Embed Size (px)
Citation preview
. .
T Ü R K 'K Ul TU R ü --·. -. = . '. •. . ,
_ ARA ·ş · ll RM ALAR 1 .
'Prof. Dr. Muharrem ERGİN'e '
· Yıl XXVIII / 1-2 1990 . ..
: • ,.:z . AN KA .RA .
·1 9 9 1 . . -- ..
. ·- .- .
'I:ORKLER'DE MEZAR XAPISI v.E DEFİN MERASİMLERİ .
Prof. Dr. Nejat DİYARBEIÜRLİ* . !
En eski. Türk toplulukları arasmda ölümle · ilgili düşünce ve inançlarm tarih boyunca Türk sanatma değerli eserİer, anıtkahirler kazan• dırdığı bir gerçektir. Tarihin akışı içinde sanat tarihimizin mezar yapıları tipolojisinde, Orta Asya'da raı;fladığımız kurganlar (Res. 1), GökTürkler'e ait II!-ezar külliyeleri (Res. 2); kümhetler gibi mezar yapıları, . mezar ananel eri ile ilgili olan dikili taşJar ve onları.ıi üzerlerinde görülen kahartma (bas-relief) tasvirlcr, ki taheler (Res. 3, 4, 5), sini taşlar, balballar, taşd~n yont~uş koç tasvirleri, koyun ve at heykeller-i gibi sayısız eserler; Orta Asya'da araştırma ve in~eleme yapmanın güçlülderind.en dolayı maalesef ülkemizde gerektiği gibi tanllımamaktadır.
Sanat taı·ihim~zin mezar mimarisi ile ilgili kısmı Türkler'in ata killtüne bağlılığı dolayısıyla zenginleşmiştir. Onuu yapı strüktürünü oluşturan unsurlarm ana hatlarını Türk kültürünün temellerinde aramamızm gerektiği görüşü giderek ağırlık kazanmaktadır. Tarihin en erken deVir'lerind.Ein ltibanıi Türk topluluklan ·arasında devlet. için yararlı hizmetler yapmış, il t_utmuş kağanlara, beğlere, .alperenlere, vatana .hizmet ~tnıiş. beğ ve kağan- eşle.rine, ~elikelere, devlet büyüklerine ata kültüne. gös-
. t erilen · saygı, örf ve- adedere bağlılık dolayısıyla A,BİDEVİ mezarlar yapılmış, sanatın büyülü· dili ile milletimiz bu "alp soylu" kişilere şük
ran borcunu ifade etmeğe çalıŞmıştır. Bu abideler, Çin'in Kansu ·~yaletinden Macaristan ovalarına~ Anadolu'ya kadar uzayan h,ozkır kuşağında serpiştirilm.iş · duru-mda. bul~aktadır. r:ı;'arilıin akişı için:de yeryü·
' zünde başka hiçbir millet bu ka:dar geniş bir alana abidelerini yaya~ ·m~~ştır . . Turkler'in tarili hoyQ..Uca yaşadıkları . bölgelerde meydana getiİdikleri san.at eserlerini incelemeden· Türk sanatının ve 1..-ültürüniin bir bütün olarak ortaya çıkması mümkün' değildir!.
* Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar . Fakültesi Öğretim tlyesi-l En eski Türk ).urdu olan Mogolistan'm kuzeybati yöresi, AJtaylar, Tuva, Sayan ,ve Aba·
kan pozldrlan; Tü.tkler'in tarih sahİıesiııe çıkoklan en eski ana yuttur. Türk soyunun buradan banya doğru, tarih lıoyu süren sayıSız göçleri sırasında; yerleştikleri, yurt tnttukliın çeşitli böl· gelerde ve İslii.ıniyet öncesi ·mensup oldukları çeşitli dini çevİelerde yarattıkları sanat esetlerini,
s4 ·NEJAT. DİY ARBEidRLİ
Bu yaz~da, Türk ta;iliiuin en crJ,;.en devirlerinden itibaren Tiirk me- . . zar mimarisini meydana getiren anlayışın: nasıl bir yapı şeklini oluşturduğu üzerinde duracağım._ Bu arada ölümle ilgili örf ve adederin ·mezar yapılarına t esirini ve Selçuklu· iJ.e ·osmanlı mezar yapılarına kadar bu geleneğin nasıl kuvvetle devam ettiği hususuna dikkatierinizi · çebneye
~ çalışaoağun.
