T. G. Fraser, A. Mango, R. McNamara - Modern Ortadoğu-nun Kuruluşu

ANDREW MANGO ROBERT MCNAMARAT. G. FRASER

ModernOrtadounun

Kurulusu smanl mparatorluunun k,

yeni Trkiye, Arap milliyetilii, Siyonizm ve gnmz hazrlayan tarihsel sre

MODERNORTADOUNUN

KURULUU

T. G. FRASER A. MANGO - R. MCNAMARA

ModernOrtadounun

Kuruluu

Trkesi Fsun Doruker

Remzi Kitabeyi

M O D ER N O R T A D O U N U N K U R U L U U

/ T. G. Fraser - A. Mango - R. McNamara zgn Ad: The Makers o f the Modem Middle East

2011 T. G. Fraser/A. Mango ve R. McNamarann katklaryla

Trke yayn, Haus Publishing Limited ile yaplan anlama uyarnca Remzi Kitabevi tarafndan yaplm, yayn haklar Kalem Ajans araclyla satn alnmtr.

Editr: Zlal Kalkandelen Kapak: Murat zgl

ISB N 978- 975- 14 - 1467-0

BRNC b a s im : Kasm 2011

Kitabn basm 3000 adet olarak yaplmtr.

Remzi Kitabevi A.., Akmerkez E3-14, 34337 Etiler-stanbul Tel (212) 282 2080 Faks (212) 282 2090 [email protected]

Bask ve cilt: Remzi Kitabevi A.. basm tesisleri 100. Yl Matbaaclar Sitesi, 196, Baclar-lstanbul

indekiler

Sunu ve Teekkr 7

1 Milliyetiliin Douu 112 Sava Dnemi Vaatleri ve Beklentileri 563 Araplar ve Siyonistler Pariste 1314 San Remo ve Sevr: Kusurlu Bar 1855 Ortadounun syanclar ve Bar

Anlamasnm Yeniden Gndeme Gelmesi 2406 Savatan Savaa 2997 Sonu: Miras 355

Dizin 393

Sunu ve Teekkr

Tarihiler ok uzun zamandan beri Birinci Dnya Savann sonunda yaplan pazarlklarn Avrupann tesine uzanan kollar olduunu biliyorlard. H. W. V Temperleynin 1924te yaynlanan A History of the Peace Conference of Paris adl muazzam almasnn VI. cildinin byk bir ksm Ortadou olaylarma ve Osmanl imparatorluu ve ardllaryla bir bar anlamas yapma giriimlerine ayrlmt. Katkda bulunanlar Trkiye, Suriye, Irak, Msr, Filistin, Iran ve Siyonist Hareket rgt idi.(I) O tarihten bu yana 1914 ile 1923 arasndaki kritik yllarda blgenin nasl deitii hakknda birok inceleme yaplm ve bunlarm bir ksm klasik almalar arama girmitir.

Bu kitap sava sonras yeniden yaplanma sorununa birbirinden ok farkl adan bakyor: Arap milliyetiliinin, Trk milliyetiliinin ve Siyonizmin henz ba gsteren ve zamanla srarc olan iddalar. Zafer kazanm Avrupal glerin emperyalist hedeflerine karm blgenin siyasi biimini yeniden ekillendiren bu hareketlerin iinden kan lider, her anlamda ada Ortadounun kurucusu oldular. Haimi Prensi Faysal,

(1) H.W.V Temperley (ed.) A History o f the Peace Conference of Paris, Cilt VI, (Oxford University Press, Londra, New York, Toronto: 1924) Blm 1, Near and Middle East

(2) rnein bkz. George Antonius, TheArabAwakening(HsLmish Hamil ton, Londra: 1988) ve Leonard Stein, The Balfour Declaration (Vallentine, Mitchell & Co. Ltd., Londra: 1961) Antoniusun kitab zerindeki tartma iin bkz. Blm 1.

8 MODERN ORTADOUNUN KURULUU

Ingilizlerin cesaretlendirmesiyle, Arap milliyetiliinin bayran yzlerce yllk Trk ynetimine kar ykseltti ama kendisine Irak ve kardeine Transrdnde verilen tazminatlara karn Arap krall umutlarnn yok edildiini grd. Ingilterenin kuzeyindeki bir niversitenin nemsiz bir krssnden Rusya doumlu Dr. Chaim Weizmann, Filistinde bir Yahudi vatan kurmak iin nemli Ingiliz politikaclarn desteini alarak Balfour Deklarasyonunu hazrlad; ardndan bu belgeyi Ingiliz Milletler Cemiyeti, Filistin Mandasma evirip gerekletirdi. 1915 ylnda anakkale savunmasyla adn duyuran Mustafa Kemal, muzaffer mttefiklere kar lkesinin bakaldrsna liderlik etti, ada laik Trkiye Cumhuriyetini kurdu, Trklerin Atas Atatrk adn ald. Onlarm hareketlerinin ulat ve ulaamad baarlar yaklak yzyl sonra miraslarnn bir paras oldu.

Bu konuyu bana, Birinci Dnya Sava sonras Bar Konfe- ransnm Ortadouyla balantl mzakerelerinin farkl adan incelenebileceini fark etmi olan Haus Publishing yaynevinden Dr. Barbara Schwepcke nerdi. Profesr Alan Sharp editrlnde yaynlad TheMakers of the Modem World dizisinin Andrew Mangonun From the Sultan to Atatrk: Turkey, Robert McNamarann The Hashemites: The Dream ofArabia ve benim imzam tayan Chaim Weizmann: The Zionist Dream adl kitab bu yolu amt. Bylece bu kitap bu almay Ortadou tarihinin yeni gelien bir dneminin yks biiminde bir araya getirmeyi amalyor.

Ortadou, hem byleyici hem de elikilerle dolu bir blgedir. Krk yldan fazla Kuzey rlanda ve Amerika niversitelerinde blge tarihini aratran ve reten bir tarihi olarak defalarca ziyaret etme ansn buldum. Yllar nce merhum Profesr L. F. Rushbrook Williams, bana bir akademisyenin zerinde alt toplumlar hissetmesinin ok nemli olduunu sylemiti. Ortadou ve Gney Asya konusunda bir stajyer tarihi olarak benim almalarma gsterdii nazik ilgi daima sayg duyacam bir an olarak kalacaktr. Ortadounun n kazand konukseverlii

SUNU VE TEEKKR 9

dnda bir muameleyle karlamadm ve oralarda tantm, beni olaylarla ilgili eiten kiilerin deerli anlarn hep saklayacam. Bat dnyasnda yetienlerin Ortadou halklarnn dnya uygarlna katklarna neler borlu olduklarn drste kabullenmeleri ve takdir etmeleri gerektii fikrine tam anlamyla ikna oldum.

Ne yazk ki, dnyann bu blgesinin ayn zamanda hak ettiinden fazla alkant ve trajediye gs germi olduu da kabul edilmeli ve alglanmaldr. On yllardr Ortadounun trajik olaylar gazetelerin sradan manetleri biimini ald ve bylece onlara kar duyarsz kalmak ya da daha kt bir yaklam srdrmek son derece ekici geliyor. Byle bir yol ne gereki ne de adildir. Bu kitap Ortadou olaylarma kar iten ama ayn zamanda eletirel bir anlayn aydnlar iin sine qua non (olmazsa olmaz) olduu inancndan yola kmtr. Modern Ortadounun Kuruluu, tandmz Ortadounun o dneme gre, gelecekteki eklini biimlendirip odak noktasna oturtan, Paris Bar Konferansmn ncesinde, srasnda ve sonrasndaki bir dizi kritik olguyu incelemektedir.

Kendi yaptlar zerinde altm srece gsterdikleri hogr ve nerileri iin meslektalarm Andrew Mango ile Robert McNamaraya kran borluyum. Haus Yaynevinden Barbara Schvvepcke ve Jaqueline Mitchell, ayr yapttan tutarl bir kitap oluturmanm bence hi alldk olmayan deneyimi srasnda byk bir sabrla beni yreklendirdiler. Janet Farren, kitab baskya hazrlarken her zamanki yeteneklerini ortaya koydu. The Makers of the Modern World dizisinin editr Alan Sharp tasla okudu ve yorumlad. Akademik yaamnn bunca ncelii arasnda, Ulster niversitesinden Dr. Leonie Murray ifade ve vurgulama hatalarndan beni korudu. Son olarak da karm Grace, her zamanki gibi eletirel anlayn ve destein sarslmaz kayna oldu.

T G. Fraser MBE U lster niversitesi Tarih ve atm a Aratrm alar

O nursal Profesr (Emekli)'

1 Milliyetiliin Douu

Savan arifesinde Ortadou1900 ylnda Ortadou, eer Prens Mettemichin talyay kmsemek iin kulland szckleri dn alrsak, bir corafya tanm idi. 21. yzyln banda ise blgenin olaylar asla gzard edilemez. I. Dnya Savamn sonunda Ortadou tanm askeri baarlar nedeniyle blgeye egemen olan ngilizlerce kullanlmaya balanmt ve bu tanm bugne dek Avrupamerkezcilii sulamalarna kar bir savunma olarak yaygn kullanma girdi. Blgenin tanm zaman iinde deiiklik gsterdi ama bu kitap, o dnemin Osmanl imparatorluu snrlaryla belirlenen topraklardan sz ediyor. M. S. 8. yzylda Trkler, ulusal bir efsaneye gre bir boz- kurtun rehberliinde Seluklular olarak Orta Asyada savaarak toprak sahibi oldular. Seluklu ismi bugn Anadoludaki ada Seluk kentinde yaatlyor. slamiyeti seen Trkler, Osmanl hanedanlnn liderliinde antik Romanm varisi olan Hristiyan Bizans imparatorluu ile 1453 ylnda karlatlar ve Fatih II. Mehmetin ordular dnya tarihinde bir dnm noktas oluturarak, o dnemdeki adyla Constantinople kentini ele geirdiler.

Ykselme dneminde Osmanl imparatorluu Anadoludaki anayurdundan Msra, Kuzey Afrikaya uzand, attl-Arap su yoluna kadar Arap topraklarnn byk bir ksmn ele geirdi; Avrupaya ilerleyip Balkanlar geip Viyana kaplarna dayand.(1)

(1) Lord Kinross, The Ottoman Centuries: The Rise and Fail of the Turkish Empire (Perennial, New York: 2002), Blm 1-2 (Osmanl mparatorluunun Ykselii ve k)


Resmi adyla Devlet-i Aliyye, hem bir Asya hem de bir Avrupa imparatorluuydu, bakenti dnyann en stratejik su yollarndan biri olan stanbul Boaznn iki yannda uzanp iki ktay da kapsyordu. Dnyann en grkemli kentlerinden biri olan Constantinople ya da bugnk adyla stanbulun esiz ufuk izgisini Ayasofya, Sultanahmet ve Sleymaniye camileri belirliyordu. stelik Ayasofya, blgedeki Roma ve Bizans mirasnn da bir antyd. Hem imparatorluk bakenti hem de kozmopolit bir kentti.(2) 1876 ylnda tahta kndan 1909 ylnda indirilii- ne kadar imparatorluu yneten II. Abdlhamit, tpk Habsburg ve Romanov hanedanlar gibi bin bir eit halklar ve dinleri ynetmiti.

Yeni yzylda Osmanl mparatorluuAbdlhamit dneminde lkedeki Trklerin nfusu yaklak 10 milyondu, imparatorluu yneten Osmanl Hanedanlndan gelen Sultanlar, devlet ynetimini slam dininin koruyucusu olan Halifenin grevleriyle birletirmiti.131 20. yzyla gelindiinde, Osmanl imparatorluu nde gelen Hristiyan glerinin ve Japonyanm hakim olduu bir dnyadaki tek slam devletiydi ve bu nedenle Trkler, ayn topraklarda yaayan yaklak 7 milyon nfusa sahip Araplara balanmlard. Bu gerek ayn zamanda bata Ingiliz ynetimindeki Hindistan olmak zere, slam dnyasnn geri kalan halklarna da ekici gelmiti, imparatorluun nemli kentleri arasnda slamn kutsal kentleri Mekke ile Medine ve dnyann en byk tektanrl dini olan Yahudilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk iin kutsal olan Kuds vard.

(2) Avrupal diplomatlar Constantinople kentine eli olarak gnderiliyorlard ama Trkler stanbul adn kullanyorlard. Tutarllk asmdan kitapta 1923 ylndan sonra Trklerin kabul ettirdii stanbul adn kullandm.

(3) Bkz. Encyclopaedia Britannica, Hinci bask, Cilt XXVII, Turkey (Cambridge University Press, Cambridge: 1911) sayfa 426-7.

MLLYETLN DOUU 13

mparatorluun snrlar iinde yaayan Mslmanlarn byk ounluunu Snniler oluturuyordu; ama Dicle ve Fratn tarihi kentleri Necef ile Kerbela, igdsel olarak Osmanl ynetimiyle kendilerini zdeletirmeyen iilerin kutsal kentleriydi.(4) slam inancnn aznln oluturan iiler, Hz. Muhammedin gerek ardllarnn damad Hz. Ali ve onun soyundan gelenler olduuna inanyorlard. Hz. Ali, Necef te, bir atmada len olu Hseyin Kerbelada gml olduundan, bu iki kent iiler iin zellikle ok nemliydi. iiler, snrn te yanndaki Pers lkesinde ya da 1935te ald adla randaki ana ii merkezine yaknlk duyuyorlard. Dicle ve Frat blgesindeki iiler de Trklerin ve Araplarn ounun Snni olduu bir imparatorlukta pek de rahat deildiler ve daha sonralar blge bamszlna kavuunca sorunlar ortaya kacakt.

