T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER (HADS)

ANABLM DALI

SLM RFN GELENENDE HADS YORUMU

Doktora Tezi

Ferhat GKE

Ankara- 2010

T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER (HADS)

ANABLM DALI

SLM RFN GELENENDE HADS YORUMU

Doktora Tezi

Ferhat GKE

Tez Danman Prof. Dr. Mehmet GRMEZ

Ankara- 2010

T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER (HADS)

ANABLM DALI

SLM RFN GELENENDE HADS YORUMU

Doktora Tezi

Tez Danman: Prof. Dr. Mehmet GRMEZ

Tez Jrisi yeleri Ad Soyad

Prof. Dr. Mehmet GRMEZ

Prof. Dr. smail Hakk NAL

Prof. Dr. Mehmet Emin ZAFAR

Prof Dr. Hasan Kamil YILMAZ

Yrd. Do. Dr. Grbz DENZ

Tez Snav Tarihi: 31.12.2010

mzas

TRKYE CUMHURYET

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran

ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei

olarak almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan

gsterdiimi ayrca beyan ederim (/../2010)

Tezi Hazrlayan

Ferhat GKE

THF Bu mtevz almay, tahsil hayatm boyunca daima bana destek veren kymetli babam

emekli mft mer GKEye ithaf ediyorum

I

NDEKLER

NDEKLER...I

KISALTMALAR..IV

NSZ..VI

GR......................1

A) Aratrmann Konusu ve nemi...1

B) Aratrmann Amac..4

C) Aratrmann Plan, Metodu ve Kaynaklar ..5

BRNC BLM

KAVRAMSAL EREVE

I. TASAVVUF HADS YORUMCULUU LE LGL KAVRAMLAR..12

A) Tasavvuf ve rfn Yorum.13

B) Btn (Btn) Yorum..18

C) r (ret) Yorum....26

D) Hikem (Hikmet) Yorum32

II. TASAVVUF GELENENDE HADSLERN ANLAILMASI

VE YORUMLANMASI LE LGL KAVRAMLAR...41

A) Fehm ve Basret..43

B) Fkh51

C) stinbt56

D) Mizn..60

E) Kef.66

F) bret/tibr..71

G) Tevl..75

KNC BLM

TASAVVUF BLG NAZARYES MARFETN HADSLERLE

TEMELLENDRLMES VE SFLERN MARFET ANLAYILARININ

HADSLERN YORUMLANMASINDAK ETKS

A) Hadislerdeki lim ve lim Kavramlarna Ynelik Yorumlar..86

B) Hadislerdeki Fkh ve Fakh Kavramlarna Ynelik Yorumlar96

C) lm-i Btn, Kef ve lhmn Hadislerle Temellendirilmesi.101

D) Marifet Kavramnn Hadislerle Temellendirilmesi..116

E) Kalp Kavram ve Kalbin Marifetle likisi...126

F) Marifetle lgili Dier Baz Kavramlarn Hadislerle Temellendirilmesi...146

a) Yakn Kavram..147

b) Basret Kavram.154

c) Firset Kavram.158

II

d) Nr Kavram..165

G) Amel ve Nazar Tasavvufta Marifetin Hadislerle Temellendirilmesi

ve Sflerin Marifet Anlaylarnn Hadis Yorumlarndaki Etkisi.177

a. Amel-Tasavvuf Yaklam (Muhsib ve Suhreverd rnei)..177

b. Nazar-Tasavvuf Yaklam (Muhyiddin bnul-Arab rnei)197

NC BLM

TASAVVUF GELENENDE HADS, SNNET VE HADS YORUMU

I. HADS VE SNNET.............218

A) Sfilerin Hadis ve Hadis limleri le Mnsebeti.218

B) Tasavvuf Geleneinde Snnet ve Snnete ttib..236

C) Tasavvuf Geleneindeki Snnet Telakksinin Deerlendirilmesi.245

II. TASAVVUF HADS YORUMUNU ETKLEYEN FAKTRLER...258

A) Hadislerin Dili, Hz. Peygamberin fade slbu..258

B) Tasavvuf Bilgi Kayna (Epistemolojik Faktr) .........262

C) Tasavvuf Dilin Yaps..268

D) Yabanc Kltrler, Gnostik Unsurlar ve i Faktr...277

E) Nazar/Felsef Denceler .....................................................283

F) Tasavvuf Istlahlar Hadislerle Temellendirme abas.288

III. TASAVVUF GELENENDE HADS YORUM YNTEMLER

A. TEKNK AIDAN HADSLERN YORUMU................293

a) yetlerle stihd: Hadislerin yetlerle Yorumu...294

b) Hadis ve Snnetle stihd.....................................297

c) Hadislerin Sahabe, Tbin ve Dier limlerin

Szleriyle Yorumlanmas304

d) Hadislerin srilyt Rivyetleriyle Yorumlanmas ...........307

B. MUHTEVA AISINDAN HADSLERN YORUMU312

a) Semantik Tahliller ve Kelime zhlaryla Hadislerin Yorumlanmas............312

b) Mkil Hadislerin Yorumlanmas..317

c) Mtebih Hadislerin Yorumlanmas.....................................................................320

d) Hadislerin azmet ve ruhsatla yorumlanmas..........335

e) Hadislerdeki Hikmetlere Ynelik Yorumlar..........338

f) Hadislerdeki Mutlak fdelerin Takyd Edilmesi...344

g) Umm fde eden Hadislerin Tahss edilerek Yorumlanmas...346

h) Hadislerdeki Meczlarn Hakikate Hamledilerek Yorumlanmas.350

i) Hadislerdeki Harfler ve Rakamsal fadelere Ynelik Yorumlar.........................354

k) Hadislerin Kef, Rya ve Tecrbelerle Yorumlanmas.............358

III

DRDNC BLM

TASAVVUF-R HADS YORUMCULUUNUN MKANI,

SINIRLILIKLARI, MUTEDL VE AIRI YNLERYLE DEERLENDRLMES

A) Tasavvuf-r Hadis Yorumlarnn Kabul Edilme artlar363

B) Tasavvuf-r Yorumlarla Btn Tevillerin Mukayesesi..374

C) Mutedil Tasavvuf Yorumlar...410

1. Kalp Hadisi410

2. Bir Kaba Sinek Dt Zaman, Onun Her Tarafn Batrn

Hadisi............................................................................................412

3. Bir eyi Sevmen Seni Kr ve Sar Eder Hadisi...............414

4. Allahn kelimesini (adn) yceltmek iin arpan kimse,

Allah Yolunda savamaktadr" Hadisi.418

5. Ganmet: Bedenin, Kalbin ve Ruhun Mkft.420

6. Utanmadktan (Hay) sonra istediini Yap Hadisi .........425

7. ki Yasann Hikmeti.428

8. Yeryz bana secdegh/mescid klnd Hadisi..430

D) Ar Tasavvuf Yorumlar.431

a) Amel-Tasavvufta Ar Yorumlar...431

1. Hay ve dili tutmak imandan iki ubedir Hadisi...431

2. Veren el alan elden stndr Hadisi.........434

3. Yrynz Mferridn ne Getiler Hadisi...438

4. Visl Orucu441

5. l-i Muhammed ve Ehl-i Beyt 444

6. bn Abbas ve Btn Halifeliine ret Eden (!) Bir Hadis...452

b) Nazar Tasavvufta Ar Yorumlar..455

1. Mmin, mminin aynasdr Hadisi..455

2. Sadaka dilencinin eline ulamadan Allahn eline der Hadisi..457

3. Misvk ile (sivk) klnan namaz Hadisi458

4. Kurn Kendi Reyi ile Tefsir Eden Kfre Dmtr Hadisi.459

5. Yeryznde Allah, Allah diyen kimseler kald srece kyamet

kopmaz. Hadisi..460

5. Bana dnyanzdan ey sevdirildi. Kadn, gzel koku ve namaz

gzmn nuru klnd Hadisi.462

SONU...469

BBLYOGRAFYA...476

ZET..494

ABSTRACT...........495

IV

KISALTMALAR

A.g.e. : Ad geen eser

A.g.m. : Ad geen makale

Ans. : Ansiklopedi

A...F.D. : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi

A...F.Y. : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar

b. : bn

c. : Cilt

Bl. : Blm

Bkz. : Baknz

ev. : eviren

D..B.Y. : Diyanet leri Bakanl Yaynlar

D.E...F.D. : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

E..S.B.E. : Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

E.A...F.D. : Erzurum Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi

F...F.D. : Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

G.A.L. : Geschichte der Arabischen Litteratur

Haz. : Hazrlayan

Hz. : Hazreti

.A. : slm Ansiklopedisi

.A.D. : slm Aratrmalar Dergisi

FAV : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar

..E.F.T.D. : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi

..E.F.Y. : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar

Kr. : Karlatrnz

mad. : Maddesi

Meb Yay. : Milli Eitim Bakanl Yaynlar

M...F.V.Y. : Marmara niversitesi lhiyt Fakltesi Vakf Yaynlar

M...F.D. : Marmara niversitesi lhiyt Fakltesi Dergisi

M..S.B.E. : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Ne. : Nereden

No : Numara

O.M..S.B.E. : Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

V

l. : lm

s. : sayfa

S.A.V. : Sallallahu aleyhi ve sellem

S.D.. : Sleyman Demirel niversitesi

S.D...F.D : Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

S...F.D. : Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

S..S.B.E. : Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

T.D.V..A. : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

T.D.V.Y. : Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar

T.y. : Tarihsiz (Basm Tarihi Yok)

Thk. : Tahkik eden

U...F.D. : Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

U..S.B.E. : Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Yay. : Yaynlar

Y.y : Yer Yok (Basm Yeri Yok)

VI

NSZ

Yce Allahn insanla son din olarak takdim ettii slm dininin Kurn- Kerimden

sonraki temel kayna Hz. Peygamberin hadisleri ve snnetidir. Tarih boyunca hadis ve

snnetin dindeki merkezi konumunun bilincinde olan mslmanlar sahabe dneminden

itibaren hadis ve snneti anlamaya ve yorumlamaya almlardr. Hicr nc asrda

mstakil ilimlerin ortaya kmas ile birlikte her ilim dal hadis ve snnete kendi zviyesinden

yaklam, hadis ve snnetin anlalmas ve yorumlanmas konusunda farkl yaklamlar sz

konusu olmutur. Bu farkl yaklamlardan birisini, bilgi kayna, bilgiyi elde etme yntemi,

Kurn- Kerim ve hadisleri anlama ve yorumlama yntemi gibi konularda dier islm

geleneklerden farkl bir yaklama sahip olan, hadis ve snnete marifet ve btn temelli

yaklap, hadisleri ir ynden yorumlayan mutasavvflar ortaya koymulardr.

Balangta bir zhd hareketi olarak tarih sahnesine kan slm Tasavvufu, tarihin her

dneminde kendisinden sz ettiren, bilgi, ahlk, nefis terbiyesi, varlk, lem, nefis, kalp ve ruh

gibi temel konulardaki farkl yaklamlar, yetitirdii byk ahsiyetler ve kurumsal yapsyla

halk zerinde olduka byk tesirler icr eden ve gnmze kadar varln devam ettiren

slm dnce tarihindeki en nemli geleneklerden birisini tekil etmektedir.

Tasavvuf hareketi, ortaya kndan gnmze kadar byk ounlukla Kurn ve

hadisi referans alp almama ynyle tartlmtr. Ancak bunun karsnda tasavvuf ehli her

frsatta kendi ilimlerinin Kurn- Kerim ve hadis temelli olduunu vurgulama gerei duymu,

bu iki kaynaa yaklamlarnn dier ilimlerden, lugav, fkh yaklamlardan farkl olduunu,

ortaya koyma ihtiyac hissetmitir.

Sflere gre yetlerin yan sra hadislerin de zhir anlamlarnn yan sra btn

mnalar da vardr. Tasavvuf hadis yorumculuu zhire karlk btna, ibreye karlk

iretlerlere ibret ve itibra, hkmlere karlk hikmetlere dayanr. Her eyden nce

tasavvuf yorum syleneni deil, sylenmek isteneni temel alr. Tasavvuf geleneinde

grnenden grnmeyenin bilgisine ulama arzusu, en genel anlamda zhire karlk btnn

temel alnmas yorumculuk bakmndan kayda deerdir. Tasavvuf geleneinde bir metnin

anlalmas ve yorumlanmasnda en ok bavurulan bu temel kavramlar sf ya da rifi

dorudan metin ya da ibrede grnmeyen ancak sakl bulunan bir bilgiyi arama ve onu

yorumlamayla ba baa brakmaktadr. Bu durum tasavvuf-hadis-yorum ilikisini ele alacak

bir aratrmacy daha ilk etapta heyecanlandrmaktadr. zellikle maksatlarn tespitinde bu

kavramlarn grecei ilev nemlidir. Nitekim ibret ve itibr olmadan tek bana ibre

hakikate ve maksada gtrmez. Ancak ibrelerden tamamen kopuk, bamsz ibret ve

itibrlarn da bizleri hakikate ulatramayaca bir gerektir. te biz bu almamzda

sflerin kimi zaman zhir-btn arasnda bulunmas gereken hassas dengeleri koruduklar

ancak kimi zaman btn yorumlar aratmayan, tamamen btn yorumlara kayan tasavvuf

hadis yorumlarn ele almaya alacaz.

VII

Tasavvuf geleneinde hadislerin anlalmas ve yorumlanmas konusuna bu mtevzi

almamz bir katk salarsa kendimizi bahtiyar hissedeceiz.

