничка припадностМакедонска 86.6 99.7Албанска 80.5 90.8Ромска 44.6 26.9Друга етничка група 84.3 98.5

Вкупно 82.6 94.6

* Нето-стапка на завршување основно училиште MICS индикатор 59 – Број на деца (од која било возраст) кои посетуваат последна година од основно училиште (со исклучок на повторувачите)**Стапка на преминување во средно образование MICS индикатор 58 – Број на деца кои биле во последната година од основно училиште претходната година кои посетуваат средно училиште

Табела A11: Полов паритет во образованието

Сооднос на девојчиња и момчиња кои посетуваат основно образование и сооднос на момчиња и девојчиња кои посетуваат средно образование, Македонија, 2005

Нето- посетеност на основно

училиште (НАР)

девојчиња

Нето- посетеност на основно

училиште (НАР),

момчиња

Индекс на полов

паритет (ИПП) за основно

училиште НАР*

Нето- посетеност

на средно училиште

(НАР) девојчиња

Нето- посетеност

на средно училиште

(НАР), момчиња

Индекс на полов

паритет (ИПП) за

средно училиште

НАР **РегионСкопски 94.5 97.7 .97 62.8 64.9 .97Пелагониски 78.1 86.0 .91 74.1 (58.5) (1.27)Вардарски 99.4 97.9 1.02 (64.6) (*) (*)Североисточен 92.8 93.6 .99 81.3 (92.2) (.88)Југозападен 99.3 99.2 1.00 60.5 (57.3) (1.06)Југоисточен 67.2 90.8 .74 49.3 (25.5) (1.94)Полошки 97.2 99.2 .98 67.8 55.2 1.23Исток 95.7 97.4 .98 89.4 (*) (*)ЖивеалиштеУрбано 89.3 95.3 .94 77.5 64.1 1.21Рурално 96.3 97.8 .99 56.4 55.6 1.01Образование на мајкатаНема 82.5 79.5 1.04 - - -Основно 92.8 96.9 .96 - - -Средно + 99.4 99.9 1.00 - - -Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 82.1 89.9 .91 34.6 33.0 1.05Втори 94.1 98.7 .95 55.8 47.6 1.17Средни 96.7 99.6 .97 70.6 71.4 .99Четврти 99.8 98.8 1.01 88.1 (83.4) (1.06)Најбогати 100.0 99.9 1.00 92.6 (85.9) (1.08)Етничка припадностМакедонска 95.7 99.1 .97 82.4 63.1 1.31Албанска 97.7 98.0 1.00 50.8 61.4 .83Ромска 57.8 65.9 .88 20.5 15.7 1.31Друга етничка група

67.7 89.7 .75 28.4 (46.3) (.61)

Вкупно 93.2 96.6 .96 67.8 58.8 1.15* Индекс на полов паритет (ИПП) за основно училиште MICS индикатор 61** Индекс на полов паритет (ИПП) за средно училиште l MICS индикатор 61MICS индикатор 61: сооднос на девојчиња во основно и средно образование


Табела A12: Детски труд

Процент на деца на возраст од 5-14 години, кои се вклучени во трудови активности според вид на работа, Македонија, 2005

Работи надвор од домаќинство

Домашни обврски за

28+ часа/ неделно

Работа во семеен бизнис

Вкупен детски труд*

Платена работа

Неплатена работа

Пол Машки .1 4.1 .0 3.1 6.8Женски .2 2.5 .1 2.2 4.6РегионСкопски .1 .7 .0 1.6 2.4Пелагониски .2 6.6 .0 8.3 13.1Вардарски .0 .2 .0 14.6 14.8Североисточен .1 .5 .0 .8 1.4Југозападен .0 4.7 .0 1.6 5.0Југоисточен .0 .2 .0 .4 .6Полошки .2 8.2 .1 .1 8.6Исток .4 .6 .0 6.5 7.5ЖивеалиштеУрбано .1 2.6 .1 3.9 6.6Рурално .1 4.0 .0 1.5 4.8Возраст5-11 години .2 4.5 .0 4.0 8.112-14 години .0 .9 .0 .1 1.0Учество во училиштеДа .1 3.6 .0 3.1 6.4Не .2 1.4 .0 .5 2.2Образование на мајкатаНема .3 1.2 .0 .4 2.0Основно .1 3.6 .0 1.0 4.5Средно + .0 3.2 .1 7.0 9.5Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни .3 3.4 .0 1.8 4.1Втори .1 4.5 .0 .1 4.6Средни .1 4.8 .1 4.8 9.8Четврти .1 1.5 .0 .9 2.5Најбогати .0 1.5 .0 7.8 9.3Етничка припадностМакедонска .1 1.8 .1 3.5 4.9Албанска .1 4.4 .0 .9 5.3Ромска 1.2 3.4 .0 2.0 6.6Друга етничка група

.0 3.5 .0 10.7 12.1

Вкупно .1 3.3 .0 2.7 5.7

*Вкупен детски труд MICS индикатор 71 –Број на деца на возраст од 5-14 години, кои се вклучени во детски труд


Табела A13: Работници-ученици и ученици-работници Процент на деца на возраст од 5-14 години кои се работници-ученици и ученици-работници, Македонија, 2005

Процент на деца во детски труд*

Процент на деца кои посетуваат

училиште***

Број на деца на возраст од 5-14

години

Процент на деца работници кои исто

така посетуваат и училиште **

Број на деца работници на

возраст од 5-14

Процент на ученици кои се вклучени и во

детски труд****Пол Машки 6.8 86.5 2034 95.0 138 7.4Женски 4.6 82.7 1915 93.0 88 5.1Регион 2.4 83.3 1171 (77.1) 28 2.2Скопски 13.1 75.2 332 96.6 44 16.9Пелагониски 14.8 92.1 173 (*) 26 16.0Вардарски 1.4 81.3 259 (*) 4 1.6Североисточен 5.0 87.9 643 (97.3) 32 5.6Југозападен .6 77.8 276 (*) 2 .6Југоисточен 8.6 88.7 791 95.6 68 9.3Полошки 7.5 87.6 304 (*) 23 8.2ИстокЖивеалиште 6.6 80.0 1962 92.4 130 7.6Урбано 4.8 89.2 1987 96.7 96 5.2Возраст5-11 години 8.1 79.3 2624 94.2 212 9.612-14 години 1.0 95.3 1325 (*) 14 1.0Образование на мајкатаНема 2.0 64.7 370 (46.8) 8 1.5Основно 4.5 85.9 2466 94.3 112 5.0Средно + 9.5 88.6 1112 97.5 106 10.5Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 4.1 75.9 1097 88.0 45 4.8Втори 4.6 86.4 836 (95.5) 39 5.1Средни 9.8 91.0 746 (100.0) 73 10.7Четврти 2.5 90.0 727 (90.7) 18 2.5Најбогати 9.3 83.8 543 (*) 50 10.1Етничка припадностМакедонска 4.9 86.9 1567 94.7 76 5.3Албанска 5.3 86.9 1902 96.9 102 6.0Ромска 6.6 55.0 186 (51.4) 12 6.1Друга етничка група 12.1 77.1 294 (*) 36 15.7

Вкупно 5.7 84.7 3949 94.2 226 6.4

*Вкупен детски труд MICS индикатор 71 –Број на деца на возраст од 5-14 години кои се вклучени во детски труд

**Процент на деца работници кои посетуваат и училиште MICS индикатор 72: Број на деца на возраст од 5-14 години вклучени во активности на детски труд кои посетуваат училиште

*** Процент на деца на возраст 5-14

**** Процент на ученици кои, исто така, се вклучени во детски труд MICS индикатор 73: Број на деца на возраст од 5-14 години кои посетуваат училиште, а кои се вклучени во активности на детски труд


Табела A14: Вакцинација според историски карактеристики

Процент на деца на возраст од 18-29 месеци тековно вакцинирани против детски болести, Македонија, 2005 Процент на деца кои добиваат: Број на деца

на возраст од 18-29 месеци

БСЖ ДПТ1 ДПТ2 ДПТ3 Полио1 Полио2 Полио3 сипаници Сите Ниедна Процент во здравствена

картаПолМашки 97.9 95.7 93.2 86.6 96.5 94.4 82.3 88.3 71.5 1.0 70.5 401

Женски 98.0 97.3 95.2 89.7 97.4 95.4 90.0 88.5 78.9 1.0 79.0 483

ЖивеалиштеУрбано 97.5 97.0 95.0 89.5 96.1 95.1 91.7 89.2 80.4 1.5 82.6 479

Рурално 98.5 96.0 93.3 86.7 98.0 94.9 80.1 87.6 69.5 .3 66.3 406

Образование на мајкатаНема 91.2 88.4 86.1 83.3 90.8 87.9 84.4 70.8 64.6 5.3 68.8 42

Основно 98.6 97.2 94.9 87.0 97.3 94.8 83.8 87.6 72.5 .7 71.5 533

Средно + 97.8 96.6 94.3 91.1 97.2 96.2 91.1 91.9 81.7 .9 82.1 309

Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 95.9 93.9 91.6 85.2 94.7 90.2 75.1 79.8 60.1 2.8 67.1 220

Втори 98.8 97.4 96.2 93.8 98.1 97.3 92.1 92.2 84.0 .0 83.8 239

Средни 100.0 99.4 96.7 88.5 99.1 98.2 91.2 88.9 79.2 .0 73.2 176

Четврти 97.9 96.5 93.3 85.3 95.9 93.4 89.1 91.4 79.1 .7 81.4 154

Најбогати 96.9 95.7 92.9 85.5 97.7 97.7 85.9 93.2 77.1 1.2 65.1 95

Етничка припадностМакедонска 98.5 97.6 96.9 95.3 97.8 97.5 94.1 93.7 88.3 .9 89.8 351