Ayrca Yahudi ve Hristiyan aznlklarn nfusu da olduka yksek olduundan homojen bir Mslman imparatorluk saylmazd. Yahudiler ounlukla Kuds, Safed, Tiberias ve Hebron gibi kendi kutsal kentlerinde ve M.. 6. yzylda Babillilerin ele geirmesinin ardndan yerletikleri Badatta yayorlard. Kudsn zellikle Eski Kent kesimi hem Yahudiler, hem Hristiyanlar hem de Mslmanlar iin nemli olduundan son derece zgn bir yerdi. Kenti fetheden Romallarn ykmadklar Tapnan batdaki Alama Duvar, Yahudiler iin ok derin dinsel bir odak noktasyd. Kubbets Sahra ve Mescid-i Aksadan oluan Harem-erif ise Mslmanlar iin Mekke ve Medineden sonra en kutsal tapnakt. Yahudiler, bu blgeye Tapnak Da adn vermilerdi. Ayrca Eski Kentte Hristiyanlarn kutsal sayd Kutsal Kabir Kilisesi de yer alyordu. Daha sonraki yllarda Dou Avrupal Siyonist Yahudiler buraya yerlemeye balayacaklard. Lbnan Da evresine ise Fransa ve Roma ile yakn balar kurmu olan Maruniler adl bir Hristiyan mezhebi yer-

(4) Charles Tripp, A History ofIraq (Cambridge University Press Cambridge: 2007) s. 12.


lemiti. Constantinople Patrii Dou Hristiyan kilisesinin bakan olarak kabul edildiinden, blgenin Bizans miras da varln srdryordu, imparatorluun ikinci byk kenti olan Ege kysndaki zmirin nfusunun yars Rumdu ve tahminlere gre stanbulda yaklak 150.000 Rum yayordu. Snrn tesinde 1820li yllarda bamszln kazanm olan akrabalarna yaknlk gstermelerinden kuku duyulmas kanlmazd.

Dier en kalabalk aznlk gruplar olan Krtler ve Ermenilerin daha sorunlu olmasnn nedeni, baka lkelerde de byk saylarda yaamalar deildi. Osmanl mparatorluu dnda Mslman Krtler, komu rann kuzeybatsnda bir aznlk toplumu olutururken, Hristiyan Ermeniler Trkiye, ran ve Rusyaya yaylmlard ama hibir lkenin yneticileri onlarn ulusal amalarn desteklemiyordu. stelik Ermeniler, Hristiyan Slavlarn, Trkleri Balkanlardan karmay baarm olduklarnn farkndaydlar. 1895-6 yllarnda Ermenilerin ldrlmesi rahatsz edici bir rnek balatt. Daha kk saylardaki Alevileri, Keldanileri, Kuzey Kafkas halklarn ve Drzileri de gz nne alnca, imparatorluun bu zengin eitlilii, eski rakibi Habsburg Hanedanlnn da kefettii gibi milliyetilik duygularnn filizlendii bir dnemde pek de avantajl bir durum saylmazd.

Kesinlikle bir Mslman devlet olmasna karn, dier tektanrl dinlere inananlarn varl millet sistemi araclyla onanmt ve bu kural altnda kendi ilerini srdryorlard. Millet stats Latin Katoliklere, Yunan Ortodokslara, Ermeni Katoliklere, Ermeni Gregoryenlere, Suriyeli ve Birlemi Keldanilere, Maruni- lere, Protestan ve Yahudi toplumlarma verilmiti. Bu arada Yahudiler, 15. yzyln sonlarmda Endls, Ispanyadan srldkleri zaman Trklerin kendilerine sanma hakk tandn unutmamlard. Millet sistemi imparatorluun zengin eitliliini kabul ediyor ve sayg gsteriyordu.

imparatorluk iin en byk tehdit Balkanlarda yatyordu.

(5) Turkey Encyclopaedia Britannica.

MLLYETLN DOUU 15

Sadrazam Kara Mustafa, 1683 ylnda Viyanay almay baaramaynca, nl komutan Prens Eugene liderliindeki Habsburg ordular Trkleri srekli olarak Balkanlara doru geriletmiti. Avusturyann genilemesi Osmanl eyaleti olan Bosna Hersekin 1878de alnmasndan sonra fiilen sona erdi. Geri hanedanlk iin zehirli bir kadeh gibiydi ama bu tarihe kadar Balkanlarda Trklere meydan okuma da srp gitti. AvusturyalIlar Trkleri orta ve gneydou Avrupadan srme saldrsna nderlik ettiyse de, bu grevi daha nceleri Yunanlara yaptklar gibi imdi de Srplar ve Bulgarlar bamszlklarn elde etmek iin kkrtan Ruslar stlenmiti/61

1878de Berlin Kongresi toplandmda Romanya, Srbistan ve Karada bamszln kazanmt ve Bulgaristan da ksa bir sre sonra onlar izleyecekti, imparatorluun Balkanlardaki uzun sreli egemenlii 1912-13 Balkan Savalaryla sona erdi ve Dou Trakyada bir toprak paras geri kald ama hl stanbul kenti, Karadenizi Ege, Akdeniz ve okyanuslara balayan stanbul Boaz ile anakkale Boaz Osmanllarn elindeydi.

Ne var ki, artk bir Ortadou imparatorluu haline gelmiti denebilirdi. Osmanl imparatorluu verimli Nil Vadisi ve tarihi Kahire ve skenderiye kentleriyle halen Msr zerindeki hakimiyetini brakmamt ama bu da artk masal biimini almaktayd. 1882 ylnda Svey Kanalmn almasnn ardndan doudaki topraklarna, zellikle Hindistan imparatorluuna balayan su yoluna gsterdikleri ilgi nedeniyle lkeyi Ingilizler ynetiyordu. Lord Cromer ve Lord Kitchener gibi valiler Sultana aldr etmiyorlard. 1911-12 ylnda talya Trablusgarp lkesiyle Sirenayka blgesini ele geirirken ilk kez olarak uaktan atlan bombalarm kullanlmas bu yzyl iin zc bir rnek oldu.(7)

(6) Justin McCarthy, The Ottoman Peoples and the End of Empire (Londra: 2004) s. 51 (Osmantiya Veda mparatorluk kerken Osmanl Halklar)

(7) Alan Palmer, The Decline and Fail o f the Ottoman Empire (John Murray, Londra:1992) s. 214 (Osmanl mparatorluu: Bir kn Tarihi)


talyann smrgecilik maceras ayn zamanda Mustafa Kemal adnda gen bir Osmanl subaynn ortaya kna iaret etti. Aslnda Trkler, Avrupa gibi Kuzey Afrikadaki tarihi topraklarndan da uzaklatrlmlard.

Jntrklermparatorluk corafi olarak geri ekiliyorsa da, yenilenmenin tohumlar yine de grlyordu. Osmanl devleti, 1914 ylnda Enver ve Cemal adl iki gen muvazzaf subay ve Talat adl bir sivilin nderliindeki maceraclarn korkusuz bir kumar giriimi olarak Birinci Dnya Savanda ttifak devletlerinin tarafnda yer almt. 1914 ylnda Enver 33, Cemal 42 ve Talat 40 yandayd. Enver Bakomutan unvann alrken (resmen bakomutan yardmcsyd; nk ismen padiah bakomutand), Bahriye Nazrln (Donanma Bakanl) stlenen Cemal ayn zamanda Gney Cephesi Komutan ve Suriye Valisi idi (Lbnan ye Filistin de buraya dahildi) ve Talat ise, nce Dahiliye Nazr (ileri Bakan) ardndan sadrazam (babakan) olmutu. ttihat ve Terakki Cemiyeti ya da Batda bilmen adyla Jntrklerin liderleri olan bu genler, 20. yzyln ilk on ylndan sonra Osmanl ynetimi altndaki Makedonyada g ve n kazanmlard. Slav Makedonlar, Bulgarlar, Yunanlar, Srplar ve sonunda Arnavutlar gibi dzensiz Balkan askerleriyle arparak edindikleri deneyimlerle karakterleri ekillenmiti. Dzensiz milliyeti gruplar Trkede komitac adyla biliniyordu ve bu tanm acmaszlk, iddet, ihanet ama ayn zamanda pervasz cesaretin simgesi olmutu. okuluslu bir imparatorluktan ulusal homojenlie sahip devletler yaratmak iin byle insanlara ihtiya vard ve bu sre katliamlar, srgnleri ve milyonlarca snmacnn kan ieriyordu. yeleri ttihat olarak bilinen ttihat ve Terakki Cemiyetinin liderleri olarak Enver, Cemal ve Talat da tam anlamyla komitac saylrlard. Cemiyete katlm, kutsal kitaplara ve silahlara el konarak yeminlerin edildii szde Masonlara zg trenlerle gerekleiyordu. Sultan II.

m illiy e t ili in d o u u 17

Abdlhamitin mutlakiyeti ynetimine kar komplolar hazrladlar, 1908 ylnda merutiyeti tekrar ilan etmeye zorladlar, 1909 ylnda tahttan indirdiler ve 1913 ylnda bir darbeyle iktidar ele geirdiler. Balangta merutiyetin Osmanl Imparatorluunun tm etnik toplumlarm bartracana, zgrlk, kardelik ve adalet bayra altmda hepsinin sadk Osmanl vatanda olacana inanyorlard. Byk Devrim diye hayranlk duyduklar Fransz Devrimini kendilerince byle yorumlamlard. Ama Napoleona ve kendi fikrilerinin doruluunu onaylayan Alman ve Japon militarist rneklerine daha fazla hayrandlar.

Dier gen subaylar gibi Mustafa Kemal de imparatorluun kaderini deitirebileceini umduu devrim politikalarna ilgi duyuyordu. Jntrkler, 1908de padiaha saldr dzenlediinde o da bu hareketin iindeydi ama nemli bir konumda deildi. Doumunda kendisine verilen isimle Mustafa, 1880-1881 knda o zamanki adyla kozmopolit Salonicada ya da gnmzde Yunanistan'n Selanik kentinde dnyaya gelmiti. Babas Ali Rza Bey, hem gmrk memurluu yaparak hem de kerestecilikle uraarak gen kars Zbeyde Hamma olduka iyi orta snf bir gelir salyordu. Babas ldnde Mustafa kk bir ocuktu ve tekrar evlenmesinin ardndan bile annesine yaknl bozulmad. 1899 ylnda Mekteb-i Harbiyeye girdi, ardndan Harp Akademisine devam etti. Yetenekli ve alkan bir renci oluu daha sonraki mesleinde kendini gsterecekti. Ayn zamanda politikaya ilgi duyduundan ksa sreli olarak tutukland ve amdaki bir askeri birlie srld. Kendi anlatmyla buradayken devrim fikirlerinin Beyrut, Kuds ve Yafaya yaylmasna yardmc oldu.

Jntrk devrimini eitli terfiler ve grevler izledi ama kendini kantlama frsat talya'nn, Trablusgarp vilayeti ile Sirenaykay igal etmesiyle karsna kt. Ingiliz ynetimindeki Msr gizlice geerek ksa srede Italyanlara kar savaa katld. Kk bir Trk birlii ve binlerce Arap askeriyle Italyan glerini sahilde kstrmay baard. Ama yarar olmad. Italyan donanmasnn

MOK2


Beyrut ve anakkaleyi top ateine tutmas ve Balkanlarda ortaya kan yeni tehdit nedeniyle imparatorluk 1912 Ekiminde iki eyaletinden vazgemek zorunda kald. Trkiyeye dnnce ertesi yl askeri atae olarak Sofyaya atand ve yarbay rtbesine terfi etti. 1914 ylnda Osmanl ordusunun en nde gelen subaylar arasnda deilse bile, ok iyi eitilmi, ciddi grl, modern bir Avrupal dmana kar scak sava yaam bir subayd. Ayrca son derece keskin bir siyasi zeks vard.(8)

Yenilgilere karn Osmanllar kendi arlnn zerinde vuruyordu. Bunun nedenlerinden biri, Trk askerlerinin cesareti ve yiitliiydi. Sava srasnda bir Rus uzman, Trk kyls askere alnmamak iin annesinin eteinin altna saklanr ama niformay giydikten sonra bir aslan gibi savar, diye yazmt. (9)Ama baka bir nedeni daha vard ve o dnemin Batl gzlemcileri bunu grmediler ve tarihiler daha yeni fark ettiler. Krsal kesim halk cahil ve ada dnyadan uzakt ama deneyimli ve iyi eitimli subaylarn ve devlet grevlilerinin says olduka yksekti. 19. yzyln Tanzimat reformlar Bat tarafmdan yetersiz ve dzmece olarak knanmt; ancak 20. yzyln banda Osmanl ynetimi ada dier imparatorluklarla kyaslandnda ok iyi durumda olduundan, eski halklarnn ou dalmasndan piman olmulard. Yakn tarihli bir inceleme Birinci Dnya Savanm ardndan ngiliz ve Fransz mandasna braklan Arap topraklarnda yerel Mslman halkn ortalama yaam sresi, eitimi, iletiimi ve kamu dzeni asmdan ok az gelime yaanm olduunu ortaya kard.(10) Osmanl sivil ynetimi Fransz izgisi zerine dzenlenmiti ve II. Abdlhamit dnemi ve sonrasnda ordunun Ingiliz ve Fransz danmanlarnn yerini Almanlar almaya balamt. Osmanl yneticilerinin ve komutanlarnn yetkin-

(8) Andrew Mango, Atatrk, (John Murray. Londra: 1999) Blm 1-7(9) arlk dneminin pek soyrek rastlanan yaynlarndan birinde Rus

Trkolog V. A. Gordelevski yazmt.(10) McCarthy, The Ottoman Peoples and the End ofEmpire, s. 171-92


ligini Batl eletirmenler genelinde grmezden geliyor ve ynetimi geri kalm ve rm olarak nitelendiriyorlard. Yabanc gzlemciler zellikle Ege kylarnda yaayan Rumlarn ounun Osmanl ynetimi altndaki yaamn kendi lkelerinden daha iyi olduunu dnerek bamszln yeni kazanm olan Yunan Krallndan buraya g ettii gereini de gzden karmlard. Jntrkler, tek diplomatik baarlarm 1913 ylnda Balkanlardaki mttefikler birbirine girince elde ettiler. Bylece Enver Paa, Meri Nehrine kadar Dou Trakyay yeniden ele geirdi ve Osmanlnn Avrupa ktasndaki son tutunma noktasn oluturdu.

