Embed Size (px)
Citation preview
T.C
SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANABİLİM DALI
2000 SONRASI TÜRKİYE'DE YAŞANAN FİNANSAL KRİZLER VE
DIŞ TİCARET ÜZERİNE ETKİLERİ
Çiğdem UÇAR
1230202515
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN
Prof. Dr. Selim Adem HATIRLI
II. DANIŞMAN
Dr. Öğr. Üyesi Kübra ÖNDER
ISPARTA – 2018
iii
(UÇAR, Çiğdem, 2000 Sonrası Türkiye'de Yaşanan Finansal Krizler Ve Dış
Ticaret Üzerine Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2018)
ÖZET
Türkiye, 2000, 2001 ve 2008 yıllarında ağır ekonomik krizler yaşamıştır. Dış
ticaret, gelişmekte olan ülkelerin ekonomik performanslarını etkileyen en önemli
faktörlerden biridir. Bu nedenden dolayı çalışmada, Türkiye’nin 2000 sonrası yaşanan
finansal krizlerin dış ticaret üzerindeki etkisi analiz edilmiştir. İhracat ve ithalat
denklemlerinin kurulabilmesi için reel efektif döviz kuru, büyüme ve Türkiye’nin
ihracatta yoğun olduğu 6 Avrupa ülkesinin milli gelirleri veri olarak analize dahil
edilmiştir. Bu analiz için 2000-2017 dönemlerine ait aylık veriler kullanılarak tahmin
edilmiştir. Analizde ilk olarak zaman serisi verilerinde durağan olup olamadıklarını
belirlemek için birim kök testi uygulanmıştır. Birim kök analizi sonucunda aynı
derecede bütünleşik oldukları tespit edilen verilerin uzun dönem ilişkileri Johansen
Eşbütünleşme analizi çerçevesinde tahmin edilmiştir. İthalat ve ihracat denklemleri için
zayıf dışsal olmayan değişkenler kullanılarak uzun dönem denge değerine doğru
yakınlaşma hızları Hata Düzeltme Modeli (VECM) kullanılarak analiz edilmiştir.
Analiz sonucuna göre uzun dönemdeki dengede herhangi bir şok karşısında ihracat ve
ithalat tekrar uzun dönemde dengeyi sağlamaktadır. Analiz sonucuna göre ayrıca
herhangi bir şok karşında sapma olduğunda; ihracatta yaklaşık 34 dönem (34 ayda) ve
ithalatta ise 142 dönem (yaklaşık 2 yıl) sonra tekrar uzun dönemde denge
sağlanmaktadır.
Anahtar Sözcükler: Finansal Kriz, İhracat-İthalat, Dış Ticaret, Büyüme, Vektör
Hata Düzeltme Modeli
iv
(UÇAR, Çiğdem, Financial Crises After 2000 experienced in Turkey and their
effects on foreign trade, Master’s Thesis, Isparta, 2018)
ABSTRACT
Turkey experienced severe economic crises in 2000, 2001 and 2008. Foreign
trade is one of the most significant factors which affect economic performance of
developing countries. Due to this reasons, in this study, the influence of financial crises
experienced after 2000 in Turkey on foreign trade was analyzed. Real effective
exchange rate, growth and national incomes of 6 European countries which are leadings
on Turkey's exportation have been included to the analysis as data in order to equate
exportation and importation equations. This analysis has been predicted by using
monthly data during the periods between 2000-2017. At first, unit root test was applied
to determine whether it is stable or not on time-series data for the analysis. As a result
of unit root test, long-term relationships of data that is determined equally integrated has
been predicted within the frame of Johansen Cointegration Analysis. For import and
export equations, the convergence speeds towards the long-term equilibrium value using
weak non-exogenous variables were analyzed using the Error Correction Model.
According to result of the analysis, exportation and importation bring into balance again
in the long term in the face of any shock. When there is a deviation from any shock with
reference to the Error Correction Model; long term equilibrium is again achieved after
around 34 periods (34 months) in export and 142 periods (approximate 2 years) in
import.
Key Words: Financial Crisis, Export-İmport, Foreign Trade, Economic Growth,
Vector Error Correction
v
İÇİNDEKİLER
TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI ...................................................................... i
YEMİN METNİ ......................................................................................................... ii
ÖZET ......................................................................................................................... iii
ABSTRACT .............................................................................................................. iv
İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... v
KISALTMALAR ..................................................................................................... vii
TABLOLAR .............................................................................................................. ix
ŞEKİLLER ................................................................................................................. x
GRAFİK .................................................................................................................... xi
ÖNSÖZ ..................................................................................................................... xii
GİRİŞ ......................................................................................................................... 1
1. BÖLÜM
FİNANSAL KRİZİN TANIMI VE FİNANSAL KRİZ TÜRLERİ
1.1. KRİZİN TANIMI .............................................................................................. 4
1.2. FİNANSAL KRİZ TÜRLERİ ............................................................................ 5
1.2.1. Para Krizi .................................................................................................... 5
1.2.2. Bankacılık Krizi .......................................................................................... 6
1.2.3. Dış Kaynaklı Borç Krizi .............................................................................. 7
1.2.4. Sistematik Finansal Kriz .............................................................................. 7
1.3. FİNANSAL KRİZİ AÇIKLAMAYA YÖNELİK MODELLER ......................... 8
1.3.1. Birinci Kuşak Kriz Modelleri ...................................................................... 9
1.3.2. İkinci Kuşak Kriz Modelleri (Kendi Kendini Doğrulayan Kriz Modeli) ..... 12
1.3.3. Üçüncü Kuşak Kriz Modelleri (Yayılma/Bulaşma Etkisi) .......................... 14
1.3.4. Dışsal Faktörlere Vurgu Yapan Modeller .................................................. 15
1.4. TÜRKİYE’DE KRİZE NEDEN OLAN FAKTÖRLER ................................... 15
1.4.1. Makroekonomik İstikrarsızlık .................................................................... 16
1.4.2. Uluslararası Sermaye Hareketleri ve Yapısı ............................................... 16
1.4.3. Finansal Kesim ve Bankacılık Kesiminin Sorunları ................................... 17
1.5. FİNANSAL KRİZ TEORİLERİ ...................................................................... 17
1.5.1. Pos Keynesyen Okul ve Finansal Krizler ................................................... 18
1.5.1.1. Fisher Yaklaşımı ................................................................................. 18
1.5.1.2. Minsky Yaklaşımı ............................................................................... 18
1.5.2. Yeni Keynesci Okul Ve Finansal Krizler ................................................... 20
1.5.2.1. Asimetrik Bilgi ................................................................................... 20
1.5.2.2. Kredi Tayınlanması Yaklaşımı ............................................................ 22
1.5.3. Moneterizm ve Finansal Krizler ................................................................ 22
2. BÖLÜM
FİNANSAL KRİZLERİN TÜRKİYE’YE ETKİSİ
2.1. 2000 ÖNCESİ TÜRKİYE EKONOMİSİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ .............. 24
2.2. KASIM 2000/ŞUBAT 2001 KRİZİ NEDENLERİ VE SONUÇLARI ............... 25
2.2.1. Kasım 2000 Krizi / Şubat 2001 Krizi Nedenleri.......................................... 25
vi
2.2.2. Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı ............................................................ 27
2.2.3. Kasım 2000 Krizinin Sonuçları ................................................................. 29
2.2.3.1. İhracat-İthalat ..................................................................................... 29
2.2.3.2. İstihdam .............................................................................................. 31
2.2.3.3. İşsizlik ................................................................................................ 32
2.2.3.4. Ekonomik Büyüme ............................................................................. 33
2.2.3.5. Enflasyon ............................................................................................ 35
2.3. 2008 KRİZİNİN NEDENLERİ VE SONUÇLARI ........................................... 37
2.3.1. 2008 Finansal Krizinin Temel Nedenleri ................................................... 37
2.3.2. 2008 Finansal Krizi Sonucu Ortaya Çıkan Sonuçlar .................................. 39
2.3.2.1. İhracat-İthalat ..................................................................................... 40
2.3.2.2. İstihdam .............................................................................................. 42
2.3.2.3. İşsizlik ................................................................................................ 43
2.3.2.4. Büyümeye Etkisi ................................................................................. 44
2.3.2.5. Enflasyona Etkisi ................................................................................ 46
2.4. Literatür Taraması ........................................................................................... 48
3. BÖLÜM
2000 SONRASI TÜRKİYE’DE YAŞANAN FİNANSAL KRİZLERİN DIŞ
TİCARET ÜZERİNE ETKİLERİ: AMPİRİK BİR ÇALIŞMA
3.1. VERİ SETİ ...................................................................................................... 55
3.2. YÖNTEM ........................................................................................................ 56
3.2.1. Korelogram Sınaması ................................................................................ 59
3.2.2. Birim Kök Sınaması .................................................................................. 59
3.2.2.1. Genişletilmiş Dickey-Fuller Birim Kök Sınaması ................................ 62
3.2.2.2. Phillip-Perron Sınaması ...................................................................... 62
3.2.3. Eşbütünleşme Sınaması ............................................................................. 63
3.2.3.1. Johensen Eşbütünleşme Sınaması ....................................................... 64
3.2.4. Hata Düzeltme Modeli (VECM) ................................................................ 64
3.3. AMPİRİK ANALİZ ........................................................................................ 65
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ........................................................................... 75
KAYNAKÇA ............................................................................................................ 78
ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................. 87
vii
KISALTMALAR
ABD Amerika Birleşik Devletleri
ADF Genişletilmiş Dickey-Fuller Birim Kök Testi
AIC Akaike Bilgi Kriteri
ANAP Anavatan Partisi
BIS Uluslararası Ödemeler Bankası
BOE Japonya Merkez Bankası
BUMKO Mali Kontrol Genel Müdürlüğü
DF Dickey-Fuller Birim Kök Testi
DYP Doğru Yol Partisi
EFT Elektronik Fon Transferi
ERM Avrupa Para Sistemi
EUROSTAT Avrupa İstatistik Ofisi
FED Amerikan Merkez Bankası
FPE Nihai Öngörü Hata Kriteri
GEGP Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı
GOÜ Gelişmekte Olan Ülkeler
GSYİH Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
GÜ Gelişmiş Ülkeler
HQ Hannan-Quinn
IMF Uluslararası Para Fonu
IMKB İstanbul Menkul Kıymetler Borsası
MGK Milli Güvenlik Kurulu
OECDE Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü
PP Phillip-Perron
SIC Schwarz Bilgi Kriteri
TCMB Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
TEFE Tüketici Fiyat Endeksi
TUİK Türkiye İstatistik Kurumu
viii
ÜFE Üretici Fiyat Endeksi
VAR Vektör Otoregrasyon
VECM Hata Düzeltme Modeli
ix
TABLOLAR
Tablo 1: Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı ................................................................ 28
Tablo 2: İhracat-İthalat ve Dış Ticaretin Değişimi ....................................................... 30
Tablo 3: İstihdamın Sektörlere Dağılımı (+15 Yaş) ..................................................... 32
Tablo 4: İşgücü Durumuna Göre Kurumsal Olmayan Nüfus ....................................... 33
Tablo 5: Kişi Başına Gayri Safi Yurtiçi Hasıla ............................................................ 35
Tablo 6: Enflasyonun Değişimi (Aylık Yüzde Değişimi) ............................................ 36
Tablo 7: Mortgage Kredi Krizinin Likidite Krizine Dönüşüm Süreci ........................... 39
Tablo 8: İhracat-İthalat ve Dış Ticaretin Değişimi ....................................................... 41
Tablo 9: İstihdamın Sektörel Dağılımı (+15 Yaş) ........................................................ 43
Tablo 10: İşgücü Durumuna Göre Kurumsal Olmayan Nüfus...................................... 44
Tablo 11: Kişi Başına Gayri Safi Yurtiçi Hasıla .......................................................... 45
Tablo 12: Tüketici Fiyat Endeksi (Aylık Yüzde Değişim) (Tüfe) ................................ 47
Tablo 13: Üretici Fiyat Endeksi (Aylık Yüzde Değişim) (Tefe) ................................... 47
Tablo 14: Modele Dahil Edilen Değişkenler ................................................................ 56
Tablo 15: Adf Birim Kök Testi Sonucu ....................................................................... 65
Tablo 16: Philips-Perron Birim Kök Testi Sonucu....................................................... 66
Tablo 17: İhracat İçin Uygun Gecikme Uzunluk Sonucu ............................................. 67
Tablo 18: İthalat İçin Uygun Gecikme Uzunluk Sonucu .............................................. 67
Tablo 19: İhracat ve İthalat Otokorelasyon Sonucu ..................................................... 69
Tablo 20: İhracat-İthalat Değişen Varyans Sonucu ...................................................... 69
Tablo 21: İthalat İçin Johensen Eşbütünleşme Model Tahmin Sonuçları ..................... 69
Tablo 22: İhracat İçin Johensen Eşbütünleşme Model Tahmin Sonuçları ..................... 70
Tablo 23: İthalat Kısa Dönem Denge Modeli .............................................................. 71
Tablo 24: İhracat Kısa Dönem Denge Modeli ............................................................. 71
Tablo 25: İthalat Denklemi Zayıf Dışsallık Testi Sonucu ............................................ 72
Tablo 26: İhracat Denklemi Zayıf Dışsallık Testi ........................................................ 72
Tablo 27: İthalat Hata Düzeltme Test Sonuçları .......................................................... 73
Tablo 28: İhracat Hata Düzeltme Test Sonuçları ......................................................... 73
x
ŞEKİLLER
Şekil 1: Birinci Kuşak Krizi Modeline Göre Sabit Kurun Terk Edilmesi ..................... 11
Şekil 2: İhracat Birim Çemberi Sonucu ....................................................................... 67
Şekil 3: İthalat Birim Çemberi Sonucu ........................................................................ 68
xi
GRAFİK
Grafik 1: İhracat (Milyon$) / İthalat(Milyon$) ............................................................ 31
Grafik 2: Gsyih-Kişi Başına Gsyih ($) Yıllık .............................................................. 34
Grafik 3: İhracat ve İthalat Değerinin Karşılaştırılması................................................ 42
Grafik 4: Gsyih-Kişi Başına Gsyih ($) Yıllık .............................................................. 46
xii
ÖNSÖZ
Krizler gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomisini küreselleşmenin
etkisiyle ülkeleri daha çok yakından etkilemektedir. Dolayısıyla son zamanlarda yaygın
olarak incelenmiş ve ekonometrik modeller yardımıyla tahminlerde bulunulmuştur.