Албанска 97.8 96.3 92.7 82.3 96.4 93.1 78.8 86.2 65.0 1.0 61.4 439

Ромска 95.6 91.1 85.4 82.6 94.3 88.5 84.8 74.7 66.4 3.4 75.5 40

Друга етничка група

97.0 96.2 94.2 89.8 98.5 96.5 93.3 80.5 76.2 .0 90.8 55

Вкупно 98.0 96.6 94.3 88.3 97.0 95.0 86.4 88.4 75.5 1.0 75.1 884

Табела A15: Рано детско образованиеПроцент на деца на возраст од 36-59 месеци кои посетуваат некаков вид на програми за организирано рано детско образование и процент на првоодделенци кои посетуваат претшколска настава, Македонија, 2005

Процент на деца на возраст од 36-59 месеци кои тековно посетуваат рано

детско образование*

Процент на деца кои посетуваат прво одделени, а кои посетувале претшколска

програма претходната година**

Број на деца кои посетуваат прво одделение

Пол Машки 15,1 86,9 143Женски 5,8 63,6 132ЖивеалиштеУрбано 18,5 77,2 152Рурално 1,5 73,8 123Квинтили на индекс на богатствоНајсиромашни 1,4 83,0 83Втори 9,0 80,2 47Средни 4,5 75,2 35Четврти 21,7 63,4 86Најбогати 24,7 (*) 23Етничка припадностМакедонска 16,9 77,3 142Албанска 1,5 76,5 118Ромска 3,5 56,6 6Друга етничка група 25,0 (*) 9

Вкупно 10,7 75,7 275

* MICS индикатор 52 претшколска посетеност – Број на деца на возраст од 36-59 месеци кои посетуваат некоја форма на програма за рано детско образование** MICS индикатор 53 подготвеност за училиште – Број на деца во прво одделение кои посетувале некаква форма на претшколска настава претходната година


АНЕКС 3

ЗОУД Анкета за мерење на детската сиромаштија: Надминување на ограничувањата во самоизвестени мерки на детска сиромаштијаДодека влијанието на социјалните нееднаквости врз здравјето и кај млади деца и кај возрасни е доста добро познато (Mackenbach, Kunst, Cavelaars, Groenhof & Geurts, 1997; Marmot et al., 1991), има недостиг од доследност во таквите наоди во однос на адолесцентите. Ова го имаат наведено некои од истражувачите до хипотезата дека адолесценцијата е период на социјална еквилизација во здравјето (Вест, 1997), врз основа на претпоставката дека како што младите луѓе се стекнуваат со независност, влијанието на социоекономскиот статус на нивните родители се намалува, а врсниците се јавуваат како поважна референтна група. Во овој транзиционен период, влијанието на традиционалните социоекономски процеси бидува разводнувано од други развојни процеси.

Но, студиите за потврда во врска со здравствената нееднаквост врз основа на податоците од ЗОУД Анкетата не ја верификуваат оваа хипотеза ( (Torsheim, Currie & Haugland, 2001).

Овие истражувачи ги наоѓаат можните методолошки причини за оваа недоследност во конвенционалниот пристап кон мерењето на социоекономскиот стаус (СЕС) на семејствата на адолесцентите, класифицирани според статусот на главата на домаќинството, во смисла на приход на родителите, материјална лишеност, ниво на образование или занимање. Известувањето на самите адолесценти за занимањето и образованието на своите родители, добиено во поставката на анкетата, може да се покаже непрецизно (Currie, Elton, Todd, & Platt, 1977; Goodman et al., 2000) или поврзано со висок степен на недостиг од податоци (Currie et al., 1997). Некои од адолесцентите може да немаат доволно сознанија за социоекономскиот статус на родителите или, пак, може да не сакаат да ги наведат овие индикатори. Од оваа перспектива, недоследните наоди може да одразуваат ниска сигурност или валидност на конвенционалните СЕС-индикатори, наместо социјална еквилизација.

Во одговор на горните мерни проблеми, истражувачите на ЗОУД (Currie et al., 1997; West, 1997) ја имаат идентификувано потребата

од алтернативни начини на мерење на социоекономскиот статус (СЕС) кај младите луѓе. Скалата на семејно изобилство (Currie et al.,1997) дава таква мерка на СЕС, која не бара известување за статусот на родителите во однос на образование и занимање, или приход, мерка која се има покажано како валиден инструмент во проучувањето на социоекономските градиенти кај здравјето на адолесцентите.

Скалата за изобилство во семејството (СИС) беше прифатена за меѓународна употреба и сега преставува склоп од четири индикатори: број на празници во претходната година, сопственост врз автомобил од страна на семејството, број на компјутери дома и сопствена спална соба (Currie, 1998, 2001). Наодите сугерираат дека овој индекс е помалку подложен на неодговарање, отколку конвенционалното адолесцентно известување за занимањето и приходниот статус на родителите (Currie et al., 1997) и дека скалата за изобилство во семејството дава информации кои им се блиски на повеќето млади луѓе.

Покрај тоа, СИС е еколошки повалидна, отколку податоците за приходот на родителите, затоа што е заснована врз фактичкиот семеен контекст во кој живее младата личност. Студии за потврда меѓу СИС и другите мерки за националното богатство (како бруто-домашниот производ, медијан-приходите и други индикатори) сугерират дека СИС има потенцијал како нов стандард за мерење на имотноста на адолесцентите (Boyce et al., 2006). Анализите покажуваат дека: (a) СИС-индикаторите и индексите за земјата се во силна корелација со макроекономските индикатори; (б) СИС-индексите на земјата се во силна корелација со индикаторите за здравјето на населението; и СИС-нивоата на земјата одразуваат високо стабилни економски атрибути на земјата. Заедно, овие причини даваат надеж за расположивост на валидни и лесни за одговарање СЕС-мерки, кои можат да помогнат во решавањето на недоследните докази за социјалните нееднаквости во однос на здравјето на адолесцентите.

Асоцирањето на сиромаштијата со бројни индикатори за добросостојбата на децата

Во лонгитудиналните студии, материјалната имотност на родителите во раната адолесценција се асоцира со саморангирано здравје на возрасните, што сугерира дека имотноста на семејството во раната адолесценција може да има долгорочни ефекти врз здравјето. Во една меѓусекторска студија за северноамерикански адолесцентни популации, материјалната имотност на семејството беше димензијата која покажала најмногу доследна асоцијација со индикатори на


морбидитет (Goodman, 1999), вклучувајќи го и саморангираното здравје и дебелината.

Скалата на изобилство на семејството се користи за да се испитаат нееднаквостите во широк опсег на здравствени индикатори во ЗОУД-студијата. Ниското изобилство беше поврзано со намален ризик од повреди кои бараат медицински третман и особено за повреди врзани за спорт (Pickett at al., 2005), но со зголемен ризик од повреди во тепачка; најдено е дека деца со понизок СИС пијат повеќе освежителни пијалаци и храна со висок процент на шеќер, спореден со децата со повисок СИС (Inchley et al., 2001; Mullan and Currie, 2000). Висок СИС е застапник на често миење заби (над два пати во денот) (Maes et al, 2006) и учество во умеренни (Holstein et al., 2004) или строги физички активности (Inchley et al., 2005, Mullan and Currie, 2000).

Слабото самоизвестено здравје (Torsheim et al., 2004; Holstein et al, 2004; Torsheim et al., 2006) и слаба умствена добросостојба (не се чувствува среќно, не се чувствува сигурно и се чувствува безнадежно) (Mullan and Currie, 2000) се смета дека преовладуваат кај материјално лишените адолесцентите низ земјите. Но, не е најдена конзистентна низ-национална слика во врска со СИС и пушењето (Mullan and Currie, 2000; Holstein el al., 2004), а сликата на употреба на алкохол е сложена. Кај момчињата, низок СИС се асоцира со почесто пиење, но висок СИС со почесто опијанување. Пиењето на девојките не беше асоцирано со СИС (Richter et al., 2006). Главно, овие студии се низ- национални, иако малку се базираат на национални податоци.

Во најново време, СИС се употребува за испитување на збирните нееднаквости во известеното здравје и навиките за јадење на ниво на земја. Децата кои живеат во посиромашни земји и земји со големи социоекономски нееднаквости имаат послабо самоизвестено здравје (Torsheim et al., 2004; 2006). Поголемо консумирање на овошје е откриено во поизобилните земји (Vereecken et al., 2005).

АНЕКС 4Опис на примерокот ЗОУДМакедонскиот примерок за Националната ЗОУД-студија (2006) е систематски и стратифициран примерок, со училишта како единици за анализа и два наставни јазика како стратум. Дизајнот на примерокот обезбедува соодветна полова и етничка застапеност на целното население, низ три возрасни групи- 11, 13 и 15 години. Бил

анкетиран вкупен број од 5,281 ученици од 144 училишта, со околу 1/3 испитаници за секоја возрасна категорија. Половина од испитаниците биле машки и половината женски. Што се однесува до наставниот јазик, ¾ од испитаниците учат на македонски наставен јазик, додека ¼ од нив на албански наставен јазик. Примерокот ќе се користи за известување во врска со детската сиромаштија во Македонија.