Orta Asya'da Türk toplulukları arasında gunumüze kadar gelen def.in ayini-ve mer-asinıleri ile m_ezarlarm yapılış şekilleri ne yazıkki çok az iaceleıimişti.r2. Türk kültürünün, )ürk tarihinin, .Türk örf ve adetleriı;ıin ük yazılı kayna:İdarmın bulunduğu O~hun Abi'de~eriıii Kül Tigin ve Bilge Ka~an mezar külliyerini incçl~yebilmek için Mogolistan'm Han-
- ·gay Dağlarmda Orhun nehri vadisine kadar gidilmesi icap etmektedirl.
En eski Türk yurdunda mezaı· külliyelerinde gördüğüm dikili-taş şeklindeki kitabeler (Res. 3, 4) hark ve ona doğru ilerleyen ih~iram yolunun
ıihidelerini ve kültür mirasını maalesef Türk gençleri ve Türk aydınlan tanım~aktadırlar. Tarih boyunca ne yap~? nereden geldik? Dünya madeniyetme neler katbk? Kültür tarihimizi
, butün teferruntı ile aksettirecek blr "Türk Kültür Tarihi Müzesi" ni -vnlOt geçirmeden kw:mak
meehuriyetindeyiz. Böyle bir müzenin geniş saloolannda: Çağlar içinde çeşitli kıtalarda yaratiı~, inşa ettiğimiz mimnri ~serleriınizin; abidelcrimizin, maketlerini, restitü.syonlarını. dinro
malar ve paı:ıaromalar halinde bütün cepheleriyle sığdırmak ve sergilemek durumunu beh~iııal sağlll!Dalıyız. Türk genci böyle bir müzeye girdiğinde, bir kitnp .gibi, en erken devlılei:den iti- ·
baren; Türkler'in Mogo~sta.n'da, Altaylar, Tııva, Alınkan ve Tannu-ola steplerinde yaşadıklan devirler~en başbyarak hangi mezarın, anıt-kabirin ve alıidenin hangi hü.künid~a, I.."U!Iland_an ve
beğlere ait oldu~u, Oğuzlar'ın Sir-i derya boyunda ycrleştikleri bölgelerde bırnktıklari abidev} eserleri, Büyük Selçuklular'ın eşsiz yapılarını, nasıl "Aııadolu'nun bin yıllık bir Türk yurdu hnline dönöştüğünü, devirlerinin. özellikleriyle birlikte'alıidelerin mııkellerini, restiilisyool~mı, diaro·
malar ve panoromalar ~aliı!de görerek, ynkınd!ln t:inıy(\r~, ke!Jdi kültürünü l!dcta bir kitap· gibi okuyaı:ıık, müzeden aynl:ıcaktır. Unutmamnk gerdru ki dil, tarih, din, örf ve ndetlerimiz yanmda Tiil:k milletini, millet yapan en öne~ unsur·l~da.n biri de s~tı.mız olmuştur. Tiirk sanatı bir bütündür. Türklerin· dünya . medeniyetindeki yerlerinlıı tayininde. "Türk Sanatı"nın tarihin
en erken devirleruiden başlıyarak bugüne kndar gelen bu fevknlade öne~i rolü inkiir edilemez.
2 tllk~de İç Asya üzerine ge~ş- ııraştınnnlanyln t~an Abdülkadir İnan, lbrahiı:n Kiıfesoğiu, Bnbneddin Ogel ve Emel Esin;in eserlerini örnek olarak· gösterebiliriz. Aııdülkndir İnan'ın, Tarihte ı:e Bugüıi Şamtıni:m, (Ankara, 1972) adlı eseri ve birçok mnkaleleri, İbrahim· . Kafesoğlu'nun, Türk Milli Kültürü, (İstanhul1 . 1983): Türk Bozlar Xültiirü; Tiirk-İsl~ Sentezi
adlı es ei-leri gibi Türk dünyası ve Selçııklular üzerine birçok araştırmalan yayınlanmıştır_. :ı;lnbaeddin Ögel'in Sino-Turciro, (Taipei, 1964) !~ltinıiyeıten Once Türk"Kültür Tarihi (Ankara, 1962),
Türk Mitolo]i.si (Ank~a, 1962) ve çok değerli mııknlelerini, 11=mel-Esin'in birçoJs_ mnkaleleriyle birlikte İslôriıiyei:ten Önceki Tiil:k Kültür Tarihi ·ve İsiÔJI!a Giriş I ve II adlı e; erlerini burada . belirtehiliriz.