Türkiye’de krizlerden etkilenen bir ülkedir. Bu çalışmada zaman serisi modeller
kullanılarak 2000/2001 ve 2008 finansal krizlerin Türkiye dış ticaret üzerindeki etkileri
tahmin edilmiştir.
Kasım 2000, Şubat 2001 ve 2008 finansal krizlerin Türkiye’nin dış ticareti
üzerindeki etkisinin incelendiği bu çalışmada, tez sürecinde bana her türlü yardımı ve
desteği sağlayan değerli danışmanım Prof. Dr. Selim HATIRLI ile II. Danışmanım Dr.
Öğr. Üyesi Kübra ÖNDER’e ve çalışmam boyunca manevi desteğini esirgemeyip hep
yanımda olan Arş. Gör. Keziban ALTUN, Elif ÖZTÜRK, Doktorant Eser ÇAPİK ve
yakınımdakilere teşekkür ederim.
Hayatım boyunca benden hiçbir desteğini esirgemeyen her daim yanımda olan
ve bugünlere gelmeme katsı sağlayan ve haklarını hiçbir zaman ödeyemeyeceğim
annem Fatima UÇAR ve babam Paşa UÇAR‘a minnet ve teşekkürlerimi sunarım.
Çiğdem UÇAR
Isparta 2018
1
GİRİŞ
Türkiye’de 2000 yılı sonrası yaşanan Kasım 2000, Şubat 2001 ve 2008
krizlerinin ortaya çıkmasında bir dizi nedenler vardır. Finansal krizler, finansal
küreselleşme faaliyetlerinin yoğunluk kazanmasıyla birlikte birçok gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkeyi etkisi altına almıştır.
Finansal krizler Türkiye ekonomisinin ihracatını, ithalatını, kişi başına düşen
GSYİH’yı, enflasyon oranını, istihdam oranını, işsizlik sayısını, iç talebi ve bunun gibi
bir sürü ekonomik etmenler ile kişinin yaşam koşullarını olumsuz yönde etkileyen bir
sürü aksaklıklara neden olmaktadır.
Dış ticaret ülkelerin birbiri arasındaki ilişkiyi etkilediği gibi ülke içindeki
ekonomik düzeni de etkisi altına almaktadır. Dış ticaret ekonomik kalkınmayı etkiler.
Ekonomik kalkınma; hem iktisadi büyümeyi içine alan, hem de istihdamın çoğaltılması,
gelir dengesizliğinin azaltılması, sosyal ve ekonomik kurumların modern hale gelmesi,
sosyal ve siyasal gibi alanları da kapsamaktadır. Fakat gelişmekte olan bazı ülkeler buna
Türkiye’de dahil, dış ticaretin rekabet ortamından yeterince faydalanamayıp ekonomik
kalkınmayı tam olarak gerçekleştiremeyip gelir dengesinde ve işsizlik oranlarında artış,
sosyal refah seviyesinde düşüşler yaşanmıştır.
Dış ticaret ülkenin ekonomisini doğrudan etkilemektedir. Dolayısıyla,
Türkiye’nin ithalat giderlerinin artması, ihracat gelirlerinin azalması ile dış ticaret açığı
sürekli artmış; ihracat ve ithalattaki büyümeler, dış ticaret hacmini de genişletmiştir ve
dış borçların artmasıyla net sermaye çıkışı sonucunda cari işlemler açığının artması ile
bankacılık sektörünün kırılgan yapısı ve uluslararası piyasalardaki dalgalanmaların da
etkisiyle ülke 2000 krizine girmiştir. Kasım 2000 krizinin hemen ardından 2001 krizinin
de yaşanması, Türkiye’nin ekonomisi açısından değerlendirildiğinde en kötü yıllardan
biri olduğu söylenebilir. 2002 yılında krizin olumsuz sonuçlarını giderme yolunda
önemli girişimler içerisinde bulunan Türkiye ekonomisi, 2003 yılı itibariyle küresel
atmosferin de etkisiyle güçlü bir büyüme dönemine girmiştir. Etkili maliye ve para
politikaları ile, istikrar ve güven ekonomik alanda büyük oranda kazanılmıştır.
2
2008 finansal kriz, konut kredisinde meydana gelen olumsuzluklar ile başlamış
ve ABD’nin en büyük yatırım bankalarından biri olan ve Lehman Brothers’in 2008
yılının Eylül ayında iflasını açıklamasıyla diğer ülkeleri de etkisi altına almıştır.
Finansal piyasalardaki denetim eksiklikleri, zayıf risk yönetimi, borçlanma oranı artışı,
kredi derecelendirme kuruluşlarının yapısal eksiklikleri, uygulanan ekonomi
politikalarındaki istikrarsızlıklar ve birçok ülkenin ödemeler bilançosundaki
dengesizlikler küresel finansal krizin en önemli nedenleri arasındadır. Yaşanan krizler
bir taraftan ülkenin büyük çapta güç kaybetmelerine diğer yandan da büyüme ve
kalkınmaları için yeni fırsatlar elde etmelerine neden olmaktadır.
Bu çalışmada, son yıllarda artan küreselleşmenin etkisiyle krizlerin nedenleri,
Türkiye üzerindeki etkileri ve Türkiye’nin dış ticareti üzerindeki etkisini ampirik bir
analizle araştırmayı amaçlanmıştır.
Bu amaca ulaşabilmek için birinci bölümde, finansal krizin tanımı yapılarak
krizin türlerine ve genel nedenlerinin neler olduğuna değinilmiştir. Yaşanan krizler yeni
olguları ortaya çıkarır ve son krizler yeni modellerle çözülmeye çalışılır. Dolayısıyla
finansal krizleri açıklamaya yönelik olan; birinci kuşak kriz modelleri, ikinci kuşak kriz
modeli, üçüncü kuşak kriz modeli ve dışşal faktörlere vurgu yapan modeller olmak
üzere dört alt başlıkta incelenmiştir. Birinci bölümde son olarak krizlerin teorileri ele
alınmıştır.
İkinci bölümün başında Türkiye’nin 2000 öncesi ekonomik durumu
incelenmiştir. Daha sonra ise Kasım 2000/ Şubat 2001 krizlerinin nedenleri ve olumsuz
sonuçlarının giderilmesinde 2000 öncesinde uygulanan ‘‘Kur Çapasına Dayalı
Enflasyon Programının’’ yetersiz kalmasından dolayı ‘‘Güçlü Ekonomiye Geçiş
Programı’’ ele alınmıştır. 2000, 2001 ve 2008 finansal krizlerin sonuçları incelenirken;
ihracata, ithalata ve dış ticarete, istihdama, işsizliğe, ekonomik büyümeye ve enflasyona
etkileri değerler yardımıyla ayrı ayrı başlıklar altında ele alınarak açıklanmıştır.
Üçüncü bölümde ise öncelikle uygulanacak olan ekonomektrik analizin yöntemi
açıklanmıştır. Sonrasında ise Türkiye’de yaşanan finansal krizlerin ithalat ve ihracat
üzerindeki etkisi ekonometrik modellerle analiz edilmiştir. 2000-2017 dönemlerini
kapsayan, reel ihracat, reel ithalat, sanayi üretim endeksi, reel efektif döviz kuru ve
3
ihracat yoğunluklu 6 ülkenin (ABD, Fransa, Almanya, İtalya, İspanya ve Birleşik
Krallık) milli gelir değişkeninin aylık veriler kullanılmıştır. Çalışmada yer alan zaman
serisinin durağan olup olmadığını birim kök testlerinden, Genişletilmiş Dickey-Fuller
(ADF) ve Philips-Perron (PP) tetleri ile analiz edilmiştir. Değişkenler aynı düzeyde fark
durağan oldukları için değişkenler arasındaki eşbütünleşme ilişkisinin varlığı Johansen
eşbütünleşme analizi kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Zayıf dışşasllık testi sonuca zayıf
dışsal olmayan değişkenler kullanılarak ithalat ve ihracat denklemleri için uzun dönem
denge analizi edilmiştir. Analizde VECM modeli kullanılmıştır.
Bu çalışmada: “Türkiye’de yaşanan 2000/2001 ve 2008 finansal krizlerin
nedenleri Türkiye üzerine etkileri nelerdir?”, “Kriz kukla değişkenlerinin ihracatı ve
ithalatı nasıl etkilemiştir?” ve “Ekonometrik modelde kullanılan değişkenlerin ihracat
ve ithalat üzerindeki etkileri nelerdir?” sorularının cevapları araştırılmıştır.
4
1. BÖLÜM
FİNANSAL KRİZİN TANIMI VE FİNANSAL KRİZ TÜRLERİ
Bu bölümde Finansal krizin tanımı, türleri, finansal krizi açıklamaya yönelik
oluşturulan modeller ve iktisatçıların ortaya attıkları finansal kriz teorilerini alt
başlıklarla ele alınmıştır.
1.1. KRİZİN TANIMI
Kriz sözcüğü, köken olarak Latince ve Yunanca’dan gelmektedir. Yunanca kökü
“krinein” olan “krisis” kelimesi, “karar vermek” anlamına gelmektedir. Aynı sözcük,
Latince’de de aynı anlamı taşımaktadır. Kriz kelimesi, genel kullanımda, “bir süreçte
ani dönüşüm noktası; ekonomi ve politika analnında istikrarsız ve tehlikeli bir durumu
ifade eden güç dönem” olarak verilmektedir. (İzettin, 2012:245). Başka bir ifadeyle
kriz, daha iyiye ya da daha kötüye giden bir dönüm noktasında, radikal kararların
alınması gereken önemli bir süreç olarak ifade edilmektedir. Bu bağlamda kriz, iktisatta
anormal bir durum kapsamında değerlendirilmekte olup piyasa koşullarında sistemin
düzgün işlememesi, tıkanması veya son derece hassas hale gelerek önemli
dalgalanmalara sebep olmasıdır. Bundan dolayı, kriz, piyasa mekanızmasının hâkim
olduğu kapitalist gelişmenin belirli bir anına ait, harekete ait bir kavramdır (Darıcan,
2005:40).