Македонски ЗОУД примерок, 2006 (возраст/пол)Возраст на децата Вкупно

11 13 15Пол Момче 854 841 934 2,629

49.9% 49.4% 50.0% 49.8%Девојче 856 861 935 2,652

50.1% 50.6% 50.0% 50.2%N 1,710 1,702 1,869 5,281

Македонски ЗОУД примерок, 2006 (наставен јазик)Вкупно

Јазик Македонски 74.0%Албански 24.9%Ромски*1 1.1%

N=5,281 од примерокот.

АНЕКС 5

ЗОУД 2006 ПрашалникЗОУД 2006 Прашалникот е развиен од страна на меѓународна истражувачка мрежа како стандарден прашалник. За целите на студијата, употребени се следните ЗОУД-скали и ставки.

Опис на ЗОУД скали/ставки за мерење сиромаштија:

Скалата за изобилство на семејството (СИС) – мерка на имотноста на семејството, комплет од четири индикатори: “Дали твоето семејство има автомобил, комбе или камион?” (Не [0]; Да, една [1]; Да, две или повеќе[2]); “Дали имаш своја сопствена спална соба само за себе“? (Не [0]; Да [1]); “Во последниве 12 месеци, колку пати си патувал на одмор со семејството?“ (Воопшто не [0]; Еднаш [1]; Двапати [2]; Повеќе од два пати [3]); “Колку компјутери има твоето семејство? “ (Ниеден [0]; Еден [1]; Два [2]; Повеќе од два [3]). Се пресметува комбиниран СИС-резултат за секој студент и тоа врз основа на неговите или нејзините одговори на овие четири ставки. Кога четирите индикатори ќе се комбинираат во линеарен комбиниран резултат, скалата на изобилство на семејството оди од 0 (најниско изобилство) до 9 (највисоко изобилство).


Ставка за занимање на родителите – мерка на СИС-проценета преку две ставки: “Дали татко ти/мајка ти се вработени?” (Да [1]; Не [2]; Не знам [3]; Немам или не го гледам татко ми [4]); “Ако ДА, те молам кажи каде тој/таа работи и точно каква работа тој/таа врши таму?”

Ставка на согледана имотност на семејството – мерка за согледувањата на младите луѓе за социоеконмската положба на нивното сопствено семејство: “Колку добро мислиш дека стои твоето семејство?” Опциите за одговор се: Многу добро стои [1]; Доста добро стои [2]; Просечно [3]; Не толку добро [4]; Воопшто не стои добро [5].

Ставка за сиромаштија во храна – специфична мерка на сиромаштија која се однесува на неможноста да се има соодветна и хранлива диета заради прашање на можност да си се дозволи такво нешто и пристап до храна: “Некои млади луѓе одат на училиште или во кревет гладни, бидејќи дома нема доволно храна. Колку често тоа ти се случува тебе?” Опциите за одговор се: Секогаш [1]; Често [2]; Просечно [3]; Понекогаш [4]; Никогаш [5].

Ставка за семејна структура – мерење на составот на домаќинството: “Сите семејства се различни (на пример, не секој живее со обата родители, понекогаш луѓето живеат со еден родител, или имаат два дома или живеат со две семејства) и ние би сакале да знаеме за твоето. Те молиме да го одговориш првото прашање за домот во кој живееш цело или повеќето од времето и одбележи ги луѓето кои живеат таму.” Опциите за одговор се: Мајка [1]; Татко [2]; Маќеа (или девојка на таткото) [3]; Очув (или момчето на мајка ти) [4]; Баба [5]; дедо [6]; Јас живеам во старателско семејство или дом за деца [7]; Некој друг или на друго место: те молиме да го запишеш [8]; Брат [9]; Сестра [10].

Описи на скали/ставки за мерење на состојби и однесувања врзани за здравјето

Општо здравје

Ставка за Самоизвестено општо здравје- мерка на согледување на сопственото здравје: Што би рекол/рекла за тоа какво е твоето здравје…? Опциите за одговор се: Одлично [1]; Добро [2]; Просечно [3]; Слабо [4].

Индекс за ментално здравје – неклиничка мерка за статусот на менталното здравје и психолошката добросостојба на деца и адолесценти. Се состои од 10 ставки со категории на одговори од пет точки: Кога размислуваш за минатата недела... “Се чувствуваше фит и добро?”; “Дали си се чувствувал полн со

енергија?”; “Си се чувствувал тажен?”; “Си се чувствувал осамен?”; “Си имал доволно време за себе?”; “Можеше да ги правиш во твоето слободно време оние работи кои сакаш да ги правиш?”; “Дали родителите се однесувале фер кон тебе?”; Си се забавувал ли со пријателите“?”; “Дали добро ти одеше во училиште?”; “Дали беше во состојба да обрнеш внимание?” Опциите за одговор се: Никогаш [1]; Ретко [2]; Доста често [3]; Секогаш [4].

Здравствени поплаки – неклиничка мерка за ментално и физичко здравје. Листата вклучува физички и психолошки симптоми: Во последните 6 месеци: колку често си имал: Главоболка; Болки во стомакот; Лошо расположен; Нервозен? Опциите за одговор се:

Скоро секој ден [1]; Повеќе од еднаш неделно [2]; Скоро секоја недела [3]; Скоро секој месец [4]; Ретко или никогаш[5].

Исхрана и физичка активност

Ставка на зачестеност на храна - мерка на шеми на диети: “Обично колку пати неделно јадеш или пиеш овошје, зеленчук, благо, кока-кола или друг освежителен пијалак кој содржи шеќер?” Опциите за одговор се: Никогаш [1]; Помалку од еднаш неделно [2]; Еднаш неделно [3]; 2-4 дена неделно [4]; 5-6 дена неделно [5]; еднаш дневно[6], секој ден [7]; секој ден, повеќе од еднаш [8].

Ставка за физичка активност- мерка за умерена и енергична физичка активност: “Во последниве 7 дена, колку дена си бил физички активен, вкупно најмалку 60 минути на ден?” Опциите за одговор се: 0 дена [1]; 1 [2]; 2 [3]; 3 [4]; 4 [5]; 5 [6]; 6 [7]; 7 дена [8].

Ризични однесувања

Ставка за пушење тутун – мерка на зачестеност со која адолесцентите сега пушат тутун: „Колку често пушиш тутун сега”? Категориите на одговор се: Не пушам [1]; Секој ден [2]; Барем еднаш неделно, но не секој ден [3];помалку од еднаш неделно [4].

Ставка за употреба на алкохол – мерка за зачестеноста со која адолесцентитте сега пијат алкохол: “Колку често сега пиеш нешто алколоно, како пиво, вино, ракија, алкопоп? Обиди се да ги вклучиш и оние пати кога си испил само мало количество”. Опциите за одговор се: Секој ден [1]; Секоја недела [2]; Секој месец [3]; Ретко [4]; Никогаш [5].

Ставка пијанство - мерка за зачестеноста на „опијанување“ во текот на животот: “Дали некогаш си испил толку многу алкохол што навистина си бил пијан?” Опциите за одговор се: Не, никогаш [1]; Да еднаш [2]; Да 2-3 пати [3]; Да 4-10 пати [4]; Да повеќе од 10 пати [5].


Ставка за употреба на канабис – мерка на преовладување на употреба на канабис во текот на животот: “Дали некогаш во животот си земал канабис?” Опциите за одговор се: Никогаш [1]; Еднаш или два пати [2]; 3 дo 5 пати [3]; 6 до 9 пати [4]; 10 до 19 пати [5]; 20 до 39 пати [6]; 40 пати или повеќе [7].

Ставка сексуално здравје – мерка за преовладување на сексуални односи: “Дали некогаш си има сексуални односи”? Опциите за одговор се: Да [1]; Не [2].

Насилство и повреди

Ставка за зачестеност на физичко насилство – мерка за преовладувањето на физички тепачки: “Во текот на последните 12 месеци, колку пати физички си се тепал”? Опциите за одговор се: Не сум учестевувал во физичка тепачка во последните 12 месеци [1]; 1 пат [2]; 2 пати [3]; 3 пати [4]; 4 пати и повеќе[5].

Ставка на зачестеност на малтретирање - мерка на преовладување на малтретирање во односите со врсниците: “Колку често си учествувал во малтретирањето на друг ученик(ци) во училиште, во последните неколку месеци”? Опциите за одговор се: Не сум малтретирал други ученици во училиште во последниве неколку месеци [1]; Се случило само еднаш или двапати [2]; 2 или 3 пати месечно [3]; Околу еднаш неделно [4]; Неколку пати неделно[5].

Ставка за зачестеност да се биде малтретиран - мерка на преовладувањето да се биде малтретиран во односите со врсниците: “Колку често те малтретирале во училиште во последниве неколку месеци?” Опциите за одговор се: Не сум бил малтретиран во училиште во последниве неколку месеци [1]; Се има случено еднаш или двапати [2]; 2 или 3 пати месечно [3]; околу еднаш неделно [4]; Неколку пати неделно [5].

Ставка на зачестеност на лекарски третирана повреда – мерка на преовладувањето на лекарски третирани повреди: “Во текот на последните 12 месеци, колку пати си бил повреден и си морал да бидеш третиран од доктор или сестра?” Опциите за одговор се: Не сум бил повреден во последните 12 месеци [1]; 1 пат[2]; 2 пати [3]; 3 пати [4]; 4 пати и повеќе [5].

Општо задоволство од животот

Ставка за задоволство од животот – мерка на општото задоволство од животот, како индикатор на добросостојба: На горниот дел од скалилото е оценка 10 и тоа е најдобар можен живот за тебе и на дното е 0, како најлош можен

живот за тебе. Општо семено, каде сметаш ти дека се наоѓаш во моментот?