Osmanl mparatorluu ve Arap nfusuSavan arifesinde Osmanl imparatorluu genelinde bir Ortadou imparatorluuydu ve gelecei Trkler ile en kalabalk toplumu olan Araplar arasndaki ilikiye balyd. Birinci Dnya Sava patladnda Trkler, gnmzde Suriye, Irak, rdn, srail, Suudi Arabistan ve Arap Kuzey Afrikasndan oluan Arap dnyasnn anavatanm drt yzyldr ynetmekteydi. Suriye, Irak, rdn ve Filistin, Dicle ile Frat nehirlerinin bu blgeleri insana yerleimine uygun duruma getirmesi nedeniyle Bereketli Hilal adyla anlyordu. Byk bir imparatorluk kuran en son Mslman Trk kavmi olan Osmanllar Arap topraklarn 1517 ylnda ele geirmi ve 20. yzyln bana kadar ciddi bir direnile karlamadan ynetmilerdi. Ancak Osmanl ynetiminin son yllarnda Arap topraklarnda ilk milliyeti mcadeleler ortaya kmaya balamt.

slamiyet, balangta M. S. 7. yzylda ortaya knda Arap olmakla eanlamlyd. Ne var ki, Arap topraklarnn fethedilme- sini izleyen yz yl iinde etnik kimlik ya da milliyet yerine din En stn ba biimini almt(u) ve bylece Araplar, Mslman

(11) C. Ernest Dawn, From Ottomanism to Arabism: The Origin o f an Ideology, TheReviewofPolitics, Cilt 23, No. 3 (Temmuz 1961) s. 378.


Trk yneticileri iyi niyetle kabullenmilerdi. Baka bir neden ise Osmanl ynetiminin yapsyd. Grnrde tm gcn padiahn elinde bulunduu, dnyanm en merkeziyeti imparatorluklarndan biri olmasna karn bu durum bir gzlemcinin belirttii gibi yalnzca aldatmaca idi.(12) am, Halep, Musul ve Badat gibi byk kentlerin dnda hkmet denetimi olduka zayft ve Bereketli Hilalde yaayan Araplar ailesel, kabilesel, etnik ve dinsel balara dayal gruplara blnmlerdi.

Trke konuan yneticiler kuramsal olarak Arapa konuulan blgelerde stn gce sahiptiler ama uygulamada dil engelleri ve askeri gcn olmamas en alt dzeydeki etkiyi korumak iin bile, yerel kabile liderlerine, kentli zengin ve dinsel liderlere baml olmalarna yol ayordu. Lider konumundaki bu gruplara a yn ya da ileri gelenlerad veriliyordu. Bu kiilerin politikas, 19. ve 20. yzyln balarnda Osmanl Ortadousunun siyasi yaamn baskn bir gereiydi.(w)

Filistin, Arap dnyasnn zellikle nemli olan bir blgesiydi. Geri Filistin szc bu blgenin ad olarak biliniyordu ama buras imparatorluun ynetimi altndaki tek bir eyalet deildi. Kuzey kesimi Beyrutun vilayeti ya da idari blgesiydi, gney kesimi Kuds sancayd ve rdn Nehrinin tesi ise Suriye vilayetiydi. Filistinliler imparatorluun daha geni Arap toplumunu oluturuyorlard. zellikle Hz. sann yaamyla balants olan Beytlehem ve Nasra gibi kentlerde Hristiyan toplumlar yayordu ama halkn byk ounluu Snni Mslmand. Filistin

(12) Ingiliz Arap uzman, gezgin ve diplomat Gertrude Bell, David Fromkinin A Peace to End Ali Peace yaptnda sz ediyor. (Andre Deutsch, Londra:1989) s. 35. {Bara Son Veren Bart)

(13) Ira Lapidus, A History of Islamic Societies, (Cambridge University Press, Cambridge: 2002) s. 535.

(14) Albert Hourani nitelendirmesi, Ottoman Reform and the Politics of Notables, William R. Plok ve Richard L Chambers (ed.) Beginnings of Modemisation in the Middle East: TheNineteenth Century, (University of Chicago Press, Chicago: 1968) s. 41-68.

MLLYETLN d o u u 21

Arap toplumu genelinde iftiydi. Yine de Nablusun sabun ticareti nemliydi ama el sanatlar, dokuma ve inaat gibi sektrler belirli bir biimde tarma balyd. Filistin tarmnn en nemli engeli tarlalar iin gerekli olan suyun azlyd. lkenin en byk akarsuyu olan rdn Nehri sulama ii iin uygun olmadndan, kyller tarm yntemlerinin ve ekinlerinin bu geree uymas gerekliliine dikkat ediyorlar ve sahip olduklar verimli topraklarnn erozyona uramamasna gayret ediyorlard. K hasadm buday ile arpa olutururken, yazn susam ve Afrika dans harmanlanyordu. Filistin incirleri ve zeytinleri nlyd ve koyun- larla keilerden oluan srler lkenin dalk i kesimine uyumlu hayvanlard. (15)

Filistin nfusunun iskeletini oluturan iftilere fellahlar ad veriliyordu. Ekip bitikleri topraklara tutkuyla balydlar ama tarlalarn tapular en azndan Avrupa standartlarna gre genelinde gvenilmezdi. eitli sistemlerin altnda ynetilen Filistin topraklarnn durumu 1858 ylndaki Trk toprak yasasna gre kararlatrld. Byk ounluu miri ya da devlet arazisi olarak saptand ve ardndan srekli tarm yaplmas kaydyla kyllere datld. Muaa sistemi altnda herkesin daha verimli arazilere sahip olmasn salamak iin topraklar dnml olarak kullandrld ama bu uygulama topraklarn bakmn ya da verimliliini desteklemedi.(16) Filistin nfusunun nemli bir unsuru da gneydeki Necef lnde ve Galilede ger yaam sren Bedevilerdi. Geri ky liderleri bulunduklar yerlerde nemliydiler ama Filistin toplumunda g ve stat ayn zamanda byk arazi sahibi kentli sekinlerin elindeydi. nde gelen a yn aileleri arasnda bulunan Hseyniler, Naaibiler, Halidler, Jarallalar ve Nusayriler ncelenmekte olan Arap Filistin dneminde liderlii elde tutacaklard.

(15) Frank Adams, Palestine Agriculture yazs, Palestine: A Decade of Development, TheAnnals of the American Academy ofPolitical and Social Science (Kasm 1932) s. 72-83.

(16) A dam s.Palestine Agriculture, s. 72-83.


Hseyni ailesi, kentin belediye bakanln yrtt ve uzun bir sre Kuds Mftln elinde tuttuundan, zellikle saygn bir konma sahipti. Zaman iinde Hseyniler, Filistin Arap milliyetiliinin ardndaki itici g olacaklard.07'

Arap milliyetiliinin ortaya kUzun yllar boyu Arap milliyetiliinin ilk aamalarnda Bat ile srdrlen temastan ortaya ktna yaygnlkla inanlyordu. Belirgin Arap milliyetiliinin ncelikle Avrupa ve Amerikan kltr ve eitim etkisinin 19. yzyln sonlarnda blgeye Bat politikasyla ekonomisinin giriiyle uyumlu olarak Osmanl Suriyesinin kentsel blgelerinde ortaya km olmas hi de artc deildir. Avrupal ve Amerikal misyonerlerin almalar Filistindeki Kutsal Yerlerle balantlyd ama zellikle Protestan cemaatler arasnda din deitirip Mslman olma istei de bymt. Aktan aa din deitirtmeye almak yaadyd ama Arap Hristiyanlarn inanlarn Mslmanlara aktarmalar hakknda belirsiz ve umutsuz bir giriim vard.(18) Lbnanda 19. yzylda kurulmu olan Amerikan ve Fransz misyoner okullarnda eitim alm olan bir avu Suriyeli Hristiyan, szde-laik Arap milliyetiliini gelitirmeye balad. Yaplanlar arasmda klasik Arap edebiyatn canlandrmak ve Bat edebiyatn Arapaya evirmek de vard. 1860larda brahim el-Yazc adl bir Suriyeli Hristiyan, Arap milliyetiliinin ilk vizyonunu dile getirdi. Osmanl fetihlerini, teknik konularda ilerlemi, uygarl renmi bir toplumu geri kalmla ittii ve bilim yerine dine ilgi duyulmasn saladndan Araplar iin bir felaket olarak gryordu. Osmanl bo

(17) Philip Mattar, The Mufti of Jerusalem: Al Hajj Amin al-Husayni and the Palestinian National Movement, (Columbia University Press, New York: 1988) s. 6-7. {Kuds Mfts: Hac Emin El-Hseyni)

(18) M.E. Yapp, The Making o f the Modem Near East 1792-1923, (Longman, Harlow: 1987) s. 132-3.

MLLYETLN DOUU 23

yunduruunu atmann Araplar eski renme ve ilerleme yoluna gtrmesine izin vereceine inanyordu. Ne var ki Arap milliyetiliinin bu laik vizyonu, ounluu oluturan Mslman Araplarn, Osmanl mparatorluuna bal ya da en azndan tarafsz kalmasna bir ceza gibiydi.(I9)

George Antonius 1938 tarihli belki de ada Arap milliyetiliinin anahtar olan The Arab Awakering adl kitabnda, bu hareketin balangcnn Osmanl Suriyesinde 19. yzyln sonlarna doru kk kltrel giriimlerde olduunu grmt. Ne var ki kinci Dnya Savanm ardndan Antoniusun, Arap milliyetiliinin kkeni iddialar ve Birinci Dnya Sava srasndaki Arap syammn yks gitgide artan bir kukuyla karlanmaya balad.(20) itenlikle bakan bir gzlemci bile bunun yalnzca tarihi bir anlatm olmayp ayn zamanda siyasi bir taraf tutma olduunu grr.(21) Temelinde szel kantlara dayanarak Antonius, 1870lerin sonlarnda Osmanllara kar kkrtc afiler datan Gizli Cemiyet adl kk bir Lbnanl grubun oynad rol anlalan olduka bytmt. Bu kkrtmalar, Trklere kar Arap milliyetiliinin balangcndan ok, Maruni Hristiyanlarn kart yerel unsurlarla balantlyd.(22)

(19) Dawn, From Ottomanism to Arabism, s. 10-11.(20) Antoniusa eletirel bakanlar arasnda aadakiler vardr: Sylvia

G.Haim, The Arab Awakening, A Source for the Historian?, Die Welt des slams, Cilt 2, No.4, (1953), s. 237-50; Elie Kedourie, England and the MiddleEast:TheDestructionoftheOttomanEmpire, 1914-1921, (Londra, Boulder: 1987), s. 29-66, 107-41; Elie Kedourie, n the Anglo-Arab Labyrinth: TheMcMahon-Husayn Correspondence and Its Interpretations 1914-1939 (Cambridge University Press, Cambridge: 1976) s. 64-136, 266-9; Albert Hourani, The Arab Awakening Forty Years Later, adl makale, Derek Hopwood (ed.) Studies in Arab history: The Antonius Lectures. 1978-87, (Macmillan, Basingstoke: 1990) s. 21-40.

(21) Hourani, The Arab Awakening"; Forty Years Later, s.26.(22) Antonius, The Arab wakening, s. 37,80,81; Zeine N. Zeine, Arab-

Turkish Relations and the Emergence o f Arab Nationalism (Khayats, Beyrut: 1958) s. 56,57,68.

2 4 MODERN ORTADOUNUN KURULUU

Yaklak 30 yl sonra gelimeye balayan Arap milliyetiliinin daha somut iaretleri ortaya kt. 1908 ylndaki Jntrk devrimi bu hareketin itici gcyd. Arap tepkisi balangta hevesliydi. ttihat ve Terakkicilerin salad liberalizmin ilk aamas, imparatorluktaki siyasi deiimlerin arasnda yalnzca Araplarn ye olduu partilerinin kurulmasna da izin vermesiydi. Ne var ki ksa sre sonra Jntrklerin liberalizm ve oulculuk ile flrt etmesinin yalnzca bir cila olduu, ardnda Osmanl mparatorluunda zaten grlen, merkeziyetilik ve Trkletirme eilimini ieren Trk milliyetilii gndeminin glendirilmesinin yatt anlald. Jntrklerin bu politikalar eski rejimden daha ileriye gtrdkleri hakknda pek az kant vardr.(23) Yine de Osmanl siyasetini biraz aralamakla, eski otoriter sisteme geri dnlmesini zorlatrdlar.

1912 sonrasnda reform dneminin sonuna tepki olarak Suriyede Arap zerkliini gndeme getiren partiler ortaya kmaya balad. Antoniusa gre bunlarm en nemlisi Adem-i Merkeziyet Partisiydi. Yine Suriyedeki dier nemli gruplar aralarnda al-Fatat (Gen Arap Cemiyeti) ve al-Qahtanyiann da bulunduu benzer manifestolara sahip gizli cemiyetlerdi. Daha sonralar Antonius, bu gruplar 1916da Haimilerin Osmanllara kar ayaklanmasna balamaya abalayarak, am sokaklarndaki kent-temelli milliyetilikle Haimilerin ortaya kt kurak ller arasnda bir balant kurmaya alacakt.

Eletirmenlere gre Antoniusun Arap milliyetiliinin kkeni ve gelimesi hakkmdaki vizyonu abartl ve temelsizdi. Yakn tarihli yetkin bir aratrmaya(24) gre, Suriyede bamszlk taraftan

(23) Bkz. C. Ernest Dawn, The Origins o f Arab Nationalism, Rashid Khalidi ve dierleri, The Origins o f Arab Nationalism (Columbia University Press, New York: 1991) s. 18-19.

(24) Eliezer Tauber, The Emergence o f the Arab Movements, (Frank Cass, Londra: 1993) s. 406; C. Ernest Dawn, From Ottomanism to Arabism: Essays on the Origins o f Arab Nationalism (University o f Illinois Press, Urbana: 1973) s. 152-3, bu rakam 144 olarak belirtiyor.


ya da zerklik isteyen Araplarn oluturduu aznlk grubundakilerin says yaklak 350 idi ve Haimilerin amalar ise Arap milliyetiliine balanmak gibi bir yce gnll arzu yerine kendilerini yceltmekle ilintiliydi.(25)

Bugn Arap milliyetiliinin kkeninin en baskn bilimsel yorumu, C. Ernest Dawnn 20. yzyln bandaki ilk kmltlarn Bat etkisindeki Hristiyan Araplar yerine, dinsel sekinler arasndaki reform yanls Mslmanlardan ktn ileri sren varsaymdr. Ayn zamanda zellikle am gibi byk kentlerin sekinleri ve Arap ayanlar arasndaki atmadan da kmtr. Osmanl korumas altnda olduundan kayrlan, toprak ve mevki sahibi olanlar mevcut durumu desteklerken, bu ganimet sisteminin dnda kalanlar sisteme kar kkrtlmaya balamlard.(26)

Bakaldranlar arasmda bile tmyle bamsz olmak iin pek fazla istek yoktu. Araplarn ou Trk yneticiler onlarn uygun mevkilerini kabul ettii srece Osmanl birlii erevesi iinde kalmay isteyebilirlerdi.(27) stelik kentsel ve krsal kesimler arasmda ok byk farkllklar vard. Yaklak 90 yl nce Arabistan uzman ngiliz Gertrude Bell, 20. yzyln bandaki Arap milliyetiliini yazarken belki de gereklere Antoniusdan daha yaknd. Bir Arap ulusu yok; Suriyeli bir tccar ile bir bedevi arasndaki derin uurum, Osmanl ile arasmdakinden daha geni... diye yazmt.(28) 20. yzyln banda Suriyenin ulusal politikas ky

(25) Efraim Karsh ile Inari Karsh, Empires of the Sand: TheStruggleforMastery in the Middle East, 1789-1923 (Harvard University Press, Cambridge, MA: 1999) erif Hseyin ve Haimilerin emperyalist hrslar gibi grdkleri konuya son derece hain davranyorlar.