Finansal kriz; döviz ve hisse senedi piyasaları gibi finansal piyasalardaki şiddetli
fiyat iniş çıkışları veya bankacılık sisteminde ödenmemiş kredilerin çok fazla artması ile
görülen önemli ekonomik problemler olarak kabul edilir (Balı ve Büyükşalvarcı,
2011:4). Sonuç olarak ortaya çıkan bir finansal kriz, finansal piyasanın işlevlerini etkin
olarak yerine getirmesini, fonların en verimli yatırım alanlarını bir düzene girmesini ve
etkin dağılımını bozarak hem finansal piyasayı hem de tüm ekonomiyi olumsuz yönde
etkilemektedir. Bu durum, ekonomiyi finansal piyasaların iyi işlediği yüksek bir üretim
düzeyindeki denge noktasından, aniden denge noktasından geri bir noktaya itebilir
(Akçay, 2012:29-30).
5
1.2. FİNANSAL KRİZ TÜRLERİ
Yükselen piyasalarda yaygın olarak görülen finansal krizler ana hatlarıyla;
Para krizi
Bankacılık krizleri
Dış kaynaklı borç krizi
Sistemik finansal krizler
olmak üzere dört başlık altında toplanabilmekte ve bu krizler genellikle birbirini takip
ettikleri için bunlar arasında ana hatlarla ayırım yapılamamaktadır.
1.2.1. Para Krizi
Literatürde döviz krizi olarak da ifade edilen para krizi, döviz kurunda şok bir
hareket ve para akışında ani bir değişmeyi kapsar. Para krizi, genellikle ülke parasının
döviz olarak değeri üzerindeki spekülatif bir atağın, devalüasyonla sonuçlanması
durumunda, yetkililerin uluslararası rezervlerin hacmini artırmasıyla ya da faiz
oranlarının yükseltilerek ülke parasının savunmaya zorlandığı koşullarda meydana gelir
(Yay vd., 2001:20-21). Bir döviz ya da para krizinin ortaya çıkmasında; bir ülke
parasının üzerindeki spekülatif saldırının bir devalüasyonla veya şiddetli değer kaybıyla
sonuçlanması, Merkez Bankası'nın büyük oranda elindeki rezervleri satması ya da faiz
oranlarını önemli derecede yükseltmesi ile parayı koruma altına alması etkili olmuştur
(Turgut, 2006-2007:36-37).
Ülkelerin uyguladığı kur politikalarına göre yukarıda verilen para krizinin tanımı
değişecektir. Kriz; sabit kur sisteminin geçerli olduğu durumlarda, devalüasyon
oranlarındaki şiddetli yükseliş olarak değerlendirilirken, dalgalı kur sistemlerinde ise
kurun ortalama piyasa değerinden önemli miktarda sapmalar olmasıdır. Bundan dolayı
sabit kur sisteminde yaşanan krizler, ödemeler dengesi krizi, esnek kur sistemindeki
krizler de döviz kuru krizleri olarak isimlendirilebilir.
“Örneğin; Frankel ve Rose para krizini, ulusal paranın nominal değer
yitirme oranının %25 olması ve bu değer yitirme oranının en azından bir
önceki döneme göre %10 artış göstermesi olarak tanımlamaktadır.
Kaminsky, Lizondo ve Reinhart (1997)'ye göre ise para krizi; finansal baskı
endeksi ile tanımlanmaktadır. Döviz kurundaki ve brüt uluslararası rezerv
6
düzeyindeki yüzde değişmelerin ağırlıklı ortalamalarından oluşan spekülatif
baskı endeksinin, ortalamasından üç standart sapma uzaklaşması para krizi
olarak tanımlanmaktadır. Eichengreen, Rose ve Wyplosz (1995) de para
krizini, finansal baskı endeksi ile tanımlamaktadır. Farklı olarak finansal
baskı endeksinde faiz oranındaki değişimleri de kullanmaktadır. Faiz
oranındaki, döviz kurundaki ve brüt uluslararası rezerv düzeyindeki yüzde
değişmelerin ağırlıklı ortalamalarından oluşan spekülatif baskı endeksinin
ortalamadan sapması para krizi olarak tanımlanmaktadır” (Sevim, 2010:7-
8).
1.2.2. Bankacılık Krizi
Bankalar, fon kullananlar ve fon arz edenler arasında köprü görevi
üstlenmektedir. Bankalar finansal sistemde meydana gelen herhangi bir istikrarsızlık ve
ekonomik dengedeki değişimlerden önemli ölçüde etkilenmektedirler. Sermaye
birikimlerinin yoğunlaştığı kurum olmasından dolayı ülkelerin karşılaşabileceği her
türlü mali krize en duyarlı kurumu teşkil etmektedir.
Bankacılık sektöründeki problemlerin büyük bölümü banka bilançolarından
değil de aktif tarafından yani ödenmeyen kredilerin artması, menkul değerler
piyasasındaki dalgalanmalar, reel sektörün küçülmesi gibi faktörlerden
kaynaklanmaktadır. Bu nedenle bankacılık krizinin oluşumunda geri dönmeyen
kredilerin oranının bankanın net değerini eksilere düşürecek derecede artması, hisse
senedi ve gayrimenkul piyasalarındaki varlık fiyatlarında büyük dalgalanmalar
görülmesi ve reel sektörde etkinlikte bulunan işletmelerde yaygın iflaslar ve ödeme
güçlükleri yaşanması gibi bankaların aktif kalitesinin bozulmasına yol açan gelişmeler
etkili olmaktadır. Bankacılık sisteminde baş gösteren krizlerin ekonominin geneli
acısından yol açtığı sorunlar, diğer sektörlerde yaşanan krizlerle kıyaslanmayacak
ölçüde büyük olmaktadır. Çünkü bankacılık krizleri ekonomik faaliyetlerin aniden
küçülmesine sebep olarak, krize giren bankaların mali bünyelerini düzeltmek için,
alıcılardan alacaklarını zamanından önce almaları özellikle bankacılığın büyük ağırlığa
sahip olduğu ülkelerde ekonomide durgunluğu derinleştirmektedir. En riskli kuruluşlar,
krizle beraber yükselen faiz oranlarıyla borçlanmayı kabul edeceklerinden; birikimleri
en verimli şekilde değerlendirecek yatırımcılar fon bulmakta zorlanmakta ve
yatırımların kalitesi buna bağlı olarak olumsuz etkilenmektedir (Ata, 2009:10).
7
1.2.3. Dış Kaynaklı Borç Krizi
Dış kaynaklı borç krizi, ekonomide her şey yolunda ilerlerken beklenmedik bir
anda dışsal bir şok sebebiyle oluşan likidite sıkışıklığı ve parasal daralma sonucu
yatırımların azalması, hane halkının tüketim harcamalarını kısması ve ekonomide
durgunluğun hakim olmaya başlaması olarak tanımlanabilir (Darıcan, 2005:41).
Uluslararası Para Fonu (IMF), Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS), Dünya Bankası
(World Bank) ve Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü tarafından 1984 yılında
kurulmuş olan Dış Borç İstatistikleri Çalışma Grubu 1988 yılında genel bir dış borç
tanımı yapmıştır ( Aysu ve Bilginoğlu, 2008:3-4): “Bir ülkenin belirli bir zaman dilimi
içindeki gayri safi dış borçları, o ülkede yerleşik olmayan kişilerden bir sözleşmeye
dayanarak sağlanmış olan kısa, orta ve uzun vadeli yükümlülükler toplamıdır”(Kutlu ve
Yurttagüler, 2016:231s).
Yatırım projelerinin uygulamaya geçirmek için ülkeler dış borçlanmaya
başvurabilmektedir. İç borçlanmada kaynakları artırma imkanı yok iken dış
borçlanmada iç kaynaklara ilave bir kaynak söz konusudur. Genellikle sermaye
piyasasının gelişmemiş olması, ekonomik kalkınma sürecinin başlatılması ve
devamında etkili yatırımların finansmanı için, malların ihracatı için gerekli olan dövizin
karşılanamaması, ödemeler dengesindeki açıkların giderilememesi, savunma
harcamalarındaki artan açıkların giderilmesi, zamanı gelmiş borçların ödenememesi gibi
nedenler ülkelerin dış borçlanmasına neden olan temel faktörlerdir (Aysu ve Bilginoğlu,
2008:3-4).
1.2.4. Sistematik Finansal Kriz
Sistemik finansal krizlerde kesinlikle bir yayılma aşaması bulunmaktadır. Bir
ülke, kurum veya şirketteki sorunlar; diğer bir ülke, şirket veya kurumlarda
çözümsüzlüğe neden olabilmektedir. Örneğin, ilk aşamada Kore ve Tayland’da Asya
krizinin ilk etkileri gözlenirken, bu durum kısa bir süre sonra bölge ülkelerinin finansal
piyasalarına etkisi sıçramıştır. Sistemik kriz dönemlerinde, ülkede üretim miktarında
düşüş yaşanmakta, milli gelir düşmekte, ekonomik kayıplar artmakta ve ülke ekonomik
etkinlikten uzaklaşmaktadır. Farklı alanlarda başlayan finansal krizler, birbirinden
bağımsız olmayıp, başka bir krizi de beraberinde getirebilmektedir (Turgut, 2006-
2007:38-39).
8
Potansiyel olarak finansal piyasaların ciddi şekilde aksamasını ifade eden bu
krizler; ekonomik, politik, sosyal yaşamın yapısından ve değişkenliğinden
kaynaklanırlar. Sabit bir döviz kuru veya konvertibilite taahhüdü, merkez bankasının
üstlendiği borç merci olma yeteneğini sınırlayarak bir ödemeler bilançosu problemini
bankacılık sorununa dönüştürür. Belli bir seviyede sabitlenmiş döviz kurları ticari
açıkların yükselmesine sebep olur ve bu da kaçınılmaz bir şekilde ilgili paraya yönelik
spekülatif bir atağa, döviz kurlarında uyum sağlayıcı bir düşüşe ve döviz rezervlerinde
bir kayba yol açar. Para değerlerindeki dalgalanmaların büyük ve hızlı olması,
bekleyişler döviz kurlarını etkilediği içindir. Bir paranın değerindeki beklenmedik
düşüşün ilk belirgin etkisi yabancı para cinsinden borçların değerindeki artıştır. Bir
spekülatif atak başladığında ve parada değer kaybı meydana geldiğinde, yeni gelişen
piyasa ekonomilerinde borç piyasalarının kurumsal yapısı ile ulusal paranın
devalüasyonu arasında karşılıklı bir ilişki ortaya çıkar ve ekonomi bu finansal kriz
türüne sürüklenir (Delice, 2003:62).
1.3. FİNANSAL KRİZİ AÇIKLAMAYA YÖNELİK MODELLER
1970’li yıllardan itibaren gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yaşanmaya
başlanan finansal krizlerin artması, para krizleriyle ilgili teorik alt yapının oluşmasında
önemli rol oynamıştır (Çevik, 2011:24) ve çok sayıda krizlerin yaşanması sonucu,
krizleri tanımlamaya yönelik modellerin de sayısını yükseltmiştir. Krizler yaşandıkça,
yeni olgular ortaya çıkmaya başlar ve en son krizler, yeni tip modellerle açıklanmaya
çalışılır. Oysa bir sonraki kriz sorununu açıklamakta, en son geliştirilen model yetersiz
kalabilir. Nitekim, 1990'lı yıllarda yaşanan finansal krizler, ortak özellikleri olsa da,
birbirinin aynısı olmadığından, geliştirilen teorik modeller sınırlı kalmıştır (Yay vd.,
2001:23).
Bu bağlamda krizleri açıklamaya yönelik modeller dört ana başlık altında
incelenebilir. Bunlardan birincisi 1960 ve 1970’li yıllarda Latin Amerika’da gerçekleşen
krizler için geliştirilmiş olan ‘Birinci Nesil Modeller’ dir. Bu modelde krizin nedeni
olarak para ve maliye politikalarına odaklanılmıştır. ‘İkinci Nesil Modeller’ 1990’lı
yılların başlarında Avrupa ülkelerinde ortaya çıkan para krizini açıklamaya yönelik
geliştirilmiştir. Bu modellerde ise gelişmiş ülkeler arasındaki politikaların etkisine ve
krizin kendi kendine oluşmasına odaklanılmış, krizin temel nedeninin piyasa
9
yetersizlikleri olmadığı görüşü savunulmuştur. 1994 yılında Meksika’da ve 1997 yılında
Güneydoğu Asya ülkelerinde ortaya çıkan yeni para krizi dalgası ‘Üçüncü Nesil
Modeller’ olarak adlandırılan yeni bir model teorisinin oluşmasını sağlamıştır. Üçüncü
nesil modellerde ahlaki bozulma ve asimetrik bilgi teorisi üzerinde durulmuş ve krizin
nedenleri olarak uluslararası borçlanmada aşırı artış ile varlık fiyatlarında oluşan
balonlar gösterilmiştir. 2001 yılında yaşanan Arjantin krizi ile birlikte akademisyen ve
ekonomistler 1980’li yılların borç krizi modellerine geri dönmeye başlamışlardır
(Çevik, 2011:24).