0 Најлош можен живот [1]; 1 [2]; 2 [3]; 3 [4]; 4 [5]; 5 [6]; 6 [7]; 7 [8]; 8 [9]; 9 [10]; 10 Најдобар можен живот [11].

Ставка за среќа – мерка на општото задоволство од животот, како индикатор на добросостојбата: Општо земено, какво чувство имаш за твојот живот во последно време?

Опциите за одговор се: Се чувствувам многу среќен/а [1]; Се чувствувам доста среќен/а [2]; не се чуствувам толку добро [3]; не сум среќен воопшто [4].

Социјални индикатори за здравјето

Односи родител - дете

Ставка за комуникација со родителите - мерка на квалитетот на односите родител-дете: Колку ти е лесно да зборуваш со следниве лица за работи кои навистина те вознемируваат? Татко/мајка. Категориите на одговори се: Многу лесно [1]; Лесно [2]; тешко [3]; Многу тешко [4]; Немам или не го гледам тоа лице [5].

Ставки за врзување со родителите – мерка на квалитетот на приврзаноста меѓу младите луѓе и родителите: Мајка ми/татко ми: ги разбира моите проблеми и грижи; прави подобро да се чувствувам кога сум вознемирен/а. Категориите на одговори се: речиси секогаш [1]; Понекогаш [2]; Никогаш [3]; Немам или не ја гледам мајка ми/татко ми [4].

Односи со врсници

Ставка на број на блиски пријатели: мерка на бројот на блиски пријатели: Сега, колку блиски машки и женски пријатели имаш? Опциите за одговор се: Ниеден [1]; еден [2]; два [3]; три или повеќе [4].

Ставка за зачестеност на контакт со врсници- мерка на зачестеноста со која адолесцентите имаат контакт со своите врсници надвор од училиштето:

Колку дена неделно обично поминуваш со своите пријатели после училиште? Опциите за одговор се:: 0 дена [1]; 1 [2]; 2 [3]; 3 [4]; 4 [5]; 5 [6].

Колку вечери неделно обично минуваш со своите пријатели? Опциите за одговор се:: 0 вечери [1]; 1 [2]; 2 [3]; 3 [4]; 4 [5]; 5 [6]; 6 [7], 7 [8].

Колку често зборуваш со пријателите по телефон или им испраќаш текстуални пораки или контактираш преку интернет? Опциите за одговор се:: Ретко или никогаш [1]; 1 или 2 дена во неделата [2]; 3 или 4 dена во неделата [3]; 5 или 6 дена во неделата [4]; Секој ден [5].


Прилагодување во училиште

Ставка за академски постигнувања- мерка на перцепцијата на ученикот за тоа како наставникот ја оценува неговата академска работа: Според тебе, што мисли твојот класен раководител за твоите постигнувања во училиште во однос на твоите соученици? Опциите за одговор се: Многу добро [1]; Добро[2]; Просечно [3]; Под просек [4].

Ставка за поддршка на соученици – мерка за социјалната поддршка од соучениците: Повеќетео од учениците во мојот клас се љубезни и помагаат. Опциите за одговор се: Цврсто се согласувам [1];Се согласувам [2]; Ниту се согласувам ниту не се согласувам [3]; не се согласувам [4]; Цврсто не се согласувам [5].

Поддршка во училиштето и учество – мерка на согледувањето на тоа како младите луѓе чувствуваат во однос на училиштето, како демократско опкружување исполнето со поддршка:

Учениците се третирани многу строго/круто во ова училиште. Опциите за одговор се: Цврсто се согласувам[1]; Се согласувам [2]; Ниту се согласувам ниту не се согласувам [3]; Не се согласувам [4]; Цврсто не се согласувам [5];

Учениците се вклучуваат во организирањето на училишни настани. Опциите за одговор се: Цврсто се согласувам[1]; Се согласувам [2]; Ниту се согласувам ниту не се согласувам [3]; Не се согласувам [4]; Цврсто не се согласувам [5].


АНЕКС 6Табела 1: Сиромаштија, самоизвестена здравствена состојба и симптоми, исхрана и физичка активност

Јазик Пол возраст Статистички тест Согледано здравје

Индекс на ментално

здравје

Главоболка Болки во стомак

Слаба исхрана

Јадење овошје

Јадење зеленчук

Пиење кока-кола/

освежителни пијалаци

Физички активни

најмалку 60 минути

последни 7 дена

Македонски наставен јазик

Момче 11 Mann-Whitney U 7.113,500 7.885,000 7.602,500 7.952,000 6.556,500 7.269,000 7.317,500 7.213,000Asymp. Sig.

(2-tailed)0,010* 0,666 0,234 0,749 0,009* 0,178 0,166 0,098

13 Mann-Whitney U

8.794,000 9.693,000 9.828,500 9.272,500 6.978,000 8.246,500 8.692,000 8.499,000

Asymp. Sig. (2-tailed)

0,014* 0,411 0,792 0,262 0,000* 0,014* 0,059 0,019**

15 Mann-Whitney U 9.240,500 8.114,500 10.223,000 9.982,500 8.843,000 8.588,500 8.575,500 8.722,500 7.941,000Asymp. Sig.

(2-tailed)0,066 0,015** 0,948 0,695 0,040** 0,014* 0,014* 0,021** 0,001*

Девојче 11 Mann-Whitney U 7.196,500 7.833,000 8.728,000 7.620,000 7.317,000 7.964,500 7.700,000 7.126,000Asymp. Sig.

(2-tailed)0,000* 0,029** 0,835 0,021** 0,009* 0,181 0,063 0,004*

13 Mann-Whitney U 9.409,500 10.875,500 10.393,500 9.663,000 7.933,500 9.154,500 9.630,500 8.899,000Asymp. Sig.

(2-tailed)0,011* 0,840 0,513 0,070 0,000* 0,015** 0,076 0,007*

15 Mann-Whitney U

12.240,000 7.566,500 12.611,000 11.914,000 10.883,000 9.798,000 10.540,000 12.819,500 11.356,500


0,202 0,000* 0,387 0,078 0,010* 0,000* 0,001* 0,600 0,026**

Албански наставен јазик

Момче 11 Mann-Whitney U 872,500 798,000 897,000 885,000 900,000 913,000 984,500 825,500Asymp. Sig.

(2-tailed)0,251 1.074,000 1.173,000 4.626,000 0,502 0,566 0,973 0,168

13 Mann-Whitney U 895,500 1.049,500 838,500 1.043,500 793,500 1.000,500 772,500 977,500Asymp. Sig.

(2-tailed)0,263 0,704 0,051** 0,940 0,036** 0,568 0,079 0,640

15 Mann-Whitney U 1.319,000 884,500 1.413,500 1.308,000 1.436,500 1.048,000 1.411,500 1.314,500 1.214,500Asymp. Sig.

(2-tailed)0,365 0,007* 0,840 0,320 0,976 0,020** 0,860 0,630 0,210

Девојче 11 Mann-Whitney U

1.077,000 1.272,500 1.019,500 1.029,000 1.021,500 1.122,000 1.061,000 845,500


0,037** 0,718 0,016** 0,031** 0,054 0,204 0,097 0,002*

13 Mann-Whitney U

870,000 1.126,500 1.118,000 894,500 1.100,000 961,500 974,500 1.147,000


0,005* 0,593 0,543 0,037** 0,652 0,141 0,170 0,889

15 Mann-Whitney U 1.246,500 859,500 1.126,000 1.133,500 1.178,500 887,500 1.303,500 1.108,500 1.050,000Asymp. Sig.

(2-tailed)0,753 0,013* 0,202 0,217 0,390 0,005* 0,984 0,186 0,128

* p<0,01**p<0,05


Табела 2: Сиромаштија и задоволство од животот

Јазик Пол Возраст Статистички тест Задоволство од животот Среќа Македонски наставен јазик Момче 11 Mann-Whitney U 7.818,000 7.104,000

Asymp. Sig. (2-tailed) 0,698 0,019**13 Mann-Whitney U 7.635,500 8.094,500

Asymp. Sig. (2-tailed) 0,000* 0,000*15 Mann-Whitney U 6.067,500 8.418,000

Asymp. Sig. (2-tailed) 0,000* 0,007*Девојче 11 Mann-Whitney U 6.591,500 6.636,000



Asymp. Sig. (2-tailed) 0,000* 0,000*Албански наставен јазик Момче 11 Mann-Whitney U 840,000 873,500

Asymp. Sig. (2-tailed) 0,185 0,39713 Mann-Whitney U 835,000 1.030,500

Asymp. Sig. (2-tailed) 0,055 0,81215 Mann-Whitney U 1.156,000 1.179,000

Asymp. Sig. (2-tailed) 0,090 0,076Девојче 11 Mann-Whitney U 1.193,000 1.319,000



Asymp. Sig. (2-tailed) 0,065 0,069*p<0,01**p<0,05

Табела 3.1: Сиромаштија, употреба на супстанци, сексуално здравје, насилство и повреди – македонски наставен јазик

Јазик Пол возраст Статистички тест

Пушење Пиво Вино Јак алкохол

Алкопоп Биле пијани

Канабис време

Сексуални односи

Пати физички тепачки

Малтерти- рале во послед-

ните месеци

Малтрети-рале во

други претходни

месеци

Пати повреда

Македонски наставен јазик

Момче 11 Mann-Whitney U 8.256,000 8.145,500 7.617,000 7.528,500 7.486,500 7.701,000 7.364,500 7.895,000 7.696,000 8.030,500

Asymp. Sig. (2-tailed) 0,504 0,961 0,370 0,027** 0,035** 0,086 0,094 0,510 0,314 0,795