(26) Dawnn otuz yl zerinde dnd konu yine onun The Origins of Arab Nationalism adl yaptnda zetlenmitir, s. 3-31.

(27) Majid Khadduri, Political Trends in the Arab World: The Role ofldeas and Ideals in Politics (Johns Hopkins Press, Baltimore: 1970) s. 19.

(28) Martin Kramerin kitabndan alnt: Arab Awakening and Islamic Revival: The Politics o f Ideas in the Middle East (Transaction Publishers, New Brunswick: 1996) s. 24.


lerin gereksinim ve isteklerinden ok uzakta kentsel bir oyun biimindeydi/29'

HaimilerArap bamszlnn bayran Trklere kar ykseltenler, kentli sekinler yerine hi beklenmedik bir kaynak olan, imparatorluun en uzak blgesi Hicazn nde gelen Haimi ailesiydi. Hicaz blgesi bugn rdnn Akabe limanndan gneye doru inip, Yemenin kuzey snrna kadar uzanan dar uzun bir toprak parasyd. Geri o zamanlar Osmanl mparatorluunun bir vilayeti idi ama imdi Suudi Arabistan snrlar iinde kalyor. Aslnda Arap Yarmadasnm Osmanl ynetiminin hkm srd tek blgesiydi. orak ve ssz bir ky boyunca uzanan topraklarn nemi slam dnyasnn en kutsal iki kentini yani Mekke ile Hz. Muhammedi ilk kabul eden Medine kentlerini barndrmasyd. Bakentten ok uzakt, yoksuldu ve nfusu ok azd. 19. yzyln sonlarnda Hicazn byk kenti olan Mekke, Medine ve Ciddenin toplam nfusu 100.000 kadard ve krsalnda yaklak 400.000 ger yayordu.(30) Blgenin doal kaynaklar olmad gibi kent halknn ou da yalnz din zerinde alyor ve dinsel zorunluluklarn yerine getiriyordu.

Ana gelir kayna, slam dnyasnn drt bir yanndan dinsel grevlerini yerine getirmek, yaamlar boyunca en azndan bir kez hac olmak iin Mekkeye gelenlerden elde ediliyordu. slam dnyasnn en kutsal kentlerinin Hicaz blgesinde bulunmas parasal adan olduka yararlyd. Halk askere alnmad gibi Osmanllarn olaan vergilerinden de muaf tutuluyor

(29) Raymond A. Hinnebusch, Authoritariar Power and State Formation in B athist Syria: Army, Party and Peasant (Westview Press, Boulder, CO:1990) s. 45

(30) W. Ochsenwald, Religion, Society and the State in Arabia: The Hijaz under Ottoman Control 1840-1908 (Ohio State University Press, Columbus, OH: 1984) s. 17.

MLLYETLN DOUU 27

du. Ayrca hem devletten yardm hem de Msr gibi grece zengin Mslman lkelerden sbvansiyon alyordu. On dokuzuncu yzylda Bat Arabistann [rnein Hicaz] sosyal, ekonomik ve bir dereceye kadar siyasi tarihini dinin saptad iddialar ne srlmt.131* adalamam, geleneklerine sk skya bal bir toplum olarak kalmt. 19. yzylda bu blgeye yaylan milliyetilik ya da baka ada siyasi fikirlerinin varlnn pek bir iareti olmad gibi, 20. yzyl ncesinde Haimilerin byk siyasi amalan olduunun da kant yoktu.(32)

Hz. Muhammedin lmnden yaklak 13 yzyl sonra soyundan gelenlere erif unvann (nemli, saygm ya da soylu anlamna gelir) kullanma hakk tanmd.(33) erif unvan kullanan aileler arasnda en nde geleni Beni Haim (yani Haimiler) ailesiydi ve peygamberin Kurey kabilesinden geliyorlard. Haimilerden erif Hseyin bin Ali 1908den itibaren Mekke Emiri ve Byk erifi olarak Hicazm en nemli konumuna sahipti. Haimilerin Hseyinin mensup olduu kolu, 19. yzylda Msr yneten Mehmet Ali Paa, Hicaz da ynetirken Hseyinin bykbabasn Mekke Emiri ve Byk erifi konumuna getirince birdenbire ortaya kmt.(34)

Bu konumun salad g siyasi olmaktan ok dinseldi ve Arap olan Haimiler ayn zamanda Osmanl devletinin bir par- asydlar. Byk eriflerin bamszl Medinedeki Trk vali ve yaklak 7000 asker tarafmdan snrlanyordu. Ne var ki, 1908 ylnda Hicaz demiryolunun tamamlanmasndan nce, stanbul ile iletiim olduka yava ve zor olduundan ve imparatorluun bakentinden ok uzakta bulunduundan Mekke Emiri belirli bir derecede zerklie sahipti. Yine de 19. yzyl yazarlarn

d) Ochsenvvald, Religion, Society and the State in Arabia, s. 220.(32) W. Ochsenwald, Ironic origins: Arab nationalism in the Hijaz, Khalmidi

ve dierleri, The Origins of Arab Nationalism, s. 190.(33) James Morris, The Hashemite Kings (Faber and Faber, Londra: 1959) s.

18.(34) Kedourie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s. 11


dan biri, Mekke Emirinin,, Babalinin bir kulu olduunu, padiahn keyfine gre yerinden alnabileceini, kendisine verilmi olan blgenin dnda hibir siyasi ya da ruhsal etkisi bulunmadm yazmt.


dan holanmyorlard. Emekli bir Ingiliz kamu grevlisi Mekkede Kurey kabilesine mensup olan Haimi Emirinin daha uysal bir slam halifesi olacan nerirken, nk Hindistan yolu zerinde bizim tarafta yayor ve tpk Svey Kanal gibi tmyle bizim denetimimiz altnda olacaktr aklamasn yapmt.(37) ngrl bir yorumdu; nk Haimilerle Ingilizler arasndaki iliki fikri Ortadou olaylarnn kritik bir noktasnda, halifelik yerine Arap milliyetilii balamnda tekrar ortaya kacakt.

erif Hseyinin Ykselii(38)Hseyin bin Ali, 1853de stanbulda domutu. Yar erkez, yar Arap olan ailesinin Haimilerin Aoun kabilesiyle balants nedeniyle peygamberin 37. kuaktan ardl olduundan nemli bir kiiydi.(39) Bu kutsal soy iddias olan rakip Aoun ve Zaid kabilelerinin yaklak 800 mensubu vard. eitli zamanlarda bir kabile ya da dieri stn duruma geiyor ve Mekke Emiri ya da Byk erifi unvann eline geiriyordu. 1880-1890l yllarda Zaid kabilesi baskn durumdayd.

Birinci Dnya Sava patlak verdiinde Hseyin 60 yanda olmasna karn, siyah giysileri, trban ve neredeyse kar beyaz sakalyla gz alc bir insand. Arap isyannda kilit rol oynayacak olan Ingiliz subay T. E. Lavvrence onu neredeyse zayf grnecek

(37) Buzpnar, Opposition to the Ottoman Caliphate in the Early Years of Abdlhamit II. s. 80.

(38) Genel olarak R. Bakerm Kitg Husain and the Kingdom of Hejaz adl kitabna dayanr (Oleander Press, Cambridge: 1979); Kedourie, n the Anglo-Arab Labyrinth; A Susser ve A Shmuelevitz (ed.) The Hashemites in the Modern Arab World: Essays in Homur of the Late Professor Uriel Danr, (Frank Class, Londra: 1995); Morris, The Hashemite Kings; Joshua Teitelbaum, The Rise and Fail o f the Hashemite Kingdom of Arabia (Hurst, Londra: 2001); Haifa Alangaria The Strugglefor Power in Arabia: Ibn Saud, Hussein and Great Britain, 1914-1924 (Ithaca Press, Reading: 1998).

(39) Morris, The Hashemite Kings, s. 23.


kadar temiz ve kibard ama-bu grnt kurnaz bir siyaseti, derin bir hrs ve Araplarda pek sk grlmeyen bir saduyuyu, gl bir karakteri ve inatl gizliyordu biiminde tanmlayacakt.(40) Hseyin birok adan karizmatik bir kiiydi, Arap edebiyatn biliyordu, uluslararas diplomasinin entrikalarna yabanc deildi. Osmanl tarz yetitirilmesi baz sevilmeyen niteliklerin gelimesine de neden olmutu. Lawrencea gre, Hseyin genliinde drst ve ak szlyd... [ama] yalnzca konumasn denetlemeyi deil, asl amacn denetlemek iin konumasn da renmiti. Bu sanata ar dknl kendini syramad bir kusur biimini almt.(41)

Genlik yllar gizemli bir rtnn altndayd. Haimi ailesinin nde gelen bir olu olarak 1892/1893-1908 arasnda on be yl padiahn zorunlu konuu olduunu biliyoruz. Eer byle tanmlanabilirse, zorunlu ikameti son derece rahatt. Bir erife kt davranmakla sulanmak istemeyen padiah Hseyini, karsn ve Ali (1879-1935), Abdullah (1880-1951), Faysal (1883- 1933) ve Zeid (1898-1970) adl drt olunu stanbul Boaz kysnda bir yalya yerletirmiti. Ali, Abdullah ve Faysal Osmanl Imparatorluunun knden sonra ardl devletin krallar olacaklard.

Hseyin bakentte nemli bir kii oldu ve birok ynden Osmanl yaam biimini benimsedi. Arapa kadar Trkeyi de rahat konuuyordu. Geri ar lde iradeli ve bamsz grlyd ve despot Padiah II. Abdlhamit tarafndan Hicaza dnmesine izin verilen belki de en tehlikeli insand.(42) Ne var ki baka olaylar araya girdi. Jntrkler 1908 ylnda iktidar ele geirince, Abdlhamitin gc azaltld ve bir yl sonra tahttan indirildi. Ayn zaman diliminde, bu mevkiyi elinde tutan erif Ali Abdullah

(40) Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, (Wordsworth, Londra: 1997) s 86. (Bilgeliin Yedi Stunu)

(41) Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, s. 86.(42) Morris, The Hashemite Kings, s. 24-5.

m illiy e t ili in DOUU 31

bin Muhammedin yerinden edilmesi ve ardlnn ani lmyle, Mekke Byk erifi mevki de boald. Hseyin bu konum iin iyi bir adayd ve buraya gelebilmesi yalnzca bir formalite deildi. Siyasi grlerinin ve kilit oyuncularn arasna kendini katabilme yeteneinin yararn grd. Birok adan son derece gericiydi, Jntrklere hayranlk duymuyordu ve belki de yeni hkmete dmanca bak nedeniyle Abdlhamit, Hseyinin aday olmasn olumlu karlad. Ayrca Britanya hkmetinin onu uygun bir aday olarak grdnn baz kantlar da vardr; Hseyin, stanbulda Britanya elisine tam zamannda yapt nerilerde Hicazdaki Arap kabile reislerine Arap Yarmadasndaki ngiliz karlarna ayrcalk gstermeleri iin yazdn iddia etmiti.(43) Abdlhamit halifelii ve Mslman halk arasmda tkenmekte olan bu sadakati, sa kalmasnn kilit unsuru olarak gryordu. Mekkenin Byk erifi gibi nemli bir konumdaki kiinin Jntrklere kar olmas kendi karlarna uygundu. Olu Abdullahn anlatmna gre Hseyin, eer ttihat ve Terakkiciler yaam Abdlhamit iin zorlatrrlarsa, Hicaza iltica edebileceine de sz vermiti.(44)

erif konumundaki Hseyin ve Osmanllar1908 ylnda Hseyin, erif konumuna getirildi ve Hicaza geri dnd. Ne var ki, geri dnnce hedefini ykseltiinin, Osmanl padiah yerine kendisinin halife olmas gerektiini dndnn baz kantlar bulunuyor. Olu Abdullah anlarnda Hseyinin Osmanlya sadk olduunu ve yalnzca ttihat ve Terakkinin laiklik reformalarma kar ktn anlatyor. Onun bak asna gre Jntrklerin imparatorluun Halifelik ynetimini rksal bir anayasal hkmete evirmesi ve devletin Islami ya da Arap denetimini Batl bir hukuksal denetime dntr

(43) Teitelbaum, The Rise and Fail of the Hashemite Kingdom ofArabia, s.41.(44) Teitelbaum, The Rise and Fail of the Hashemite Kingdom ofArabia, s.41.


mesi doru deildi.(45) Buna karlk ynetime geldii gnden itibaren Hseyin fena? ad verilen geleneksel slam hukukunun kendisini ynlendirdiini aka belirtecekti.1465 Hicaza dnnce Hseyinin ilk adm g konumunu pekitirmek ve Trk valiyi yok sayarak etkisini yaygnlatrmak oldu. Gerekten de 1911 ylnda Ingilizler, Hseyinin, blgeye gnderilen valileri manevralaryla yenilgiye urattn ve Mekke hkmetini tmyle eline geirdiini bildirmilerdi. 1914 ylnda blgeye gnderilen bir ngiliz deneti, 1908de Hicaza geliinden sonra Hseyinin iyi bir izlenim braktn, zorba olmadn kantlayacann ve Mekke evresindeki gvenlii salayacann umulduunu rapor edecekti. Ekiyalm ilk kez olarak bastrlmasnn ardndan Hseyin buna hogr gsterir gibiydi. Mekkedeki Britanya konsolosu, Hintli hacnn ldrlmesinin Byk erif ile balantl olduunu rapor etmiti.(47)

Ne var ki, Hseyin valilere ve Osmanl ynetimine meydan okumalarnda saduyulu davranmak zorundayd; nk fazla ileri gittii takdirde konumunu yitirebilirdi. lk baarlarndan biri Hicaz evresindeki gitgide artan Bedevi kabileleri kavgalarn denetim altna almak olmutu. 1910 ylndan sonra Balkanlar ve Libyada daha byk askeri sorunlar olan Osmanllar, Hseyini gcn Dou Arabistana kadar yaymas, Ibni Suud ve Asirli drisi adl iki bamsz kabile reisine kar Osmanl denetimini savunmas iin desteklemilerdi. Ciddedeki Britanya konsolosuna gre, Hseyin, bu giriimleri kendi gcn ve zerkliini pe

(45) Abdullah, Memoirs o f King Abdullah o f Transjordan, (Cape, Londra: 1950) s. 70.