Bu vesileyle mmetimin htilf Rahmettir Haberi ve htilf Olgusu konulu lisans

tezimden sonra, arn ve Hadisleri Deerlendirmede Mizn Yntemi ve Tasavvuf

Geleneinde Hadis Yorumu adl eldeki bu almayla birlikte lisans dneminden itibaren,

yksek lisans ve doktora aamalarnda her trl destei gsterme ltfunda bulunan bata tez

danmanm Prof. Dr. Mehmet Grmeze, tez jrimde yer alan Prof. Dr. smail Hakk nal,

Prof. Dr. Hasan Kamil Ylmaz, Prof. Dr. Bnyamin Erul, Prof. Dr. Mehmet Emin zafar ve

Yrd. Do Dr. Grbz Deniz hocalarma deerli katklarndan dolay teekkr bir bor

bilirim. Son olarak, desteini her zaman yannda hissettiim kymetli babam mer Gkeye,

tezin her aamasnda emei geen, almalarm esnasnda byk bir zveri ve sabr gsteren

eim Nurul Tuba Gkeye, kzm Zehra Dilara ve olum Muhammede teekkr borlu

olduumu belirtmek isterim.

Gayret bizden baar Allahtandr. Ferhat GKE

Mays -2010- Gaziantep

1

GR

A) Aratrmann Konusu ve nemi:

Hadis ve snnet dier slm disiplinlerde olduu gibi slmda irfn geleneini temsil

eden Tasavvufun da ikinci nemli kaynadr. Tasavvuf-hadis ilikisini hadis ilmi asndan

temelde iki ynden ele almak ve deerlendirmek mmkndr. Birincisi, sbt (kullanlan

malzemenin shhati), ikincisi ise diryet (kullanlan malzemenin yorumlanmas) ynndendir.

Bir hadisin sabit olmas kadar, doru bir ekilde anlalmas ve yorumlanmas da arttr. Bu

yzden biz almamz bu ikinci art zerine, tasavvuf hadis yorumculuu zerine teksif

edeceiz. Zira, tasavvuf ehlinin metin ve muhtevay esas aldklar bilinen bir husustur.

Ricl, isnd ve rvilerle ilgili hadis ilimlerini, lgat ilimlerini ve genel anlamda zhri

ilimleri kabuk ya da let ilimleri olarak deerlendiren sflerin hadis ilmine ve hadislere

yaklam bir hadisinin ya da fkhnn yaklam tarzndan farldr. Sf ya da rif iin hadisler

konusunda asl nemli olan man ve maksatlar tespit etmektir. Onlara gre man ve maksad

tespit etmek ise ilimlerin zdr. Hadislerdeki man ve maksatlar tespit etmeye hedefleyen

sflerin hadisleri yorumlamay temel kabul ettiklerini belirtmek gerekir. Bu bakmdan metinlere

dayal yorumlar zerinden deerlendirilmelerin yaplmas gerekmektedir.

slm geleneinde din metinlerin anlalmas ve yorumlanmas amacyla ilk asrlardan

itibaren gsterilen abalar, birbirinden farkl yntem ve metodolojileri ortaya karmtr. slm

limlerinin sahip olduklar dnya grleri, bilgi felsefeleri, bilgiyi elde etme metotlar, elde

edilen bilgiyi naslara takip etme yntemi, ilgi alanlar, farkl yntem ve metodolojileri douran

balca etmenler olmutur. amzn nemli aratrmaclarndan Muhammed bid Cbir, slm

geleneindeki anlama ve yorumlamaya dair metodolojileri beyn, irfn ve burhn olmak

zere ksmda geni kapsaml bir ekilde ele alp deerlendirmi, usulc, fakh ve kelamclarn

usl ve anlama yntemlerini beyn; mantk ve felsefecilerin yntemlerini burhn; sf, i

ve btnlerin yntemlerini ise irfn kavramyla tanmlamtr. Her ne kadar kesin izgilerle byle

bir ayrma gitmenin douraca bir takm skntlar olsa da tasavvuf geleneini dier

geleneklerden farkl klan en ayrc vasf, tasavvufun irfn ve marifet zerine kurulmu

olmas, sfilerin marifet anlaylarnn hadis yorumlarnda byk bir rol oynamas ve baz

sfilerin din metinleri (yet-hads) bu bilgi ile anlamaya ve yorumlamaya alm olmalardr.

Her ne kadar tezimiz slm rfn Geleneinde Hadis Yorumu ismiyle genel bir balk

tasa da irfn kavramn daha ok slm tasavvufu zelinde ele alacamz belirtmek isteriz.

Tezimiz ierisinde hadis yorumlarnda tasavvufun hem amel hem de nazar irfna tekabl eden

ynleri zerinde durulacak, irfn geleneinin dier mntesipleri olan Btnyye ile mukayeselerde

bulunulacaktr. te yandan tezimizin ismi ierisinde hadis yorumunu tercih etmi olmamz daha

ok hadis yorumculuunu temel alm olmamzdan kaynaklanmtr. Hadislerle amel etmeyi temel

alan ehl-i tasavvufun snnet anlaynn byle bir almada ele alnmamas byk bir eksiklik

olacaktr. Bu yzden tezimiz ierisinde tasavvuf gelenein snnet telakkisini de ele alacamz

2

burada belirtmek istiyoruz. almamz en geni anlamda tasavvuf geleneinde hadis ve snnetin

anlalmas ve yorumlanmasn konu edinmektedir.

Tasavvuf hareketi ortaya kndan itibaren temel ald konular, bilgi kaynaklar, dini

metinleri anlama ve yorumlama metodu bakmndan dier slm disiplinlerden farkl bir yaklam

tarz ortaya koymutur. zellikle yet ve hadislerin anlalmas ve yorumlanmas ile ilgili bu

farkl yaklam tarz baz sfilerin ifade ettii zere Hibir vel yeni bir eriat getirmez. Ancak

Kur'n ve snnet hakknda yeni bir anlay (fehm) getirir. eklinde ifadesini bulmaktadr. Bu

durum sfilerin yet ve hadislere farkl yorumlar getirmelerine ne kadar ehemmiyet verdiklerini

gstermektedir. Tasavvuf klasikleri ve tasavvufi hadis erhleri incelendiinde sfilerin hadislere

dair farkl yorum araylarnn alanda kendisini gsterdii grlecektir. Bunlardan birincisi

ir yorumlardr. kincisi nazar yorumlar, ncs ise hikmetlere dair yorumlardr.

Aratrmamzda tasavvuf gelenein bu yorum tarz zerinde durarak, sfilerin hadislere dair

ir, nazar-btn ve ir yorumlardan bir derece farkl olan hikmetlere dair yorumlarn

deerlendirmeye alacaz.

Tasavvufi hadis yorumlarnn tmnde bir btn anlay hkim durumdadr. Btn, bir

ynyle amel boyutunda ilm-i btn ve fkh- btnn kapsamnda kalbi amellerin bilgisi ile

ilgilidir. Nefsin tannmasn (marifetun-nefs) temel alan sfiler eserlerinde imn, ihls, kr,

takv, sabr, havf ve rec, sdk gibi kalbi amellerle ilgili mevzlarda yer verdikleri hadislere

dayanarak manev, rh, ahlak esaslar ortaya koymaktadrlar. Bu noktada tasavvuf, zhiri fkh

geleneinde ele alnmayan konular stlenerek slm geleneinde ilm-i btn temsil etmitir.

Btn kavram dier ynyle tasavvuf hadis yorumculuunun iretlere dayanan

yorumlaryla ilgilidir. Ehl-i tasavvuf lafzlar ve ibrelerde sakl bulunan btn manaya dayanan

yorumlarn iret kavramyla ifade etmi ve iretlere dayanan yorumlar ir yorum olarak

adlandrlmtr. Sfiler genel olarak iret ya da iretle yakn anlamda kullanlan itibr

kavramyla zhiri iptal etmeyen bir manay kastetmilerdir. Hadis yorumlarnda bunun pek ok

rneklerini vermilerdir. Bu amala biz ncelikle zhir manaya aykr olmayan ve yorum

zenginlii erevesinde deerlendirilebilecek ir hadis yorumlarn tahlil etmeye alacaz.

Tarihi sre ierisinde btnn alglan konusunda farkl yaklamlarla

karlamaktayz. ncelikle btn kavram ayn zamanda irfn gelenein dier mntesipleri olan

Btniyye ile zdeleen bir kavramdr. Bu noktada Btniyyenin btn tevilleri ile tasavvuf

geleneinin btna dayanan yorumlarnn mukayese edilmesi gerekmektedir. Ehl-i tasavvuf her ne

kadar btna dayanan yorumlarn iretler (irt) olarak isimlendirmi, tevil amac

gtmediklerini, bu ynyle iretlere dayanan yorumlarn btn yorumlardan farkl olduunu

ifade etmilerse de, ir yorumlar ierisinde Btniyyenin yorum yntemiyle rten yaklamlar

da sergilemilerdir. Bu yzden tezimiz ierisinde btn tevillerle, tasavvufun btna dayanan

yorumlarn mukayese etmeye alacaz.

3

lkemizde son yllarda Tasavvuf-hadis mnasebetini konu edinen akademik aratrmalar

hadislerin shhati1 ve yorumlanmas ekseninde odaklanm durumdadr. Tasavvuf gelenekte

kullanlan hadislerin shhatinin incelenmesine arlk veren akademik aratrmalarda tasavvuf

hadis yorumculuu btn ynleriyle deerlendirilememitir. Tasavvuf hadis yorumculuu ise,

ounlukla ya Muhasib (243/857), Hakm et-Tirmiz (320/932), Eb Tlib el-Mekk (386/996)

gibi sfiler zelinde ahs merkezli2, ya da erken dnem, hicri ilk asr gibi belirli

dnemlerle3 snrlandrlarak ele alnmtr. phesiz tm bu almalarn tasavvf hadis

yorumculuuna nemli katklarda bulunduunu belirtmeliyiz.4 Ancak bu akademik aratrmalarda

tasavvuf hadis yorumculuu amel ve nazar ynyle bir btn olarak deerlendirilememitir. Bu

ayn zamanda byle bir aratrmaya ihtiya duymu olmamzn en nemli sebebidir. Nitekim biz

almamzda, hem Muhasibi ve Hakim et-Tirmiz gibi erken dnemlerde yaayan sfilerin hadis

yorumlaryla, tasavvufi gelenein dnm noktas saylabilecek Gazzl (505/1111) ve zirve ismi

Muhyiddin bnul-Arabnin (638/1240) hadis yorumlarn bir arada mukayeselerde bulunarak

deerlendirmeye alacaz. almamzda sadece amel-sf tasavvufu deil, ayn zamanda

nazar tasavvuf gz nnde bulundurulmu ve her iki tasavvuf anlayn temsil eden sfilerin

eserlerinden istifade edilmitir. Ayrca tasavvuf yorumlar Btniyyenin tevilleriyle

karlatrlmtr. Tm bunlar tezin tasavvuf-hadis mnasebetini konu edinen dier almalardan

farkl yndr.

Tasavvuf-hadis yorumculuunun ele alnd almalarda eksik olarak deerlendirdiim

en nemli hususlardan birisi, ar hadis yorumculuu konusunun detayl bir ekilde ele alnmam

olmasdr. Halbuki ar hadis yorumlarnn en belirgin rneklerini sfilerde ve tasavvuf

yorumlarda grmek mmkndr. r-tasavvuf yorumlar konusunu deerlendiren limlerimiz

1 Bu konuda baz doktora tezleri hazrlanmtr. Yardm, Ali, Mesnev Hadisleri, (Baslmam retim

yelii Yeterlilik Tezi), Kayseri, 1970; Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, T.D.V.Y, Ankara, 2000; Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kltrnde Hadis, Yediveren Yay., Konya, 2001. Uysal, almasnda ele ald her sf mellifin hadis erh metoduna bir balk ayrmtr.

2 ahs merkezli almalar iin bkz., Aydnl, Abdullah, Dou Devrinde Tasavvuf ve Hadis, Seha Yay., Ankara, 1986; Saklan, Bilal, Ktul-Klbdaki Tasavvuf Hadislerin Hadis Metodolojisi Asndan Deeri, (Yaymlanmam Doktora Tezi), S..S.B.E., Konya, 1989; Eb Bekir Muhammed el-Kelbz ve Manil-Ahbr, (Yaymlanmam Aratrma), Konya, 1991; Kurt, Ali Vasfi, Endlste Hadis ve bnul-Arab, nsan Yay., stanbul, 1998; Avc, Seyit, smail Hakk Bursevde Hadis Tespiti ve Yorumu (Sfilerin Hadis Anlay -Bursev rnei-), Ensar Yay., stanbul, 2004; Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin Krk Hadis erhi, FAV Yay., stanbul, 1990; Karapnar, Fikret, Eb Bekir Muhammed b. shk el-Kelbznin Mifthu Manil-Ahbr Adl Eserinin lk 80 Varann Tahkk ve Tahrci, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya, 1999. Kkta, Yavuz, lk Dnem Sfilerin Hadisleri Anlama abalar -Hakm et-Tirmiznin Yaklam- Karadeniz Basn-Yaym, Rize, 2004; Eren, Mehmet, Sadreddin Konevnin Ftiha Tefsiri ve Tasavvuf Hadis erhilii, Gelenek, yay., stanbul, 2010.

3 Dnem merkezli almalardan bazlar unlardr: eker, Necmeddin, lk Dnem Sfilerinde Hadis Yorumu, (Yaymlanmam Doktora Tezi) E..S.B.E., Kayseri, 1998; Saklan, Bilal, H.IV.M.X. Asr Sfilerinin Hadis limleriyle lgileri, S...F.D., say:7, Konya, 2002; Karapnar, Fikret, Muhaddis Sufilerin Hadis Usul ve Hadisleri Anlama Yntemleri (H. IV-V/M.X-XI. Asr), S..S.B.E., (Yaymlanmam Doktora Tezi), Konya, 2006.

4 r-Tasavvuf hadis yorumculuuna dair nemli almalardan birisi Ali Osman Kokuzunun Kutlu Doum Haftas sempozyumunda sunduu teblidir. Bkz., Kokuzu, Ali Osman, Hz. Peygamberin Mizc ve r Yorum, S.D.. IV. Kutlu Doum Haftas Sempozyumu, Isparta, 2001, s.221. Konuyla ilgili bir makale ise Ahmet Yldrma aittir. Bkz., Yldrm, Ahmet, Hadisleri Anlamada r Yorum, S.D...F.D., say:13, Isparta, 2004.