1.3.1. Birinci Kuşak Kriz Modelleri
Para krizin modellerinden ilki olan birinci nesil kriz modeli 1970 ve 1980’li
yıllarda Latin Amerika’da ortaya çıkan birçok krizi tanımlamak için ortaya atılmıştır.
Yaşanan bu bir dizi krize dayanarak genelleştirilen geleneksel Ortodoks görüşüne göre,
bu krizlerin en önemli nedeni, döviz girişi kısıtlı olan bir ekonomide, hızla artan devlet
harcamalarının yarattığı kamu maliyesindeki açıklar ve bu açıkların para basarak
finanse edilmesinin neden olduğu döviz rezervlerindeki erimedir. Döviz rezervlerindeki
azalış, belirli bir seviyeye ulaştığında, sabit kurun devam ettirilemeyeceği görüşünün
piyasalara hakim olmasıyla birlikte, spekülatörlerin dövize yönelmesi, kurun çökmesine
neden olmakta ve böylece ulusal para birimi, diğer paralara kıyasla değerinin önemli bir
bölümünü aniden kaybetmektedir. Kriz öncesinde, bu ülkelerin neredeyse tamamında
fiyat artışlarıyla beraber reel kur değerlenmiş ve cari dış açıklar önemli bir yükseliş
göstermiş olduğundan, bu iki göstergedeki yükselmenin krizin en önemli işaretçisi
olduğu görüşü, birinci kuşak kriz modellerinde genel kabul görmektedir (Sevim,
2012:25-29).
Aynı zamanda ‘spekülatif atak krizleri’ adı da verilen bu krizlerin
modellemeleri ‘Kanonik Model’ ile yapılmıştır. Kanonik Model 1979 yılında Krugman
tarafından Stephen Salant’ın çalışmalarını temel alarak oluşturduğu ve daha sonra Flood
ve Garber tarafından geliştirilmiştir (Karaçor vd., 2012:40). İlgili çalışmalarda para
piyasaları değil, tam tersine mal piyasaları ele alınarak, altın piyasasındaki hükümet
politikaları ve fiyatlandırması analiz edilmiştir. Buna göre, Salant’ın ilgi alanı döviz
krizleri değil, mal piyasalarında uygulanan istikrar programlarının doğuracağı tehlikeler
olmuştur. Uluslararası ajanslar tarafından alım ve satım şeklinde yürütülecek olan bu tür
10
fiyat istikrar programları o yıllarda, “Yeni Uluslararası İktisadi Düzen”i savunanların en
önemli talepleri arasındadır. Fakat Salant, teorik çerçevede bu tür programların yıkıcı
spekülasyonlara maruz kalabileceği düşüncesindedir. Buradaki temel varsayım,
spekülatörlerin bir malı, ancak bu mal, diğer mallara kıyasla yüksek bir getiri
sağlayacak düzeyde fiyatının artacağına inanmaları durumunda ellerinde tutacaklarıdır.
Salant, resmi bir istikrar kurulunun, ilgili malı, sabit bir fiyattan alıp satacağını ilan
etmesi durumunda “ne olacağını” sorgulamaktadır. Fiyat, kurulun var olmadığı düzeyde
bulunduğu sürece, spekülatörler sermaye kazancı elde edemeyeceklerini düşünerek
ellerindeki varlıkları satacaklardır. Dolayısı ile kurul, sonuç olarak elinde çok miktarda
stok biriktirmiş olacaktır. Eninde sonunda, istikrar programı olmadığı durumda var
olacak olan fiyat, yani ‘gölge fiyat’, kurulun hedefinin üstünde olacaktır. İşte bu
noktada spekülatörler, ilgili malı kârlı görüp toplamaya başlarlar. Eğer kurul hâlâ fiyatı
kontrol altında tutmak istiyorsa, bu defa elindeki stokun tükendiğini görecektir. Salant,
1969’daki altın açık piyasa işlemlerinin sona erdirilmesinin, yaşanan büyük spekülatif
alımlara bağlı olduğuna dikkat çekmekte ve NIEO (Yeni Uluslararası Ekonomik
Düzen)’yu da benzer bir tehlikenin beklediğini savunmaktadır. Böylece, kanonik kriz
modelinin temelleri ilk olarak, ABD Federal Rezev’in Uluslararası Finans Bölümü
iktisatçılarından Stephan Salant tarafından, 1970’li yılların ortalarında geliştirilmiştir
(Yılmaz vd. 2005:89-91).
Krugman’ın geliştirdiği modelde ise krizlerin asıl nedeni bütçe açığıdır.
Hükümet bütçe açığını para basarak ya da borçlanarak finanse edebilir. Bütçe açığının
parasallaştırılması; yani merkez bankası kaynaklarıyla yapılan finansman enflasyona,
beklentilerde bozulmaya, ülkeden sermaye çıkışına ve sonuç olarak da ödemeler
dengesi problemlerine sebep olmaktadır. Bu esnada hükümetin döviz kurunu savunmak
için çeşitli alternatifleri bulunmaktadır. Açık piyasa işlemleri yapılması, forward döviz
piyasalarına ve yabancı varlık piyasalarına doğrudan müdahale edilmesi bunlardan
bazılarıdır. Belirtilen işlemlerle döviz kuru dengesi belirli bir noktaya kadar
sağlanabilse de dengesizliğin devamı halinde hükümet eninde sonunda sabit döviz
kurunu savunmak için rezervlerini kullanmak zorunda kalacaktır. Döviz kuru
dengesizliğinin rezervler kullanılarak kontrol edilmeye çalışıldığı dönemde,
sürdürülemez makroekonomik politikaların uygulanmaya devam edilmesi giderek daha
fazla rezervlerin kullanılmasına ihtiyaç doğuracak ve bu süreç ülkenin döviz
11
rezervlerinin tükenmesiyle sonuçlanacaktır. Borçlanma olanaklarının da azalmasıyla
birlikte döviz kurunun savunabilme sansı kalmayacaktır. Hükümetin parasının değerini
koruyamadığı noktada ödemeler dengesi krizi başlamış demektir. O dönemde yaşanan
krizlerde (1982 yılındaki Meksika krizi) yükselen enflasyon oranları ile birlikte
sürdürülmek istene sabit kur rejimi ülkenin rekabetçiliğine zarar vermekte ve dış ticaret
dengesini bozmaktadır. Dış ticaret açığının artması ülke ekonomisi hakkında olumsuz
beklentiler oluşmasına neden olarak sermaye girişini azaltmakta ve yüksek faizlerle kısa
vadeli borçlanmayı zorunlu hale getirmektedir. Olumsuz beklentilerin ekonomideki
bozulmayı kuvvetlendirmesi ve ekonomideki bozulmanın da daha olumsuz beklentilere
yol açması şeklindeki kısır döngü ekonomiyi krize doğru sürüklemektedir.
Ekonomideki sıkıntıların giderek büyümesi bir noktada yatırımcıların hükümetin sabit
kur politikasını uygulayamayacağı düşüncesine kapılarak süratle paralarını ülkeden
çıkarmak istemelerine neden olmakta; bu durum ise para krizinin son aşamasını
oluşturmaktadır (Sevim, 2016:26).
Şekil 1: Birinci Kuşak Krizi Modeline Göre Sabit Kurun Terk Edilmesi
Kaynakça: (Cüneyt Sevim, 2016:26)
Yukarıdaki Şekil 1’de görüldüğü üzere ekonomide sabit döviz kuru rejimi
izlendiği varsayımında kur üzerinde oluşacak baskıların merkez bankasının döviz
rezervlerini kullanarak döviz piyasasına müdahale etmesinden dolayı rezervlerde
zamanla azalma olacaktır. Belli bir süre sonra, ortaya çıkan spekülatif hareketler merkez
12
bankasının elinde bulunan en son rezervlerin de erimesine neden olacak ve bu durumda
hükümet döviz kurunu geçerli düzeyden daha fazla sürdüremeyecektir. Sonuç olarak
kuru serbest dalgalanmaya bırakacak veya devalüasyon yapmak zorunda kalacaktır
(Doğanlar vd. 2007:254). Sabit döviz kuru rejimlerinin yavaş yavaş terk edilmesi
sonucu krizlerin ortaya çıkma sebep ve şekilleri değişmiş, birçok kriz Kanonik Model
tarafından açıklanamaz hale gelmiştir (Karaçor vd. 2012:40-46).
1.3.2. İkinci Kuşak Kriz Modelleri (Kendi Kendini Doğrulayan Kriz Modeli)
Krizlerin 1990’lı yıllarda tahmin edilmesi daha da zorlaşmıştır. Tartışmaların
birçoğu, cari açıklar ve paranın aşırı değerlenmesinden yani enflasyonun finansal yapı
üzerindeki beklenmedik etkilerinden, çeşitli türden finansal oranlara kaymıştır. Para
krizleri, mali açıkların para basılarak finanse edilmediği durumlarda da
oluşabilmektedir. Birinci nesil modeller tarafından açıklanamayan 1992-1993 Avrupa
Para Sistemi (ERM) ve (1993-1994) Latin Amerika krizleri, yeni teorilerinin
oluşmasına neden olmuş ve bu teoriler ikinci nesil modeller olarak gruplandırılmıştır
(Erkekoğlu ve Bilgili, 2005:15-36). Avrupa merkezli çıkan para krizi (1992-1993) ile
1970-1980 yıllarında çıkan Latin Amerika krizlerinden birçok farklılıkları vardır:
1992 de yaşanan kriz en gelişmiş bölgelerden birinde ortaya çıkmıştır. Kuzey
Avrupa ülkelerinde gerek politik gerekse ekonomik acıdan Latin Amerika
ülkelerinde görülen sorunların hemen hiçbiri yaşanmamıştır.
Kuzey Avrupa ülkeleri borçlarını parasallaştırma gibi bir zorunluluk
duymamıştır. Gerek ulusal finansal piyasalarının oldukça kuvvetli ve derin
olması ve gerekse dış finansal pazarlara rahatça ulaşabilmeleri bu ülkelerin
borçlanma konusunda sıkıntı yaşamamalarını sağlamıştır.
Yüksek oranlı cari acık, aşırı borç yükü, yüksek enflasyon gibi sorunlar
yaşamamışlardır. Yüksek oranlı döviz rezervleri de bu ülkeleri Latin Amerika
ülkelerinden ayırmaktadır.
Ödemeler Dengesi problemi veya borçların parasallaştırma sorunu olmadan da
ekonominin krize sürüklenebileceğini göstermiş olan ERM Krizi’ni açıklaması
Obstfeld’ in (1996) ‘kendi kendini doğrulayan krizler modeli’ de denilen ikinci nesil
kriz modelinin doğmasına neden olmuştur (Karaçor vd. 2012:46-47). Kendi kendini
13
doğrulayan modelde denilen ikinci nesil model hükümetlerin doğrusal olmayan
davranışları durumunda oluşabilecek ‘Çoklu Dengeler’ diğer bir ifade ile ‘Çift denge’
üzerine kurulmuştur. Bu modellerde makroekonomik politikaların sürdürülebilirliği ile
ilgili beklentilerde ortaya çıkan ani değişmelere vurgu yapılmıştır. 1992-1993 Avrupa
Para Kriz’ inden sonra gündeme gelen bu modeller Obsteld (1986-1994 ve 1996)
tarafından geliştirilmiştir (Bozkurt Ve Dursun, 2006:263).