(46) J Nevo, Abdullahs memoirs as historical source material, Susser ve Shmuelevitz, The Hashemites in the Modern Arab World, s. 166.

(47) Sir Lous Malletden Sir Edward Greye, 18 Mart 1914 tarihli yaz, G.P. Gooch ve Harold Temperley, British Documents on the Origins o f the War, 1898-1914, CiltX, Ksm II (HMSO, Londra; 1938) s. 827. (Bundan sonra ad British Docs olarak geecektir.)


kitirecei aralar olarak grmt.(48) Bu arada Osmanl ve Trk denetiminin Hicaz zerindeki etkisi azalmak yerine geliiyordu. 19. yzyln sonunda telgraf hatlar bakenti Hicaza balad gibi, 1908 ylna gelindiinde Hicaz demiryolunun tamamlanmas am, Medine ve dier Kutsal Kentlere balayarak iletiimde devrim yaratmt. Demiryolunu Demir Eek olarak tanmlayan Hicazn Bedevi kabileleri haclara rehberlik yapmak, ulatrmak ve ara sra soymak gibi ana gelir kaynaklarna tehdit olarak grp dmanlkla karlamlard. Jntrkler ise demiryolunu ve tamamlanacak Mekke balantsn Bat Arabistanda Osmanl ynetiminin salamlatrlmasnn bir keta olarak grmlerdi. Gerekten de demiryolunun son bulduu Medine, 1914 ylma dek Osmanl etkisi altnda daha fazla kalmaya balamt.

Hseyin, erif unvann aldktan sonra trenlere saldrlar desteklemi, ve Jntrklerin demiryolunu kendi g merkezi olan Mekkeye uzatma ricalarna kar koymutu.(49) Yine de Birinci Dnya Sava ncesindeki yllarda Hseyinin zerklii gittike snrlandrlmaktayd. Olu Abdullah, 1912 ylnda Fransa elisine Trklerin zorbal hakknda ikyet etmi ve belki de Abdullah ile Ingilizler arasndaki ilk deneysel temaslar bu arada balamt.(50)

Haimilerin konumunun knn kilit olay 1914 Nisa- nnda Vehib Beyin vali olarak atanmasyd. Seleflerinden ok daha zorlu bir kii olan Vehib Bey, ksa srede Hseyinin kanatlarn krpmaya balad. Hicaz zerindeki ifte denetimin son bulmas ve dorudan Osmanl ynetiminin yerletirilmesi iin son derece kararlyd. Ynetici kadrosundaki Haimi taraftarlar grevlerinden alnd ve Osmanllar bu konumlara getirildi. Abdullah'n 1914 ubat ve Nisannda ngilizlerle Hicazda zerklik iin des

(48) Alangaria, The Strugglefor Power in Arabia, s. 63.(49) Demiryolu yks iin bkz. James Nicholson, The Hejaz Railway,

Asian Affairs, Cilt 37, Say 3, (2006) s. 320-36.(50) Teitelbaum, The Rise and Fail o f the Hashemite Kingdom of Arabia, s.69.

MOK 3


tek arayan temaslar, Vehib-Beyin babasna yapt basknn artmasyla drtlenmi olabilir.(51)

Arabistanda stnlk iin Hseyinin en byk rakibi olan bni Suudun lkenin ortasndaki ssz Necd blgesinde daha fazla zerklie sahip olduu aka belliydi.

Hseyinin Osmanllarla atmas temelinde kendini yceltme ve Osmanl yetkililerinin kendi gcne gittike artan tecavzlerinden korunma isteine balyd. Arap milliyetiliiyle balants sorgulanabilirdi.152'

Dorusu Hicazda nemli bir Arap milliyetilii basksnn pek az kant vard. Blgenin sosyo-ekonomik yapsnda, dier milliyeti grlerinin, eilimlerinin yaratlmasnda olmas gereken gazeteciler, ordu subaylar ve aydnlar gibi kilit gruplarn hibiri yoktu.(53)

Bu nedenle Hicazda milliyetilikten sz etmek bir yanl adlandrmadr. Buradaki Arap syan neredeyse yalnzca ayrcalklar ve zerklikleri tehdit altnda gren ve kendilerini sekin kabul eden Haimilerle, modern, merkezi bir devlet yaratmak isteyen Osmanllar arasndaki g atmalarndan kmt. Eer Osmanllar Hseyini idare etmekte daha yetenekli davranm olsalard, onlara kar bir ayaklanmay balatmazd.

Uluslararas politikadaki devrim Birinci Dnya Savayla, zellikle tm glerin dman topraklarndaki kii ve gruplarn yalanmalarn ve ykc amalarn desteklemeye hazr olmasyla ortaya knca, Hseyin gcn geniletmek iin son derece zgn bir frsattan yararlanm oldu.

(51) Teitelbaum, The Rise and Fail oftheHashemiteKingdom ofArabia, s. 69- 70.

(52) A.I. Dawisha, Arab Nationalism in the Twentieth Century: From Triumph to Despair (Princeton University Press, Princeton: 2003) s. 35 (Arap Milliyetilii: Zaferden Umutsuzlua)

(53) Bkz. Ochsenwald, Ironic Origins: Arab Nationalism in the Hijaz, s. 189-203.


Siyonist hareketOsmanl mparatorluu ile Arap politikasnn karmak ve gelien dnyasna 1880lerden itibaren Dou Avrupadaki Yahudilerin hareketi katld. lk nedeni Rus imparatorluunun Pale Yerleim Blgesindeki dnyann en byk Yahudi toplumuna bask ve ayrmclk yapmasyd.

Chaim Weizmann 1874de doduunda, 18. yzyln sonlarnda Polonyann byk bir ksmn ele geirmi olan arlk imparatorluu dnyann en kalabalk Yahudi nfusuna sahipti. 1772den sonra Yahudiler imparatorluun Yahudi Pale diye adlandran bat blgesinde yaamaya zorlandlar. Nfusun ounluu Vilnius, Odessa ve Varova gibi kentlerde ya da Pinsk gibi byk kasabalarda yaarken bir ksm Dou Arupal Yahudilerin konutuu Yidi dilinde shtetl olarak bilinen kk kasabalara yerlemiti.

Yahudilerin Filistine g etmesine nclk eden Hibbat Zion (Siyon Sevgisi) hareketi 1882de ortaya kt. Temelinde arlk imparatorluunun yenilenen basksna kar bir tepkiydi ve asimilasyondan ekinerek Filistine gitmeye karar verdiler.

1884 Kasmnda ilk konferans snrn tesinde Prusya'nn Silezya blgesindeki Katowicede yapld.

imparatorluun siyasi ve ekonomik sorunlarnn ve Slav rk sevgisinin artmasnn kamlad anti-semitik grler ykselmekteydi ama harekete yeni bir hz veren olay ise St. Petersburgda1881 Martnda kleleri pek de onlara yararl olmayacak biimde azat ettiinden zgrlk ar ad verilen II. Alexandera suikast dzenlenmesiydi. Cinayetle sulanan alt devrimciden biri Khasia Helfman adl gen bir Yahudi kadnd. Bu olay bir dizi katliam balatt ve III. Alexandern ta giymesinin ardndan Yahudi kart isyanlar Varovadan Odessaya kadar yayld. 3 Mays 1882de uygulamaya konulan Mays Yasalar Yahudileri imdiye dek dayandklarndan daha fazla kstlama altna alyordu. imparatorluk topraklarnda gittike dlanan Yahudilerin bir ksm smr geip daha hogrl olan Habsburg topraklarna


yerleirken, bir ksm da Ingiltere ve zellikle Amerika gibi uzak lkelere gitmeyi seti. 1882 ile savan patlak verdii 1914 yllar arasnda 2.6 milyon Rus Yahudisi Amerikaya g etmi ve byk ounluu New Yorka yerlemiti.

1882 ylnda kk bir Hibbat Zion grubu Filistine ulat ve ilk olarak Rishon Lezion, Rosh Pina ve Petah Tikvahya, ardmdan Rehovot, Hadera ve Metullaya yerletiler, ilk yerleimciler derhal baarya ulaamadlar; nk hem yeterince zengin deildiler hem de ifti olarak deneyimsizdiler. Filistindeki ada Yahudi yerleiminin dikkat ekemeyen bir balangc oldu ve eer Fransz bankaclk ve araplk hanedanlnn olu yardmsever Baron Edmond de Rothschild olmasayd daha ilk engele taklp debilirlerdi.

Kk yerleim yerleri kurulmaya balarken nemli lde parasal destek salayabilen Rothschild ajanlarnn yakn denetimi altnda olsa bile yardm etmeye ikna edildi. Onlarm desteiyle bir arap endstrisi yaratld ardndan turungil retimi balad ve bylece yerleim blgelerinin ekonomik taban olutu. Bunlar siyasi Siyonizmin ncleriydi.

Siyonizmin tek bir k noktas yoktur. Yahudiler ok geni bir alana yaylmlard ve durumlar birbirinden ok farklyd. Geri 19. yzylda Yahudi aydnlar arasnda siyasi hareket fikirleri yzeye kmaya balamt ama bu tanm ilk kez 1890 Nisannda AvusturyalI Nathan Birnbaum tarafndan Selbstemanzipation dergisinde kullanlmt ve Siyon szc elbette Kuds iaret ediyordu. Geri Siyonizm tanmn yaratmt ama daha sonralar Birnbaum bu tanmdan uzaklaacakt. Yine de onun fikirleri baka bir Viyanaly harekete geirdi. Theodore Herzl ya da Ibranice adyla Benyamin Ze-ev Herzl, ada Siyonizmin gerek babas oldu.(54)

(54) Siyonizm tarihi iin bkz. Walter Laqueur, A History ofZionism (Schocken Books, New York: 1972) ve Nahum Sokolow, History ofZionism 1600- 1918,2 cilt, (Longmans, Green and Co., Londra: 1919).


Theodore HerzlHerlzin kkeni doudaki s/fetflerden ok uzaklara, Habsburg Imparatorluunun Almanca konuan orta snf Yahudilerine dayanyordu.

2 Mays 1860 tarihinde Pete kentinde dnyaya geldi. Pete kenti 1872de Tuna Nehrinin te yakasndaki ikiziyle birleip Budapete adn alp imparatorluun Macaristan kesiminin bakenti oldu. 1878de, Avrupann en canl kentlerinden birinde, Viyana niversitesinde hukuk renimi grrken buras Yahudi dmanlnn ilk kaynat nokta olacakt. Geri kamu avukat olarak i buldu ama temel amac edebiyat dnyasna girmekti ve yazd oyunlar kabul ettirmeye abalarken basn iin yaz dizileri hazrlayarak kendine bir ke edindi. Bu ksack, zenli yazlara Viyanal aydnlar ok deer verdi ve 1888 ylnda bakentin nde gelen yayn organ Wiener Neue Freie Presse gazetesinde ie alnd.

Herzlin temel asimilasyon taraftarln deitirecek iki olay gerekleti. Birincisi Dr. Kari Lueger liderliindeki Hristiyan Sosyal Partinin Viyana belediyesinin siyasetinde gittike artan baarsyd. Partisinin ansm ilerletmek iin Yahudi kartln kabullenmeye hazr olan Lueger, 1895de Viyana belediye bakan seildi ve mparator Franz Jozef, atamasn onaylamay kez reddetti ama kentte ylesine poplerdi ki, 1897de bu konuma geldi ve 1910daki lmne kadar ayrlmad.

Daha sonralar Adolf Hitler, onun meziyetlerini Mein Kampf (Kavgam) adl kitabnda yceltecekti. Eer Avrupadaki Yahudi kartlnn ykselmesi hakknda kanta gereksinim varsa, Herzl bunu 1894-5 tarihindeki Dreyfis olaynda gazetesinin Paris muhabiri olarak grecekti. Asimile edilmi bir Yahudi olan Yzba Alfired Dreyfus, daha sonra yanl olduu anlalaca gibi askeri srlar Almanlara satmak sulamasyla tutuklanmt. 5 Ocak 1895 gn Dreyfusun Paristeki Ecole Militairein bahesinde resmen rtbesinin sklmesini izlemiti. Bu zc gsterinin Herzli en fazla rkten yn dardaki kalabaln Yahudilere lm, di


ye barmasyd.(55) Ayn yln mart aynda Luegerin partisinin baars Avrupann en gelimi iki kenti olan Paris ve Viyanadaki Yahudi dmanlnn derecesini daha aka gsterecek ve HerzPn ertesi yl yaynlayaca kitabn temelini oluturacakt.

HerzPin kitab ya da kitap Viyana ile Leipzigde 14 ubat 1896da yaynland. Olduka uzun bal, Der Judenstaat: Versuch einer modernen Lsung der Judenfrage genelinde Yahudi Devleti: Yahudi Sorununa ada Bir zm Bulma Giriimi olarak evriliyordu, ama daha doru bir evirisi Yahudilerin lkesi olmalyd. Viyana ve Pariste yaad i karartc deneyimlere dayanan sav temelinde asimilasyonun yanl bir yol olduu hakkndaki karamsar grt. Yahudilerin ekonomi, sanat ve bilime verdikleri katkyla lkelerini zenginletirme sadakatinin boa abalamak olduunu anlatyordu. Yahudi dmanlnn Yahudileri bir devlet kuracak duruma getirdiini iddia ediyordu. Bunun iin alacak bir dernee gereksinim olduunu ngrp, yolu aacak bir Yahudi Dernei ve ardndan projeyi yrtmek iin bir Yahudi irketinin kurulmasn neriyordu. Byle bir devlet iin iki olas yer vard. Birincisi topra bereketli ve nfusu az olan Arjantin idi. kincisi ise tarihi anavatan olan Filistin idi. Eer Osmanl sultan buna izin verirse, buras bat uygarlnn bir ileri karakolu olabilirdi. Kitabn z byleydi ve mstakbel devleti romantik ve hayalci tanmlarla anlatyordu. Bir Yahudi devleti ve bunu yaratmak iin bir organizasyon yaplmas fikri kamuoyunun akima girmiti.