4

ar yorumlarn ounlukla nazar-tasavvuf yorumlarda bulunduunu sylemektedirler. Bu

anlamda nazr yorumlarla ir yorumlar arasnda bir ayrma gidilmitir. Biz ir-sf yorumlarla

nazr yorumlar arasnda yaplan ayrm ksmen gz nnde bulundurmu olsak da, ir

yorumlaryla n plana kan sfilerle nazar yorumlaryla n plana kan sfiler arasnda herhangi

bir ayrm gzetmeksizin genel olarak tasavvuf hadis yorumculuunun hadis yorumlarna

katklarn, olumlu ynlerini, arlklarn, ar ynlerini incelemeye alacaz.

Tasavvuf-ir yorumlar ounlukla tefsir ilmine konu olmu ve bu konuda ncelik

yetlere verilmitir. Hadislerin ir yorumlarnn muhaddisler tarafndan detayl bir ekilde

deerlendirilmemi olmasn byk bir eksiklik olarak deerlendirmekteyiz. Halbuki hadislerin

ir yorumlarnn da tpk yet yorumlarnda olduu gibi btn yorumlara kayan rneklerini pek

ok tasavvuf eserinde grebilmek mmkndr. Bu yzden lafzlarn olduka uzanda btn

yorumlara kayan ir yorumlarla, bir ekilde lafzla ilikisi bulunan, lafzlar tahrif etme amacn

tamayan ir hadis yorumlar arasndaki farklklarn ortaya konulmas gerekmektedir.

B) Aratrmann Amac:

slm geleneinde hadisleri anlama ve yorumlamaya dayal tek sistematik metodoloji

beyn temsil eden usl-i fkh olmutur. Usl-i fkhn dile dayal objektif kriterlere sahip olmas

beynn genel olarak kabul edilebilir bir metodoloji olarak grlmesini salamtr. Ancak gerek

bilgi kayna gerek yorum yntemi bata olmak zere pek ok esas subjektif kriterlere dayanan

irfnn bu ynyle bir metodoloji tesis edemediini ve tasavvuf hadis yorumculuunu bu bak

asyla deerlendirmeyeceimizi daha balangta ifade etmek istiyoruz. Ancak bu durum

tasavvf yorumlarn btnyle subjektif bir yapya sahip olduu bu gelenek ierisinde hadislerin

anlalmas ve yorumlanmas amacyla hibir abann gsterilmedii anlamna gelmemektedir.

Bilakis tasavvuf geleneinde hadislerin anlalmas ve yorumlanmas noktasnda bir metodoloji

tesis edilememise de bir yaklam tarz ortaya konulmutur. Tezimiz bu yaklam tarzn eitli

ynleriyle deerlendirilmesini amalamaktadr.

Bu aratrmann amalar arasnda ele alacamz nemli bir sorun irfn ve marifetin

hadis yorumlarndaki roldr. Tasavvufta marifeti elde etme vastas olan kef marifeti

ilhiyyede bir bilgi yntemi olmakla birlikte baz sfilerde yet hadislerin yorumlanmasna

kaynaklk etmitir. rfn ve marifet tm sfilerin en nemli esas durumunda ise de irfn daha

ok nazar tasavvufu artrmaktadr. Bu yzden biz almamzda sflerin hem zhd, ibadet,

ahlk gibi tasavvufun amel ksmna dayanan yorumlarn, hem de varlk (vcd), lem, yaratl

ve rh, gibi metafizik konularda mkaefe yoluyla elde edilen ve tasavvufun nazar ksmna

dayanan yorumlarn ele almaya alacaz.

Sfilerin sahip olduu marifet anlay hadis yorumlarn belirleyen nemli bir faktr

olmakla birlikte tasavvuf hadis yorumlarn tm irfn bilgi kaynana dayanmamaktadr. Bunun

yan sra mkefeye dayal yorumlar her ne kadar subjektif bir bilgi kaynana dayanm olsa da

pratikte sfiler dile ait unsurlar gzetmekte, hadis yorumlarnn nemli bir ksmnda lafzlarn

ok anlamllna dayanarak dilin sunmu olduu imkanlardan istifade etmektedirler. te yandan

5

sfiler yetlere, hadisler ve snnete, sahabe kavillerine mracaat ederek hadisleri yorumlamaya

almaktadrlar. Ancak gerek dilsel kriterlere gerek yet ve hadislere uygunluu bakmndan

hadislerin ne derece isabetli yorumlandnn incelenmesi gerekmektedir.

Sfiler btna dayanan ir yorumlarnda zhire aykr bir manay kastetmediklerini,

zahiri iptal etme amacn gtmediklerini, Kurn ve snnete uygun olmayan btn manann

geersiz olacan ifade ederek iret, ibret, itibr ve hikmetlere dayanan yorumlarnn

Btniyyenin btn yorumlardan farkl olduunu belirtmilerdir. Bu amala aratrmamzda tevil

konusuna geni bir yer ayrlarak tasavvuf-ir yorumlarn btn tevillerle rten ve ayrlan

ynleri tespit edilmeye allacaktr.

Btn manya dayanarak nazar, ideolojik kanaatlerin yet ve hadis yorumlaryla

merulatrlmak istenmesi slm limlerini btn mannn ya da ir yorumlarn kabul

edilebilmesi iin bir takm artlar ileri srmeye sevk etmitir. Bu artlar bizzat sfilerin

eserlerinde de grmek mmkndr. Biz bu artlarn yeterli olup olmadn, metinler

yorumlanrken sfilerin bu artlara ne derece riyet ettiklerini rnekler zerinde ele alarak

tasavvuf hadis yorumunun imkn ve snrllklarn tespit etmeyi amalamaktayz. Bu tespit

yaplmad takdirde her trl serbest yorumu kabul etmek gibi bir durumla kar karya

kalnacaktr ki bu da ilm kriterlerle, Hz. Peygamberin hadislerinin her tl yoruma konu

olamayaca hakikatiyle rtmeyecektir. Tasavvuf hadis yorumlarnn imkan ve snrllklar

derken kastettiimiz, ir bir yorumun dil ve metin, dier hadislere ve yetlere uygunluu

bakmndan bir hadis yorumu olarak kabul edilebilmesinin snrlarn belirlemek ve ir bir

yorumun hadis yorumu olarak kabul edilebilmesinin imkan dahilinde olup olamayacan tespit

etmektir.

Tezimizin bize gre en nemli amac tasavvuf hadis yorumlarn olumlu ve olumsuz

ynleriyle ele almak; istifade edilebilecek, hadis yorumlarna zenginlik kazandracak tasavvuf

hadis yorumlarnn hangi zelliklere sahip olmas gerektiini ortaya koymaktr. Bu amala

tezimizde sadece ar tasavvuf yorumlara ya da zhiri fazlaca zorlamayan, zhirle uyum arzeden

ir yorumlara odaklanp bunlardan sadece birini aa karamaya almayacaz. Nitekim

sfiler arasnda, bazen tek bir sfide her iki yorum rneini yani hem ar yorumlar hem de

hadislerin lafzlarn zorlamayan ir yorum rneklerini grmek mmkn olabilmektedir.

C) Aratrmann Plan, Metodu ve Kaynaklar:

Aratrmamz bir giri ve drt ayr blmden olumaktadr. Aratrmamzn her

blmnde temel konumuz olan tasavvuf hadis yorumculuunun dna kmamaya ya da her bir

blm tasavvuf hadis yorumculuu ile ilikisi nispetinde ele almaya gayret edeceiz.

Aratrmamz anlama ve yorumlama ile ilgili kavramlar, sflerin marifet anlaylarnn hadis

yorumlarndaki rol, tasavvuf geleneinde hadis-snnet telakkisi, tasavvuf hadis yorumculuunu

etkileyen faktrler, hadis yorumlarnda takip edilen yntemler ve tasavvuf, ir hadis

yorumlarnn deerlendirilmesi ekseninde yrteceiz.

6

Birinci blmde, tasavvuf hadis yorumculuuna, tasavvuf geleneinde hadislerin

anlalmas ve yorumlanmasna dair temel kavramlar iki ayr alt balk altnda ele alarak bir

kavramsal ereve oluturmaya alacaz. Bu blmde ncelikle tasavvuf ve irfn

kavramlarn ele alacaz. ou zaman bir birbirinin yerine kullanlmakla birlikte her iki kavram

arasndaki farkllklar tespit ederek sfiler arasndaki farkl hadis yorumlarnn en nemli sebebi

olan farkl tasavvuf anlaylarna iarette bulunacaz. Tasavvuf ve irfn kavramlarn amel

ve nazar ynyle deerlendirmeye ve bunun hadis yorumlarndaki tezhrlerini belirtmeye

alacaz. Daha sonra tasavvuf hadis yorumculuu ile ilgili olarak temel kavram, btn,

iret ve hikmet kavramlarn hadis yorumculuu asndan deerlendirmeye, sfilerin hadis

yorumlarnda bu kavramlara ykledikleri anlamlar tespit etmeye alacaz. Tasavvuf hadis

yorumlarnda en ok bavurulan bu kavramn dnda sfilerin hadisleri yorumlarken mracaat

ettikleri fehm, fkh, istinbt, itibr, mzn, kef ve tevl gibi kavramlar ayr

balklar altnda ele alacaz.

Tasavvuf klasikleri ve tasavvuf hadis erhlerinde en ok ele alnan konularn banda

bilgi (ilim ve marifet) meselesi gelmektedir. Bu yzden ilim-marifet konusunu hadislerle ilikisi

erevesinde mstakil bir blm halinde aratrmamzn ikinci blmnde ele almaya

alacaz. Bu blmde tasavvuf bilgi nazariyesi marifetin hadislerle temellendirilmesini ve

sflerin marifet anlaylarnn hadislerin yorumlanmasndaki roln aratrmaya alacaz. Bu

blmde ilim, fkh, marifet kavramlarn, sfilerin marifetle ilikilendirdikleri kalp,

yakn, firset, basret ve nr kavramlarn ele alacaz. Bu kavramlar ele alrken sfilerin

bu kavramlarla ilgili hangi hadislere yer verdiklerini ve bu hadisleri nasl yorumladklarn temel

alarak deerlendirmelerde bulunacaz.

Aratrmamzn ikinci blmnn hadis yorumculuu asndan asl nemli yn irfn ve

marifete dayal bilgi anlaynn tasavvuf hadis yorumlarna nasl yansd meselesidir. Bu

amala sflerin marifet anlaylarn ortaya koyarken hadisleri nasl yorumladklarn ve marifet

anlaylarnn hadislerin yorumlanmasndaki etkisini Muhasib (243/857) ve ihbuddin

Suhreverd (632/1234) rnei zerinde amel tasavvuf yaklam bal altnda, Muhyiddin

bnul-Arab (638/1240) rnei zerinde ise nazar tasavvuf yaklam bal altnda

deerlendirmeye alacaz. Temsil etmi olduklar tasavvuf anlayna iyi birer rnek olmalar

bakmndan bu mellif zerinde marifet ve btn anlayna dayal hadis yorumlar konusunda

baz tespitlerde bulunmaya alacaz.

Tasavvuf geleneinde hadis, snnet ve hadis yorumu baln tayan tezimizin

nc blmnde, ncelikle sfilerin hadisler ve hadis ilimleri ile mnasebeti, hadisiler

hakkndaki deerlendirmeleri aratrlacaktr. Tasavvuf hadis ilikisi hadis rivyeti, hadislerin

sbtu asndan pek ok almaya konu olduu iin biz nemli grdmz baz hususlara

iaret etmekle yetineceiz. Sfilerin hadis ve hadis ilimleri ile mnasebetini aratrrken asl

zerinde duracamz husus hadislerin shhatini belirlemeye ve hadis ilimlerine ynelik marifet

temelli irfn bak ortaya koymaktr. Bu amala Hakm et-Tirmiz (285/898), Eb Talib el-

7

Mekk (386/996), Eb Nasr Serrc et-Ts (378/988) ve Gazzl (505/1111) gibi baz sfilerin

yaklamlarn deerlendirmeye alacaz.

Tasavvuf geleneinde hadis ve snnet e anlaml olarak kullanlmakla birlikte Hz.

Peygamberin davranlarn ifade eden snnet kavramn ayr bir balk altnda ele alarak sfilerin

snnete yaklamn, tasavvuf geleneinde snnetin yeri ve nemini, snnete ittib konusunu

irdeleyeceiz. Tasavvuf geleneinde snnet telakkisini rneklik ve taklit, nbvvet,

ibdetler ve zhd ekseninde deerlendireceiz. Sfilerin snnet anlayn deerlendirirken

snnete ittib konusunu baz ar yaklamlar tenkit ederek ele alacamz, tenkit edeceimiz

hususlarn grlerini aktaracamz sfiler iin geerli olduunu ve tm sfileri kapsamayacan

burada belirtmek istiyoruz.

Hadis ve snnet kavramlarn bu ekilde ele aldktan sonra hadislerin yorumlanmas ile

ilgili iki temel konuyu ele alacaz. Birincisi tasavvuf hadis yorumunu etkileyen faktrler, dieri

ise tasavvuf geleneinde hadis yorum yntemleridir.

Tasavvuf geleneinde hadislerin farkl bir slupta yorumlanmasna etki eden faktrlerin

banda sfilerin sahip olduu dil ve bilgi anlay gelmektedir. Nitekim tasavvuf yorumlarda

zhir ve btn yn olan bir dil anlay hkimdir. te yandan tasavvuf hadis yorumlarn

belirleyen dier nemli faktr, amel ve nazar ynyle sfilerin sahip olduu marifet anlaydr.