3 _ Nejat DiY,a"rb~kirli, "Orliun'dan Çeliyorıım" Türk "Kültürü-1979 (Nisan - ~Lıyıs), Sny~: "198- 199, s. 321 - · 384 (41 Resiİn)
-
TÜRKLER'DE MEZAR YAPISI VE DEFİN MERASİMLERİ 55
iki tarafmda göı·ülen heykcller (Res. 2), Çin'in en eski baŞkenti Çang'-an'da (Xianr gördüğüm Tang devri m.ezar külliyeleri ile büyük bir paralellik aı·zetmek-tedir (Res. 6). Bugüne kadar Kül 'İ'igin ve B~ge Kağan'm mezaı· 1..-ülliyelerinin d~mu hala-açıklığa kaV1t.5ma,mıştır. Çünkü, Kül Tigin'in ve Bilge K~ğan'm külliyelerinde moz.ar odalan henüz hulunamamış ve iç'erisiııdeki envanter ise gün ışığına kawşturulamamıştır. Mezar komplekslerinin bulunduğu sahanın yalwz defin merasiminin yapıldığı )ter olmayıp, "yoğ-aş'' töreni yapı:Jan alan o~ahileceği fikri W. Radloff tarafından ileri silrülmüştifr4. Altay Dağlarmda ve Y enisey 'boylarmda yapılan kazılarda halhallarm sini taşlarm bulunduğu birçok kurganın altında mezar. bulunmaması Radloff'un görüşünü desteklem,iştirS. Abdülkadir İnan ise bu hususta ,_ "Üzerinde halhallar h~unan lıüyükİorin birçoğu mezar o~akla hcrab.er~ bazıları "yoğ-aş" töı·eni yapılan yere anıt olmak üzere dikilmişlerdiİ. Kül-Tigin :'C Bilgo Kağan anıtlarınmda yoğ töreni yapılan yere dikildiklerini kabul etmek mümkündür" demcktedir6. ·
Çin'in eski mcı·kezi Xian'dak'i Tang devri-moza~ komplekslerinde görülen (Res. 6) vaziyot planlarmd~ olduğu gibi, Koşo ~aydam Ahidelerinin mezar odalarıı:i.ı da hiç şüphesiz hu kompleksierin yedi seki~ kilo- - · metre ilerisinde yeralan tepel~rde aramak gerekecektir. Yine Çang-an'da (Xia~) Gök-Tüı·k beğlerine ait. mezar· komplekslerinin hemen yanmda mezar höyiiklerinin bulunduğu görülmektedir. Bu mezar- tepelerine Kazakistan ve Kırgızist~ıi'da "tüve" denir. Bll; mezar tepeleri de Tang sülalesi devri yapılarıyla ~üyük benzerlikler göstermekte ve Çin'de olduğu gibi mezar _odaları da bu küçük iepelerin içine yerleştqilmiş va
.ziyettedir. :Ancak, bugüne kadar Çin smn·ları içinde en eski yerleŞme merkezi olan Çang-an, bugünkü Xian ve civarmda, Gök-Türk höyüklel'i (~~mülüs) üzer~de hiçbir arkcolojik kazx' ve araştırma yapılmamıştır .
. Gö;k-Türkler'in defin törenl~ıi hakkmda Çin kaynakları geniş malm~:ı.at ·:vermektedir.' Tang sülalesi tarihi VI. yüzyılda vuku bulmuş bir defin t örenini şu şekilde tasvir etmektedir?. "Ölüyü çad:ı.ra korlar, oğulIan, torunları, erkek-kadm haşk.a akrahası atlar ve koyunlar keserler ve çad:ı.rm önüne sererler. Ölü bul~an çadır~ etrafmda at üz~rinde yedi defa dolaşırlar. Kapınm önünde bıçakla yüzlerini kesip . ağlarlar. Yüzleriiiden kan ve yaş karışık olarak akar. Bu töreni yedi defa tekraı: ecİ~t-
· 4 W. Radloff: Aus Sibirien, Leipzig, 1893. 5 S. İ. Rudenko, "Paleoantropologii yujnogo Altaya (Güney Altay'ın Paleoantropolojisine
dair}" K_a:ak~ 1930, No: 15, s. 139 · · ·
6. Abdiilkndir İnan, T'!rilıle ve Bugün Şanıaııi?ıı, Ankara, 1972 (2. baslı:) s. 19tt
7 Abdiilkndir İıınu, a.g.c. , s. 177
.. ~ - ..