MLLYETLN DOUU 39

itli Avrupa lkelerinde nemli konumlara ykselmilerdi. Bu arada her ikisi de Kralie Victoriann gzdesi olan Alman besteci Felix Mendelssohn ile ngiliz devlet adam Benjamin Disraeli gibi bazlar din deitirip Hristiyanl semiti. Yahudi dininden ayrlmak istemeyenler ise tpk Katolikler, Anglikanlar ya da Lutheryenler gibi dinsel bir cemaat olduklarn ileri sryorlard. Siyonizme en byk kartlk asimilasyon yanls Yahudilerden geliyordu. 1896/7 knda Herzl, her eye karn fikirlerini gerekletirmek iin tek amala almaya balamt. Onun abalaryla 1897 Austosunda svirenin Basel kentinde Birinci Siyonist Kongresi yapld. 197 delegenin katld tarihi kongrenin onaylad program ksa ve zlyd. Siyonizmin amac Yahudiler iin Filistinde bir yuva oluturmakt. Bunu baarmak iin Yahudilerin oraya yerlemeye ikna edilmeleri; bir organizasyonun kurulmas, Yahudilerin ulus duygusunun gelitirilmesi ve hkmet izninin alnmas gerekiyordu.(57) Belki Siyonist programn baarlmas ok uzak bir d gibiydi ama yine de ilk adm atlmt. Geri Herzl, Siyonistlerin, Filistini yneten stanbuldaki Osmanllarla ve ardndan Filistindeki Araplarla pazarlk etmesi gerektiinin farkndayd ama bu durum aklamasnda grlmyordu.

1904te balayan ikinci Aliya ya da ge, katlan kadn ve erkekleri 1904-5 ylndaki Rusyann baarsz devrimi ve ardndan tekrar ortaya kan katliam giriimleri harekete geirmiti. Onlar bir nceki seleflerinden ayran nokta ise sosyalist grlerine gre ulusal gelimenin bir paras olarak Yahudilerin kendileri iin almalar gerektiine inanmalaryd, ikinci Aliya nm tarihi bir giriimi brani dilinin uyarlanmas ve gelitirilmesiydi. O tarihte gelenlerin ou Yidi dili konuuyor ve byk bir olaslkla Rusa ya da Lehe biliyorlard. Orta Avrupann eitimli orta snf Yahudileri iin Almanca da seilen bir dildi. Ibraniceye kutsal

(57) The Basle Declaration, Walter Laqueur (ed.) The Israel-Arab Reader (Pelican Books, Londra:1970) s. 28-9; Laqueur, A History of Ziotism, s.103-8; Sokolow, History o f Ziotism, Cilt I, s. 287; Cilt II, s. 81, 284.


metinlerin ve sinagoglardaki ayinlerin kutsal dili olarak sayg gsteriliyordu. Dillerin yeniden canlandrlmas Avrupadaki ulusal uyann bir parasyd ve Siyonizm de elbette farkl olmayacakt.

Bu gelimenin arkasndaki itici g 1882de Filistine yerleen, yalnzca ibranice vaaz veren, bu dilin konuulmasn destekleyen, eski adyla Perlman yeni adyla Eliezer Ben Yehuda idi. Ben Yehuda eer bir gelecekleri olacaksa bu eski dilin modern aa getirilmesi gerektiine inanmt ve 1910 ylnda on ciltlik Thesaurus Totius Hebraitatis adl branice szl yaymlamt.(58) Bu grn yeni gmenler byk bir hevesle uygulamaya baladlar ama kat kurall,Yahudilerin bir ksm iin ibranice kutsal bir dildi ve gndelik iler iin kullanlmamalyd. Kuku ve honutsuzlukla ile karlanmt.

Baka temeller de atlyordu. 1908 ylnda Dr. Arthur Ruppin, toprak satn almna bir dzen ve hz getirmek amacyla Yafa kentinde Filistin Ofsini at. Ertesi yl, eski Arap liman Yafann kuzeyindeki hi de umut verici grlmeyen kum tepeleri zerinde ileride geliecek bir Yahudi kentinin yeni banliy semti ykselmeye balad. Buraya ilkbahar tepesi anlamna gelen Tel Aviv ad verildi. 1914 ylma gelindiinde nfusu 2000e ulamt. Ardndaki itici g 1910 ylnda Kent Meclisi Bakan olan Rus Yahudisi Meir Dizengoff idi ve yaklak otuz yl boyunca ad kentin gelimesiyle eanlaml olacakt. Geri sava yllarnda ciddi bir engel yaand ama Dizengoff un liderliinde, Tel Aviv 1920li ve 1930lu yllarda byk lde genileyerek Yafay glgedi.(59)

Birinci Dnya Sava ncesindeki yllarda Yahudiler Hayfaya ve Kudsn yeni gelien banliylerine de yerlemeye balamlard. Ksacas ne kadar gsteriten uzak olursa olsun, Siyonizm

(58) Sokolow, History o f Zionism, Cilt I, s. 287; Cilt II, s. 81, 284.(59) Dr Yehuda Slutsky, Under Ottoman Rule (1880-1917) Israel Pocket

Library, History from 1880 (Ketel Publishing House, Kuds, 1973) s. 17.


daha sonraki kentleme iin bir temel oluturuyordu. Yerleik Trk ve Arap toplumlarndan ok farklyd.

Chaim Weizmann: Bir Siyonist liderin kkeniOrtadounun gelecei konusunda ok nemli bir rol oynayacak olan Dr. Chaim Weizmann, neredeyse bandan itibaren Siyonist olaylarn iinde olmasma karn, bunlarn merkezinden olduka uzaktayd. Motolun kk toplumu Weizmannn yaamnn ilk 11 yln ekillendirmiti. ki sinagog dnda daha sonraki kuaklarn kentsel donanm diye adlandraca eylere pek sahip deildi. O dnemin Pale standartlarna gre Weizmannm ailesi drst ama alakgnll, aa orta-snf bir yaam sryordu. Chaimin babas zer Weizmann, yerel ekonominin temeli olan kerestecilikle urayordu. ilerinin kestii keresteler sallara yklenip Pina, Bug ve Vistl nehirlerinden Baltk kysndao zamanki adyla Danzig, gnmzde Gdansk limanma yollanyordu. zerin kars Rachel Leahnm dourduu 15 ocuktan on ikisi hayatta kalmt ve Chaim nc oluydu.(60)

Eer Weizmann ailesinin evi o dnemin standartlarna gre rahat saylrsa, bunun bedelini zer ve Rachel Leahnm youn abalan demiti; nk Paledeki Yahudilerin yaamnn her zaman iin tehlikede olduunu biliyorlard. Chaim Weizmann drt yandan 11 yama kadar cheder adl, branice eitim veren, Yahudi yasalarn ve kutsal metinlerini reten kk okullardan birine gitmiti. Geri o, retmenlerini pek sevgiyle anmsamyordu ya da haklarnda iyi fikirlere sahip deildi ama retmenleri evde edindii atmosferi pekitirerek kendi Yahudi kim-

(60) Chaim Weizmann, Trial and Error: The Autobiography o f Chaim Weizmann, (Hamish Hamilton, Londra: 1949) s. 11 -27; Jehuda Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Zionist Leader (Oxford University Press, New York ve Oxford; 1985) s.7; Norman Rose, Chaim Weizmann: A Biography (Weidenfeld andNicolson, Londra: 1986) s. 16-18.


ligini derinden hissetmesini salamlard/611 Zamanla kkenini aacakt ama Rus Yahudisi olmann kazandrd deerler daha sonralar Siyonizme ballnn temel unsurunu oluturacak ve ounlukla Bat Avrupa ve Amerikadaki nde gelen Yahudilerle kavgal olmasna yol aacakt. Kklerinin nerede olduunu bildii duygusu eitimini srdrmek iin Rusa eitmeni Sholomo Sokolovskyye 1885te yazd ilk mektuplardan birinde apak grlmektedir. Weizmann, asla Yahudilikten ayrlmayacana eitmenine gvence vermi ve yeni Hibbat Zion hareketini itenlikle desteklediini ifade etmiti. stelik yaamnda oynayaca nemli roln nda, Yahudilere iyi gzle bakacak tek Avrupa lkesinin ngiltere olacandan daha o dnemde sz etmi olmas ok ilgintir/621

Bildii Yidi ve braniceye ek olarak Rusa bilgisini de arttrarak Motoldan ayrlm ve orta renimini 40 kilometre uzakta, Pinsk kentindeki Real-Gymnasiumda devam etmiti. O yllarda gze arpan iki nokta gelecekteki mesleini ekillendirecekti. Srad yetenekleri olan bir retmen kadar gen bir ocuu etkileyecek pek fazla ey yoktur ve Weizmannm da fen bilimleri ve zellikle kimyaya duyduu ilgiyi Kornienko adl bir retmeni fark etti ve gelitirdi/631

Gelecei asmdan daha nemli olan bir nokta ise, Weiz- mannn Pinsk kentinin kalabalk ve kark Yahudi toplumuyla temas kurmasyd. Yahudiler kent nfusunun ounluunu oluturduundan, o tarihe kadar tandndan daha geni ve eitici bir karm karsna kmt. Kentin profesyonel ve iadam kesimi ciddi biimde asimilasyon yanlsyd ama Weizmannn sosyal gemiine sahip Yahudiler arasnda yeni Hibbat Zion hareketi

(61) Weizmann, Trial and Error, s. 13-14.(62) Weizmanndan Sholomo Tsvi Sokolovskyye, Motol, 1885 yaz, Leonard

Stein (ed.) The Letters and Papers of Chaim Weizmann, Seri A, Cilt I, Yaz 1885-29 Ekim 1902 (Oxford University Press, Londra: 1968) s. 35-7 Bundan byle LPCW Cilt I.

(63) Weizmann, Trial and Error, s. 34-5.

MLLYETLN DOUU 43

yaylmt. Yrenin lideri olan Haham David Friedman, Katowice Konferansnda da nde gelen bir isimdi. Kornienkonun kimya dersinde yapt gibi Friedman da ergenlik andaki Weizmann aka ateledi ve evinin bitiiindeki sinagogda ibadet eden gen ocuk, akamstleri Pinsk sokaklarnda dolap bu dava iin para bulmaya abalad. Daha sonralar ad vazgeilmez biimde balanacak olan yeni Siyonist hareketiyle bylece tanm oldu.(64) Geri sonradan Berlin gibi bir byk kent deneyimi yaaynca Pinski kmseyecekti.(65)

Belki Pinsk sevimsiz ve kasvetli bir tara kentiydi ama yine de onu ekillendirmiti.

Weizmann: Bilim insan ve Siyonist19 yama basnca yksek renimini Almanyada srdrmeye karar verdi. Pfungstadt kentinde tannm bir Yahudi yatl okulunda branice ve Rusa retmeni olarak yar zamanl bir i teklifi alnca arad frsat karsna km oldu. Anlalan olduka kt bir dnemdi. Evini zlyordu, kt besleniyordu ve tant Alman Yahudilerinin yaygnlkla asimile olmasndan nefret ediyordu. ki dnem altktan sonra sal bozularak evine dnd. Geri Pfungstadt ar bir hayal krklyd ama babasnn ilerinin iyiye gitmesi 1893 ylnda Berlindeki sekin Charlottenburg Polytechnikum okuluna yazlmasna olanak verdi.(66) 1895-6 ylnda Pinskde verdii ara dnda, Berlinde 1897ye kadar renim grd ve akl hocas Profesr Bystrzyckinin ardndan sviredeki Fribourg niversitesine gitti ve 1899da stn baaryla doktorasn tamamlayp mezun oldu. Artk kimya dalnda akademik kariyer yapmasn salayacak belgelere sahipti ve ilk

(64) Weizmann, Trial and Error, s. 38-40.(65) Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Zionist Leader, s. 35-6.(66) Weizmann, Trial and Error, s. 44-50.


adm olarak Cenevre niversitesinde resmi bir maa olmadan bir Privat Dozen t olarak almaya balad.(67)

Daha sonra piman olaca biimde, tarihi Basel Kongresine katlmamt ama bunun anlam Berlinde bulunduu sre iinde Siyonist hareketin balangcn tanmad ya da olaylar byk bir ilgiyle izlemedii deildi. Pinskdeki ve Berlindeki ilerleyiinin arasnda br simetri vard. Pinskde Kornienko ve Friedmandan esinlenmiti ve Berlinde bilimsel geliimini Bystrzycki desteklemiti ve bir Siyonist olarak evrimini, Ahad Haam Halktan Biri adm alacak olan yazar ve dnr Asher Zvi Ginsberg ile kurduu balantya borluydu. Weizmann zyaamyksnde devrimci Mazzini, Gen talya iin ne ifade etmise, kendisinin de Siyonist renciler iin benzer biri olduunu yazacakt.(68) Siyonistlerin byk ounluuyla tartma alkanlm edinmiti ama 1927de Tel Avivde len Ahad Haam tartt kiilerden biri deildi. Ne var ki, Herzldan farkl olarak, 1891de Filistini ziyaret etmi olan Ahad Haam, Araplarn kolayca Siyonistlere teslim olmayacaklarn biliyordu ve bu konuda bir uyar yapmt.(69)

Weizmannm grne gre Der Judenstaat hibir yenilik iermedii gibi, Birnbaum ve benzerlerinin almalarm da g- zard ediyordu. Bu grn gereklik pay vard ve Weizmann ayn zamanda kitaba g verenin yazarn kiilii olduunu da kabul ediyordu. Herzlin Siyonizme verdii byk armaan belki ancak merakllar iin tarihi bir yapt olacak olan kitab yazmann ardndan, Birinci Siyonist Kongresini dzenlemesi ve esin kayna olmasyd: Aslnda Weizmann bir Pinsk delegesi olarak bu kongreye katlacakt ama ayn yl babasmn ileri ktye gidince, boya hammaddesini satmak iin Moskovaya gitmeye karar verdi. Ne yazk ki bu giriimi baarsz oldu. Pale dnda kaldndan

(67) Weizmann, Trial and Error, s. 69, 76; Reinharz, Chaim Weizmatn: The Making of a Zionist Leader, s.51; Rose, Chaim Weismann, s. 44.