Biz bu iki temel faktrn yan sra tasavvuf gelenein bilgi (marifet, kef ve ilhm) ve dil (iret,

zhir-btn) anlayna dorudan ya da dolayl olarak etkide bulunan hususlar da gz nnde

bulundurarak tasavvuf hadis yorumlarn etkileyen faktrleri tespit ederek hadis yorumlarndaki

roln deerlendireceiz.

Bu blmde son olarak tasavvuf geleneinde hadis yorum yntemleri bal altnda

hadislerin hangi yntemlerle yorumlandn, yet, hadis, snnet, sahabe ve tbiun kavli gibi

bavurulan kaynaklar gz nnde bulundurarak teknik adan, ve dorudan metinlere ynelik

yorumlar ise muhtev asndan hadis yorumlaryla rneklendirerek ele alacaz.

Tezimizin drdnc ve son blmnde tasavvuf hadis yorumlarnn deerlendirilmesi

ele alnacaktr. Bu blmn asl amac tasavvuf-ir yorumlar ierisinde hadis yorumlarna

zenginlik kazandracak yorumlarn hangi zelliklere sahip olmas gerektiini hem teorik hem de

uygulamal olarak ortaya koymaktr. Bu amala ncelikle mutasavvflarn btn yorumlardan

farkl kategoride deerlendirdikleri ir yorumlar konusundaki grlerini, ir yorumlarn kabul

edilebilmesi iin islm limlerinin ileri srm olduklar artlar deerlendirmeye alacaz.

Tasavvuf-ir hadis yorumlarnn dier bir tabirle btn mannn kabul edilebilmesine ynelik

ereveyi belirledikten sonra ir yorumlarn btn tevillerle rten ve ayrlan ynlerini daha

ok Gazzl (505/1111) ve Muhyiddin bnul-Arab (699/1300) zelinde ele alarak ir

yorumlarla btn tevilleri karlatrmaya alacaz.

Tezimizin blmleri ierisinde anlama ve yorumlamaya dair temel kavramlar, marifet

anlaylarndaki farkllklarn hadis yorumlarndaki rol ve ir yorumlarla btn teviller

arasndaki benzerlikler ve farkllklar konusunda elde ettiimiz verilerin uygulamasn mutedil ve

8

ar ynleriyle tasavvuf hadis yorumculuunu deerlendirerek ortaya koymaya alacaz. Bu

blmde tasavvuf hadis erhleri ve tasavvuf klasiklerinden semi olduumuz yorum rneklerini

muhaddis rihlerimizin yorumlaryla mukayese ederek, ayn hadislere dair sfiler arasndaki

farkl yorumlara iarette bulunacaz. r yorumlar iersinde muteber kabul edilebilecek lafzlar

tahrif etmeyen hadis yorumlarna, hem amel hem nazar tasavvufta btn yorumlara kayan ar

ir yorumlara vereceimiz rnekleri deerlendirerek tezimizi tamamlam olacaz.

almamz tarihten gnmze kadar gelen bir gelenei topyekun deerlendirme ve bu

deerlendirmelerden bir takm sonulara ulama gayesinde deildir. Byle bir almann, bir

doktora almasnn snrlarn aaca bir gerektir. Bu yzden her ne kadar aratrma konumuz

Tasavvuf Geleneinde Hadis Yorumu gibi genel bir balk tasa da, tasavvuf tarihinde hret

bulan, slm tasavvuf dncesine en ok tesir eden mellifler ve eserleri zerinde almamz

teksif edeceimizi, bu eserleri hadis yorumculuu bakmndan ele alacamz belirtmek isteriz.

Tasavvuf hadis yorumlarna dair aratrmamz boyunca istifade edeceimiz temel kaynaklar

tasavvuf klasikleri, zel konulara hasredilen baz tasavvuf eserler, mstakil tasavvuf hadis

erhleri ve baz krk hadis erhlerinden ibarettir. imdi bu kaynaklar hakknda zet halinde baz

bilgiler vermek istiyoruz.

lk sf melliflerden biri olarak kabul edilen Haris b. Esed Muhsib (243/857)nin er-

Riyesinden balamak zere srasyla Hakm et-Tirmiz (320/932)nin Kitbu Hatmil-Evliys,

Eb Nasr Serrc et-Tsnin (378/988) Kitbul-Lum, Eb Bekir Kelbznin (380/990) et-

Taarrufu, Eb Tlib el-Mekknin (386/996) Ktul-Kulbu, Abdlkerim Kueyr'nin

(465/1072) er-Rislesi, Ali bin Osman el-Cllb el-Hucvir'nin (465/1072) Keful-

Mahcbu, Eb Hamid Gazzl (505/1111)nin hyu Ulmid-Dini, ihbuddin Suhreverd

(632/1234)nin Avriful-Merif adl eseri ve son olarak Muhyiddin bnul-Arabnin

(638/1240) el-Futhtul-Mekkiyyesi birer tasavvuf klasii olmakla birlikte ayn zamanda

tezimizin temel kaynaklar arasndadr.

Bu kaynaklarn hemen hepsi, sunn tasavvuf anlaynn oluumuna katkda bulunan en

nemli eserlerdir. Tasavvuf klasikleri ilerinde yer alan hadislerin okluu ve hadislere getirilen

yorumlar bakmndan dikkat ekmektedirler. Eb Talib el-Mekknin Ktul-Kulbunda iki bine

yakn hadisin yer alm olmas da tasavvuf klasiklerinde hadislere geni lde yer verildiini

gstermektedir. Yukarda zikrettiimiz eserlerin hibirisi dorudan birer hadis eseri ya da hadis

erhi deildir ve bu eserler ncelikli olarak hadisleri erhetme gayesiyle yazlm eserler de

deildir. Ancak bu durum bu eserlerde hadisler, hadislerle ilgi meselelerin, hadisleri tasavvufi

adan anlama abalarnn, hadis yorumlarnn yer almad anlamna da gelmemektedir. Bilakis

sfileri dier ilimlere dair kanaatlerini kendi literatrleri ierisinde akla kavuturmaya

almaktadrlar. Bu eserlerin Kurn- Kerimden sonra en temel kayna hadislerdir. Tasavvuf

ehli de eserlerinde ou defa bu durumu belirtme gerei duymu, kendi ilimlerinin hadis ve

snnete dayandn srarla vurgulam ve ele aldklar tasavvufun temel meselelerine dair bol

miktarda yer verdikleri hadisleri kendi bak alaryla yorumlamlardr.

9

Yukarda isimlerini zikrettiimiz eserlerin bazsnda Kelbznin et-Taarrufu ve

Kueyrnin er-Rislesi ve Hucvrnin Keful-Mahcbunda olduu gibi ele alnan konulara

giri yaplrken hibir yorumda bulunulmakszn ayet ve hadis takdim edilir. Bu durumda

hadislerin hangi konularla irtibtlandrld ve o konu hakkndaki mellifin gr aslnda

hadisin nasl yorumland hakknda da bilgi verir. Bazen de konu banda ve konu ierisinde

zikredilen hadislerin yorumlarna yer verilir. Ktul-Kulb, Avrifl-Merif, hy-i Ulmud-Dn

ve el-Futhtul-Mekkiyye gibi tasavvuf klasiklerinde ise olduka geni hadis yorumlarna

rastlamak mmkndr.

Tasavvuf hadis yorumculuunu sadece tasavvuf klasiklerine dayanarak ele almann

yetersiz olacan dnerek yukarda zikrettiimiz eserlerin dnda birer hadis erhi

saylabilecek ve hadislerin yorumunu gaye edinen mellifler ve eserlerini de inceleme alanna

katacaz. Bu amala aratrmamzda mstakil tasavvuf hadis erhlerinden istifade edilmitir.

Mstakil tasavvuf hadis erhleri tasavvuf hadis yorumculuunu ortaya koymas bakmndan

nemli eserler olmakla birlikte say bakmndan fazla rneklerini bulamamaktayz. Burada hemen

unu belirtelim ki, klasik hadis erhiliimizde olduu gibi herhangi bir hadis eserini batan sona

erheden herhangi bir tasavvuf hadis erhi mevcut deildir.

Tasavvuf hadis yorumculuunun ilk nemli rneini Nevdirul-Usl isimli eseriyle,

Hakim et-Tirmiz (320/932) vermitir. Hakm, 291 hadisin erhini ihtiv eden bu eserde asl

adn verdii konu balklar tespit ederek her hadisin balnn altnda hadisleri erhetmi ve

konu balna uygun sonulara ulamaya almtr. Hakm, ayrca hadislerdeki hikmet

yorumlar bakmndan mstesna bir yeri bulunan el-Menhiyyt telif etmi bu eserinde

hadislerdeki nehiylere ynelik hikmetleri tasavvuf bir bak asyla yorumlamtr. Hakmin bu

eserleri tasavvuf hadis yorumculuunun klasik hadis erhiliimizle ayn dnemlere tekabl

etmesini gstermesi bakmndan nemlidir.

Tasavvuf hadis yorumculuu konusunda seme hadislerin yorumundan oluan

Kelbznin (380/990) Bahrul-Fevidi de tezimizde istifade edeceimiz kaynaklar arasndadr.

Hacim itibariyle en kapsaml tasavvuf hadis erhi bn Eb Cemre el-Ezdnin (699/1300)

Behcetun-Nfs adl eseridir. Bu eserde tasavvuf hadis yorumlar ile zhir fkh yorumlar bir

aradadr. Mellifin bizzat kendisine ait Sahhul-Buhr muhtasarna yapm olduu bu erh

almasnda ir yorumlar, ounlukla hadis yorumlarnn en sonuncusu olarak zikredilmekte,

ir yorumlar drt ciltlik eserin bir cildine tekabl edecek miktardadr.

Mstakil bir tasavvuf hadis erhi olmamakla birlikte Abdulvehhb e-arnnin

(973/1565) Kitbul-Mzn adl eseri fkh hadislerin anlalmas ve yorumlanmas konusunda

tasavvuf bir yaklamn sergilendii ve tezimizde bavuracamz nemli eserlerden birisidir.

Mstakil hadis erhlerinin yan sra krk hadis erhleri tasavvuf hadis yorumculuunda

nemli bir yer tutmaktadr. Krk hadis erhlerinin nemli bir ksm sfiler tarafndan kaleme

alnmtr. Hadisleri kendi zaviyelerinden anlamaya alan sufilerin telif ettii bir ok krk hadis

erhi mevcuttur. Ancak biz bunlar ierisinde Ahmed er-Rifnin (578/1183) Hletu Ehlil-Hakka

10

Mealllh adl eseri, Sadreddin Konevnin (673/1274) erhul-Erbane Hadseni ve smail Hakk

Bursevnin (1137/1728) erhul-Erbaninden istifade edeceiz.

Herhangi bir tasavvuf klasiinde yer alan hadis yorumlarn ya da tasavvuf hadis

erhlerine dair eserleri kesin izgilerle kategorize etmeyi uygun bulmamaktayz. Bununla birlikte

Tasavvuf hadis erhlerini, zhd, takv, ibadet, ihls ve irad gibi ameli ve ahlak konulara arlk

verenler; varlk, insan, lem, ilm-i ledn gibi konular temel alarak ir olarak mkefe yoluyla

elde edilen bilgilerle yaplan tefekkr arlkl erhler olmak zere iki ksmda mtalaa etmek

mmkndr. Bu ayn zamanda tasavvuftaki btn anlaylarnn tezhrn yanstmaktadr. Bu

durumda bir sfde daha hkim olan yorum anlayndan sz edilebilir. Nitekim Hakm et-

Tirmiznin Nevdirul-Uslnde her iki eilim dorultusunda yani hem nazar-tasavvuf, hem de

amel-tasavvuf yorumlara rastlamak mmkn olmakla birlikte amel-ahlk tasavvuf yorumlar

daha arlkldr. Ayn ekilde Ahmed er-Rifnin Krk Hadis erhinde de byk ounlukla

amel tasavvuf yorumlara yer verilmekle birlikte hadis yorumlarnda Hakkat- Muhammediye,

nr ve irfn gibi tasavvufun sr ve tefekkre ait yn zerinde de durulmaktadr. Nazar

tasavvufun en byk temsilcisi saylan bnul-Arab (638/1240), Futhtta byk ounlukla

felsef, nazar tasavvuf yorumlarda bulunmakla birlikte amel ve ahlk yorumlarda da

bulunmaktadr. Ayn durum Sadreddin Konevnin (673/1274) krk hadis erhi iin de geerlidir.

bnul-Arab ve Konev gibi baz sfiler hadisleri ir ynden yorumlarken kef bilgiye

dayandklarn aka ifade etmekte, Kelbz ve bn Eb Cemre el-Ezd gibi sfiler ise ir-

tasavvuf yorumlarnda kef bilgiye atfta bulunmamaktadrlar.

Baz sfilerde ir yorumlar zhirle uyum ierisinde olan bir batn anlayn yanstmakta,

dier baz sfilerde ise zhirden uzak bir btn anlay hakim durumdadr. Bununla birlikte baz

sfilerin ise farkl eserlerinde farkl btn anlaylarn yanstan yorumlara rastlamak da mmkn

olmaktadr. Nitekim Gazzl (505/1111), en nemli eserlerinden birisi hyu Ulmid-Dnde

insann manev ve ahlak ynn ilgilendiren kalb bir boyutu olan ilm-i btn anlayn eserin

tmne yaymakta, tasavvun mkefeye dair konularna yer vermekten kanmaktadr. Gazzl,

bu eserinde ibdetler ve detleri btn ve kalb boyutta ele almakta, kalbin ahvline dair

muhlikt ve munciyt blmlerine yer vermektedir. Gazzlnin bu eserindeki hadis

yorumlar da amel-tasavvuf yorumlardan ibarettir. Ancak Gazzl, Miktul-Envr bata

olmak zere dier baz eserlerinde, nazar tasavvufun konularn ele almakta, Btnyyenin

yorumlarn aratmayan nazar-ir yorumlarda bulunmaktadr.