56 NEJAT DlYARBEKİRLİ
ler. Sonra muayycn hiı· güJl(lc ölünün bindiği atı, kullandığı l>ütün eşyayı ölü ile heraber gömerler veya ateşte yakarlar; eğer ' ceset yakıldıysa
külünü, yılın muayyen bir gününde, mezara gömerler. Yazın ölenleri sonbaharda, Ötların ve yapraklarm sarardığı zaman gömerler. Kışın ölen-
. leri ise çiçekler açıldığı, karın çekildiği ilkbahaı·da gömerler,. Defin giinünde ölüniin akrahası, tıplu öldüğü günde yaptıkları gibi, at 'üzerinde gezer YC yüzlerini keser, ağlarlar. Mezar üzerinde kııı:ulan yapının duvarlarına ölüniin resmini, hayat?nda yaptığı sanşları resmederler. Bu ölü ömründe bir adam öldürmüş ise mezar üzerine bir taş kol'lar. Bazı ölülerin mezarında hu taşlar yüze, hattahine baliğ olur. Atlar ve koyunlar 1.-ıırban ettikten sonra kafalarını kazıklar üz.erine korlar"8.
Aynı bilgi)'i Li u 1\1au-Tsai'dc de görmekteyiz. " Biri ölünce ceset çadırda l>ir sedye gibi bir yere yatırılır. Ölünün hiitiin çocukları ve torunlar.ı, erkek Ye kadın hısım Ye akrabaları, hepsi koyun ve atlar kurhan ederek bunları çadır•n önüne yığaı·lanlı . Soma at üstünde yedi defa çadıı·ın etrafında dönerler Yı' çadırın giri~ kapısı öniinc her gelişlerinde hıçakla y üzlerini t;izerll'rıli. Bu arada lıir yandan ağladıklaı·ı için, kan , .c gör. ya~ı birlikte yüzlerinden aşağı akar<lı. Bunu yedi defa tekrarladıktan sonra sou \'Ol'irlerclı. Daha soııra tespit edilen hiı· günde ölüni.in atı, giyim eşyalan Ye giinlük knllaııdıkları eşyalar ces~tle birlikte yakılu·dı. Toplanan küller, müsait hiı· merasirnde gömülmek üzere saklawrdı. Eğeı· öliiın, m~haharda veya yazın olmuşsa otlar ve yapraklar sararana kadar hc.ıklcnircli; eğer öliiın soul>ahal'(la veya kışın olmuşsa, bitkilerin hüyiiyüp açması lıckleninli. Açılan mezara küller göınüliinlü. Küllerin gömüleceği gün, ölünün akrabaları gene kurbaıı keserler ve mezarı etrafında yüzlerini bıçakla yararak at üstünde dönerlerdi. Bütün sercmoni tıpkı ölünün çadırda yattığı - zamanJPnin aynışı' idi. Küllerin gömül~esinden' sop..ra taşları üst üste yığarak tepesine bir· direk d.ikerlerdi. Konan taşların adedi; ölünün hayatı boyunca öldürdüğü insan sayı_sına eşitti. Akabinde inırb.an edüen koyıJ.n. ve· atlanİı kafalan direğe geçirilirdi. Bu gÖmm~ merasiminde kadınlar ve erkekler merasim kıyafetl'<riyle gayet şık olaı·ak, mücevher. ve en güzel takılarınİ takmış ol~rak mezar ]>aşında lnılunur~arili"9. _ . . · · .
IX. jü.zyıl Oğuz boylarının defin töreni <}.e Göktürkleı·'in-defin merasimine çok ~enz_emek-tedir. İbn Fadlan, Oğuzlar'ın d~fin törenini şöyle tasvir etmektedir. "Onlardan biri hastalarursa köleleı: ve cariyeleri . .
8 Hyacinth (Biçurin), S.obranie Sı:edniy o narodah obitaı:çşih v Sreney A.:ii v drevni vremena, Pctersburg, 1851 Lfs. 269-270 .
9 Liu ·Ma~-Tasi, Die Chi.ne,sichen r.'achrichlen. ;;ur Geschicte der Osı-Tiirlien (T'u·küe), Wies
badcn, 1958 s. SS
. '
..
~-, TÜRKLER'DE MEZAR YAPISI VE DEFİN MERASİMLERi 57
bakar; ev adamlarından hiç kimse hastaya yaklaşmaz. Haneden uzak biı· çadır dikip, hastayı oraya korlar; iyileşinceye yahu~ ölünceye kadar çadırda kalır. Yoksul ve köle hastalaUJisa onu kırlara bırakıp giderler. Onlardan biri ölürse ev gibi büyük bir çukıu kazarlar. Ölüye ceket giydirirler, kuşağını kuşandırır, yayını yanına korlar; eline kımız dolu tahta kadeh tutturup önüne de nebiz (kımız) dolu bir tahta kap korlar. Bütün mal ve eşyasını hu çukura doldurup ölüyü buraya oturturlar. Sonı·a çukurun üzeı·ine topraktan kubbe gibi döşeme yaparlar. Atlarnıdan, se;vetine göre yüz yahut ikiyüz at yahut hir baş at keserler, etlerini yerler. Başını, derisini, ayaklarını ve kuyruğunu smklara asıp" bu onun atıdır. Bunu~a cennete gider" derler. Bu ölü hayatında ad~m öldürmüş ve cesur bir kişi ise, öldürdüğü adamlaı: sayısı kadar ağaçtan suret yontarlar; ve mezarın üzerine koılar. Dcrler ki "lmnlar w;aklaralu·, ccnnettP. ona hizmet cdeer.kler"IO.