Model çift denge üzerine kuruludur; karar alıcılar ve hükümet. Karar alıcılar
beklentilerine göre hangisinin gerçekleşeceğini belirlerler. Hükümetler ise sabit kurdan
vazgeçmek veya sabit kuru korumak seçenekleri ile karşı karşıyadır. Uluslararası ticaret
ve yatırımların işleyişini kolaylaştırmak ve enflasyonla mücadelede kredibilite elde
etmek için, hükümetler kurları sabit tutmak isterler. Döviz kurlarını korumanın maliyeti,
daha yüksek faiz oranları ve işsizlik artışı ile birlikte artar. Bu maliyetler daha sonra
yatırımcıların döviz kurlarının sabit tutulamayacağı beklentisine yol açar (Erkekoğlu ve
Bilgili, 2005:17-18). Yani hükümetlerin tercihi kuru korumaktansa, büyümeyi arttırmak
ve işsizliği azaltmak için, dalgalı kur rejimine geçmeyi tercih etmektir (Danışoğlu,
2007:4-5). Sabit kuru korumanın faydası, maliyetinden fazla olduğu sürece hükümetler
kuru sabit tutmaya devam ederler. Bununla birlikte maliyetler faydasından fazla olunca,
karar alıcılar için kuru sabit tutmaktan vazgeçmek en mantıklısı olur. İkinci-nesil
modellere göre kriz:
Tutarlı kendi kendini besleyen beklentiler
Sürü davranışı
Bulaşma nedeniyle ortaya çıkar
Bir başka deyişle, temel ekonomik göstergelerde ciddi bozulmalar olmasa da
ikinci-nesil modellere göre, gerçekte olmayan fakat beklenen politika değişimlerine
katılım sonucu oluşan spekülatif hareketler krize yol açar. Zayıf makro ekonomik
göstergeler kriz için gerekli ancak yeterli değildir. Yalnız bu modeller, analizlerinin
temelini oluşturan beklentilerdeki değişmeye neyin ya da nelerin neden olduğu
konusuna tam bir açıklık getirmemişlerdir (Erkekoğlu ve Bilgili, 2005:17-18).
14
1.3.3. Üçüncü Kuşak Kriz Modelleri (Yayılma/Bulaşma Etkisi)
Birinci ve ikinci nesil kriz modelleri 1997 Asya krizini açıklamada yetersiz
kalmışlardır. Bu nedenle, yeni karşılaşılan krizi açıklamaya dönük birçok çalışmalar
başlamıştır. Bu çerçevedeki çalışmalar, literatürde “Üçüncü Nesil Para Kriz Modelleri”
olarak adlandırılmaktadırlar (Yılmaz vd. 2005:93). Bu kriz modelinde temel olarak
1997 Temmuz'unda Tayland'da başlayıp diğer Asya ülkelerine yayılan krizin analizi
hedeflenmiştir (Çakmak, 2007:92). Bu modelde hükümet ile büyük sermayeli işletmeler
arasındaki ilişkilerin sakıncalı olduğu ve krizlere yol açabileceği üzerinde durulmuştur.
Nitekim, sermaye akımlarının serbest olduğu bir ekonomide, hükümet bankaların
ve/veya şirketlerin yurtdışından aldığı borçlara, garanti verir. Ancak hükümetin finansal
birimleri kontrol etmedeki eksikliği sonucu hükümetlerin ahlaki tehlikeye (kötü
politika) yol açan politikaları, krizi yaratan temel ilke olarak ele alınmaktadır. Yani
borçlanmayla elde edilen fonların giderek artması ile yatırımlar olması gerekenin çok
üzerinde artmış ve bu fonlar yatırım yapılan alanların dışındaki uzak yatırımlara
yönlendirilmiştir. İlgili yatırımlar sonucu ciddi kayıpların oluşması ve Merkez Bankası
rezervlerinin borçları karşılayamayacağının anlaşılması kriz ortamını hazırlamış ve
sonuçta sabit kur sürdürülemez hale gelmiştir. Üçüncü nesil modellerde yer alan bir
diğer unsur asimetrik bilgi akışıdır. Asimetrik bilgi akışı, özellikle yeterli şeffaflığın ve
denetimin olmadığı bankacılık sektöründe söz konusu olduğundan, kriz ortamını
hazırlayan bir diğer neden olmuştur. Yeni Keynesyen ve Post Keynesyen iktisatçılar
finansal kriz modellerinde asimetrik bilgi akışı ve ahlaki risk sorunlarını ele almışlardır.
Krizlere neden olan bir diğer faktör ise bulaşma (yayılma) etkisidir (Danışoğlu, 2007:5-
6). Bulaşma etkisi modelinde, ülkelerin kendi içinde taşıdıkları benzer kırılganlıklar
örneğin Asya’da sabit bir döviz kuru sistemi uygulanırken ABD doları cinsinden aşırı
borçlanmaları ise ortak şoklarla karşı karşıya kaldıklarını göstermektedir. Ortak
koşulların olmadığı durumda ise, kriz başka bir ülkeye çeşitli yollarla yayılmaktadır. Bu
yolardan biri ülkeler arasında ticari bağların olması sonucunda ülkelerden birinin
devalüasyon yapması diğer ülkelerin de rekabet gücünü koruyabilmesi için devalüasyon
yapmasına neden olmaktadır (Ardıç, 2004:45). Dolayısı ile ülkeler arasında mali
bağımlılıkların olması, ticaret hacminin yüksekliği, sürü psikolojisi ile davranma gibi
faktörler etkili olmaktadır (Danışoğlu, 2007:5-6).
15
1.3.4. Dışsal Faktörlere Vurgu Yapan Modeller
Dışsal faktörlere vurgu yapan modellerde ise, özellikle gelişmekte olan ülkelerde
yaşanan krizlerin temel nedeninin dışsal etkenler olduğuna vurgu yapmaktadır.
Özellikle sanayileşmiş ülkelerdeki ekonomik değişmeler (dış ticaret hadlerinde, faiz
oranlarında ve döviz kurlarındaki kaymalar), yatırımların globalleşmesi ve sermaye
piyasalarının artan bütünleşmesi yoluyla krizi tetikleyen etmenler olabilmektedir (Yay
vd. 2001:28). Örneğin, sanayileşmiş ülkelerin faiz oranındaki düşüş, sermaye akımlarını
gelişmekte olan ekonomilere yönlendirirken, faiz oranlarında meydana gelen ani
yükselişler, bu ekonomilerdeki bankaların ve firmaların maliyetlerin yükselterek, dış
finansman akımlarını sınırlayabilmektedir (Darıcan, 2005:57-58). Yani faiz
oranlarındaki bu yükseliş, gelişmekte olan ülkelerde banka ve firmaların sadece
kendilerini fonlama maliyetlerini arttırmakla kalmaz, aynı zamanda yanlış seçim ve
ahlaki risk problemlerini ve finansal sistemin kırılganlığını arttırır. ABD faiz
oranlarındaki artış 1994 Meksika krizinde böyle bir etki yapmıştır. 1980'lerdeki Latin
Amerika borç krizlerinde artan faiz oranları sıkı para politikaları uygulayan gelişmiş
ülkelerin borçlarının katlanarak artmasına yol açarak önemli bir kriz nedeni olmuştur.
Benzer bir örnek olarak, Asya krizinde de döviz kurlarındaki değişim etki etmiştir. 1995
ortalarından itibaren doların yen (Japon para birimi) karşısında aşırı değerlenmesiyle
beraber, paralarını dolara sabitleyen bu ülkelerin en önemli ticaret partnerleri olan
Japonya karşısındaki rekabetçilikleri kaybolmuş, bu da ülkelerin cari açıklarını
arttırmıştır. Türkiye'nin 2000 yılında uyguladığı istikrar politikası sırasında Türkiye’nin
cari açığını artırarak programdan çıkmasına ve krize etki eden en önemli nedenlerden
biri, doların Euro karşısında beklenen değerin çok üstünde bir değer kazanmasıdır (Yay
vd. 2001:28).
1.4. TÜRKİYE’DE KRİZE NEDEN OLAN FAKTÖRLER
Bir ülkede krizlerin çıkış nedenleri farklı farklı şekillerde açıklanmıştır. Aşağıda
finansal krizlerin nedenleri, Makroekonomik İstikrarsızlık, Uluslararası Sermaye
Hareketleri ve Yapısı, Finansal Kesim ve Bankacılık Kesiminin Sorunlarını ana
hatlarıyla açıklanmıştır.
16
1.4.1. Makroekonomik İstikrarsızlık
Makroekonomik istikrar finansal ve reel piyasadaki dengeyi ifade etmektedir.
Buna göre ekonomide fiyatlardaki hızlı ve ani iniş çıkışlar olmamalıdır yani enflasyona
müdahale edilmeli tüm üretim kaynakları değerlendirilmeli ve istihdam artırılmalıdır
(Tok, 2013:63).
1980’li yıllarda yüksek enflasyonu düşürmek için genişletici para politikaları
uygulanmıştır. Bu politika sonucu, faiz oranlarının artması ve resesyonla, ekonomik
faaliyetlerin yavaşlamasına, alınan kredilerin yeterince etkin bir biçimde
kullanılmamasına ve gelişmiş ülkelerden borç alan gelişmekte olan ülkeler borcunu geri
ödemede güçlüklerin yaşanmasına neden olmuştur. İstikrarsızlık, finansal sistemi
zayıflatarak GSMH, büyüme oranları gibi makroekonomik değişkenleri etkilemekte ve
finansal piyasaların istikrarsız hâle gelmesine neden olmaktadır. Finansal krizin
yaratacağı makroekonomik etkiler; faizlerde yükselme, kredi hacminde yavaşlama,
harcama ve talepte düşme, emisyonda artma, üretim, istihdam, tasarruf ve yatırımlarda
azalma olarak ortaya çıkmaktadır. Küreselleşmeyle birlikte 1990’dan sonraki yıllarda
gelişmekte olan ülkeler dış kaynağa bağlı olarak büyümelerini sağlamaya çalışmışlardır.
Böylece ülkelerin uyguladığı para ve maliye politikalarının tam bağımsızlığı ortadan
kalkmıştır (Çan, 2016:22-23).
1.4.2. Uluslararası Sermaye Hareketleri ve Yapısı
Uluslararası sermaye hareketi, herhangi bir ülkede yerleşik olarak yaşayan bir
kişi veya bir kuruluşun bir başka ülkedeki yerleşik olarak yaşayan kişiye veya kuruluşa
fon veya ondan bir aktif satın almak üzere fon göndermesidir. Diğer bir ifadeyle,
uluslararası sermaye hareketi ülkeden çıkan veya ülkeye giren fonları ifade eder.
Türkiye yabancı sermayeyle, Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde tanışmış
olmakla birlikte 1980 öncesi döneme kadar ülkede finansal piyasalarda devlet ağırlıklı
ticaret politikaları ile yönetilmiştir (Özmen, 2011:48). 1980’lere kadar uygulanan ithal
ikameci politikalar beklenen sonuçları vermemiş, dış ticaret açığı sürekli artmıştır.
Özellikle 1973’den sonra ithalatın daha pahalılaşması, yapılan ithalat sonucunda
üretilen ürünlerin ihracata yönelik olmayışı zamanla bir döviz sıkıntısına neden
olmuştur (Özel, 2011:88-89). 1970’li yıllarda ekonomideki bu bunalımlar sonucu bir
dizi istikrar politikaları gündeme gelmiştir. 1980’de uygulamaya koyulan iç ve dış
17
finansal serbestleşme politikaları, 1989’da çıkarılan Türk parası kıymetini korumak için
32 sayılı Karar ile sonuçlanmış ve 1990 yılında Türk Lirası’nın konvertibilitesi
sağlanırken, sermaye hareketleri de tamamen serbestleşmiştir (Özmen, 2011:48).
Bu tarihten itibaren ithalatın serbestleştirilmesine yönelik önemli adımlar
atılırken, ihracatın arttırılmasına yönelikte önemli çalışmalar yapılmıştır. Türkiye’nin
ihracat yapısının büyük oranda ithalata bağlı olduğu görülmektedir. İhraç edilen
malların üretiminde ithal girdiler kullanılması, Türkiye’nin dış ticaret açığının da
artmasına neden olmaktadır. Bu nedenle Türkiye’nin ithalatındaki artış, ihracatındaki
artıştan fazla olmaktadır. Türkiye’nin ihracat yapısının araştırma ve geliştirme
faaliyetlerine uygun, katma değeri yüksek ürünlere kaydırılması, Türkiye’nin dış ticaret
açığının azaltılması noktasında önem arz etmektedir (Özel, 2011:88-89).
Finansal serbestleşme, dış finansman kaynak girişi cari açığı kapatmanın
ötesinde işlevlere sahiptir. Türkiye'nin dış ticaret finansal serbestlik ve kamu açıklarının
güdümünde yüksek reel faiz uygulamasına geçilmesi sonucunda faiz ile kur arasındaki
makas açılmış, böylelikle mal hareketlerinden bağımsız sermaye hareketleri ortaya
çıkmış, finansal serbestleşme kalkınma sürecinin nesnel tabanını yok etmiş, ekonomiyi
bir krizden diğerine savurmuştur (Sönmez, 2003:220-224).