13 Mann-Whitney U10.144,500 9.935,500 9.660,500 9.343,500 8.768,500 9.870,000 9.288,500 9.629,000 9.574,00010.104,000

Asymp. Sig. (2-tailed) 0,982 0,735 0,625 0,037** 0,001* 0,575 0,243 0,376 0,470 0,936

15 Mann-Whitney U 9.640,000 9.315,500 9.450,000 7.595,000 6.897,000 8.069,500 9.879,000 9.236,500 7.503,000 9.371,500 8.976,000 9.231,000

Asymp. Sig. (2-tailed) 0,162 0,154 0,247 0,000* 0,000* 0,001* 0,213 0,140 0,000* 0,060 0,023** 0,119

Девојче 11 Mann-Whitney U 8.979,000 8.640,000 8.700,500 8.487,000 8.389,000 8.549,000 8.335,000 8.946,000 8.789,000 8.654,000

Asymp. Sig. (2-tailed) 1,000 0,402 0,704 0,014* 0,025** 0,118 0,152 0,939 0,782 0,528

13 Mann-Whitney U10.547,000 9.864,000 10.536,500 10.464,000 10.080,000 10.448,000 10.442,500 10.749,000 10.826,50010.541,000

Asymp. Sig. (2-tailed) 0,037** 0,065 0,539 0,136 0,003* 0,111 0,336 0,642 0,751 0,336

15 Mann-Whitney U13.218,000 12.946,500 12.378,500 11.286,000 9.849,000 12.142,000 13.029,500 12.757,50013.108,000 13.002,000 13.144,00012.138,500

Asymp. Sig. (2-tailed) 0,853 0,680 0,384 0,010* 0,000* 0,115 0,335 0,140 0,815 0,644 0,844 0,072

*p<0,01**p<0,05


Табела 3.2: Сиромаштија, употреба на супстанци, сексуално здравје, насилство и повреди – албански наставен јазик

Јазик Пол

возраст

Пушење Пиво Вино Јак алкохол

Алкопоп Биле пијани

Канабис време

Пати физички тепачки

Малтерти- рале во послед-

ните месеци

Малтрети-рале во

други претходни

месеци

Пати повреда

Абански наставен јазик

Момче 11 Mann-Whitney U

977,500 932,000 984,000 979,500 966,000 957,500 939,500 986,000 925,500 902,000


0,372 0,297 0,941 0,584 0,688 0,809 0,632 0,980 0,540 0,622

13 Mann-Whitney U

1.033,000 1.080,000 981,000 1.011,000 1.020,500 1.012,500 901,500 872,000 835,500 978,000


0,326 0,876 0,348 0,665 0,773 0,303 0,149 0,065 0,048** 0,370

15 Mann-Whitney U

1.261,000 1.314,500 1.308,000 1.406,500 1.397,500 1.302,000 1.395,000 930,000 1.201,000 1.275,500 1.257,000 1.316,000


0,096 0,208 0,147 0,669 0,606 0,073 0,083 0,003* 0,134 0,269 0,223 0,414


1.280,000 1.296,000 1.311,000 1.215,000 1.264,000 1.256,500 1.030,500 964,000 982,000 1.189,500


0,119 0,507 0,859 0,134 0,122 0,150 0,037** 0,020** 0,026** 0,312

13 Mann-Whitney U

1.161,000 1.122,000 1.145,000 1.139,500 1.161,000 1.188,000 1.074,000 1.127,500 1.132,500 1.167,500


0,268 0,114 0,698 0,372 1,000 1,000 0,335 0,768 0,635 0,851

15 Mann-Whitney U

1.305,000 1.296,500 1.244,000 1.292,000 1.292,500 1.267,500 1.273,000 1.259,000 1.288,000 1.177,000 1.279,000 1.195,000


0,988 0,858 0,265 0,687 0,697 0,278 0,190 0,279 0,870 0,246 0,945 0,350

*p<0,01**p<0,05


Табела 4: Сиромаштијата и социјалните здравствени индикатори

Јазик Пол Воз-раст

Статис-тички

тест

Родител Училиште ВрснициЗборува

со таткото

Мајката го разбира

Мајката прави

подобро да се чувствува

Таткото го разбира

Таткото прави да се

чувствува подобро

Резултати на училиште

Учениците се љубезни

и спремни да помогнат

Го трети-рале

премногу сурово

Организи-рани

училишни настани

Блиски машки/женски

другари

По училиште

со другарите

Навечер со пријателите

Е- и медиумска

комуникација со другарите

Македон-ски наставен јазик


7.466,0 7.731,500 7.910,500 7.658,000 7.584,000 8.005,000 7.933,500 7.701,000 6.998,500 6.039,000 6.900,5 6.355,000 4.559,000

As. Sig. (2-tailed)

0,575 0,377 0,680 0,362 0,242 0,755 0,860 0,685 0,099 0,000* 0,009* 0,003* 0,000*

13 Mann-Whitney U

8.406,0 8.703,000 8.774,000 8.213,500 9.026,500 8.910,000 8.683,000 8.283,000 9.198,000 8.371,500 9.550,5 7.805,000 5.742,500

As. Sig. (2-tailed)

0,014* 0,002* 0,026** 0,002* 0,065 0,057 0,025** 0,007* 0,222 0,015** 0,475 0,001* 0,000*

15 Mann-Whitney U

8.038,5 9.405,000 9.772,500 8.269,500 8.756,500 9.373,000 9.459,000 8.779,500 9.049,500 8.994,500 8.904,0 7.244,000 5.375,000

As. Sig. (2-tailed)

0,001* 0,162 0,551 0,001* 0,016** 0,171 0,228 0,027** 0,087 0,137 0,028** 0,000* 0,000*


7.112,0 7.532,000 7.726,000 7.242,500 7.432,000 8.312,000 8.886,000 8.687,500 6.862,000 7.358,500 7.260,0 5.273,000 5.684,000

As. Sig. (2-tailed)

0,004* 0,000* 0,004* 0,003* 0,003* 0,208 0,874 0,778 0,002* 0,021** 0,003* 0,000* 0,000*

13 Mann-Whitney U

9.001,5 9.900,500 10.193,50 8.427,500 9.004,000 9.720,000 10.260,50 9.746,500 9.348,000 9.026,000 8.860,0 7.018,500 4.878,000

As. Sig. (2-tailed)

0,008* 0,085 0,128 0,000* 0,005* 0,044** 0,288 0,088 0,028** 0,030** 0,004* 0,000* 0,000*

15 Mann-Whitney U

9.644,0 10.586,000 12.465,00 9.513,000 10.236,50 10.508,000 13.024,50 12.216,00 13.145,500 11.220,50 12.468, 10.011,50 7.779,000

As. Sig. (2-tailed)

0,000* 0,000* 0,291 0,000* 0,000* 0,000* 0,814 0,227 0,989 0,042** 0,252 0,000* 0,000*

Абански наставен јазик


886,000 932,000 921,500 822,500 849,000 911,000 842,500 837,500 913,000 546,000 673,500 835,500 686,500

As. Sig. (2-tailed)

0,350 0,546 0,481 0,150 0,338 0,328 0,167 0,218 0,553 0,001* 0,026** 0,219 0,013*

13 Mann-Whitney U

913,000 774,000 901,000 702,500 706,000 1.005,500 915,000 915,000 900,500 604,000 959,500 766,000 508,000

As. Sig. (2-tailed)

0,270 0,011* 0,225 0,002* 0,001* 0,943 0,529 0,777 0,330 0,000* 0,416 0,018** 0,000*

15 Mann-Whitney U

1.411,0 1.347,500 1.346,500 1.163,500 1.177,500 1.428,000 1.284,500 1.279,500 1.394,000 1.000,000 1.250,5 864,500 1.097,000

As. Sig. (2-tailed)

0,925 0,510 0,477 0,064 0,044** 0,928 0,325 0,332 0,774 0,019** 0,288 0,001* 0,037**


930,500 1.047,500 1.130,000 1.183,000 1.169,000 1.112,000 1.060,000 1.209,000 1.217,500 902,500 1.017,0 882,500 954,500

As. Sig. (2-tailed)

0,053 0,239 0,500 0,988 0,890 0,089 0,099 0,462 0,572 0,067 0,127 0,004* 0,012*

13 Mann-Whitney U

936,000 934,000 806,000 943,500 871,000 1.132,000 1.005,500 1.147,000 1.176,500 949,500 936,000 734,500 618,000

As. Sig. (2-tailed)

0,061 0,030** 0,000* 0,054 0,002* 0,595 0,148 0,761 0,932 0,195 0,078 0,001* 0,000*

15 Mann-Whitney U

871,000 1.148,000 1.288,000 1.022,000 1.068,500 1.108,500 1.051,000 1.174,000 1.243,000 1.129,000 1.199,0 856,000 770,000

As. Sig. (2-tailed)

0,003* 0,205 0,861 0,049** 0,076 0,116 0,109 0,368 0,834 0,517 0,604 0,005* 0,000*

*p<0,01; **p<0,05


Белешки1 Светска банка http://www.worldbank.org/

� Здружен извештај за социјална вклученост за 2004 година, Генерален директорат за вработување и социјални прашања, Одделение E.2, Европска комсија, 2004 година

� Аткинсон и сор. (2002), Микелрајт(2002), Бајзенхерц (2002).