Tezimizde nazar-tasavvuf yorumlar konusunda istifade edeceimiz en nemli temel

kaynak daha nce tasavvuf klasiklerinde zikrettiimiz bnul-Arabnin el-Futhtul-

Mekkiyyesi5 ve Fussul-Hikemidir. Olduka hacimli bir eser olan Futht, nazar tasavvuf

yorumlar yeterli derecede temsil etmektedir. Bunun yan sra Gazzlnin, Miktul-Envr, el-

Madnnus-Sar, el-Madnnul-Kebr (el-Madnnu bih al gayri ehlih) ve Kimy-y 5 Aratrmamzda Muhyiddin bnul-Arabnin el-Futhtul-Mekkiyyesinin Osman Yahy tarafndan

hazrlanan takhkikli nshas (Thk.) eklinde, drt cild halinde baslan nshas (I-IV) eklinde ve Ekrem Demirli tarafndan yaplan tercmesi ise (ev.) eklinde belirtilecektir.

11

Sadetinden, Abdulkerim Cilnin (826/1422) nsn- Kmil adl eserinden ve Abdurrezzak

Knnin (730/1329) tasavvuf kavramlar izah edereken hadislere de bavurduu tasavvuf

stlahlarna dair Letiful-Alamndan istifade edilmitir.

Tevil konusunun kavram ve yorum bakmndan ele alnd tezimizin ilgili blmlerinde,

Gazzlnin Knnut-Tevl, lcmul-Avm an lmil-Kelm ve Faysalut-Tefrika beynel-slm

vez-Zendika isimli eserlerine mracaat edilecektir.

Btn tevillerle, tasavvuf-ir yourmlar ve nazar-tasavvuf yorumlar mukayese

ederken buraya kadar yer verdiimiz eserlerin dnda kullanacamz baz temel kaynaklar da

zikretmek istiyoruz. bn Teymiyyenin (728/1328) Risle fi lmil-btn vez-Zhir isimli eseri,

slm geleneindeki btn yaklamlar ve tasavvuf ir yorumlarn btn yorumlar arasndaki

yerini zetlemesi bakmndan olduka nemli ve istifade edilmesi elzem olan

kaynaklarmzdandr. Gazzl de eitli eserlerinde Btnlerin yaklamn tenkid etmektedir.

Bunlardan en nemlisi bu konuya ayrd Fedihul-Btniyyesidir.

Btn tevillerin yet yorumlar zelinde ele alnd gnmzde yaplan nemli

almalardan birisi Mustafa ztrkn Kurn ve Ar Yorum Tefsirde Btnlik ve Btn Tevil

Gelenei isimli eseridir. smil-Btn literatrden geni kapsaml bir ekilde yararlanarak

hazrlanan bu almadan batn tevilleri tasavvuf-ir yorumlarla mukayese ederken istifade

edeceiz.

Buraya kadar zikrettiimiz eserlerin dnda tezimiz ierisinde ele alacamz sfilerin

snnet, marifet, ilm-i btn anlaylar ve dier baz konularda tasavvuf klasiklerinin yan sra

zel konulara hasredilen baz tasavvuf eserlerden, baz tasavvuf tabakt kitaplarndan da istifade

edilecektir. Muhsibnin (243/857) Risletul-Musteridin, el-Kasdu ver-Rucu lellh,

Fehmus-Salt, dbun-Nfs, Fehmul-Kurn ve Kitbu Miyyetil-Akl adl eserleri,

Gazzlnin (505/1111) Kitbul-Erban ve Cevahirul-Kurn bunlardan bazlardr. Tezimizde

kullanacamz sf tabakt kitaplar ise Sulemnin (412/1021) Tabaktus-Sfiyyesi, Eb

Nuaymn (430/1039) Hilyetul-Evliys, Feriduddin Attrn (618/1221) Tezkiretul-Evliys ve

arnnin (973/1565) et-Tabaktul-Kbrsdr.

12

BRNC BLM

KAVRAMSAL EREVE

Tasavvuf geleneinde hadislerin anlalmas ve yorumlanmasn konu edinen

almamzn bu blmnde ncelikle tasavvuf hadis yorumculuu ile ilgili kavramsal bir

ereve oluturmaya alacaz. Daha sonra tasavvuf hadis erhleri ve tasavvuf klasiklerinden

tespit etmi olduumuz hadislerin anlalmas ve yorumlanmas amacyla sfler tarafndan

kullanlan kavramlar inceleyeceiz.

Mutasavvflarn yet ve hadislere dair yorumlarn en temelde tasavvuf yorumlar ad

altnda ele almak mmkn olmakla birlikte tarihi geliimi ierisinde tek bir tasavvuf tanm ya da

tek bir tasavvuf anlayndan sz edilemez. Bu yzden ncelikle tasavvuf, irfn/marifet,

btn, iret ve hikmet gibi baz temel kavramlarn ele alnmas gerekmektedir. Tasavvuf

anlaylarndaki farkllklar, farkl tasavvuf yorumlarn en temel sebebi olmutur. Bu yzden daha

balangta tasavvufun amel ve nazar ynn, irfn ile tasavvuf arasndaki ilikiyi, irfn ve

marifet kavramlarnn hadis yorumlaryla ilikisini dikkate almak gerekir.

Sfler din metinlere dair yorumlarnda btn, iret, itibr ve hikmet gibi

kavramlar kullanmakla birlikte bu kavramlarla yrtlen yorumlar sflerin tasavvuf ve irfn

anlayna gre farkllamaktadr. Genel olarak i irfn da dahil olmak zere tm irfn

mensuplarnn kullanm olduu btn kavram, sfler iin de temel bir kavram ifade etmekle

birlikte her sfde ayn dzeyde ele alnmamtr. Bu husus ayn ekilde dier kavramlar iin de

geerlidir. Tasavvuf yorumlarn daha iyi anlalabilmesi iin ncelikle bu kavramlara yklenen

anlamlarn, kavramlar arasndaki farkllklarn tespit edilmesi, bu kavramlarn yerli yerine

oturmas gerekmektedir.

I. TASAVVUF HADS YORUMCULUU LE LGL KAVRAMLAR

Klasik kaynaklarmzda tasavvuf yorumlar ifade etmek zere kullanlan kavram iret

kavramdr.6 Bu kavram ayn zamanda sflerin ounlukla tercih ettii kavramdr.7 Bu yzden

sflerin yet ve hadislere dair yorumlar ir tefsir 8 ve ir hadis erhi9 ad altnda mtalaa

6 bn Teymiyye, sflerin yet hadis yorumlarn irt olarak isimlendirdiklerini syler. bn Teymiyye,

Takiyuddin Ahmed Risle f lmil-Btn vez-Zhir, (Mecmatur-Resilil-Munriyyenin birinci cildinin ierisinde, I-IV), dratut-Tibatil-Munriyye, 1343, I/236. [Zhir ve Btn lmine Dair Bir Risle, (ev. Mustafa ztrk, Ali Bolat), Tasavvuf, say:6, Ankara, 2001.]

7 lk Tasavvuf hadis erhi olarak kabul edilen Hakm et-Tirmiznin Nevdirul-Usl adl eserinde iret kavram kalbyla yer almaktadr. Bkz. Hakm et-Tirmiz, Eb Abdillah Muhammed, Nevdirul-Usl, (thk. Abdurrahman Umeyra), I-IV, Drul-Cl, Beyrut, 1992, I/260, 418, II/31, 111, 162, III/64, IV/161. lk dnem tasavvuf hadis rihlerinden Kelbz de hadis yorumlarn ounlukla iret kavram zerinden yrtr. Bkz. Kelbz, Ebbekir Muhammed b. shak, Bahrul-Fevid, (thk. Muhammed Hasan smail, Ahmed Ferid el-Mezd) Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, 1999, s.7, 9, 10, 11, 227, 231, 237, 258, 279. bn Eb Cemre el-Ezd de Buhr muhtasarna yazm olduu hadis erhinde hadis yorumlarnda iret kavramn eklinde kullanr. Ezd, bn Eb Cemre, Behcetn-Nfs ve Tehallha bi-Marifeti M Leh ve M Aleyh, I-III, Drul-Cl, Beyrut, 1972.

8 Cerraholu, smail, Tefsir Tarihi, I-II, Fecr Yay., Ankara, 1996, II/11; Ate, Sleyman, r Tefsir Okulu, Yeni Ufuklar Ne., stanbul, 1998, s.19.

9 Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin Krk Hadis erhi, FAV, stanbul, 1990, s.13.

13

edilmektedir. Ancak biz sadece iret kavramn deil, gerek klasik eserlerimizde, tasavvuf

kaynaklarnda gerek gnmzde tasavvufi yorumlar iin kullanlan kavramlar ele alacaz.

Tasavvuf hadis yorumculuu ile ilgili kavramlar ele alrken her tasavvuf yorum ayn

zamanda bir irfn yorum mudur? Tasavvufta btn kavram ve btna dayal yorumlarn mhiyeti

nedir? Her ir-tasavvuf yorumun kayna kef ve ilhmlar mdr? Sflerin btn yorumlardan

ayrdklar ir yorumlarn mhiyeti nedir? Tasavvuf geleneinde btna dayal ve ayn zamanda

btn kavramyla ilgili olan hikmete dayal yorumlarn mhiyeti nedir? gibi sorularn cevaplarn

aramaya alacaz.

A) Tasavvuf ve rfn Yorum:

Tasavvuf tarihi aratrmaclar, tasavvufu belli dnemlere ayrarak inceler ve her dnem

arasnda belirgin farkllklarn bulunduuna iaret ederler. Buna gre Tasavvufun zhd,

tasavvuf ve tarkat olmak zere geirdii dnem vardr.10 Baz aratrmaclar bu l

taksime vahdet-i vcd dnemini de eklemektedirler.11 Tasavvuf ve irfn yorum ncelikle

tasavvufun geirdii bu dnemlere bal olarak ekillenmitir. Her dnemde de sfler hadisle

yakndan ilgilenmi, bu dnemlerin genel karakteristiine gre bir takm hadis eserleri telif etmi,

tasavvuf meseleleri ele aldklar eserlerinde hadislere bol miktarda yer vermi ve bu hadisleri

ayn zamanda yorumlamlardr.

Tasavvuf hareketinin zhd dneminde henz marifet ve marifete dayal tasavvuf

dnce sz konusu deildir. Zhd dneminde sf muhaddisler deil, zhid muhaddisler vardr.

Bu dnemin en belirgin nitelii, marifetten ok amele, ilhmdan fazla ibdete, keften ok

ahlka, kermetten ok istikmete, ksaca nazariyeden fazla amele nem verilmi olmasdr. Buna

bal olarak bu dnemdeki hadis yorumculuu daha ziyade zhdle ilgili hadislerin yorumlarna

dayaldr. Bu durumu zhd dnemine ait Kitbuz-Zhdlerin muhtevlarndan ve ilk dnem

zhidlerinin hadis yorumlarndan mhede etmek mmkndr.12

Zhd dneminden sonra sfler, da dnk zhidne bir din hayata paralel olarak daha

n plnda, giderek ie dnk, dern, manev, ruh, kalb ve vecd bir dn hayata nem vermeye

balamlardr. Zhd dneminden sonraki Tasavvuf dneminde de zhde dair konularn ele

alnmas muhafaza edilmekle birlikte artk zhd yegne ama deil, sadece marifete ulamak iin

bir ara olarak grlmtr. Bu yzden bu dnemde irfn zhdden, rif de zhidden daha

stndr. Sfler de zhidne hayat yaamalarna ramen nceki zhidlerden farkl gr ve

dncelere sahip olmular marifet, muhabbet, fen, bak, mhede ve vecd gibi yeni bir takm

kavramlarla tasavvuf ekoln ve dnce sistemini oluturmaya balamlardr. zellikle

nasslarn yorumlar ve alaka duyulan konular zhd dneminden farkldr. Tasavvuf, hicr nc

10 Ylmaz, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Yay., stanbul, 2004, s.85-150; Altnta,

Hayrani, Tasavvuf Tarihi, A...F.Y., Ankara, 1991, s.1-12; Bardak, Mehmet Necmettin, Sosyo-Kltrel Hayatta Tasavvuf, Rabet Yay., stanbul, 2005, s.17-25, 221-296.

11 Uluda, Sleyman, slm Dncesinin Yaps, Selef, Kelm, Tasavvuf, Felsefe, Dergah Yay., stanbul, 1985, s.124-126; Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, stanbul, 1985, s.111.

12 Kitbuz-Zhdlerin muhtevlar hakkndaki deerlendirmeler iin Bkz., Yldrm, Ahmet, Din Dnyevileme ve Zhd, Aratrma Yay., Ankara, 2005, s.247.

14

asrn ikinci yarsndan itibaren zhd hareketinden ayr fakat zhd de iinde barndran nevi

ahsna mnhasr bir cereyan haline gelmi, bu dnemden sonra zhd ve tasavvuf hareketleri artk

farkl iki hareket olarak grlmtr.