Çcş.itli Türk hoylaı·ıuıu dcfin ıne.l'asiınlcrinı· YC göınülnıc tÖr<'nlcriuc dair ayrıntılı bilgiye sahip değiliz. Göktürk defiu merasimleri ilc hüyiik yakınlık gösteren l\foğollar'ın ölüm Ye gömme ananelerini seyahat iutihalarıuda aksettiren J ohanu de Plan o Carpini, "Hasta öldüğü vakit eğer yüksek sınıfa mensup hil'isi ise bozkırda bilhassa sevdiği hir yerde çadırın ortasına oturtularak, çadırla biı·likte gizlice gömülürdii. Göuıülme sırasında önüne bir masa ve üstüne hir kap dolusu at eti ve kıınız dolu hiı- testi koymayı ihmal etmczlerdi. Ayrıca bir kısrak YC ölünün kendi atı da eyeı-li ve gem.li olarak kendisi ile birlikte gömüli.irdü. Başka biı· at da, ölü gömme merasimi~de parçalanarak postu otla ·doldurulur
. ·ve so.nunda uzun bir. sopaya takılarak iki ·vey~ dört direk aı·asına mezarın · üstüne asılırd1-: Bu. şekilde öli.inihı öbür dünyada oturmak iÇin bir ç"adırı, ·kendisine süt verecek ·bir kısrağı ve binilecek atı. da temin ·edilmiş olurdu ll.
· Yukanda verjlen örneklerde de g~rüleceği gibi, Türkler'in öl~u yakınlarını göm~eden "önce çad.ırlara yerleştirdilleri ve cesedi "yoğ-aş, tören~ sırasında bir müddet burada muhafaza ettikleri anlaşılma1..-ıadır.
Dolayısıyla ilk türbe çadırdır. Tarihi Türk lehçe VJ> şivelerinde ,de eb · kelimesi oturma yeri "çadır" ma~asınd~ 1.-ulİanılmak~adır. Bu kelime eski 'r~kçe'~e umumiyede eb bark şelcliu.dc birlik~e kullanılmıştirl~.
10 A. Zeki Yelidi Tog:ın, İbn Fadlan's Reiseberic7ıı, Lcipzig, 1939, s. 14- lS ll Fiiedrich Riscb, Joliann de Plano Carpini, s. 80 12 Eski Türkçe'de umuin.iyetle "el:> hark" şeklinde kullandan bu deyim; bark sözünün bu
gün l\Ioğolca bari inş:ı etmek, y:ıpm:ık manôsına gelen şekli i!e Orhun Türkçesi'nde de kull:ınıl. dığı görülmektedir.(Bkıı. Talat Tekin: A Grammer of Orklıon Turlcic)
so NEJAT DİYARBEKlRLi
Uygurcada ise ev bcırk şeklinde kullarulırl3. Hakaniye Tüı·kçesindc (ll. yüzyıl) ev ve ew şeklin(le geçer14. Temelleri geçmişin derinliklerinde
; . eriyip giden T~rk Kültür tarihin'-n en çok üzerinde dw·Ulması gcı·eken unsurla•·ının başmda "bozkır (step)", "at" · ve "çadu" gelmektedir. Bozkırda yaşay<ı.n en eski Tüı·k topluluklarnun barımı.k olarak süratle km·ulup, yine süratle sökülebilen, bir yerden bir yere çok kolay taşınahilen bu çadır tipi'n.iu, yuvarlak planlı, silindirik gövdeli, knbbem.si .bir çatısı vardır (Res. 7, 8). En erken devirlerden itibaren ilk ö~·neklcrine . . ....... kaya resimlerinde rastladığımız · bu 'cv (mesken) tipi;-. ilk olarak Tagar Kültürü devresinde Orta Yenisoy havzasında bundan yirrp.ibeş yıl kadar önce hulıl.nan B oyar petroglifl~ri (Res. 9) arasında göı·ülmektedi.rlS. Atalaı:ımızın yüzyıllar boyu kıillandıJi!aı;ı bu çacİ.ır· tipi, bugün hala Çin kıtasının ortasından Anadolu'ya kadar uzay~n bozkır kuŞağında Türkler'in otıırdu.kları bÜtün bölgelerde gör~ektedir. Bugün. Altun .Yış (Altaylar) ile Tanı·ı dağlarında, (Tiyen.-Şan) bir üy (çadu)'ün strük~ürü. no ~se,. Afganistan;'ın kuzey bölgelerinde yaşayan Türkmenler aı·asui.da kullamlan iiy'ün cv'in strj_i.ktüı·ü ilc Niğde'deki Bekdil~ Aş~tinin
· çad~ları ve Kayseri'nin Akkışla'smda yaşayan Kuzugüdenler Aşiretinin · çadırlarıl6 ve Afyon'un Emirdağ kazasının "topak evleri'; vb. arasında
- hiçbir ayrılık yoktur. Türkler'in bu en cskl mesken şekilleri üzerinde dUl'- -maınızm sebebi onun daha il~ri devrele;deki yapı şck:ilİerinin üzerinde .