� Децата коишто живеат во сиромаштија: Преглед на дефиниции, мерки и политики за детската сиромшатија, Алберто Минухин и Енрике Деламоника, Оддел за политики и планирање, УНИЦЕФ, Њу Јорк, 2005, стр. 8

� Сиромаштијата и децата: Перспектива, Гаспар Фајт и Катерине Холанд, 2007 година

� Состојбата на децата на светот 2005 година, “Детство под закана” (УНИЦЕФ 2004)

� Сиромаштијата и децата: Перспектива, Гаспар Фајт и Катерине Холанд, 2007 година

� Здружен извештај за социјална вклученост за 2004 година, Генерален директорат за вработување и социјални прашања, Одделение E.2, Европска комисија, 2004 година

� Светска банка http://www.worldbank.org/

�0 Извештај за развој на светот 19990 – Сиромаштија, Светска банка, Вашингтон ДЦ, 1990

�� Децата коишто живеат во сиромаштија: Преглед на дефиниции, мерки и политики за детската сиромаштија, Алберто Минухин и Енрике Деламоника, Оддел за политики и планирање, УНИЦЕФ, Њу Јорк, 2005

�� Прелиминарани пресметки.

�� ММФ, Прв преглед во рамките на Стенд бај аранжманот, Барање за одобрување на критериумите за перформансата, и продолжение на очекувањата за репродажби, 3 април 2006 година, https://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2006/cr06188.pdf

ММФ, Прв преглед во рамките на Стенд бај аранжманот, Барање за одобрување на критериумите за перформансата, и продолжение на очекувањата за репродажби, 3 април 2006 година.

�� ММФ, Прв преглед во рамките на Стенд бај аранжманот, Барање за одобрување на критериумите за перформансата, и продолжение на очекувањата за репродажби, 3 април 2006 година..

�� Програма на Владата на Република Македонија 2006 - 2010:

http://www.vlada.mk/assets/program %20of %20the %20government %202006-2010.pdf

�� изготвено до Брима Галуп, во периодот март 2004 – март 2007.

�� Извештај на УНДП за рано предупредување, јуни 2007 година, стр. 30:

http://www.ewr.org.mk/reports/EWR %20June %202007 %20- %20ENG.pdf

�� http://www.wiiw.ac.at/

�� Поранешна Југословенска Република Македонија: 2006 година, член IV консултација —Извештај за персоналот, Извештај на ММФ за земјата Бр. 06/344, октомври 2006 година, стр. 5

�0 Поранешна Југословенска Република Македонија: 2006 година, Извештај за напредокот, Работен документ на персоналот на ЕК, SEC (2006)1387, Брисел, 2006 година; Извештај на ММФ за земјата Бр. 06/345 - Поранешна Југословенска Република Македонија: Избрани изданија, октомври 2006, стр. 43

21 Не постојат сеопфатни истражувања за сивата економија, а кои конкретно се фокусираат на Македонија. Земјата, меѓутоа, е застапена во неколку регионални истражувања кои применуваат различни модели за проценка на големината на сивата економија. Со употребата на DYMIMIC пристапот (динамика: повеќе индикатори повеќе причини) Фридрих Шнајдер ја проценил големината на сивата економија во Македонија во 2000-2001 на 45,1 процент од БДП (Фридрих Шнајдер, Големината и развојот на работната сила во сивата економија на 22 транзициски и 21 ОЕЦД земји: Што навистина знаеме, стр.7). Проценките на Марија Лако се зановани на методот на електрицитет на домаќинството. Таа има проценето дека сивата економија во Македонија има изнесувано околу 30,4 проценти во 1991 година, 44,8 проценти во 1993 година и 44,2 проценти за 1995 година (Марија Лако, Скриена економија – непознатиот квантитет? Компаративна анализа


една или друга причина, како на пример неспособноста или потребата да се грижат за помладите деца или постарите роднини. (Книга на факти на ОЕЦД 2007 – Економски статистики, статистики за животната средина и социјални статистики)

http://caliban.sourceoecd.org/vl=6649802/cl=14/nw=1/rpsv/factbook/06-01-01.htm)

�� http://www.stat.gov.mk/glavna.asp?br=01 %20

�� http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,45323734&_dad=portal&_chema=PORTAL&screen=welcomeref&open=/&product=STRIND_EMPLOI&depth=2

�� Гини-коефициентот беше развиен од страна на италијанскиот статистичар Корадо Гини и објавен во неговиот документ од 1912 година “Variabilità e mutabilità” (“Варијабилност и променливост”). Се употребува како мерка за неквалитет во распределбата на приходот и се дефинира како сооднос на вредностите помеѓу 0 и 1. Тука, 0 кореспондира на совршена приходна еднаквост (т.е. секој го има истиот приход) и 1 кореспондира на совршена приходна нееднаквост. Понекогаш се аргументира дека само една од непогодностите на гини-коефициентот е дека тој не е собирлив низ групите т.е. вкупниот гини-коефициент на општеството не еднаков на збирот на гините за неговите подгрупи.

�0 Државниoт завод за статистика ја дефинира релативната сиромаштија како процент од населението кое живее под линијата на релативната сиромаштија. Линијата на сиромаштијата се дефинира како ниво на животен стандард, кој треба да се добие за едно лице/домаќинство да не биде квалификувано како сиромашно. Линијата на релативната сиромаштија во Македонија е фиксирана на 70 проценти од медијан-еднаква потрошувачка, со примена на еквивалентната скала на ОЕЦД за прилагодување кон големината и составот на домаќинствата.

�� Најскорешните достапни податоци се од 2005 година.

На пример, за самохрани родители.

�� http://www.stat.gov.mk/statistiki.asp?ss=08.02&rbs=1

�� На пример, за самохрани родители.

�� За повеќе информации во врска со стапките на сиромаштија и структурите на сиромаштија, види Анекс 1

на скриените економии во земјите во транзиција во периодот 1989/1995). И конечно, со употребата на SIMC-пристапот ( што значи единечен индикатор со повеќе причини (Ејлат и Зинс процениле дека во 1997 година големината на сивата економија во Македонија била 61 проценти од БДП. (Јаир Ејлат и КЛифорд Зинс, Еволуцијата на сивата економија во земји во транзиција : последиците за економскиот раст и донаторската помош, CAER II Документ за дискусија. Бр.83, септември 2000 година).

�� Варира зависно од професијата и нивото на образование, во секој случај започнува од 44,5 проценти.

�� Во согласност со здружениот извештај на Светската банка и ИФЦ Да се врши бизнис , Индексот за тешкотиите со вработувањето и Индексот за тешкотиите со отпуштањето во Македонија од 2006 година беа соодветно 61 и 40. Ова е 26.8 поени (за вработување) и 2.9 поени (за отпуштање) повисоко од регионот и 34 поени (за вработување) и 12.6 поени (за отпуштање) повисоко од просекот на ОЕЦД. Да се врши бизнис 2006 година, Светска банка и ИФЦ:

http://www.doingbusiness.org/ExploreEconomies/?economyid=116

24 http://www.zvrm.gov.mk/ItemID=7876A4C875B08F43A1CCE7E0B425AA38

�� Во согласност со податоците од последниот попис одржан во 2002 година, поделбата по изјавена етничка припадност е следната: 64 проценти Македонци, 25 проценти Албанци, 4 проценти Турци, 3 проценти Роми, 2 проценти Срби, 0.5 проценти Власи и 1,5 проценти на други етнички групи

�� Стапките за вработеност се пресметани како сооднос на вработените и работоспособното население. За да се пресмета стапката на вработеност, работоспособното население е поделено на две гурпи: оние кои се вработени и оние кои не се. Вработувањето општо се мери преку анкетите за работната сила и во согласност со упатствата на МОТ, вработените лица се дефинирани како оние на 15-годишна возраст и нагоре кои известуваат дека имале работено со вработување кое им носело добивка барем еден час во текот на претходната недела. Оние кои не се вработени сочинуваат група на лица кои немаат работа, но бараат, студентите и сите останати кои се исклучиле себеси од пазарот на труд од


�� Подетална анализа на детската сиромаштија е презентирана во Поглавје 3. Анализата на достапните податоци за сиромаштијата и социјалната исклученост во Македонија

�� Национална стратегија за намалување на сиромаштијата во Република Македонија, Министерство за финансии, 2002 година

�� Програма на Владата на Република Македонија 2006 – 2010, 2006 година

�� Национална стратегија за намалување на сиромаштијата во Република Македонија, Министерство за финансии, 2002 година, стр. 118

�� Светската банка, Одделение за намалување на сиромаштијата и економски менаџмент, регион Европа и Централна Азија (18 октомври, 2005 година) ПЈР Македонија Проценка на сиромаштијата за 2002-2003

�0 Тој заклучок, исто така, е потврден со податоците и анализите на ЗОУД истражувањето, кои се презентирани понатаму во рамките на ова Поглавје.

�� Кластерско истражување со повеќе индикатори

�� Сооднос по глава на жител (Po), мерки за преваленција на сиромаштијата: тие го мерат процентот на удел на сиромашни луѓе во популацијата т.е. соодносот на населението чија потрошувачка паѓа под линијата на сиромаштијата.

�� Индекс на јазот на сиромаштија (P1) ја мери оддалеченост на фактичките расходи на сиромашните до линијата на сиромаштијата.

�� Доминик Ричардсон, Петра Хелшер и Џонатан Бредшоу,.Извештај за благосостојбата на децата во земјите од Централна и Источна Европа и Комонвелтот на независни држави,.Универзитет на Јорк, Сектор за истражување во областа на социјалната политика, 2007-11-13

�� Можноста да се умре помеѓу раѓањето и точно петгодишна возраст, изразена на 1000 живородени.