Tasavvuf dnce ve terminolojinin temelleri hicr III.-V. asrlarda atlmtr. Zhd

dneminde yer almayan yeni kavramlar bu dnemde ele alnmtr. Hris el-Muhsib (243/857)

rz, hl ve makm; Hamdn Kassr (271/884) melmet ve ihls; Byezid-i Bistam (234/848)

sekr ve vecd; Cuneyd-i Badad (297/909) sahv ve temkin; Ebl-Hseyn Nr (295/907) sr;

Sehl b. Abdullah et-Tuster (273/886) nefs, hev ve mchede; Hakm-et-Tirmiz (285/898)

velyet, kermet ve ricl1-gayb; Eb Sad Harrz (277/890) fen ve bek; bn Haff (372/982)

gaybet ve huzur; Eb Abbs Seyyr (342/953) cem ve fark (tefrika) kavramlarna nem vermiler

ve bunlarn nemli birer terim olarak benimsenmesine vesile olmulardr.13 Sflerin bu

kavramlardaki en temel kaynaklar yet ve hadisler olmutur. Onlar, bu kavramlar izah ederken

pek ok hadisi delil olarak kullanm ve yorumlamlardr.14

lk sfler ve daha sonraki sunn tasavvufun nemli isimleri olan Eb Tlib el-Mekk

(386/996), Kueyr (465/1073), Hucvir (470/1077) ve hydaki mumeleye dayanan tasavvuf

anlayyla Gazzl (505/1111) gibi sfler tarafndan daha ok fkh- btn eklinde ele alnan

tasavvuf, bnul-Arab (638/1240) ile birlikte farkl bir zemine tanmtr. slm dnce

tarihinde tasavvuf dncenin bnul-Arab ile balayan nc dnemi vahdet-i vcd devri

olarak adlandrlmaktadr. Tasavvufun Kelm gibi felsefi veya yar felsef bir hal ald bu

devrede nceki dnemlerden farkl olarak vahdet-i vcud anlay byk bir gelime ve yaylma

gstererek ksa zamanda tarikatlarn byk bir ksmna nfz etmitir.

Muhyiddin bnul-Arab (638/1240) ve Sadreddin Konev (673/1274) ile birlikte

tasavvuf, bir ilm-i ilh, yani slm ilimlerin merkezi ve en st bilimini temsil eden bir metafizik

olarak grlmtr.15 zellikli bir dnya gr, kendine ait temelleri, ncelikleri ve sorunlaryla

bnul-Arab tarafndan ekillendirilen nazar tasavvufun en temel ve en karakteristik zellii

ontolojisi ve bu ontolojisinin epistemolojiyi de iine alacak ekilde tm alanlara yaylm

olmasdr. bnul-Arabnin btn dncesinin ve tasavvuf hayatnn etrafnda dnd ve derin

bir ekilde inand temel konu, vahdet-i vcd meselesidir. Bu metafizik meseleden bilgi, nefs,

dinler, ahlk gibi sisteminin alt blmleri kmaktadr.16 bnul-Arab, Kn (730/1329),

Abdulkerim Cil (832/1428) ve Konevde hadis yorumlar varlk anlayyla paralel bir ekilde

yrtlm hadisler varlk anlayna bal olarak yorumlanmtr.

13 Bkz., Hucvir, Ali b. Osman Cullb, Keful-Mahcb, (ev. Sleyman Uluda), Dergah Yay., stanbul,

1996, s.281-395. Tasavvuf Terminolojnin Oluum Sreci ile ilgili olarak Bkz., Konur, Himmet, Tasavvuf Terminolojisinin Teekkl Sreci, .A.D., c.XIX, say:2, s.313-317; Grer, Dilaver, Tasavvuf Terminolojisinin Teekkl Sreci Balkl Bildirinin Mzakeresi, .A.D., c.XIX, say:2, s.319-322; Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, FAV, stanbul, 1994, s.151-203.

14 Tasavvuftaki temel retilerin hadislerdeki dayanaklarna dair shhat almalar yaplmtr. Bkz., Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, T.D.V.Y., Ankara, 2000; Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kltrnde Hadis, Yediveren Yay., Konya, 2001.

15 Demirli, Ekrem, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, z Yay., stanbul, 2005, s.56. 16 Aff, Ebl-Al, slam Dncesi zerine Makaleler, (ev. Ekrem Demirli), z Yay., stanbul, 2000,

s.294.

15

Tasavvufun tarkatlar dnemi, hicr VI. Asrda kurulmaya balayan tasavvuf

messeselerinin temsilcilerinden, tarkatlarn ortaya kmasyla balar ve gnmze kadar devam

eder.17 Bu dnemde tasavvuf messeselerinin en gls olan tarikatlar birer birer ortaya km,

zamanla sosyal hayatn bir paras haline gelmilerdir. Bu dnemde klasik tasavvuf eserlerinde

yer almayan yeni kavramlar ortaya kmtr. Sf terminolojinin nemli bir ksm tarkat gelenei

ve terbiyesiyle alkal olarak teekkl etmitir. Bunlara rnek olarak, tarkat, pr, eyh, mrid,

mrd, dervi, fakir, ihvn, tlib, slik, biat, inbe, el alma, tevbe alma, intisb, silsile, peder-i

manev, veled-i kalb, seyr slk, hicret, zikir, devrn, sem, ayn, halvet, celvet, ile, inziva,

uzlet, riyzet, mchede, rbta, murkabe, tefeyyz, istimdd, teslimiyet, itaat, tekke, zviye,

dergh, ilehne, tc, hrka, zikir, sohbet, seyahat vb. kavramlar zikredebiliriz.18 Tarikatlar

dneminde telif edilen eserlerde tarkt adb erkn ve yukarda verdiimiz kavramlarn pek ou

yet ve hadislerle delillendirme yoluna gidilmitir. Suhreverdnin (632/1234) Avriful-Merif ve

smail Ankaravnin (1041/1631) Minhcul-Fukr19 isimli eserlerinde dier tasavvuf

klasiklerinden farkl olarak tarikatlar dneminde ortaya kan kavramlar hadislerle izah

edilmektedir.

lk sflerden Muhsibden (243/857) balayarak tasavvufun dnm noktas saylan

Gazzlye (505/1111) ve zirve ismi Muhyiddin bnul-Arabye varncaya kadar sflerin hadis

yorumculuunu en genel anlamda tasavvuf hadis yorumculuu ad altnda mtalaa etmek

mmkndr. Ancak Tasavvufun biri amel dieri de nazar/teorik (felsef) olmak zere iki

boyutunun olduu gerek sfler gerek dier ulem tarafndan belirtilen bir husustur.20 Bu ikili yap

tasavvuf yorumlar arasndaki farkllklarn anlalabilmesi iin bilhassa gz nnde

bulundurulmas gereken bir ayrmdr. Bu anlamda felsef tasavvuf ve tasavvuf felsefesi

birbirinden ayrlr. Amel tasavvuf daha ok kendini ama, zhd ve Tanrya ibdette fena olmay

yani szden daha ok z zerinde durmay ncelerken, nazar tasavvuf ise; mkefe ve

mhedeleri aklar nitelikte bilgilere, felsef yne vurgu yapmay temel almaktadr. Tasavvufun

nazar/teorik ksmnda en temel mesele varlk tasavvurudur. Vahdet-i vcd, Nr- Muhammed,

Hakikat-i Muhammediyye, atah, hull, ittihd, riclul-gayb, ilm-i esrr-i hurf, hazerat- hams

gibi konular daha ok nazar tasavvufta ele alnmaktadr.21

Ehl-i tasavvuf, bilgi kayna ve bilgi sistemlerini ifade ederken, bilginin en st derecesine

marifet ad verdikleri iin sflerin metodolojileri irfn kavramyla ifade edilmektedir.22 Ancak

irfn ve marifet, tasavvufun en nemli kavramlar olmasna ramen tasavvufla e anlaml

17 Akar, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatr, z Yay., stanbul, 2006, s.15., Eraydn, Seluk, A.g.e., s.299. 18 Trer, Osman, XVII-XIX Yzyllarda ne karlan Baz Tasavvf Kavramlar Balkl Bildirinin

Mzakeresi, .A.D., c.XIX, say:2, s.338. 19 Tarkatlar dnemi hadis eserlerinden smail Ankaravnin Minhcul-Fukar isimli eserini rnek olarak

zikretmek mmkndr. Bkz. Ankarav, smail, Minhcul-Fukar, (haz., Saadettin Ekici), nsan Yay., stanbul, 2005.

20 Zeheb, Muhammed Huseyin, et-Tefsr vel-Mufessirn, Mektebetu Vehbe, Khire, 1993, III/18; Ate, Sleyman, r Tefsir Okulu, s.19.

21 Uluda, Sleyman, (Kueyr Rislesi, Mtercimin Mukaddimesi), Dergah Yay., stanbul, 1981, s.29-30. 22 Cbir, Muhammed bid, Arap slm Kltrnn Akl Yaps, (ev. Burhan Krolu, Hasan Koak,

Ekrem Demirli) Kitabevi Yay., stanbul, 2000, s.329.

16

kavramlar deildir. rfnn biri genel, biri tasavvuf ierisindeki zel iki manasndan sz edilebilir.

Genel anlamda irfn, aralarnda farklar bulunmakla birlikte eitli ekilleriyle pek ok din, mezhep,

millet ve kltrler arasnda var olan genel bir fenomendir.23 Tasavvufta ise irfn kavram, kef ve

ilhm yoluyla kalbe gelen ve umumiyetle akl bilgiden stn bir deer tad dnlen bilgi

eidine iaret etmek zere kullanlmaktadr.

Tasavvufta irfn bilgiye ulamak iin baz aamalar gemek, seyr-i slke bavurmak,

mertebe ve dereceleri katetmek gerekir. Bu durumda irfn da tpk tasavvuf gibi amel ve

nazar olmak zere iki ksmdr. Tasavvuf geleneinde duygu ve tecrbe yahut akl ve nakil

yoluyla deil, btn uhud ve bulula elde edilen zel bir bilgiye marifet ad verilmi, daha

sonralar bu mhede ve mkefelerden bahseden ilme irfn denilmitir. Bu hd ve keifler

bir takm amelleri, riyzet ve nefis terbiyesini gerektirdii iin ameli sluplara ve seyr-i slk

dbna da, ameli taks eklenerek irfn, ameli irfn adn almtr.24 Amel irfn, irfn bilgiye

erime, tevhd ve fenya varma yolunda bir takm makm ve hallere ulamak iin detayl ve

meakkatli bir programn uygulanmasdr. Tasavvufun, zhd, gzel ahlk, tasfiye (kalp temizlii),

tezkiye (nefis ile mchede) istikmet, teslimiyet, Hakka vuslat (ihsn) ve slmn ruh hayat

eklindeki tanmlar25 tasavvufun amel ksmna dier bir tabirle amel irfna daha uygun

dmektedir.

Tasavvufun tahalluk ve tahakkuk olmak zere iki mertebesi yani iki boyutu vardr.

Tahalluk, tasavvufun eitim boyutudur.26 Tasavvufi hayat, tarkat, manev makamlar, seyr

slk ve db gibi konular kapsar. Tahakkuk ise tasavvufun marifet, iret ve bilgi

boyutudur.27 Burada tahalluk, amel irfna, tahakkuk ise nazar irfna tekabl etmektedir. Varlk

(vcd) meselesinin temel kabul edildii nazar irfn, riflerin marifetullah, hakkat, evren ve

insann hakikati hakkndaki bilgi ve mhedelerine ilikin tabir ve tariflerin toplamdr.28

Varln hakikatini aklama ynyle irfnn bu ksm ilhiyat felsefesine benzer. Ancak felsefede

istidllde sadece akla dayanlrken, irfnda usl ve esas olarak kef benimsenmitir.29 Nazar

irfnda, felsef tasavvuf, irk gelenek ve i-smil dncede ortaya kt gibi din naslarn

tefsir ve tevili ile balangtan sona kadar yaratln btn geliimin aklayan dini-felsef bir

teorinin oluturulmas abas sz konusudur.30 slm tasavvufunun felsef dnceye dayanan bu

23 Alper, mer Mahir, rfniyye mad., T.D.V..A., XXII/445. 24 Yezdi, Misbah, slam rfn ve Hikmet, II. Uluslararas slm Dncesi Konferans (25-27

Nisan 1997), stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yay., stanbul, 1997, s.178. 25 Ylmaz, Hasan Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, s.28-29. 26 zmirli smail Hakk bir tasnifinde sfleri, sfyyetut-tahalluk, sfyetut-tahakkuk ve sfyetur-

rsm olmak zere ere ayrr. Bunlardan birinci gruptakiler ahlk ve mumele ilminin limleri, ikinci gruptakiler tevhd veya mkefe ilmi limi, nc gruptakiler ise sflere benzemek isteyen rsm erbbdr. Bkz., zmirli, smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, (haz. Sabri Hizmetli), Umran Yay., Ankara, 1981, s.97.

27 Ylmaz, Hasan Kmil, Tasavvufla lgili Sorular ve Cevaplar (el-Luma, slm Tasavvufu ierisinde), Altnoluk Yay., stanbul, 1996, s.444.

28 Yesrib, Seyyid Yahya, rfan Felsefesi, (ev. Kenan amurcu), nsan Yay., stanbul, 2010, s.29. 29 Mutahhari, Murtaza, et-Taarruf alel-Ulmil-slmiyyeti: el-rfn, (ev. Abbas Nreddin) Drul-

Mahaccetil-Beyd, Beyrut, 1993, s.21. 30 Cbir, Arap slm Kltrnn Akl Yaps, s.333.

17

ksmna Yunan dncesinin ve zellikle Yeni Eflatunculuk ve Hermescilikten gelen grlerin

etkisi olduka hkimdir.31

Tasavvuf hadis yorumculuunu belirleyen en nemli faktr sflerin sahip olduu

marifet anlaydr. Ancak sflerin farkl marifet anlaylar hadislerin yorumlanmas

konusundaki farkl yaklamlar da beraberinde getirmitir. Amel tasavvufta marifet, nefsi

tanmaya yneliktir. Nitekim Muhasib (243/857) ve onun tasavvuf anlayn devam ettiren

sfler marifeti, Allah bilmek, nefsi bilmek, eytan bilmek ve amelleri bilmek eklinde ele

almaktadrlar.32 Marifetin bu drt bilgisi amel-tasavvuf yorumlarn temelini oluturmutur.

Ancak marifet nazariyesinde felsef-tasavvuf unsurlara yer veren, hayal, ilh isimlerin bilgisi,

Hakkn eyadaki tecellsi, varlktaki kemal ve eksiklik gibi hususlar marifet nazariyesinin

temeline yerletiren sfler hadisler zerinden varlk anlaylarn temellendirme gayreti ierisinde

olmulardr. Bunun en gzel rneini ise bnul-Arabde (638/1240) grmek mmkndr.