(68) Weizmann, Trial and Error, s. 51-2.(69) Stein, The Balfour Declaration, s. 90-1.

m il l iy e t il i in d o u u 45

Moskova teknik adan ona yasak blgeydi ve karlat zorluklar nedeniyle kongreye yetiemedi.(70)

1898 ylnda Baselde gerekletirilen kinci Siyonist Kong- resine katld ve bundan sonra hibirini karmad. Bu srede Odessadaki Hibbat Zion hareketinin ilk yelerinden biri olan nde gelen Rus siyonist Menahem Mendel Ussishkin ile tant. Yllar iinde bu yetenekli ve bazen kavgac adam, Weizmannn gayretli bir ibirlikisi oldu, birlikte Paris Bar Konferansnda sunum yaptlar ama 1930larn sonuna doru blnme konusunda ayrla dtler ve Ussishkin 1941de ld.(71)

Weizmann 1901deki Beinci Siyonist Kongresinde hayal dnyasn ele geirmi olan eitim konusuna zellikle bir Yahudi niversitesi fikriyle damgasn vurmaya balad. 1901 aralnda genelinde Weizmanndan esinlenen bir genlik konferans sonrasnda Siyonizmin iinde Demokratik Grup adyla bilinen bir grup oluturuldu. Ardndan dzenlenen Beinci Siyonist Kongresinde bu grup bir Yahudi niversitesinin hazrlk almas iin bir neri getirdi. Herzl ile yaanan bir tartmaya karn, bu fikir gelitirildi.(72) Ertesi yl Herzl, Weizmanndan bir Yahudi niversitesi iin plan yapmasn isteyince, iki adamn arasnda kalc bir srtme olmad anlald.(73) Geri bu fikir iin ok erkendi ama Weizmann gelitirmeyi srdrd ve bylece ok nemli bir toplantnn yolu alm oldu. 1903 ylnda Hamursuz Bayram iin Pinskdeki ailesini ziyaret ettikten sonra Varovaya gidip nerilen niversite adna yerel bir komitenin bakanln

(70) Weizmann, Trial and Error, s .61-8.(71) Weizmann, Trial and Error, s. 80-1.(72) Profesr Hugo Bergmann, Dr Weizmanns conception o f the Hebrew

University, Paul Goodman (ed.) Chaim Weizmann: A Tribute on his Seventieth Birthday, (Victor GollanczLtd., Londra: 1945) s. 94; Reinharz, Chaim Weizmann: The Making of a Zionist Leader, s. 86-91

(73) WeizmanndanTheodoreHerlz,a,Viyana, 21 Mays 1902;Weizmanndan Theodore Herzla, Viyana, 4 Haziran 1902; Weizmanndan Theodore Herzla, Viyana, 25 Haziran 1902; LPCW, Cilt 1 ,204, 207, 209, s.263-9


yapan Nah um Sokolow ile grmesi(74) olaanst bir ortakln balangc oldu. Rusya ynetimi altndaki Polonyada 1861 de doan Sokolow, Ibranice ve Lehe yazan tanmm bir yazard. 1914 ylnda Londraya tanp Birinci Dnya Savann kritik pazarlklarnda Weizmannm vazgeilmez yardmcs oldu, 1919da Pariste davasnn sunumuna katld ve Siyonist hareketin klasikleen tarihini yazd.

Bu dnemin daha nemli bir olay, Weizmannn 1900 Kas- mnda Cenevredeki Yahudi Kulbnde tant, kendisinden sekiz ya gen ve gzel Rus asll tp rencisi Vera Chatzmanna gittike artan ilgisiydi. Ortak mzik sevgisiyle Cenevredeki Cafe Landoltda sk sk ay imek iin bulumaya baladlar. Bu arada Weizmann hl akademik dnyada kendine bir yer yapmaya abalyor ve Siyonizm dnyasyla uralar gitgide younlayordu; Veramn da tp diplomasm almak iin almas gerekiyordu.(75)

Uganda nerisiHerzl, Judennotyani Yahudilerin yeni yzylda huzur bulmas gereksinimi kavramyla harekete gemiti ve yeni yzyln balamasyla arlk mparatorluunda yeni katliamlarn patlak vermesi bu gereksinimi teyit etmiti. Genelinde monarik toplumlar- da Kara Yzler adyla bilinen olaylard. Weizmann da ksa srede kendini Siyonizmin ilk nemli krizinin iinde buluverdi.1903 ylnn Hamursuz ve Paskalya haftasnda kalabalklar imdi Moldovann Chisinau kenti olan Kishinevde saldrya geti, yaklak 50 Yahudiyi ldrd, 1000 Yahudiyi yaralad ve 1,500 evi yerle bir etti. Bir dizi saldrnn birincisi olan Kishinev katliam Herzlin Yahudilerin gelecei konusundaki karamsar ngrleri

(74) Weizmann, Trial and Error, s. 103-5(75) Weizmann, Trial and Error, s. 145; Vera Weizmann; The Impossible Takes

Longer: Memoirs by the Wife o f Israels First President as Told to David Tutaev, (Hamish Hamilton, Londra: 1967) s. 1-3,12-13.


ni onaylad. 20 Mays 1903 tarihinde Jewish Chronicle gazetesinin editr olan meslekta Leopold Greenberg, ngiliz Smrgeler Bakan Joseph Chamberlain ile ok nemli bir toplant yapt. Chamberlain, Kishinev olaylarnn, Herzlin Dou Avrupadaki Yahudilerin buradan gitmesi gerektii konusundaki grlerinde hakl olduunu kantladna inandn ama nereye gidebilecekleri hakknda hibir fikri olmadn aklad. Siyonistler Sina lndeki El Arish blgesinden ve Kbrs adasndan sz ediyorlard ama Chamberlain bu nerileri beenmeyip, en azndan bir milyon kiinin yerleebilecei Dou Afrikadaki topraklar nerdi. Chamberlain ile yaplan grmelerde daha sonralar Kenya adn alacak olan verimli topraklara yerleme nerisi yinelendi ama nedense her zaman iin Uganda nerisi olarak adlandrld.(76)

Herzl, elbette Dou Afrikann Filistin olmadnn farkndayd ama ksa bir sre nce ziyaret ettii Rus mparatorluunda neler olduunu ve dnyann en byk imparatorluunun olas bir kurtarma plan sunduunu da biliyordu. Bu fikre dayanarak 1903 Austosunda Baselde yaplan Altnc Siyonist Kongresinde bu neriyi sundu. Kongre, olduka eziyetli bir karar iin bir komite saptamay ve bu komitenin seecei daha kk bir komitenin Dou Afrikaya gidip bu olasl aratrmasn oylad ama herkes esas tehlikede olann ilkeler olduunu biliyordu. Oylama sonunda Herzl, 187ye karlk 295 oyla kazanrken, 132 ekimser oy vard. nemli olan Weizmannm da tmyle katld muhalefetin yaps ve byklyd. Muhalefetin ilgin yn ise kalabalk Rus delegelerinden gelmesiydi; zellikle Herzlin kaderlerini deitirmek iin abalad Kishinev delegeleri de kar grteydi.

Halen Pinsk delegesi olan Weizmann, Rus delegelerle yaplan bir toplantda Uganda projesini reddetti, konumasnn sonunda ngilizlerin kendilerine daha iyi bir neri getireceini ne srd.(77) Weizmannm babasyla erkek kardeinin de Herzli destekledi

(76) Bein, Theodore Herzl, s. 439-41.(77) Weizmann, Trial andError, s.l 10-17.


i toplant olduka hararetli geti ve daha da ktye gidecekti. Kongre tarihinde Filistinde bulunan Ussishkin Rusyaya dnnce Uganda projesine kar byk bir saldr balatt. Ardnda Neinsager (hayr-diyenler) adyla bilinen Rus liderler Kharkovda toplanp, hareketi Filistine gitmek ynnde etkileyen 1897 tarihli ilk Basel Programn ihlal ettii iin Herzli knayan bir karar oyladlar. Kendi hareketi darmadan olan Herzl, 1903/4 kn bir eit uzlama salamak iin abalayarak geirdi ama uzun zamandr kalp sorunu yayordu ve 3 Temmuz 1904 tarihinde yalnzca 44 yanda yaamn yitirdi.(78) Uganda nerisi Herzlden sonra uzun sre gndemde kalmad ve 1905teki Yedinci Siyonist Kongresinde reddedildi. Hareketin liderlii, Weizmannm, kiilii ye vizyonu olmad gerekesiyle alayc bir tavrla kmsedii Litvanya doumlu Alman Yahudisi David Wolfssohna geti.(79) Geri o tarihte ngrlemezdi ama bundan sonra Siyonizmin Berlinden ynetilmesi on yl sonra nemli sonulara yol aacakt.

Weizmann, Manchester ve Britanya politikas1904 ylnda Weizmann, ngilterenin kuzeyindeki Manchester niversitesine gitti. Geri gidi koullan pek ak deildir ama Cenevrede artk bir gelecek grmyordu ve baarl doktorasn destekleyen patentleri ve aratrma makaleleri vard. tiraz etmesine karm Uganda nerisi Ingiliz politikaclarn Siyonizme scak baktklarn gsteriyordu ve cebinde kimya fakltesinin iyi bir n olduunu bildii Manchester niversitesinden Profesr William Henry Perkine kendini tantan bir mektup vard. Perkin ona bir laboratuvar kiralamaya hevesliydi ve pek de umut vermeyen bu balang admnda Weizmann ngilizce renmeye ve niversitede kendine bir yer edinmeye alt. Ocak 1905te ilk

(78) Bein, Theodore Herzl, s. 453-503.(79) Weizmann., Trial and Error, s. 146.

MLLYETLN DOUU 49

kimya dersini ngilizce olarak vermesi azminin bir belirtisiydi ve temmuz aynda kimya fakltesine asistan olarak atand.(80) Ertesi yl Vera sviredeki tp fakltesinden mezun olunca, evlenmelerinin nnde hibir engel kalmamt. VVeizmann, sk sk Siyonist toplantlar iin evden uzakta oluyordu, bazen paralar suyunu ekiyordu, bir evliliin balangc iin olduka zor bir dnemdi ama yrtmeyi baardlar ve daha sonralar Vera kendi mesleinde n kazand.(81) ilk ocuklar Benjamin 1907, ikinci oullar Michael 1916 ylnda dnyaya geldi.

Manchester, kta Avrupasmn kargaa iindeki Siyonist politikalarndan ok uzakt ama yine de geri kalm saylmazd. Son derece politikayla ilgili bir kentti ve Muhafazakr Partinin parlamentodaki yesi 1885ten bu yana Arthur James Balfour idi. Yaam boyunca hi evlenmemiti; hem Iskoya Presbiteryan Kilisesinin hem de Ingiltere Anglikan Kilisesinin szcsyd; politikaclarndan beklenenin tesinde felsefeye ilgi duyuyordu ve bu konuda saygn kitaplar yaynlamt. Sakin davranlar elikten yaplm kiiliini gizliyordu. 1887-1891 yllar arasnda rlanda ileri Bakan olmutu ve lkenin zellikle alkantl dneminde olaylar ynetme biimi nedeniyle Kanl Balfour lakabn kazanm ve yllarca silahl dolamak zorunda kalmt. 1902 ylnda Babakan olunca, gmrk reformu konusunda kendini paralayan bir iktidar ynetmiti. 1905 ylnda konumunu Liberallere brakmak iin istifa edince genel seim yaplmasna neden olmutu. Uganda nerisini yapan onun Smrgeler Bakamyd ve Balfour, Siyonistlerin niin bu neriyi reddettiklerini renmeye alyordu. Siyonistlerle ilikisini, ayn zamanda Manchester Siyonist Dernei Bakan olan, Muhafazakr Parti Manchester Bakan Charles Dreyfuss araclyla yrtyordu. Uganda projesini itenlikle destekleyen Dreyfuss, bu neri

(80) Weizmann, Trial and Error, s. 123-34.(81) Vera VVeizmann, The Impossible Takes Longer, s. 30-5; Rose, Chaim

Weizmann, s. 113.

MOK4


ye iddetle kar kanlardan biri olan Weizmann ile tanmasn Balfoura nermiti. Weizmannm yaamndaki en can alc karlama olacakt.(82)

9 Ocak 1906 tarihinde Manchesterin Piccadilly semtindeki Queens Hotelde bulutuklarnda genel seim yaplmaktayd ve sonunda Balfour parlamentodaki koltuunu yitirdi. Balfour, destekledii ve ilerlemenin son derece pratik bir yolu olarak grd Uganda nerisinin niin bylesine tepki ektii konusunda olduka kayglyd. Weizmann, Siyonizmin ruhsal ynn ancak Filistinin tatmin edeceini vurgulayarak yantlad ve Londra yerine Parise nerirse Balfourun kabul edip etmeyeceini sordu. Balfour, zaten Londraya sahip olduu yantn verince, Weizmann bu kent henz bataklk durumundayken Yahudilerin Kudse sahip olmu olduklarn belirtti. Balfour temas srdrmek iin hi aba gstermediinden bu toplantnn gerek etkisini tahmin etmek olanakszdr ama yeeni ve yaa- myks yazar Blanche Dugdale onun sk sk bu grmeden ve Weizmannn brakt izlenimden sz ettiini kaytlara geti. Balfour, Sokolowun History of Zionism adl kitabnn nszn yazarken, aralarnda geen grmenin eer Yahudiler iin bir vatan bulunacaksa burasnn Filistin olmas gerektii fikrine ikna olmasn saladn belirtti. Weizmann da bu noktann ok nemli olduunun farkndayd.(83)

Balfour deneyimli bir politikacyd ama Weizmann ayn zamanda Muhafazakr Partiden ayrlp kuzey-bat Manchesterda Liberaller iin seime giren gen Winston Churchill ile de gr

(82) Blanche E.C. Dugdale, Arthur James Balfour, First Earl o f Balfour (Hutchinson, Londra: 1936) Cilt I, s. 325-6; Weizmann, Trial and error, s. 142.