�� Информации за здравствената состојба на мајките и децата во Република Македонија во текот на 2005 година (2006 година, Скопје), Јавна здравствена институцијата “Здравствен дом Скопје” од Скопје. Институција за заштита на мајки и деца,

�� Број на деца под петгодишна возраст кои паѓаат под минус два стандардни отстапувања од врвот на медијаната за возраст од NCHS/WHO стандардот (умерен и тежок); број на деца под петгодишна возраст кои паѓаат под минус три стандардни отстапувања (тежок).

�� Број на деца под петгодишна возраст кои паѓаат под минус два стандардни отстапувања од врвот на медијаната за возраст од NCHS/WHO стандардот (умерен и тежок); број на деца под петгодишна возраст кои паѓаат под минус три стандардни отстапувања (тежок).

�� Адамсон и сор.., 2007 година

�0 Истражување на здравственото однесување кај училишни деца (ЗОУД) е напречно-национално, лонгитудинално истражување кое се спроведува во 41 земја во Европа, Северна Америка и Канада.ЗОУД истражувањето е насочено да стекне нови увиди во и да го зголеме разбирањето за здравјето на младите и нивната добросостојба, во рамките на контекстите во кои живеат. Студијата започна во 1982 година, на иницијатива на група на истражувачи од Франција, Норвешка и Англија, но наскоро беше прифатена и од страна на Светската здравствена организација, како студија во соработка со СЗО. Од 1985 година, студијата се изведува на секои четири години, на примерок од ученици на возраст од 11, 13 и 15 години, во сè поголем број земји. Македонија и се придружи на студијата во 1998 година и ја спроведе досега три пати (1998, 2002, 2006) на примерок од два потпримерока на деца, со упатства на два јазика, македонски и албански, на возраст од 11,13 и 15 годиниа. Последните две истражувања беа изведени од страна на Центарот за кризна и психосоцијална акција, во соработка со Бирото за развој на образованието.

51 Види повеќе за студијата на http://www.hbsc.org/

�� Види повеќе за СИС / СЕС студиите за валидација и поврзаноста на бројни здравствени индикатори со сиромаштијата, во Анексот 3

�� Види детален опис на примерок во Анекс 4

�� Национална шема на кодирање со пет точки:

СЕС 1 - Врвни менаџери на големи организации и компании; државни


службеници на врвни позиции; работи кои изискуваат барем четиригодишно универзитетско образование, на пр. доктори по медицина, адвокати, врвна администрација, професионалци, извршни функции

СЕС 2 – Други менаџери; државни службеници од среден ранг; наставници во основно образование; социјални работници

СЕС 3 – Пониски нивоа на работници со “бела јака” на административни позиции; сестри, работи кои бараат средно ниво на теоретска стручна обука за специјализирани работни функции

СЕС 4 – Квалификувани мануелни работници т.е. работи кои изискуваат години на практично искуство за да се стекнат соодветните вештини (водоинсталатер, електричар, столар, автомеханичар, болничар)

СЕС 5 - Неквалификувани и полуквалификувано работници т.е. работници во фабрики, возачи на камиони, градежни работници.

�� За повеќе информации за скалите/термините види Анекс 5

�� Проценка на Погодноста на климата за бизнис во Република Македнија, УСАИД, 2005 година

�� Поранешна Југословенска Република Македонија: 2006 година Член IV Консултација —Извештај за перосналот, Извештај на ММФ за земјата Бр. 06/344, октомври 2006 година, стр. 58

�� Глобалниот извештај за конкурентноста 2006-2007 ја рангира Македонија на 80-то место од 125 економии во светот, заостанува зад сите други европски земји, со исклучок на Србија и Црна Гора (87) и Босна и Херцеговина (89)

http://www.weforum.org/pdf/Global_Competitiveness_Reports/Reports/gcr_2006/gcr2006_rankings.pdf

�� Во согласност со Државниот завод за статистика, во 2005 година 41.5 проценти од домаќинствата со ниеден вработен во домаќинството и 28.2 проценти од домаќинства со само еден вработен, живеат под линијата на релативната сиромаштија. Индексот за јазот на сиромаштијата за овие две групи соодветно изнесува 14.9 и 8.3. За повеќе информации види Анекс 1

– Релативната сиромаштија во Македонија 1997-2000.

�0 Задржувајќи вклученост во основните елементи на агендата на владеењето, особено во областа на реформата на финасирањето на здравствениот сектор, дијалогот меѓу Светската банка и Владата се повеќе се пренесува на структурните економски реформи за да се подобри бизнис опкружувањето и за да се поттикне растежот и новите вработувања. Пoддршката на Банката во реформските напори на Владата ќе се забрза со серијата.Заеми за развој на програмски политики (ЗРПП), од кои првиот беше одобрен од страна на Одборот во октомври 2005, набргу по прифаќањето на предложениот тековен Stend by договор од страна на Одборот на ММФ. Во смисла на зајакнување на сеопштата бизнис клима и поттикнување на.инвестициите, ЗРПП ги поддржуваат владините напори во спроведувањето судска реформа, реформа на пазарот на труд и зајакнување на регулациите и надгледувањето на финансискиот сектор. (ММФ,.Прв преглед во рамките на Stend by договорот,.3 април, 2006).

61 Програма на Владата на Република Македонија 2006 - 2010:

http://www.vlada.mk/assets/program %20of %20the %20government %202006-2010.pdf

�� Прв преглед во рамките на Стенд бај аранжманот, барање за откажување на критериумите за перформансите и за продолжување на очекувањата за повторна набавка, ММФ, 3 април, 2006 година, стр. 47

�� Извештај за пазарот на труд во Македонија, Центар за економски анализи (ЦЕА), Скопје, 2005 година, стр.12 и Извештај за напредокот на поранешната југословенска Република Македонија за 2006 година, Работен документ на персоналот на ЕК, SEC (2006)1387, Брисел, 2006 година, стр.19

�� Извештај за пазарот на труд во Македонија, Центар за економски анализи (ЦЕА), Скопје, 2005 година, стр.13 И Преглед на пазарот на труд во Македонија (пјР), Сашо Кјошев, Никица Мојсоска-Блажевски и сор., октомври 2005 година, стр.8

�� Овие вклучуваат социјално, здравствено осигурување и осигурување за вработување. Во согласност со здружениот извештај на


Светската банка и ИФЦ Да се врши бизнис, трошоците кои не произлегуваат од плати во Македонија во 2006 година се 32.5 проценти од платите кои се 5.8 проценти повисоки од просекот на регионот и 11.1 проценти повисоки од просекот на ОЕЦД.

�� Споредбено со високите трошоци кои не произлегуваат од платите, комбинирани со трошоците, за администрирање на договорите за работа го прават официјалниот бизнис помалку конкурентен од сивиот. Земајќи ја предвид малата големина на македонскито пазар и фактот што повеќе од 30 проценти од актерите на пазарот се неформални, изборите кои им се оставени на оние кои ги следат правилата се следните два: a) да работат со минимален профит, што значи никакви можности да инвестираат и растат; или б) да преговараат со вработените да им плаќаат без да потпишуваат договори за труд.

�� Извештај за напредокот за 2006 година за Поранешна Југословенска Република Македонија , Работен документ на персоналот на ЕК, SEC (2006)1387, Брисел, 2006 година

�� Оперативен план за 2007 година за спроведување за активни политички мерки обезбедени со Програмата на Владата на Република Македонија 2006-2010 година, Министерство за труд и социјална политика, ноември 2006 година.

69 Види Да се врши бизнис 2006: http://www.doingbusiness.org/ExploreEconomies/?economyid=116

�0 Извештај на ММФ за земјата Бр. 06/344, октомври 2006 година, стр. 25

�� На возраст од 7 до 14 години.

�� Види Анекс 2, Табела А7, Табела А8 и Табела А10

�� Извештај за пазарот на труд во Македонија, Центар за економски анализи (ЦЕА), Скопје, 2005 година, стр.12 и Извештај за напредокот за 2006 година за Поранешна југословенска Република Македонија , Работен документ на персоналот на ЕК, SEC (2006)1387, Брисел, 2006 година, стр.19

�� Вкупните проектни трошоци се 19.5 милиони УСД. Средствата се обезбедени преку заемот на Светската банка во износ од 5 милиони УСД, 12 милиони УСД

грант од Министерството за надворешни работи и Министерството за развој и соработка на Холандија, 2.5 милиони УСД обезбедени преку македонската Влада. Сумата е дистрибуирана за реформи долж секторот на следниот начин - 40 проценти за основно образование, 30 проценти за средно образование и 30 проценит за администрацијата на централната влада. http://web.worldbank.org/external/projects/main?Projectid=P066157&Type=Financial&theSitePK=40941&pagePK=64330670&menuPK=64282135&piPK=64302772

�� Статус на проекти во фаза на спроведување– FY06 SOPE, Светска банка, Оперативни политики и услуги за земјите 19 СЕПТЕМВРИ 2006 година, стр 1233 http://www1.worldbank.org/operations/disclosure/SOPE/FY06/SOPEreportFY06-rev1.pdf

�� Национална програма за развој на образованието на Република Македонија 2005-2015, Службен весник 56/05.05.2006

�� Програмата ги дефинира ранливите групи како “деца од помалку развиените региони; деца со попречености во учењето; деца со поспор напредок; деца од семејства кон кои постои искажана предрасуда и стереотипи; деца со хронични болести кои влијаат врз редовното посетување и можностите за прочистување во процесот на образование; деца со мајчин јазик кој е различен од јазикот на кој се одржува наставата во училиштето.”

�� Повеќе во Поглавјето V. Националното закондавство и прашањата врзани за децата

�� Од учебната година 2007/2008.