1.4.3. Finansal Kesim ve Bankacılık Kesiminin Sorunları
Finansal sistemde ortaya çıkan krizler bankacılık sektöründe de tartışılmaya
başlanmıştır. 1980'lerin başından itibaren çok sayıda ülkede sistemik banka krizleri
meydana geldiği gibi Türkiye’de de gelmiştir. Bankacılık sektöründeki krizlerin en
önemli nedenleri; istikrarsız makroekonomik yapı, bankacılık sektöründe etkin
denetimin olmaması ve gözetim yapılamaması, yasal düzenlemelerin yetersiz olması,
ödemeler sistemi gibi mali altyapı unsurlarının güvenilir olmaması ve risk yönetimi için
gerekli kredi kültürünün oluşmamasıdır (Ataman, 2001:1).
1.5. FİNANSAL KRİZ TEORİLERİ
Finansal krizlerin ortaya çıkış nedenlerini açıklamak için birçok ekonomist farklı
teoriler geliştirmiştir. Ekonomistlerin öne sürdükleri finansal kriz teorileri mensup
18
oldukları okullarında görüşleri sayılmaktadır. Pos Keynesyenci Okul, Yeni Keynesyenci
Okul ve Moneterizm Okulun önerdikleri tedbirler farklı şekilde açıklanmıştır.
1.5.1. Pos Keynesyen Okul ve Finansal Krizler
Post Keynesyen Okul, finansal krizleri Fisher, Charles Kindleberger ve Hyman
Minsky’nin devresel dalgalanmanın sonucu olarak ortaya açıklamışlar. Devresel
dalgalanmanın genişleme döneminin sonucunda finansal krizlerin meydana geldiğini
savunmuşlardır.
1.5.1.1. Fisher Yaklaşımı
Fisher devresel dalgalanmadaki daralmanın nedenini deflasyona ve aşırı
borçlanmaya bağlamıştır. Dalgalanmadaki yükselmeleri yani genişlemesini ise, yeni
buluşlar, değerli madenlerin bulunması karlı yatırım fırsatlarının artmasına yol açan
dışsal bir olay aracılığıyla ortaya çıkmaktadır. Endojen şoklar bu sektörlerde karların
artmasına ve dolayısıyla fiyatların da yükselmesine neden olur ve daha fazla yatırımlar
için teşvik edip sermaye kazancının oluşmasını sağlar. Bu sermaye kazancı, mali varlık
piyasasında bir spekülasyonun ortaya çıkması kadar, sabit yatırımların artmasına da yol
açabilmektedir. Artan yatırımlar borçlanma yoluyla finanse edilmekle birlikte
borçlanmanın artması para arzını artırarak parasal genişlemeye ve fiyatlar genel
seviyesinin artmasına neden olur. Artan fiyatlar ödenmemiş borçların reel değerini
azaltarak daha fazla borçlanmaya teşvik eder. Bu da gelecek dönemdeki borçlanmayı
teşvik ederek aşırı borçluluğa yol açmaktadır. Aşırı borçluluğun olumsuz etkileri;
bireylerin, firmaların ve bankaların sorumluluklarını karşılamak için yeterli miktarda
likit varlıklara sahip olmadıkları zaman ortaya çıkmaktadır ve bu ise zamanla bankacılık
krizine dönüşmektedir. Ekonomi otoritesince gerekli önlemlerin alınmaması durumunda
ise ileriki dönemlerde kriz ve derin bir depresyon ortaya çıkabilmektedir (Çevik,
2005:17-18).
1.5.1.2. Minsky Yaklaşımı
Fisher’in yaklaşımını genişletmiş ve ekonomik genişleme esnasındaki aşırı
borçluluk sorununu açıklamak için kırılganlık kavramını ortaya atmıştır (Çevik,
2005:17-18).
19
Kırılganlık kavramı; bir ekonomide yükümlülüklerin yerine getirilmesi sırasında
ortaya çıkan bazı küçük aksamalar sistemde birbirine bağlı olarak büyük değişimlere
neden olmuyorsa veya olsa bile sistem çok kısa bir zamanda kendini toparlayabiliyor ise
o sistemin sağlam olduğu ileri sürülebilir. Ancak yükümlülüklerin yerine getirilmesi
açısından bazı aksamalar karşısında sistem çok büyük tepkiler veriyorsa ve sistem
kendini toparlayamıyor ise o sistem kırılgan bir yapıya sahiptir denir (Tokucu,
2012:1979). Finansal kırılganlık ve sağlamlık firmaların, hane halkının ve diğer
ekonomik karar birimlerinin gelir akımına ve bilanço dengelerine bağlıdır. Sağlamlılık,
kırılganlık haddi bu karar birimlerinin nakit akımları yani; karlar, ücretler, vergiler,
varlıklardan elde edilen kazançlar ile finansal yükümlülük ile ödeme yükümlülüğünün
arasındaki ilişkiye bağlıdır. Nakit akımları ile ödeme taahhütleri arasındaki karar
birimlerinin finansman yapıları üç sınıf altında incelemek mümkündür: güvenli
finansman, spekülatif finansman ve ponzi finansman (Çevik, 2005:17-18).
Güvenli finansman yöntemini uygulayan karar birimlerinden firmalar, belli bir
dönem boyunca nakit girişleri nakit çıkışlarının üzerindedir. Bu tür firmalar nakit
girişlerindeki beklenmedik düşüşler nedeniyle bazen borçlanmak zorunda kalabilseler
de bu durum istisnaidir ve borçlar asla büyük miktarlara ulaşmaz. Spekülatif finansmanı
benimseyen firmalarda ise, nakit girişlerinin nakit çıkışlarının altında gerçekleşmesi
daha sık rastlanılan bir durumdur. Ticari bankalar ve mevduat bankaları spekülatif
finansman karar birimlerine örnek olarak verilebilir. Bu nedenle spekülatif finansmanı
uygulayan firmalar borçlarını ödeyebilmek için tekrar borçlanmak zorunda
kalabilmektedirler. Ponzi finansmanını uygulayan karar birimleri ise, spekülatif
finansmanda olduğu gibi belli dönemlerde nakit girişleri nakit çıkışlarının altında
kalabilmektedir. Firmalar böyle dönemlerde faaliyetlerine devam edebilmek için
borçlanmak zorunda kalabilmektedirler. Ancak Ponzi finansmanının spekülatif
finansmandan farkı, alınan bu borçlar nedeniyle firmanın toplam ödenmemiş borçlarının
miktarının sürekli artmasıdır (Egül ve Arslan, 2014:24).
Minsky’nin finansal kırılganlık teorisine göre Ponzi ve Spekülatif Finansman
olarak tanımlanan karar birimlerinin sayısının fazla olması ekonominin kırılgan bir
yapıya ve finansal kriz yaşama olasılığının yüksek olmasında etkilidir. Teoriye göre
finansal yapı sağlam olsa da ekonomi kırılgan hale gelecektir. Dolayısıyla Güvenli
20
Finansman olarak adlandırılan firmalar çoğunlukta bile olsa zamanla azalacak,
Spekülatif ve Ponzi Finansmanlar artacaktır. Buna göre Minsky, sorunsuz bir
ekonominin bile zamanla sorunlu hale geleceğini öne sürmektedir (Sönmezay, 2014:7-
8).
1.5.2. Yeni Keynesci Okul Ve Finansal Krizler
Yeni Keynesci okula göre asimetrik bilgi ve kredi tayınlaması krizlerin ortaya
çıkmasında etkilidir.
1.5.2.1. Asimetrik Bilgi
Asimetrik bilgi, finansal bir sözleşmedeki tarafların sahip oldukları bilginin
farklı olması yani iki tarafın aynı bilgiye sahip olmaması halinde ortaya çıkar. Borçlu,
alacaklıya göre daha avantajlıdır. Çünkü borç alanlar yani borçlu, üstlenmek istedikleri
yatırım projeleri hakkında borç verenden yani alacaklıdan daha fazla bilgiye sahiptirler.
Bu durumda borç veren, borçlunun güvenilirliği hakkında bir belirsizlikle karşılaşır.
Asimetrik bilgi yaklaşımına göre finansal kriz, finansal piyasalardaki bilgi akışının
aksadığı ve bu yüzden finansal piyasaların görevlerini yapamadığı bir durumdur.
Finansal piyasalar, fonları en verimli yatırım fırsatlarına etkin bir şekilde kanalize
edemezler (Şen, 1-2). Bunu sonucunda finansal piyasalarda ortaya çıkan tersine seçim
ve ahlaki tehlike problemlerini kötüleştirerek, finansal krizlere neden olan ve ardından
ekonominin yükselişten düşük seviyelere inmesinde temel 5 faktör etkilidir. Bu
faktörler (Sevim, 2012:20-21);
1. Faiz Oranındaki Artışlar: Kredi talebindeki artış veya para arzındaki
azalmalar nedeniyle faiz oranlarındaki yükselme sonucunda iyi kredi
riskine sahip olanlar daha az borçlanma yaparken, kötü kredi riskine
sahip olanlar ise daha fazla borçlanmak isteyeceklerdir. Bu durum tersine
seçim problemini ortaya çıkaracak ve alacaklılar kredi vermek
istemeyeceklerdir. Bu nedenle yatırımlarda bir azalma ve ekonomik
faaliyet düzeyinde düşmeler yaşanır.
2. Hisse Senedi Piyasası Çöküntüleri: Borsa endeksindeki bir düşüş
firmaların net servetlerinin piyasa değerinde büyük azalmalara neden
21
olmaktadır (Çevik, 2005:31-32). Varlık fiyatlarındaki düşüşe bağlı olarak
firmaların öz kaynaklarının piyasa değerinin azalmasına ve bu nedenle
bilançolarda bozulmaya yol açmaktadır. Firmaların öz kaynaklarının
düşmesi, firmaların borç döngüsünde geri ödeyememe riskini taşırken
bilançolardaki bozulma, ters seçim ve ahlaki tehlike sorunlarını artırarak
finansal istikrarsızlığa neden olmaktadır.
3. Belirsizlik Artışları: Bir finans kurumunun iflasından ötürü ekonomik
durgunluk, borsada yaşanan endeks düşmeleri gibi nedenlerden finansal
piyasadaki belirsizliğin artması sonucu piyasadaki bankalar (borç
verenlerin/alacaklıların) yüksek riskli projeleri düşük faizli projelerden
ayırt etmekte zorlanırlar. Bunun sonucunda bankalar tersine seçim
problemi ile karşı karşıya gelir ve çözmekte zorlanır. Bu da bankaları
daha az kredi verme eğilimine yönelterek, yatırım ve toplam ekonomik
faaliyet düzeylerinde azalışlara neden olur (Çevik, 2005:31).
4. Banka Panikleri: Bankaların paniğe girmesindeki en önemli nedenlerin
başında bilanço durumu gelmekte ve bu da bankaların yeterince kaynağı
olamadığı anlamına gelmektedir. Kaynağının olamaması kredi miktarını
azalacaktır. Kredi miktarındaki azalma ise yatırımda ve toplam ekonomik
aktivitede azalmaya neden olmaktadır. Eğer bankadaki bilanço durumu
daha kötü ise bankayı iflasa götürecektir. Bankanın iflasının sonrasında
oluşan panik diğer bankalara da sıçrayarak sağlam bankaların bile iflas
etmesine neden olmaktadır. Birden fazla bankanın iflasına da banka
panikleri denir (Sevim, 2012:21). Banka paniklerinin temel sebebi ise
asimetrik bilgidir. Mevduat sahipleri bir panik durumun da mevduatlarını
kaybetmemek için bankalara hücum eder, mevduat sahipleri güçlü ve
güçsüz bankayı ayırt edemediklerinden güçlü bankadan da mevduatlarını
çeker bunun sonucunda bankalarda kredi vermek için yeterli fonlar
azalır. Ayrıca banka panikleri piyasa faiz oranlarının yükselmesine ve net
servet değerlerinde azalmaya neden olur. Dolayısıyla, ekonomik
faaliyetlerde azalışlar ortaya çıkar.