·derin tesiri olduğu fikrine dayanmaktadır. Son· çeyrek yiİ~yıld:a, baz~ sanat tarih~ilerinin kiimhet gibi yapılari ,çadır forml~rında arıı:dıkları · hüinirl7 .. Ancak buna rağmen b-u yapı şeklinin çıkış noktasınıiı. · çadır
old~~ım açıklığa kavuşturamanuşlardır.
Bugün, Kazakistan'ın Issıİ.: Gölii çev:resin~.en, ·Alma-ata yöı·esine ka d. ar uzayan topraklar üzeı-inde mez·arların Çoğu birer çadır şekli.ı,ıded~r (Res. 10, ll, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18). Bunlar ahşap karkas yeı-ine madeni çubuk karkaslardan meydana getirilmiş· çadır mezarlardır . . Çadır- . lar~ içinde dikilitaŞ v.e gömülü kişinin top~ak tüınseği görülüı-. Madeni
!. kar kas~ çadırlarm üzerinde bazen hilal (Res. ll, ·12, 14 ), bazen yıldız, · bazen de hem hilalhem yıldız birlikte· bulunur (Res. Ü). Yeni yapıhnış
13 'Bkz. Turkish. Turfon Text 1 - V ·, ·
14 Divanu Lugati~t ~k (1074) l/81, 132, II/21 Kutadgu Bilig (1Ö69) -948, 1524, 6155. Ayrıca; Haremıcede (13'. yüzyıl) ~~~ · şeklinde geçer. Kutb. 137, .Nehcü'l- Fer:ıdis u't96; Gerard Çlauson, An E~ola'gical Dictionn~y ~f Pre·Thirteentlı ,Century Turkish, Oxford .
1972, s. 3; E. V. Sevortynn, Etimologiçeşkiy S/ovar Tyıırkish Yaı:ıkov, i\foskova 1974, I fs. 513 15 ı.r: Grynznov, Siberie dıı Sııd, G'cn~ve 1969, s .. 52 .
·. 16. Bkz. Yaşar Çoruhlu, "Akkışl~ Piımucnk Türkmen Ob:isı ·ve hazı-gö~üşler", Türk Diirı· · yası Tari/ı Dergisi, s. 26, Şubat 19.89, s. ;l9 - 59 · · · · · ·
17 Erust Diez, Türk Sana;ı, İstnıiliuı, 19,16.
TÜRKLER'DE MEZAR YAPISI VE DEFIN MERAStMLERi 59
madeni karkaslı çadır mezarlarm üzerlerinde ince bir tahaka kaplayıcı harcın sürülmüş olduğu görülür (Res. 16). Ölü gömülen yerin üstüne kurulan bu madeni çadu-ın üzerine ince bir tabaka halinde süı·ülel!- harç, tıpkı ahşap karkaslı üy'ün kcçe örtüsü hissini vermektedir (Res. 16). Zamanla tahiat şaı·tları altında bu madeni karkası kaplayıcı harç yok olmakta ve madeni çubul..--tan yapılmış çadır iskeleti (karkası) çıplak
· olarak kalmahadır (Res., 15'de olduğu gibi). Kırgızistan'ın güneybatı bölgesinde, ö~ellikle Özbekistan'~ yakın yerlerde İslam tesiı·i ağır has- · tığı için bu -İslamiyetten önceki en eski Türk devrinin ananesi pek görülmez. Eski gömülme şekilleri, Issık Göl çevresi Frunze, Tokmak , ·
· Balasagun ve · Alıııa-ata 'ya kadar uzay~n bölgelerde yaşayan Kırgız ve ~K~zak 'fürkleri arasında hala yaşamaktadır. Bu bölgelerde günüroüzde
de Gök-Türkler'c ·ait defin merasimleri "\re ayinleriyle ilgili ananelei· de-. ·. vam etmektedir .