�0 Од учебната година 2008/2009.

�� Казната за незапишување на децата на предучилишна возраст во предучилиште е 800 евра, додека за средно училиште казната за незапишување е 1000 евра.

�� Здравствените системи во транзиција, Поранешна Југословенска Република Македонија: преглед на здравствениот систем, Европски Опсерваториум за здравствените системи и политики, 2006 година

�� ПЈР Македонија: Проект за управување со здравствениот сектор; Документ за појаснување на проектот, R2004-0064/1 26 април, 2004 година; Светска банка, 2004 година:


http://www-wds.worldbank.org/servlet/WDSContentServer/WDSP/IB/2004/04/27/000160016_20040427163501/Rendered/PDF/277600MK.pdf

�� Втор преглед на Стенд бај аранжанот и екс пост проценката на перформансите во рамките на петте поддржани програми во Република Македонија, Извештај на ММФ, јули 2004 година.

�� Здравствените системи во транзиција, Поранешна Југословенска Република Македонија: преглед на здравствениот систем, Европски Опсерваториум за здравствените системи и политики, 2006 година

86 http://www.moh-hsmp.gov.mk/

�� Статус на проекти во фаза на спроведување– FY06 SOPE, Светска банка, Оперативни политики и услуги за земјите 2006 година,

http://www1.worldbank.org/operations/disclosure/SOPE/FY06/SOPEreportFY06-rev1.pdf

�� Поранешна Југословенска Република Македонија: 2006 година член IV, консултација —Извештај на персоналот, Извештај на ММФ за земјата Бр. 06/344, октомври 2006 година,

�� Стратегија за здравството на Република Македонија до 2020 година, Министерство за здравство, 2007 година

�0 извор: Државен завод за статистика, 2006

�� Извор:.ТрансМОНЕ 2007 база на податоци, УНИЦЕФ IRC, Фиренца

�� Дифтерија, Пертусис и Тетанус

�� Извор: Стратегија за здравството на Република Македонија до 2020 година и Здравје за сите – база на податоци.

�� Види Анекс 2, табела A2

�� извештај Бр.: 27880-MK, Единица за развој на човечкиот сектор, регион Европа и Централна Азија, Светска банка, 2004 година

�� Надоместоци во случај на невработеност, разни форми на надоместоци во форма на социјална помош, надоместоци за заштита на децата и надоместоци за ветерани од војната.

�� Ибид

�� Ова е петгодишен проект проценет на 11.18 милиони УСД, финансиран преку заем од

Светската банка во износ од 9.8 милиони УСД и 1.38 милиони обезбедени од страна на македонската влада.

�� Статус на проекти во фаза на спроведување– FY06 SOPE, Светска банка, Оперативни политики и услуги за земјите 2006 година,

http://www1.worldbank.org/operations/disclosure/SOPE/FY06/SOPEreportFY06-rev1.pdf

�00 Членови 40 и 42 од Уставот на Република Македонија

�0� Службен весник 98/2000; 17/2003; 65/2004 и 113/2005

�0� Во согласност со националното законодавство, никој освен Законодавно-правната комисија на Собранието нема право да изготви и одобри официјален чист текст кој ги вклучува сите амандмани на законот.

�0� Види Анекс 1

104 http://www.mtsp.gov.mk/ItemID=9E5C4D1341A3BB4181371382C927F328

�0� “Социјални и економски трошоци од семејно насилство: Чиле и Никарагва”, Морисон Morrison, A и MБ Орландо, 1999 година.

�0� Сивите бројки на домашното насилство кон жените во Р. Македонија, Здружние за еманципација, солидарност и еднаквост на жените од Македонија, 2000 година

�0� Центрите за социјална работа се јавни тела воспоставени во согласност со Законот за социјална заштита. Во моментот има 27 општински ЦСР во Македонија, кои функционираат на територијата на една или повеќе општини. 58 социјални работници од овие центри беа особено обучени за тоа како да одговорат во случај на семејно насилство.

�0� Емпириските анализи за проблемите на децата изложени на ризик и проценка на постоечките мерки на заштита, студија изведена од страна на Инситутот за социјална работа и социјална политика (Скопје) со поддршка на УНИЦЕФ, 2004 година

�0� Службен весник 50/97, 16/00, 17/03, 65/04, 62/05, 111/05, 21/06, 40/07

��0 Службен весник 15/98, 21/98, 28/01, 23/02, 91/02, 59/03, 41/05, 109/05

�� За целите на Законот, терминот “социјален ризик” вклучува: здравствени ризици


(болест, повреда или физичка попреченост), ризици на возраста (старо доба и опстанок); ризици поврзани со мајчинството и семејството; ризици кои произлегуваат од невработеноста и професионалната неприлагодливост и ризици од неприлагодливоста кон социјалното опкружување. (член 4)

�� Службен весник 15/98, 21/98, 28/01, 23/02, 91/02, 59/03, 41/05, 109/05

�� CHIP (2004) Децата и сиромаштијата – одговори на некои прашања, во CHIP Брифинг 1: Децата и сиромаштијата, Лондон,

http://www.childhoodpoverty.org/index.php/action=documentfeed/doctype=pdf/id=46/

�� Поранешна Југословенска Република Македонија, програми за нега и образование во раното детство (ECCE), Меѓународно биро за образование на УНЕСКО (IBE), Женева, 2006 година

�� Види Анекс 2, табела A15

�� Одделение сочинуваат 25 до 34 студенти. Можат да се формираат и помали одделенија, но по одобрување од основачот на училиштето и Министерството за образование и наука.

�� Закон за здравствено осигурување, Службен весник 119/2005

�� Извештај на ММФ за земјата Бр. 06/344, октомври 2006 година, стр. 25

�� На пример, за 2007 година централниот буџет ќе покрие 75.7 проценти од буџетот на Бирото за вработување, 38.6 проценти од буџетот на Пензискиот фонд и 41.4 проценти од расходите на Фондот за здравствено осигурување.

��0 За целите на Законот, терминот “социјален ризик” вклучува: здравствени ризици (болест, повреда или физичка попреченост), ризици на возраста (старо доба и опстанок); ризици поврзани со мајчинството и семејството; ризици кои произлегуваат од невработеноста и професионланата неприлагодливост и ризици од неприлагодливоста кон социјалното опкружување. (член 4).

�� Член 13, Закон за јавна заштита, (Службен весник 50/97, 16/00, 17/03, 65/04, 62/05, 111/05, 21/06, 40/07)

�� Податоците од 1994 до 2005 година се земени од Билансите на состојбата на буџетите и ги претставуваат точно потрошените буџетски средства. Податоците од 2006 и 2007 година, ги претставуваат планираните износи, бидејќи износите за тие години во Билансите на состојбите сè уште не се достапни. Податоците за 2006 година ги вклучуваат и буџетските прилагодувања кои се направени во текот на годината.

�� Бројката за БДП во 2006 година е прелиминарна проценка на ДЗС на Македонија, засновано на WIIW прогнози за БДП.

�� Податоците од 1994 до 2005 година, се земени од Билансите на состојба на буџетите и ги претставуваат точно потрошените буџетски финансии. Податоците од 2006 и 2007 година, ги претставуваат планираните износи, бидејќи износите за тие години во Билансите на состојбите сè уште не се достапни. Податоците за 2006 година ги вклучуваат и буџетските прилагодувања кои се направени во текот на годината.

�� Податоците од 1994 до 2005 година, се земени од Билансите на состојба на буџетите и ги претставуваат точно потрошените буџетски средства. Податоците од 2006 и 2007 година, ги претставуваат планираните износи, бидејќи износите за тие години во Билансите на состојбите сè уште не се достапни. Податоците за 2006 година ги вклучуваат и буџетските прилагодувања кои се направени во текот на годината.

�� За повеќе информации види Анекс 2, табела A 15

�� Бидејќи не бевме во можност да им пристапиме на финансиските извештаи по програми, ние ги анализиравме расходите во планираните буџети.

�� Службено објавените Биланси на состојба на буџетите содржат само збирни информации по буџетски корисници, без дополнителни детали во рамките на секој буџетски корисник. Заради тоа ја употребивме информацијата од буџетите.


CIP - Katalogizacija vo publikacijaNacionalna i univerzitetska biblioteka “Sv. Kliment Ohridski”,Skopje

316.344.233-053.2(497.7)(049.3)

STUDIJA za detska siroma{tija vo pjr Makedonija : (kone~en dokument – 30.07.2007) / urednik na sodrìnata Jordanka Gan~eva ; urednik na angliskiot tekst Dejvid Jan Dejvison. – Skopje ; Kancelarija na UNICEF, 2007. – 164 str. : ilustr. ; 30 sm

Fusnoti kon tekstot. – Bibliografija: str. 127-131. – Sodrì i: Aneksi 1 – 6

ISBN 978-9989-116-37-7

1. Gan~eva, Jordankaa) Siroma{tija – Deca – Makedonija - Studii

COBISS.MK-ID 70667530

For every childHealth, Education, Equality, ProtectionADVANCE HUMANITY

STUD

IJA

ZA

DETS

KA

SI

RO

MA

[TI

JA


Kancelarija na UNICEFMitropolit Teodosij Gologanov 42a

P. Fah 491tel: ++389 32 31 150

faks: ++389 32 31 151email: [email protected]

1000 Skopje

ISBN 978-9989-116-37-7

Documents

STUDIJA ZA DETSKA SIROMA[TIJA - unicef.org · studija za detska siroma[tija iii.3. Перцепцијата на децата за сиромаштијата и нејзиното