(83) Weizmann, Trial and Error, s.142-5; Dugdale, Arthur James Balfour, Cilt I, s. 326-7; Introduction by the Rt Hon A J Balfour, MP 20 Eyll 1918 Sokolow, History o f Zionism, Cilt I, s. xxx-xxxv; Reinharz, Chaim Weizmann: The Making of a Zionist leader, s. 270-5.

MLLYETLN DOUU 51

yordu. Seim srecinde iki kez bulutular.1841 1921-2 yllarnda Smrgeler Bakan olan Churchill, Filistin olaylarnda nemli bir etken olacak ve daha sonraki kariyeri tarihe geecekti. Ksacas Manchester, Ingiliz politikasnda Weizmanna tand zaman hayal bile edemedii ama gelecekte paha biilmez deerde olacak kaplar ayordu.

Ayrca Manchester ona bir Siyonizm merkezi de salad. Herzla ve Uganda nerisine kar ktndan ]ewish Chronicle editr Leopold Greenbergin gznde persona non grata (istenmeyen kii) olmutu ve bakentteki Siyonist toplantlarna davet edilmiyordu. Bu arada Weizmann, Ingilterenin kuzey kentlerine dalm Yahudi toplumlarn ve bununla birlikte Glasgow ve Edinburghu da ziyaret etmek iin Manchester bir s olarak kullanyordu. Bu yoksul Yahudi gruplarnn ona verdii tepkiyi sekin Britanya Yahudileri vermemiti. 1909 ylnda aralarnda Leopold de Rothschild, Claude Montefiore, Sir Philip Magnus, Robert Waley Cohen ve Osmond dAvigdor Goldsmidin de bulunduu nde gelen Ingiliz Yahudilerinin ou kendilerini dier Ingilizlerden yabanclatran fikirleri knadlar. Yahudilerin bir ulus deil dinsel bir cemaat olduunu belirten bir bildiri yaynlayan Hahamba bu gr destekledi. 1917 ylnda Weizmann bu ciddi muhalefet ile yzlemek zorunda kalacakt.1851

1907 ylnda Weizmannm ilk kez Filistini ziyaret etmesi, yaamnn adeta zirvesiydi. Uzun sredir dlerinin oda olan topraklar ilk kez tanyordu. zyaamyksne inanlacak olursa, bu deneyim pek de olumlu deildi. zellikle Kudsden hi holanmad; oradaki Yahudileri yaamlarn saygm olmayan bir biimde yardmlarla geirdikleri iin eletiriyordu. Zaman iinde bu fikri fazla deimedi ama kentin Yahudi mirasn yanstmak iin Scopus Dana bir bina ina etmek potansiyelini de gzden karmad. Kentte karlat kiiler, Avrupa sinagoglarmda topla

(84) Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Zionist Leader, s. 275-7.(85) Stein, The Balfour Declaration, s. 80-1.


nan Hallukah ya da yardm paralaryla geinen dindar, genelinde yal ve yoksul Yahudilerdi. Geri bu sistem kuaklar boyu sregelmiti ama ada bir bilim insan olan Weizmann, bu sisteme dayal yaayanlarn mstakbel Yahudi vatan iin hibir ey sunamayacaklarn dnyordu. Daha yeni kurulan Yahudi kolonileri de onu pek etkilemedi nk bunlarn da daha farkl bir yardmla varlklarn srdrdn dnyordu. Arap iileri altrmalar hi houna gitmedi dorusu. Yine de 1904ten itibaren buraya gelmi olan Rus Yahudilerinin yerleim yerleri gelecek iin daha umut verici gibi grnyordu, en azmdan Arap ig- cyle rekabet edebiliyorlard/861

Geri Paledeki gemiini hi unutmamt, kk kardelerinin eitimine destek olmak iin dzenli olarak eve para gnderiyordu ama artk ngiltereye iyice alm gibiydi, zellikle 1911de babasnn lmnden sonra Pinsk ile balar gittike azalmt. Bilim insan olarak n yaylyordu. 1913 ylnda bakalarn kskandracak bir patent ve bilimsel makale listesine sahipti. Perkin 1913 ylnda Oxford niversitesindeki kimya krssne atannca, Weizmann, aratrmalarnn ve retmenlie adanmlmn boalan konum iin kendisini iyi bir aday olarak gstermeye yeteceine inanmt ama bu konum rakip bir adaya gidince, Biyokimya Okutman unvanyla kendini teselli etmek zorunda kald. Geri o yllarda Ingiliz niversitelerinde profesrlk kadrosu bugne oranla ok az olduundan bu krsye getirilmemesinin utandracak bir yn yoktu ama hi kukusuz olup biteni nemli bir engel olarak alglamt. Bir seenek olarak Berlindeki Siyonist Organizasyonda blm bakanl teklif edildi ve kapld hayal krkl nedeniyle kabul etmeye hazrland ama Vera gitmeyi kesinlikle reddetti. Weizmannm gururunu iine atp Manchesterda kalmasnn Siyonizm iin hangi nemli sonulara yol atn imdi biliyoruz.

(86) Weizmann, Trial and Error, s. 161-9; Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Zionist Leader, s. 316-17.

MLLYETLN DOUU 53

Ksa srede hareketin zirveye kaca aka belliydi. Wolfs- sohn hl ileri Berlinden yrtyordu, Ussishkin, Sokolow ve Haam gibiler tannm isimler olmulard, Israel Zangwill ve Max Nordau gibi saygn yazarlar aydnlarn yaamnn nde gelenleriydi ve bu arada Amerikal Louis D. Brandeis oradaki cokulu Yahudi toplumunun bana geecekti.(87) 1914 ncesindeki Siyonizm hareketi hakknda, Araplarn amalarna oranla ok ey biliyoruz ama beklentilerinin sorunlu olduu gerei deimiyor. Trkler, Filistindeki konumlarmdan Yahudiler ve nfusun byk ounluunu oluturan Araplar uruna dn vermek niyetinde deildiler.

Osmanl diplomasisi ve Avrupa krizi: Almanya ve BritanyaTarihsel adan Osmanl mparatorluuyla ilgili meselelere en yakndan ilgi duyan Avrupal gler Avusturya, ngiltere ve Rusya idi; bu arada Fransa ile talya da Kuzey Afrikadaki topraklarn almay baarmt. Bu lkelerden farkl olarak Almanya, imparatorluu yamalamaya kalkmamt ve 19. yzyln sonlarnda Berlin, Osmanl olaylarna gitgide daha fazla ilgi gstermeye balad. Kaiser II. Wilhelmin 1889 ve 1898 yllarndaki iki resmi ziyareti bu ilginin bir iaretiydi, ikinci ziyaretinde am ve Kudse de gitmiti ve bir sava at zerinde grkemli bir giri yapabilmesi iin Yafa kapsndaki duvarda bir gedik almt. Hicaz demiryolunu ina edenler de Almanlard ve 1899da iddial demiryolunun stanbuldan balayp Anadoluyu geerek, Badat ve Basraya kadar gitmesi planlanmt. Badat Demiryolu irketinin korumas altnda inaat 1903te balad ama arazinin zorlu yapsn

(87) Weizmann, Trial and Error, s. 173-4; Vera Weizmann, The Impossible Takes Longer, s. 39; Reinharz, Chaim Wrizmann: TheMakingofaZionist Leader, s 359-67; David Vital, Zionism: The Crucial Phase (Clarendon Press, Oxford: 1987) s. 120-1.


dan dolay hibir zaman tamamlanmad. Alman ve Avusturya bankalar bakent stanbulu Orta Avrupaya balayan Oriental Demiryolunu finanse etmilerdi ve bakentin elektrik ile telgraf hizmetlerinin ardnda Alman paras yatyordu.

imparatorlua ekonomi yoluyla girmek Almanyaya zg deildi.(88) Silahl kuvvetlerini Avrupal rakipleriyle ayn dzeye getirmek isteyen Trkler iki adaydan yardm istediler: Donanma iin Ingilizlere, kara ordusu iin Alnanlara bavurdular. Amiral Arthur Limpus bakanlndaki bir Ingiliz deniz kuvvetleri misyonu 1912 ylnda imparatorlua geldi. Donanmay glendirmek iin gereken para halkn balaryla saland ve vatansever kadmlar para bulmak iin salarn bile sattlar. Sonuta 1911 ylnda Tyneside tersanesinde Readiye adl sava gemisi ina edildi. 1914 ylnda ise, Brezilya donanmas iin Ingilterede ina edilen baka bir drednot denilen zrhl sava gemisi Sultan OsmanI adyla Osmanllara satld, iki gl gemi 1914 ylnda tamamlannca, Trk donanmas zellikle bunlarla baa kabilecek Rus gemileri bulunmadndan Karadenizde ve Yunanlara kar Ege denizinde dikkate alnacak bir g biimine gelecekti.(89)

Kara ordusu zerindeki Alman etkisi Colmar von der Goltzun bir askeri misyona bakanlk ettii 1883 ylma kadar geri gidiyordu. 1916 ylnda Mezopotamyada komutanlk yaparken tifodan lnceye dek imparatorlua mek bir hizmet sunmutu. 1913 ylnda Liman von Sanders bakanlnda yeni bir Alman misyonu geldi.(90) Almanyann imparatorluk zerindeki ekonomik ve askeri etkisi belirgindi ama Devlet-i Aliyyenin gelecekte onlarn yannda herhangi bir atmaya gireceinin garantisi anla-

(88) Demiryolunun tarihi iin bkz. Sean McMeekin, The Berlin-Baghdad Express: The Ottoman Empire and Germanys Bidfor World Power 1898- 1918 (Ailen Lane, Londra: 2010); A.J. P. Taylor, The Struggle for Mastery in Europe 1848-1918 (Oxford University Press, Londra: 1954) s. 383-5.

(89) Winston S Churchill, The World Crisis 1911-1918 (Odhams Press Ltd, Londra: 1938 basks), Cilt I, s. 436-7

(90) Palmer, The Decline and Fail of the Ottoman Empire, s. 170-1, 220-2.


mma gelmiyordu. Ekonomi alannda Ingiliz-Fransz etkisi vazgeilmez biimde sryordu. Armstrong Vickers, Haliteki limanlarn sahibiydi; Ingilizler ise ncelikle Dicle ve Frat Buharl Navigasyon irketi, stanbulun telefon sistemi, Osmanl Bankas ve deniz kuvvetleri gibi farkl alanlarda varln gsteriyordu. Franszlarn da nemli bir ekonomik varl vard.(91) Ne var ki, 28 Haziran 1914de Avusturya-Macaristan tahtnn veliaht Aridk Frank Ferdinand ile kars Sophie o dnemde Osmanl kenti olan Saraybosnada ldrlnce, olaylar dizisi balad ve Ortadouda drt yl sonra pek az kiinin daha nceden hayal edebildii deiiklikler ortaya kt.

(91) W.W. Gottlieb, Studies in Secret Diplomacy during the First World War (George Ailen & Unwin Ltd, Londra: 1957) s. 19-22.

2 Sava Dnemi Vaatleri ve Beklentileri

Eer dnya 1914 ylnda savaa girmemi olsayd, Ortadounun geleceinin nasl olacan artk kimse syleyemez ama Birinci Dnya Savamn blge zerinde dramatik bir etkisi olduu kesindir ve miras bugne kadar kalmtr. Savan balamasndan ok ksa bir sre sonra mcadelenin destans boyutlarda olduu anlald ve herkes bir bar anlamasnn nasl olabilecei zerinde dnmek zorunda kald. Osmanl mparatorluunun savaa itilaf Gleri tarafnda katlmas kanlmaz gibi grnyordu ama 1914 Kasmnda Trkiyeyi ynetenler kaderlerini Berlin ile Viyanaya baladlar. Trk Silahl Kuvvetlerinin teknolojik adan dier lkeler kadar ileri olmad gereine karn, Almanya ile Avusturya-Macaristan byk bir kazan elde etmiti.

Trkler, Ortadounun iki kilit noktasnda Britanyay tehdit ettiler. Birincisi, Ingilizlerin Hindistan, Avustralya ve Yeni Zelandadan asker ve malzeme getirdii Svey Kanalyd. ikinci nokta ise, Kraliyet Donanmasnm en gelimi Queen Elizabeth snf be hzl sava gemisinin yakt kayna olan Basra Krfeziydi. Trk askerleri Iran snrnn hemen tesindeki Abadanda bulunan Ingiliz petrol iletmelerine tehlikeli.derecede yakndlar, itilaf Devletleri iin baka bir tehlike de Trkiyenin halifelik nedeniyle slam dnyasna ar yapmasyd. Fransa kendine ait olan Kuzey Afrika topraklarndan byk miktarda asker toplarken, Britanya imparatorluunun tek profesyonel yedek ordusunu oluturan Hint Ordusu da yarmadann kuzeybatsndaki Mslman toplumdan alaca askerlere dayanyordu. stelik Pencapn verimli


yaylalar Afganistan snrndaki alkantl Mslman kabile blgelerine ok yaknd. Britanyann ynetimini sekiz dzenli Ingiliz taburu ve Pencap Snr Gcnn Hintli vatandalar denetliyordu. Quetta ve Mardandaki karakollardan da geitlerini ve Inds Nehrinin geilerini kontrol eden bu askerler Britanya ynetimindeki Hindistanm gzcleriydi ama bir ou Mslmand. Son olarak da Trkiyenin Rusya ile upuzun bir snr vard ve Rus ordular Alman ve Avusturya ordularnn basks altndayd. Osmanl imparatorluu son derece stratejik konumdaki stanbul ve anakkale Boazlarn elinde tutuyor, Ingiliz ve Franszlarn Karadeniz limanlarma Rus mttefiklerine yardm amacyla gemelerini nlyordu. Trkiye ile yaplacak savan Avrupadaki ana cephelerle kyaslannca ikinci sraya decei kukusuzdu ama Petrograd, Paris ve zellikle Londra bunu grmezlikten gelemezdi. Bylesine bir tehlike gze alnamazd.

Trkiyenin savaa giriiSaraybosna suikastn izleyen alkantl diplomatik havada, Trkler en iyi seeneklerin nerede yattm aratrdlar. Cemal Paa, hi ilgi gstermeyen Franszlara yanat. Anlalabilir biimde Trklerin en byk sorunu Rusya idi. 22 Temmuzda, Avustu