5. Fiyat Düzeyinde Beklenmeyen Azalmalar: fiyat düzeyindeki
beklenmedik azalış, aynı zaman da firmaların net servetlerinde azalmaya
22
yol açmaktadır. Firmaların borç ödemeleri nominal olarak sabit olduğu
için fiyat düzeyindeki beklenmedik bir azalma, firmaların reel
yükümlülüklerini değerini yükseltmektedir. Dolayısıyla, firmanın net
servet değeri azalmakta bununla birlikte alacaklılar tersine seçim ve
ahlaki tehlike ile karşı karşıya gelmektedir (Çevik, 2005:31).
1.5.2.2. Kredi Tayınlanması Yaklaşımı
Ters seçim ve ahlaki tehlike sorunlarını ortadan kaldırmak için bankaların
kullandıkları bir yöntemdir. Bankalar, geri ödememe ihtimalini göz önüne alarak,
müşterilerinin cari faiz oranından daha fazla kredi kullanmak istemelerine rağmen
belirli bir kredi limiti tayin etmeleri ya da kredi taleplerini geri çevirmeleridir.
Kredi tayınlaması, bankaları daha düşük risk profiline sahip bir işletmeye
nazaran daha yüksek faiz oranı ödemek isteyen bir işletmeye kredi vermek istememesini
ifade etmektedir. Böylece piyasada değişen koşullara uyum fiyatlardan ziyade
miktarlarla sağlanmaktadır. Faizin, kredi arz ve talebi ayarlayıcı olmaması, risk
faktöründen ve belirsizlikten kaynaklanmaktadır. Buna göre artan faiz, kredinin geri
dönüşünü olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle bankalar, riskli projeler için kredi
taleplerini faizi artırarak karşılamak yerine, kredi taleplerini geri çevirmeyi tercih
etmektedirler. Yeni Keynesci literatür ise fon maliyetinden ziyade fon arzını ön plana
çıkarmakta ve dolayısıyla, finansman maliyetinden elde edilememesinden daha çok
kredilerin elde edilememesi önem taşımaktadır (Yiğitbaş, 2012:30).
1.5.3. Moneterizm ve Finansal Krizler
Moneterizm yaklaşımının öncülüğünü yapan Friedman ve Schwartz finansal
krizleri banka paniklerinden dolayı ortaya çıktığını belirtmişlerdir. Friedman ve
Schwartz 1867-1960 yıları arasındaki dönemde Amerika’daki altı parasal kısıtlamadan
dördünü önemli banka panikleriyle ilişkilendirmekte ve banka paniklerini,
mevduatlarındakini nakde dönüştürmeleri konusunda kamunun güveninde ortaya çıkan
azalmalar olarak ele almaktadırlar. Friedmana ve Schwartz finansal krizlerin sebebi
merkez bankasının para stokundaki önemli azalmalara izleyici olarak kalmalarıdır. Eğer
banka paniklerinin yaşandığı dönemlerde para otoritesi, bankaların likidite eksikliğini
karşılamış olsa, bankalar menkul değerlerini tasfiye etmek zorunda kalmayacak ve
23
borçlanmayacaklardır. Böylece, bono piyasasının daha güçlü hale gelmesi ve banka
başarısızlıklarının da sınırlandırılması mümkün olabilecektir (Sevim, 2012:14-15).
24
2. BÖLÜM
FİNANSAL KRİZLERİN TÜRKİYE’YE ETKİSİ
Bu bölümde ilk olarak 2000 yılı öncesinde Türkiye’nin genel durumu incelenmiş
ve Kasım 2000, Şubat 2001 ve 2008 Finansal krizlerin Türkiye’nin ihracatına –
ithalatına, istihdamına, işsizlik üzerindeki etkisine, ekonomik büyümesine ve enflasyona
olan etkisi tek tek ele alınmıştır.
2.1. 2000 ÖNCESİ TÜRKİYE EKONOMİSİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ
Türkiye 1990’lı yıllarda da tıpkı 1970’li yıllarda olduğu gibi koaliasyon
hükümetleri tarafından yönetilmiştir. Türkiye’nin sıcak parayla tanışması 1989-1993
yılları arasında olmuştur. Ocak 1994 krizinden önce Türkiye’deki sıcak para oranı çok
yükseklerdeydi ve Türkiye’ye sıcak para akışı başlar başlamaz enflasyonla
devalüasyonun arasındaki makasın iyice açılmasına, TL’nin değerlenmesine izin
verilmiş bu da iki yıl içerisinde TL’nin dövize karşı %45 oranında değer kazanarak
ihracatın daralmasına neden olmuştur (Somçağ, 2006:37).
1988-1989 yıllarında gerçekleştirilen faizlerin serbest bırakılmasının
zamansızlığı, 1994 krizini hazırlayan en önemli teknik unsur olmuştur. Bu borçlanma
modeline bütçe açıkları kontrol edilmeden geçildiği için, reel faizlerin hızla yükselerek
bütçeyi etkisi altına almasına neden olmuştur. İlerleyen zamanda oluşacak ekonomik ve
mali krizlerin de temelini oluşturmuştur (Özgür ve Yetkiner, 2011:7). 1994 krizi daha
önceki krizlerden farklı olarak bir iç borç krizidir. Dolayısıyla bu krizin kaynağı
1988’lerden gelmektedir.
5 Nisan 1994 kararlarına ülkeyi götüren en önemli sebepler arasında ülkenin
siyasi atmosferin etkisi mevcuttur. Özal’ın ardından ANAP’ta yaşanan krizler ve daha
sonra Tansu Çiller başkanlığında iki azınlık hükümeti denemesi, ardından CHP (Deniz
Baykal) ile koalisyon denemesinin de başarısız olması neticesinde 1995 Aralık’ta erken
secime gidilmiştir. Bütçe harcamaları, o dönemin hükümetlerinin vaatlerinin bir kısmını
yerine getirebilmesi için artırılmış ve bu durum, siyasi otoriteye olan güveni azaltmıştır.
Yani siyasi istikrarsızlık dönemi yaratmıştır (Özgür ve Yetkiner, 2011:8).
25
1900’lı yıllar Türkiye’yi etkileyen dış şoklar Körfez savaşı, Asya krizi ve Rusya
krizi yer alırken; iç faktörlerde ise terör, Marmara depremi ve koalisyon hükümetlerinin
popülist ekonomi politikaları yer almıştır. Dolayısı ile 1990’lı yıllar ‘kayıp yıllar’ olarak
dillendirilmiştir (Kaykusuz, 2014:268).
2.2. KASIM 2000/ŞUBAT 2001 KRİZİ NEDENLERİ VE SONUÇLARI
Kasım 2000/Şubat 2001 finansal krizlerinin bir dizi nedenleri ve sonuçları
vardır. Bu kısım da Kasım 2000/ Şubat 2001 finansal krizlerin ihracata-ithalata,
istihdama, işsizliğe, ekonomik büyümeye ve enflasyona ne tür etkileri olmuş ve hangi
yönde etkilediği araştırılmıştır.
2.2.1. Kasım 2000 Krizi / Şubat 2001 Krizi Nedenleri
Ekim 2000 de %70’lerden %40’lara kadar gerileyen enflasyon oranının daha da
aşağıya çekilmesi mümkündü fakat faiz hadlerindeki düşüş tüketicilerin kredilere olan
talebinin artmasından ötürü talebin genişlemesine neden olmuş ve dolayısıyla talepteki
bu canlanma enflasyonun daha da aşağıya inmesine engel olmuştur.
Türkiye IMF ile gerçekleştirdiği, Aralık 1999 tarihinde 17. Stand-by anlaşması
ile 2000 yılı başından itibaren uygulamaya konmuş ve buradaki temel hedef, süregelen
bir hal almış olan enflasyon sorununu tek haneli rakama düşürmek (Emirkadı, 2005:53-
54) ve sürdürülebilir bir kamu maliye sisteminin oluşturulması ve kalkınma düzeyinin
artırılması olarak belirlenmiştir (Özçelik, 6). Bu anlaşmada döviz kuru çıpaya
bağlanmıştır. Döviz kurunun çıpaya bağlanması ve uluslararası faiz oranındaki
farklılıklar sonucunda Türk bankalarının uluslararası piyasalardan ucuza aldıkları
borçları Türkiye’de TL cinsinden yüksek faiz oranında kredi olarak vermişlerdir
(Bicerano, 2010:72-73). Türk parasının değerlenmesi; iç talepte görülen hızlı canlanma,
ham petrol, doğal gaz gibi enerji fiyatlarındaki artış ve Euro/Dolar paritesindeki
gelişmelerden dolayı ciddi bir dış ticaret açığından kaynaklı cari açık meydana
gelmiştir. İthalat giderlerinin artması, ihracat gelirlerinin azalması ve dış borçların
artmasıyla Kasım 2000’de ekonomik krizin meydana gelmesinde etkili olmuştur
(Özçelik, 6; Apak ve Aytaç, 2009:123).
26
17 Ağustos 1999’de yaşanan Gölcük ve 12 Kasım 1999 Bolu-Düzce
depremlerinden dolayı ekonomi 15 milyar dolar zarara uğramıştır. 1999 yılında yaşanan
bu iki depremin yarattığı zarar sonucunda ülkenin sanayisinde büyük zarar oluşmuş,
işsizlik büyük boyutlara ulaşmış ve ekonomide %6,1 daralma gerçekleşmiştir. Türkiye
bu depremler için 3,8 miyar dolarlık dış kredi taahhüdünü almasına rağmen sadece 47
milyon dolar bağış gerçekleşmiştir (Bayrak ve Kanca, 2011:10-11; Turan, 2011:70-71).
2000 yılının Eylül-Ekim aylarından itibaren yabancı bankaların Türk
bankalarına kredi yollarını kapatacağına dair spekülasyonlar başlamıştır (Yay vd.,
2001:47-48). Dolayısıyla, Kasım ayı başlarında bankacılık kesimine yönelik yeni
düzenlemeler hız kazanmaya başlamış ve bankalar açık pozisyonları kapatma telaşına
girmişlerdir (Turan, 2011:70). Net sermaye çıkışı sonucunda cari işlemler açığının
artması ile bankacılık sektörünün kırılgan yapısı ve uluslararası piyasalardaki
dalgalanmaların da etkisiyle ülke Kasım 2000 krizine girmiştir (Fırat, 2009:551).
6 milyar dolar civarında döviz, Merkez Bankası tarafından satılmış ve rezervler
düşmüştür. Merkez Bankası bu süreçte piyasalara yeteri kadar müdahalede
bulunamamış, programın ön gördüğü gibi, faizlerin artmasıyla Merkez Bankasına döviz
satışı gerçekleşmemiş; tam tersine döviz talebi daha da artmış ve sonuç olarak Kasım
ayı sonunda faizler %1000’lere kadar çıkmıştır. (Apak ve Aytaç, 2009:123).
Bardağı taşıran son damla ise 19 Şubat 2001 tarihinde yapılan Milli Güvenlik
Kurulu (MGK) toplantısında yaşanan gerginliğin, kamuoyuna devlet krizi olarak
açıklanmasıyla mali piyasalar bir anda sarsılmıştır. Spekülatif atak sonucunda yoğun bir
döviz talebi yaşanmıştır (Sungur, 2009:245). Bu siyasi krizi takip eden gün IMKB
endeksinde %14,6 oranında düşüş gerçekleşmiştir. TCMB’den çekilen dövizler
nedeniyle, döviz 5,3 milyar dolar azalarak rezerv 22,6 milyar dolar düzeyinde
gerçekleşmiş, gecelik faiz oranları %7500’e çıkmış ve hazine %144 oranında
borçlanmıştır (Azad, 2011:323).
Krizi başlatan ve kontrol edilmesini güçleştiren sebep, 2000-2002 programının
sabit kur ve Merkez Bankası’nın nezdindeki TL mevduatına dayanan uygulaması,
Merkez Bankası’nın borç veren son mercii fonksiyonunu ortadan kaldırarak
etkinsizleştirmesi olmuştur (Bayrak ve Kanca, 2011:11).
27
Bankacılık sektöründe başlayan 22 Kasım 2000 tarihindeki kriz 19 Şubat 2001
tarihinde döviz krizine dönüşerek ikiz kriz (twin crisses) karakterine bürünmüştür.