. Bugün Kırgızlar'da. ölen kişi içiıı e"iıı he·men yanıncla, bahçeye biı· boz üy (çadıı·) kurului·. Kurulan çadırın ~çine fazla eşya konmaz, aynca çadırın ~herzamanki ·gibi rengarenk işlemeli . örtüİeri ve .koionları, çini
. kaplarİ, ·alakiizlori ve buİıa benzer süslemeleri de üy'iin· (çadrrıh) içine
. yed~şti_rilnıez, · Çadır, biİ matem olayını akscttirebi~esi iç_in sade ye tezyinatsız bırakılınıştır. 'Yalnız.ca . yakın ababalarının oturabilmesi için zemine iki keçc örtü konu:ı:. Ç~dua konan c.ese(lin altına::saman, kokulu ot, yeŞil yaprak gibi bitkiler. y~rlcştiriliı:, üzc~i:Ö.e de b~yaz kumaş ·öı:tülüı·. Ceset . bazen tabutla, bazen kumaşla yani kefe~e gömill.üı·. Gömülmcden önce ceset iki, _üç gün m~hakkak çadırda bekletiliı·. Çadırın içine·
· y~· akrahaJ.aı·ı ve yakınları girer, d,iğel'leı-i ça<lıra girmeden taziyede bulunarak giderler. Matem ··töreı;ı.ine Iştirak edenler çadırİn k~pısı ci- . v~rniaa ağlaşıı·la~. Ölen kişi eğer. ~rkekse daha yüksek s~sle iğlaşirlar . . Öl.cn kişi .lıanınisa~ clefin merasiİni daha sade ve sakin geçer. Ağlayanlar çadirin ~t~afmda dönerkeı;ı.; bizim ağıt dediğimjz koşok'lan söylerleri S.
Cesed ça:dırda iken ziyafet verilmez. Çü.iı.1.-ü. ateş yakilması yasaktır. Ölümiin li-çüncü, yçıidi'uci ve ]Q.ı·kıncı giinlerinde . ziyafet v~riliı•, atlar· -:kesilir. Bugünlerde "Öz~lliklc işe yaramaz atlaı·ı bulup . ~esmektedirler: Yüzyıl. kadar önce. Kugızistan topraklarına defin. m_erasimlerinde ölen
· k~.şi. eğer bi~a~ zenginşc kurulan ·Çadmİı. üzerine mensup · olduğu kah i-.· . ·. lenin, a·şiı·ctin,.J?oyuu damgasını taşıyan iıayra.ğı çlikerler.· Bu hayrağa
di{ ·"ı;uncuk" derler: .· · · . · - · . · · .
18 "Koşok;,_ kelimesi bugün T\irkiye TürkÇesind~ koşma şekli ile·a;.ru mannda · .i..-uıııı;m. · · m.aktadır. Kelime, bugün Yeni Uygurcada "koşak" şeklinile yıışamııl..-ıııdır. . ..
. -~
-.-· .. :. : ı.. . .
' ....
,·
Res. 2- Moğolisıan'da, Orhun nehri havzasında Ko~o Tsaydam bölgesinde Kül Tigin meznr Külliyesinin restitüsyonu. 8. yüzyıl ikinci çeyregi.
n
Res. 3- Mezar külliyesinde, bark binasına doğru ilerleyen ihtiram yolu üzerinde Kül Tigin'in kitabesi. Kiıabenin altında bulunması icap eden kapfumbağa kaidesi ise parçalanmış ve yok olmuştur.
1
Res. 4- Moğolistan'da, Orhun nehri vadisinde, Koşo · Tsaydam bölgesinde, Kül Tigin mezar külliyesine bir kilometre mesafede bulunan Bilge Kağan kitabesinin (734) dörtte üçünOn toprağa gömiilü durumu. Kötü evsaflı granitten yontulmuş Bilge Kağan'ın kitabesi devrilmiş, üç dört parçaya ayrılmış, zamanın ve ikJimin tahribatıyin esas kitabe üzerinden tabaka tabaka parçalar ayrılmakta, kitabc yavaş yavaş tarihin karanlıkianna gömülmekte, yok olmaktadır.
....
\•
\ \
Res. 5- Bilge Kağan mezar. külliyesinde (734), kağan'ın bağdaş kurmuş heykeli: Maalesef mermerden yontularak yapılmış baş kısmı (portresi) ise kayıptır. Moğolistan'da ve Çin kıtasında rastladığımız Türkler' e ait birçok heykellerin başları nedense kopartılmış ve yok edilmiştir..