Tasavvuf hadis erhleri, hadislerin tasavvuf yorumlar yukarda szn ettiimiz iki

tasavvuf anlay dorultusunda gelime gstermitir. Bunlardan birincisi, tasavvufun zhd,

ibadet, takv ve ihlas gibi amel ynne arlk veren hadis erhleri, ikincisi ise varlk (vcd),

insan, kinat, ilm-i ledn gibi mkefe ve tefekkr zerinde duran ve tasavvufun nazar ynne

arlk veren hadis erhleridir.33 Burada unu da belirtmemiz gerekir ki bazen tek bir sfde her iki

tasavvuf anlayna dayanan yorum rneklerini bir arada grebilmek mmkndr. Ancak gerek

tasavvuf hadis erhlerinde gerek tasavvuf klasiklerinde amel ve nazari tasavvufa dayal

yorumlardan birisi kendisini daha fazla hissettirir. Nitekim ilk tasavvufi hadis erhi olarak kabul

edilen Hakm et-Tirmiznin (320/932) Nevdirul-Usl adl eserinde her iki eilim dorultusunda

yorumlara rastlamak mmkndr. Ancak mumeleye dayanan yorumlar daha fazladr. Ayn

ekilde hyu Ulmid-Dn adl eserinde tasavvufun mumele boyutunu ele alan, sonraki sfler

tarafndan olduka benimsenen bir btn anlay ortaya koyan ve ir-tasavvuf yorumlaryla ehl-

i snnet muhitinde olduka itibar gren Gazzl (505/1111), Miktul-Envr34 adl eserindeki

irk-irfn nitelikteki yorumlaryla, metafizik ve uhrev bz kavramlara dair tevilleriyle zhir

ulemsnn tepkisini ekmitir.35

rfn kavramnn amel ynn de dnecek olursak tasavvuf hadis erhlerinin tmnde

bir irfn ve marifet anlayndan sz etmek mmkndr. Ancak irfn nazar ynyle birlikte

deerlendirdiimizde btn tasavvuf yorumlarn ayn zamanda birer irfn yorum olmad

sonucuna varrz. Bu anlamda bilgi kayna ve nazar ierii bakmndan tasavvuf hadis erhlerini

farkl kategorilerde deerlendirmek gerekir. Nitekim Kelbz (380/990) ve bn Eb Cemre el-

Ezd (699/1300) gibi tasavvuf hadis rihleri hadis yorumlarnda kefi bilgiye ba vurmam ve 31 Ner, Ali Smi, slamda Felsef Dncenin Douu I-II, (ev. Osman Tun), nsan Yay., stanbul,

1999, I/51. 32 Muhsib, Eb Abdillah el-Hris b. Esed, erhul-Marife ve Bezlun-Nashe, (thk. Eb Meryem Mecd

Feth es-Seyyid), Drus-Sahbe lit-Turs, Msr, 1993, s.19. 33 Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin Krk Hadis erhi, s.34. 34 Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, Miktul-Envr, (erh ve thk., Abdulaziz zzeddin es-

Seyrevn), lemul-Kutub, Beyrut, 1986. 35 bn Teymiyye, Risle f lmil-Btn vez-Zhir, s.233-234.

18

ierik bakmndan nazar tasavvufta ele alnan meselelere yer vermemiken, bnul-Arab

(638/1240) ve krk hadis melliflerinden Konev (673/1274) gibi nazar tasavvufun temsilcileri ise

hadis yorumlarnda kefi bilgiye dayanm ve nazar irfnn meselelerine eilmilerdir.

Hem amel hem de nazar tasavvufta sflerin irfn ve marifet anlay onlarn tasavvuf

yorumlarn belirleyen en temel faktr olarak karmza kmaktadr. Ancak, irfn ve marifet tm

sfilerde hadis yorumlarn etkileyen bir unsur olmakla birlikte irfn ve marifeti elde etme

vastas olan kef, her sfide deil baz sflerde hadislerin yorumlanmasnda bilgi kaynan

tekil etmitir.

B) Btn (Btn) Yorum:

Szlk anlam olarak i ve z anlamna gelen36 btn kelimesi, d anlamna gelen

zhir kelimesinin zdddr.37 Btn kelimesi, kapallk ve gizlilik, bir eyin i yzne38, bir

kimsenin srlarna vkf olmak gibi anlamlara gelir. Tarihi sre ierisinde btn kavram, bu

kelimeye nispet ekinin ilavesiyle oluan btn ve btniyye kavramlar, ilim adamlar

tarafndan tanm, menei, kapsam gibi pek ok ynyle pek ok tartmaya konu olmu bir

kavramdr.39

Btn kavram bir takm farkllklarla birlikte tasavvufun da iinde bulunduu irfn

mensuplarnn kulland mterek bir kavramdr. Btn kelimesine nispetle btn ve

btniyye kavramlar zel anlamda slm tarihinde ortaya kan Btniyye mezhebine ve bata

smil ve Karmtiler olmak zere bu mezhebin eitli kollarna verilen bir isimdir.40 Bu anlamda

btniyye kavram siys ve mezheb bir boyuta sahiptir. slm dnce tarihinde btniyye

kavram, naslar zhir-btn ayrmna tbi tutarak teviller yapan, slmn temel hkmlerini

btn Mslmanlarn anlayndan farkl olarak yorumlayp din anlaylarn inkar veya ibha

snrna kadar grlen itikadi frkalar iin kullanlmaktadr.41 Bu anlamda Btniyye, her zhirin

bir btn olduunu ve Kurn ile hadislerin ancak tevil ile anlalabileceini iddia eden frkalarn

tm iin kullanlan ortak bir isim ve lakaptr.42 lk etapta btn yorum denildiinde akla gelen

sz konusu bu frkalarn yorumlardr.

yet ve hadislere zhir anlamlarn yannda btn anlamlar yklemeleri bakmndan

sfilere de btniyye lakab verilmitir.43 Btn kavram hem Btniyye hem de sfiler

nazarnda bilgi kuramn ifade eden, nasslar anlama ve yorumlama balamnda hakkatlerin

kefine imkan veren bir kavram olarak telakki edilmitir. Sfiler, btn manlarn varln kabul 36 bn Manzr, Ebul-Fadl Muhammed b. Mukerrem el-Msr, Lisnul-Arab, I-XV, Dru Sdir, Beyrut, t.y.,

XIII/52. 37 bn Manzr, A.g.e., A.y. 38 Arapada kelimesi, iin iine girmek, i yzne nfz etmek anlamna gelir. Rgb el-Isfehn,

Ebl-Ksm Hseyin b. Muhammed b. Fadl, Mufredtu Elfzil-Kurn, Drul-Kalem, Dmek, I/98-99.

39 lhan, Avni, Btniyye Mad., T.D.V..A., II/191. 40 zmirli, smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, s.104; ztrk, Mustafa, Kuran ve Ar Yorum Tefsirde Btnilik

ve Btn Tevil Gelenei, Kitbiyt Yay., Ankara, 2003, s.44. 41 lhan, Avni, A.g.m., A.y. 42 Ate, Ahmed, Btniyye mad., .A., Meb. Yay., stanbul, 1993, II/339. 43 Nitekim bn Teymiyye ifadesini kullanr. bn Teymiyye, Risle f lmil-Btn vez-Zhir,

s.233; lhan, Avni, A.g.m., A.y.

19

etmekle birlikte hem zhiri hem de btn manalar geerli kabul etmi, ar-mfrit sfiler dnda

er hkmlerle ykml ve sorumlu olma noktasnda taviz vermemilerdir.

Sfilerin btniyye olarak adlandrlmalar zhir ile btn arasndaki uyum ve tutarll

ak bir biimde ortaya koyamam olmalarndan kaynaklanmtr.44 Genel olarak mutasavvflar

zhire uygun bir btn anlayn benimsemi olsalar da sfilerin eserlerinde, tasavvuf hadis

erhlerinde hem zhire uygun hem de zhire aykr yorum rneklerini grebilmek mmkndr.

bn Teymiyye (728/1328), Risle f lmil-Btn vez-Zhir adl rislesinde, zhir ve btn

anlaylarn, btn ilimlerin varlna dair delil olarak ileri srlen hadisleri, btn yorum

rneklerini, Kurn- Kerim ve hadislerde btn bir ynn bulup bulunmad gibi konular etrafl

bir ekilde ele alm btn ilim ve btn tevil konusunun slm dnyasnda nasl anlald

ve kimler tarafndan ne ekilde tatbik edildiini izah etmeye almtr.45 bn Teymiyye, btn

kavramn ve batni yorumlar i, tasavvuf ve felsef olmak zere boyutlu olarak ele

almakta ve bu gelenein btn anlaylar konusundaki farkl ve benzer yaklamlar ortaya

koymaktadr. Biz de bn Teymiyyenin izmi olduu bu kapsaml ereveden istifade ederek

btna dayal tasavvuf hadis yorumculuuyla ilgili bir ereve oluturmaya alacaz.

bn Teymiyye btn kavramn iki ynden ele alr ve deerlendirir. Birincisi gizli

hususlarn bilinmesi anlamnda ilm-i btndr. lm-i btnn bu kategorisi, kalpteki marifet

(merif) ve hallere (ahvl) dair bilgiler, peygamberlerin haber verdii gayb bilgilerle ilgilidir.

kincisi ise, insanlarn oundan ya da bir ksmndan sakl kalan bir ilim trn ifade eden btn

kavramdr. bn Teymiyye, bu ilm-i btn da iki ksmda deerlendirir. Birincisi zhir ilmine

aykr olan btn ilmi, ikincisi ise zhire ters dmeyen btn ilmidir. bn Teymiyyeye gre her

kim zhir ilme aykr den bir btn ilmine ya da bu tr bir btnn bilgisine sahip olduunu iddia

ederse hata yapm olur. Bu takdirde o, ya mulhid-zndk ya da chil ve doru yolu kaybetmi

biridir.46

Tasavvuf geleneinde bu btn anlaylarnn her birinin rnekleri bulunmaktadr. Nitekim

tasavvufta btn kavram, zhir olarak bilinen amellerin dndaki kalp amelleri olarak anlald

gibi avmn anlayamayaca, basret ve marifet sahibi kimselerin (havs) sahip olabilecei,

naslarda bulunan, gizli manlarn ilmi eklinde de anlalmaktadr.

Tasavvuf doktrininin en li ve en latf zellii mutasavvflarn kabuk (kr) ile z (lb)

arasnda yaptklar ayrmdr. Kabuk zhiri, z ise btn temsil eder.47 Tasavvuf geleneinde

zhir ve btn kavramlar bata varlk ve ey olmak zere pek ok alanla ilgili olarak

dnlmektedir. Temelde varlk felsefesi ile ilgili olarak dnlen zhir ve btn48, ilm-i zhir

ilm-i btn eklinde bilgi ve yorum merkezli olarak da ele alnmaktadr. Tasavvuf epistemolojinin

44 Uluda, Sleyman, Btn lmi mad., T.D.V..A., V/188. 45 bn Teymiyye, Risle f lmil-Btn vez-Zhir, s.230-266. 46 bn Teymiyye, A.g.e., s.230. 47 Schuon, Frithjof, Tasavvuf Kabuk ve z, (ev. Veysel Sezigen), z Yay., stanbul, 2006, s.7. 48 Gazzl, Miktul-Envr adl eserinde unlar syler: Bil ki, melekt lemine nisbetle ehdet lemi

kabuun ze, cesedin ruha, zulmetin nra ve sufl olann ulv olana nispeti gibidir.Gazzl, Miktul-Envr, s.131.

20

en ayrc vasf bu iki kavram zerine kurulmutur. Tasavvuf ehline gre nasslardaki gizli

manalar, ibadetlerin manev ve ahlk zn, varlk ve olaylarn arkasndaki srlar akla

kavuturan btn ilmidir.49

Tasavvuf geleneinde ilm-i btn, imn, islm ve ihsnn zevk yoluyla bilinmesini50

nefis, kalp, btn amellerin bilgisini, yani sfilere gre tasavvufu ifade etmektedir. Nitekim bn

Kayyim el-Cevziyye (751/1350) Medaric's-Salikin adl erhinde unlar syler: Bu ilim

(tasavvuf) irde temeline dayaldr. Onun esas ve yapta iradedir. Tasavvuf irde ile ilgili

hkmlerin tafsilat demek olan kalp amellerini de iine alr. Bu sebepledir ki, nasl fkh ilmi d

organlarla ilgili hkmlerin tafsilatn iine ald iin zhir ilmi diye adlandrlmsa, tasavvuf

da btn ilmi diye adlandrlmtr.51

te yandan ilm-i btn, Kurn- Kerm ve hadislerdeki bir takm srlarn bilgisini ifade

eden bir kavram olarak kullanlmaktadr. Bu anlamda ilm-i btn, yet ve hadislerin zhir

anlamlarnn dnda bir takm gizli anlamlara iret eden bir kavram olarak kullanlmaktadr.

Balangtan itibaren ilmi, zhir ve btn eklinde ikiye ayran mutasavvflar ayn ekilde yet ve

hadislerin de zhir ve btn olmak zere iki ynl olduunu dnm, yet ve hadisleri daha

ok btn gzeterek yorumlamlardr. Nitekim mutasavvflarn Kurn- Kerim yetleri ve

hadisler hakknda bir takm istinbtlarnn olduunu belirten Eb Nasr Serrc et-Ts (378/988),

ilim, Kurn ve hadislerin hem zhir hem de btn olmak zere iki ynl olduunu syler.52

Tasavvuf geleneinde hadislerin zhir anlamlarnn yan sra btn anlamlara sahip

olduuna dair fikirlerinin en temel dayana tpk Kurn- Kerim yetlerinin yorumlarnda olduu

gibi Her yetin bir zhiri ve btn vardr53 rivyetinde dayanan bulmutur. Tasavvufta genel

olarak Hz. Peygamberin hadisleri O arzusuna gre konumaz54 yeti gerei gayr-i metluv

vahiy kategorisinde deerlendirilir. Bu yzden tasavvuf geleneinde zhir ve btn hadisler iin de

sz konusu edilmektedir. Nitekim Suytnin (911/1505), bn Atillahdan (709/1309) Her yetin

bir zhiri bir de btn vardr rivyeti hakknda naklettii deerlendirmeler hem yetler hem de

hadisler hakknda sz konusu edilmitir:

49 Uluda, Sleyman, Btn lmi mad., T.D.V..A., V/188. 50 z, Mhir, Tasavvuf Mhiyeti, Bykleri ve Tarikatler, (haz. M. Erturul Dzda), Kitabevi Yay., stanbul, 2001, s.1.