. · , . ,.'~ . . '.f·!.tl:.. ·' . . ; ..• r·_-;;kı 'l \~~ i ' ,...,_.~ -. ·p .. -' :,:Jif·..:;- .
Res. 6- Çitı kıtasında, Şansi vilayetinde eski Tang sülalesi payitahtı Çang-an'da (bugünkü Şian) Tang sülalesitıe ait bir mezar killliyesi kalıntısının yukandan görünüşü. Mezar odası, ihtiram yolunun iki tarafında sıralanan heykellerin bitimindeki tepe içiade bulunmaktadır. Çitı'itı; 1- Savaşan Krallıklar Hanedanı, 2- Çitı Hanedam ve 3- Han Haıiedaiıı devreleri ile İç Asya'daki Türk topluluklarının mezar gelenekleri, bilhassa Hun Türkleri'nitı kurganlanyla (Bkz. Res. 1) büyük paralellikler arzeder.
Yukarıda görülen Tang sülalesi' devri mezar külliyesi ise; Khoşo Tsaydam'da bulunan Orhun Abidelerinin en önemlilerinden Kül Tigin ve Bilge Kağan mezar külliyeleri ile büyük bir benzerlik arzetmektedir. Zaten Çitı'e giderek Tang hanedanının payitahıı Çang-an'a yerleşen Gök Türk ileri gelenlerinin bu yörede öldüklerinde Göktürk ananesitıc göre Çin'de gömüldükleri bilinmekteydi. Dolayısıyla Şian'da (Xian) birçok Gök Türk mezar külliyeleri bulunmaktadır. Bu mezarlarda arkeolojik kazılar yapıldığı takdirde Gök Türk devrine ait ilgi çekici meticeler alınacağı şüphesizdir.
. \
Res. 8- Doğu Türkisıan'da, Tanrı dağları (Tien-şan) yay\alarında bir Kazak çadırı önünde. Kazak Türkleri Çadırının ahşap karkas'ı keçe örtülerle iyice örtülmüş vaziyette.
Res. 9- Orta Yenisey havzasında Boyar pctrogliflerinde en eski Uy'ler (yurt'lar) sıra halinde görülmekte.
8~ .... -
.ı:= .,N o<> P::E
,_; ı:>
] N <> E :g. !:ı
"O
"' .,.. c <> '2 :o tıO
"' "O c ~
"' ~ r-"'oı ···
>CO o
"O
s -c .s (/)" ·a tıO
~ 1
f "'"' ..... .; <> ~
Res. 16- lssık göl'ün güneyinde madeni çubuklarlayapılmış çadır iskeletinin üzerine ince bir sıva sıvanarale keçe taklidi yapılmış ve tıpkı bir çadır gibi mezar meydana ·
getirilmiştir. Sıva Uzerine, üylerde (çadırlarda ) olduğu gibi kırmızı boya ile yapılmış · nakışlar görülmekte. · ·
Res. 18- Issık göl civarında, madeni karkaslı çadır mezarlardan, kagir mezar mimarisine geçiş. Çadır formunun önüne bir portal=taçkapı (Orta Asya'da portal'e "pışıak" denir) inşa edildiğinde·'Ortadoğu'da rastladığımız kümbet veya Türk mezar mimarisinin öncü tipi
ortaya çıkmaktadır.
/
. . -:·---. ·: ..... : -. : ... ·~ .. ·
, \ ~----~.:: . :::--- . ;... · ~··--· · .
Res. 19- "Süleymanname" adlı (XIV yüzyıl) m.inya!fulü yazma eserin varak 115 B'de. görülen m.inyatüründe Kanuni Sultan Süleyman'ın Sigetvart'dan getirilen naşının,
Süleymaniye Camünin haziresinde ebedi uykusunu uyuyacağı ~ezarına getirilmesi. Mezarın üstüne en eski Ti,i.rk adetlerine göre çadır kurulmuştur. lleride çadırın yerine
Sinan tarafından türbesi iı)şa edilecektir. Dublin'de Chester Beatty Library Koleksiyonu T.413. Varak 115. B.
-
Res. 20- Padi~ah ll. Selim'in vefatı üzerine, Ayasofya Camisinin haziresine gömülen padişahın ~ezan Uzerine yine bir çadır kurulmuştur. Sulu boya ile yapılmış resimde, II. Selim'in sandukası ile küçük sehzadelerin siındukalan görülmektedir .
. "Freshfield : AlbUmU" adı altında zikredilen 1574 tarihli albüm. "Cambridge University Library".