51 bn Kayyim, emsuddin Eb Abdillah Muhammed b. Eb Bekr, Medricus-Slikn Beyne Menzili yyke Nabudu ve yyke Nestan, (thk. Muhammed Hmid el-Fak), I-III, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 1973, Medricus-Slikn Kurn Tasavvufun Esaslar, (ev. Kurul), nsan Yay., stanbul, 1994, II/303.

52 Ts, Eb Nasr Serrc, el-Luma, (thk. Abdulhalim Mahmud, Taha Abdulbaki es-Srr), Drul- Kutubil-Hadsiyye, Kahire, 1960, s.44. [el-Luma -slm Tasavvufu- (ev. Hasan Kamil Ylmaz), Altnoluk, stanbul, 1996, s.24.]

53 Bu rivyet baz hadis kaynaklarmzda bn Mesudun sz olarak Kurnn bir zhir, bir btn bir de matla vardr,Kurn yedi harf zere indirildi. Ondaki her harfin bir zhiri, bir de btn vardr ve te bu Kurndaki her harfin bir haddi, her haddin de bir matla vardr eklinde yer almaktadr. Bkz., Tabern, Sleyman b. Ahmed, el-Mucemul-Kebr, (thk. Hamd Abdulmecd es-Silef), I-XXV, Mektebetul-Ulmi vel-Hikem, 1983, IX/136; Heysem, Nuruddin Ali b. Eb Bekir, Mecmauz-Zevid ve Menbaul-Fevid, I-X, Drul-Fikr, Beyrut, 1992, VII/65. Ktb-i Tisa olarak bilinen temel hadis kaynaklarmzda yer almayan bu rivyetin geni bir deerlendirmesi iin Bkz. ztrk, Mustafa, Kurn ve Ar Yorum, s.225-232.

54 Necm, 53/3.

21

yi bil ki, mutasavvflarn Allahn ve peygamberinin szlerini garip anlamlarla tefsir

etmeleri, zhir anlam deitirmek manasna gelmemektedir. yetin zhir anlam, Arap dilinde

szcklerin dellet ettii manalardan anlalabilir. Ancak Allahn gnln at mutasavvflarn

yet ve hadisten kardklar zhir anlam dndaki btn bir anlam da vardr. Nitekim hadiste

Her yetin bir zhiri bir de btn vardr buyrulmaktadr.55

Tasavvuf geleneinde btn kavramyla ilgili birbirinden farkl yaklamlar sz

konusudur. Tm sfilerde zhir ve btn aray mterek olmakla birlikte btn kavramna

yklenen anlamalar ve btna dayal yorumlar farkllamaktadr. Btn kavram ile ilgili olarak

karmza temelde u iki husus kmaktadr. Birincisi btn ilmi, btn ameller olarak zikredilen

hl ve makmlara ynelik kalbe ait amellerin bilgisi midir? Yoksa yet ve hadis metinlerinin

zhirine baknca anlalamayan ve manlarnn Allah tarafndan seilen kimselere (havs)

verildii bir takm btn bilgiler midir? Tasavvufta btn ve btn ilim kavram her iki

anlamda da kullanlmaktadr. Sfiler btn kavramndan hem kalbin slahna ynelik bir takm

kalb amelleri hem de kalbe ilk edildiine inanlan genel anlamda bir takm srlarn zel anlamda

naslara dair srlarn bilgisini anlamlardr. Btn kavramyla ilgili olarak kar karya olduumuz

ikinci nemli mesele ise tasavvuf geleneinin bata i-btn ve felsef olmak zere dier btn

yorum gelenekleri ierisindeki yeri, btn yorumlar arasndaki benzerlikler ve farkllklarla

ilgilidir. Sz konusu bu hususlar gz nnde bulundurduumuzda btn kavramnn ve btn

anlayna dayal yorumlarn bn Teymiyyenin (728/1328) tespit etmi olduu u kategoride

deerlendirilmesinin uygun olacan dnyoruz:

1. Kalb amellerin bilgisi anlamnda ilm-i btn

2. Zhire muhlif olan btn yorumlar

3. Zhire uygun olan btn yorumlar

Eb Nasr Serrc et-Ts (378/988), ilm-i btn kalpte olan ve lisanla aa vurulamayan

ilim eklinde tarif etmitir. lmin lisan ile anlatlmas ilm-i zhirdir. Tsiye gre erat, rivyet

ve diryeti kapsayan bir ilimdir. Rivyet zhire, diryet ise btna tekabl eder ve eriat, insanlar

hem zhire hem de btn amellere armaktadr. Bu yzden ilimde zhir ile btn birbirinden

soyutlamak caiz deildir. Zahir ameller, organlara mteallik, taharet, namaz, zekt, oru, hac gibi

ibadetlerle; had cezalar, boanma, kle azad etme, al-veri, mirs hukuku, ksas ve benzeri

ahkam konulardr. nk bunlarn hepsi d organlarmzla yaptmz, grlen ilerdir. Batn

ameller ise, tasdk, imn, yakn, sdk, ihls, marifet, tevekkl, sevgi, rz, zikir, kr, inbe,

takv, murakabe, tefekkr, itibar, havf ve rec (korku ve mid), sabr, kanaat, teslimiyet, tefviz-i

umur, kurb, evk, vecd, vecel, hzn, nedm, hay, hacel (utanma), tazm, icll ve heybet gibi

kalbin amelleri, manev hal ve makmlar iermektedir.56

lm-i btnn bu ksm temelde dilin, metinlerin yet ve hadislerin btn man ve

yorumlar deil kalbin fiilleri (aml-i kulb) ile ilgili hususlarn bilgisi ile ilgilidir. Bu

55 Suyt, Celluddn, el-tkn f Ulmil-Kurn, Drul-Marife, Beyrut, t.y. II/237. 56 Ts, el-Luma, s.43-44.

22

kategorideki ilm-i btnn yet ve hadis yorumlaryla ilgisi ise yukarda sz edilen kavramlarn

tasavvuf klasiklerinde ele alnmas, konuyla ilgili yet ve hadislerin dier geleneklerden farkl

olarak fkh- btn anlay dorultusunda yorumlanmas konusunda ortaya kmaktadr. lm-i

btnn bu tr ayn zamanda zhire uygun olan btn kategorisinde grlr. nk zhiri mana,

beden; btn mana, ruh gibi olduundan batn yn gereklemeyen ibdetler ve ameller cansz

saylr.57

lm-i btn kavram Muhsibnin (243/857) Kitbul-lm adl eseriyle daha anlaml bir hal

almaktadr. Muhsib, bu eserinde btn amelleri ve ibadetlerin btn ynlerini, ilmin konusu

olarak grmektedir.58 Muhsib, zellikle er-Riyesi ve dier eserlerindeki hadis yorumlarnda bu

btn anlaynn rneklerini vermektedir. Fkh- btn ele alan Kueyrnin (465/1072) er-

Rislesi, Hucvirnin (465/1072) Keful-Mahcbu, Suhreverdnin (632/1234) Avriful-

Merifi gibi dier tasavvuf klasiklerinde de amel arlkl bir btn anlay sz konusudur.

Tasavvufun ameller ve kalple ilgili btn anlayn en sistemli hale getiren hyu

Ulmid-Dn adl eseriyle Gazzl (505/1111) olmutur. Gazzl eserini sistematik bir ekilde

nce ilim, ibdet ve inan zerine temellendirmeye alm daha sonra ahlk, db, hl ve

makmlar konusunu ele almtr. limleri mumele ve mkefe olmak zere ikiye ayran Gazzl,

hydaki amacnn mumele ilmini aklamak olduunu sk sk belirtir. Gazzl hyda mumele

ilimlerini drt ana konu etrafnda ekillendirmitir. Bunlardan ilk ikisi azlara konu olan ibdetler

ve edebler/detler (dt)dir. Mumele ilminin ilm-i zhir blm, azalar ile alakal ilimlerden

mteekkildir. Dier ikisi ise kalb amellerle ilgili olan, muhlikt (kt huylar) ve munciyttr

(iyi huylar). Bunlardan birincisi ayn zamanda mezmm (ktlenmi) ikincisi ise mahmd

(vlm) kalbi hallerdir.59 hydaki zhir ve btn anlay bu drt temel konu etrafnda

ekillenir. Buna gre bu drt konudan insann zhiri organlaryla ilgili olanlar ilm-i zhirin

konusu, ilmin konusu olarak grlen ve kalple ilgili olan ameller ise ilm-i btnn konusudur.

Gazzlnin btn anlayna dair tasavvuf yorumlar bu ereve ierisinde bir anlam

kazanmaktadr. bdetler ve edepler bir ynden ilm-i zahirin bir ynden de ilm-i btnn

konusudur.

phesiz insann zhir ynnn yan sra kalbi amelleri ieren btn yne hitap eden ok

sayda yet ve hadis yer almaktadr. Sfilere gre amellerdeki gerek maksat onlarn hakikatine

ve manalarna ulamaktr. Bu anlamda Muhcir, Allahn nehyettii eylerden uzaklaan

kimsedir.60 hadisine atfta bulunan Eref Ali Tnev (1943), bu hadisin, sadece zhiren hicret

eden kimsenin gerek muhcir olamayacana dellet ettiini belirtir. Gerek muhcir ayn

zamanda Allahn istemedii eyleri terk hususunda zen gsteren kimsedir ki bu da btnla

ilgilidir. Tnev, zhirin bir nemi olmad sonucunun da karlmamas gerektiini belirterek,

57 Hucvir, Keful-Mahcb, s.185. 58 Muhsib, Hris, Kitbul-lm, (thk. Muhammed el-bid Mezl), Drut-Tnisiyye, 1975, s.83. 59 Gazzl, Eb Hmid Muhammed, hy Ulmid-Dn, Drul-Marife, I-IV, Beyrut, t.y., I/2. 60 Buhr, 2. mn, 4, 5, I/8-9; Eb Dvd, 15. Cihd, 2, (h. no: 2481), III/9; Nes, 47. mn, 9, (h. no:

4993), VIII/105; Ahmed b. Hanbel, Musned, II/160, 163.

23

Allahn her btn iin bir zhir koyduunu ve hibir ekilde btnn zhirsiz elde edilemeyeceini

belirtir.61

Btn kavram, Allah bilmek (marifetullah), kalplerdeki halleri, kalb amelleri ve imna

dair hususlar ieren bir kavram ifade ediyorsa bu btn anlaynn slma uygun olduunu hatta

tasavvuftan nce de bilindiini belirtmek gerekir. Nitekim bn Abdilberr (463/1071), Camiu

Beyanil-lmi ve Fadlihi adl eserinde unlara yer verir: bn Mnebbih, bn Mekhul'e (113) bir

yaz yazarak yle demitir: Sen slm eriatinin zahirini gayet iyi biliyorsun. slmn batn ile

ilgili bilgiyi de elde etmee al ki Allah katnda muhabbet ve yaknla nail olasn...62

bn Teymiyyeye (728/1328) gre gizli hususlarn bilinmesi anlamnda ilm-i btn,

ksmen zhirle, ksmen btnla ksmen duyu ve ksmen de duyu tesi (gayb) ile irtibatldr. Zhirle

irtibatl olan yn, bedenin fiilleri (aml-i cevrih), btnla irtibatl yn ise kalbin fiilleridir.

(aml-i kulb). Duyusal bilgi, insanlarn duyu organlaryla algladklar eyler, gaybla ilgili bilgi

ise, duyu organlarnn alan dnda kalan hususlarn bilgisidir. bn Teymiyye bu anlamdaki btn

ilim anlayn kabul eder hatta olduka detaylandrarak aklar. Ona gre imn duyularla

alglanamayana (gayb) inanmaktr. Bu ynyle btn ilmin konusudur. Marifetullah bilgisi,

Allah sevmek, Ona kar samimi olmak, Ondan korkmak, Ona tevekkl edip, midini Ona

balamak ve Ona ynelmek gibi eylemler kalplere zg halleri bilmek anlamna gelir ki, bu da

btn ilmin konusunu tekil eder. Buradaki gizli olma anlam gayba ait oluu ve duyu ile

alglanamayndandr. bn Teymiyyeye gre gayba ve kalbe ait bilgiler ilm-i btn yani gizli

olann bilgisi olarak adlandrlr. Bu ise bilinen ey (malum) olmak bakmndan btnn ta

kendisidir.63

mnn kalbe dnk btn hususiyetine iaret eden bn Teymiyye slm ikardr, imn

ise kalpte (sakldr)64 hadisini bu balamda deerlendirir. Ona gre, her kim, i dnyasn slah

ve ifsat edecek eylerin bilgisinden mahrum olur, iman etmek ve nifak kovmak suretiyle kalbini

salaha kavuturmay kendisine ama edinmezse, her ne kadar zhirde Mslman grnm arz

etse bile yine de mnfktr. bn Teymiyye, bu erevede dnd ilmi btn konusunda unlar

syler:Bu konuda sahbe ve tbindan nakledilen szler ile hadis ve rivyetler, icre, ufa,

hayz ve temizlik konusunda nakledilenlerden kat kat fazladr. Ancak bu ilim, dille ifade

edilebilen,