2.2.2. Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı
Kasım 2000 ve Şubat 2001 yaşanan bu krizler öncesinde kamu kesiminin artan
bütçe açıkları, bankacılık sektöründeki sermaye eksikliği ve kırılgan yapısı, 2000 yılı
boyunca uygulanmış olan ‘Kur Çapasına Dayalı Enflasyon Düşürme Programın’
yaşanan bu ikiz kriz sonucunda programın sürdürülemez bir hal alması ve güvenin
sarsılması sonuçlarından dolayı uzun soluklu ve yeniden yapılandırmayı içeren 14
Nisan ve 15 Mayıs tarihinde iki aşamada açıklanan yeni bir istikrar programı
uygulamaya konulmuştur (Bağımız Sosyal Bilimciler- İktisat Grubu, 2001:7).
Güçlü ekonomiye geçiş programının ilk zamanki adı ‘ulusal program’ iken daha
sonra ‘Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı’ (GEGP) olarak tanımlanmıştır (Kol ve
Karaçor, 2012:387). Programın üç aşamalı bir süreç olarak uygulamaya konulması
öngörülmüştür:
1. Kriz atmosferinden, etkili ve bağımsız bir yapının varlığı için, Merkez
Bankasının yeni görev tanımı ve bankacılık sistemine ilişkin alınacak
tedbirlerle çıkılması,
2. Faiz ve döviz kuruna istikrar kazandırarak ekonomik aktörlere orta vadeli
bir perspektif hazırlanması
3. Yapısal değişimlerle istikrarlı bir büyümenin sağlanmasıdır (Taşar,
2010:81).
Yukarıdaki maddelerden yola çıkarak GEGP’nin temel amacının, serbest kur
politikasına geçilmesiyle ortaya çıkan istikrarsızlığın ve güven sorununun hızla
giderilmesi için gerekli kamu yönetiminin oluşturulması ve ekonominin yeniden
yapılandırılmasına yönelik altyapının oluşturulması ve bu altyapının sürekli bir hal
almasını sağlanmaktır (Kol ve Karaçor, 2012:387). Bu temel amaca ulaşmanın temel
koşulu ise makroekonomik dengelerin kurulmasıdır. Dengeye ulaşabilmek için,
ekonomide kısa süreliğine bir daralmayı gerektirmekte; bu ise halkın değişik
kesimlerinin fedakârlığını gerekli kılmaktadır. Nitekim GEGP ilk yılı olan 2001 yılı için
millî gelirde %3 düzeyinde bir daralma ve bunu takiben 2002'de %5, 2003'de ise %6
28
artış hızı öngörmektedir (Bağımız Sosyal Bilimciler- İktisat Grubu, 2001:8; Fırat,
2013;304).
Bu program ile daraltıcı maliye politikası ile harcamaların azaltılmasına
geçilmiştir. Vergi tabanının eksiklerine ve vergi adaletsizliğine dair çalışmalar da
yapılmıştır. Vergi oranları enflasyon oranına göre ayarlanmış, vergi gecikme zammı
oranı ise piyasa faiz oranları dikkate alınarak enflasyonla uyumlu şekilde arttırılmıştır.
Vergisini ödemeyen vergi mükelleflerini denetlemek için vergi denetimleri arttırılmıştır
(Fırat, 2013: 305). GEGP aşamaları Tablo 1’de özet şeklinde verilmiştir.
Tablo 1: Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı
Kaynak: SUNGUR, Ocak-Aralık 2009, ss:246
GEGP’de bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılmasına yönelik hukukî
süreçlere ilave olarak; “15 günde 15 yasa” sloganı ile siyasi literatüre giren yasal
düzenlemelerde; telekomünikasyon gibi ağ endüstrileri ve doğal monopollere ilişkin
yapısal düzenlemelere öncelik tanınmıştır. Tarım sektöründe ise; fiyat kontrollerinden
GEGP
UNSURLARI
GEGP
HEDEFLERİ
GEGP
UYGULAMA ARAÇLARI
GEGP
SONUÇLARI
Yapısal
Yenilemeler
TCMB’nin
özerkliği ve piyasa
ekonomisinin
düzenlenmesi
TCMB Kanunu,
doğal tekellere ve ağ endüstrilerine yönelik
düzenleyici kurum
yasaları
Telekomünikasyon, Tütün, şeker Üst
Kurullarının oluşturulması
Bankacılık Sistemi
Reformları
Sağlam
bankacılık sistemi
rasyolarının oluşturulması
Bankacılık kanunu BDDK’nın kurulması,
TMSF’ye işlerlik
kazandırılması
Faiz ve Kambiyo Politikaları
Yatırımcılar için
orta süreli perspektif
sağlanması
Kur sistemleri
Dalgalı kur sistemine
geçilmesi, yönetimli dalgalanma, örtülü kur
çıpasının uygulanması
Ekonomik
Büyüme
Stratejileri
Sıkı maliye politikası, anti-
enflasyonist
yaklaşım,
istikrarlı ekonomik
büyüme
Yüksek Oranlı Faiz
Dışı Fazla, Cari
Açık/Milli Gelir
Oranın kontrolü ve finansmanı
Düşük kur politikasıyla
oluşan cari açığın dış borçlanma rakamlarına
yansıması
29
gelir desteklerine yönelme ve tütün, şeker gibi tarımsal endüstrilerde
düzenleyici/denetleyici kurumlarının oluşumuna önem verilmiştir (Taşar, 2010:83).
Varılmak istenen başka bir nokta bir daha geri dönülmeyecek üzere kamu
yönetiminin ve ekonominin yeniden yapılandırılmasına yönelik temeli oluşturmaktır.
Program artık eski düzene dönmenin mümkün olmadığını belirtmektedir. Çünkü
Program, siyaset ve ekonomiyi birbirinden ayırarak dışa açık bir yapı içerisinde
sürdürülebilirliği sağlamak ve rekabet gücümüzü artırarak, halkının refah düzeyini
yükseltmek ve gelecek kuşaklara istikrarlı güçlü bir ekonomik yapıda ülkeler arasında
söz sahibi daha güçlü bir Türkiye sağlamak temel hedef olarak belirlenmiştir (Kol ve
Karaçor, 2012:387-388).
Dış cari hesap dengesinin, dalgalı kur nedeniyle artan rekabet gücü ve ekonomik
faaliyetlerde gerilemesi sonucunda önemli ölçüde iyileşmesi ve 2001 ile 2002'de genel
olarak dengede olacağı beklenilmekteydi (Yay vd. 2001:49). Ancak, ülkemizde 2001
yılının Mayıs ayında uygulamaya konulan GEGP‘nın çok başarılı olduğunu söylemek
mümkün olmamaktadır. İşsizlik ve cari denge gibi önemli sorunların hala devam ettiği,
2001 yılının sonu gelmesine rağmen programın en son amacını oluşturan kaynak
kullanımında verimliliğin artırılması, rekabet gücünün geliştirilmesi ve bundan dolayı
ekonomide büyümenin, yatırımın ve istihdamın artırılarak halkın refah düzeyinin kalıcı
bir biçimde yükseltilmesi sağlanamamıştır. Bu ilerideki kısımda kapsamlı olarak ele
alınacaktır.
2.2.3. Kasım 2000 Krizinin Sonuçları
2.2.3.1. İhracat-İthalat
1997 yılında ‘Asya Krizi’ ve 1998 yılında ‘Rusya Krizi’nin yaşanması
sonucunda dış talepteki daralma özellikle Rusya Krizi sonucu Türkiye’den hızlı
sermaye çıkışı reel faizlerin yükselmesine neden olmuştur (Osmanlı, 2011:163) İç ve
dış talepteki daralmanın 1999 yılında da devam etmesi ekonomideki olumsuz gidişi
hızlandırmıştır. Ayrıca 1999 yılında yaşanan iki depremin etkisi ile de ekonomi
üzerindeki olumsuz gidiş daha da artmıştır. Tablo 2’de de görüldüğü üzere Türkiye’de
ihracat 1999 yılında 26.587 milyon $ ile %1,4 gerilemiş, ithalat ta %11,4 azalarak
400.671 milyon $ tutarında gerçekleşmiştir.
30
Tablo 2: İhracat-İthalat Ve Dış Ticaretin Değişimi
İhracat (Milyon$) İthalat (Milyon$) Dış Ticaret Hacmi
Yıl Değer
milyon$ Değişim (%)
Değer
milyon$ Değişim (%) Değer milyon$ Değişim (%)
İhracatın İthalatı
Karşılama Oranı (%)
1998 26.974 2,7 45.921 -5,4 72.895 -2,6 58,7
1999 26.587 -1,4 40.671 -11,4 67.258 -7,7 65,4
2000 27.775 4,5 54.503 34,0 82.278 22,3 51,0
2001 31.334 12,58 41.399 24,0 72.733 -11,6 75,7
2002 36.059 15,1 51.554 24,5 87.613 20,5 69,9
2003 47.253 31,0 69.340 34,5 116.593 33,1 68,1
Kaynak: http://www.tuik.gov.tr erişim tarihi: 09.11.2017
Tablo 2’de görüldüğü üzere, 2000 yılında ihracat ve ithalat değerleri 1999 yılına
nazaran artarak ihracat 27.775 milyon $ olmuş ve %4,5 artmış, ithalat ise 54.503 milyon
$ ile %34 artmıştır. Fakat 2000 yılında ihracatın ithalatı karşılama oranı son yirmi yılın
en düşük seviyesine inerek %51 olarak gerçekleşmiş, bu oran 2001 yılında güçlü
ekonomiye geçiş programıyla %75,7’ye yükselmiştir (Apak ve Aytaç, 2009:130).
2001 Yılı Türkiye’nin ekonomisi açısından değerlendirildiğinde en kötü
yıllardan biri olduğu söylenebilir. Türkiye ekonomisi 2002 yılında krizin etkilerini
atlatma yönünde önemli adımlar atmış; 2003 yılından itibaren küreselleşmenin etkisiyle
güçlü bir büyüme dönemine girmiştir. Makroekonomi istikrarı sürekli kılacak,
ekonomiyi esnek, etkin ve üretken bir yapıya kavuşturacak yapısal reformlarla beraber
uygulamaya konulan sıkı para ve maliye politikaları, ekonomide güven ve istikrarı
büyük oranda sağlamıştır (Acar, 2013:16-17).
Aşağıdaki Grafik 1‘de ihracat ve ithalat değerlerini tek grafik üzerinde
görünümü verilmiştir. İthalat kriz dönemleri haricinde, sürekli bir artış içerisindedir.
İhracat ise kriz dönemlerinde dalgalanma yaşamadan sürekli artmıştır. Dış ticaret hacmi
gerek ithalat gerekse ihracattaki artışlara bağlı olarak sürekli artarken, dış ticaret dengesi
de sürekli açık vermiştir. (Saatcioglu ve Kutlu, 143). Türkiye’de dış ticaret
bilançosunun sürekli acık vermesinin nedeni, ithalat artışının ihracat artışından fazla
31
olması, Grafik 1’de de görüldüğü gibi 1998-2003 yıları arasında Türkiye’nin ithalat
değerleri ihracat değerinden hep yüksek olarak gerçekleşmiştir. Bunun nedenlerini:
Türkiye’nin yatırım ve ara mallarına olan gereksinimin hep artması, ihracat pazar
büyüme oranının ithalat pazar büyüme oranına karşın daha az büyümesi ve TL’nin reel
olarak yabancı paralar karşısında değerinin artması şeklinde belirtilmiştir (Çoban,
2010:187).
Grafik 1: İhracat (Milyon$) / İthalat(Milyon$)
Kaynak : http://www.tuik.gov.tr
2.2.3.2. İstihdam
Türkiye bugüne kadar yaşamış olduğu krizlerden almış olduğu darbeleri kolay
kolay atlatamadığından ve istikrarsızlıktan bir türlü kurtulamamış olmasından dolayı
istihdamı artırılabilmek için daha fazla çaba harcamak zorunda kalmıştır. İstihdam oranı
Tablo 3’ te görüldüğü üzere 1998 yılında %49,2 iken bu krizden sonra iki yıl geçmesine
rağmen eski düzeye getirilememiş aksine daha da düşmüştür (Kol ve Karaçor,
2012:392).
Türkiye’de işgücü piyasası yapısının anlaşılması için işgücüne katılımın yanı sıra
sektörlere göre istihdamın nasıl değiştiği önem taşımaktadır. Tablo 3’te görüldüğü üzere
ekonomideki yapısal değişime paralel olarak imalat sanayi ve toplum hizmetleri, sosyal
ve kişisel hizmetler kesimindeki istihdam giderek yükselmektedir. Buna bağlı olarak
Tarım, Ormancılık, Avcılık ve Balıkçılık sektöründe istihdam edilen 1998 yılında 9.039
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
1998 1999 2000 2001 2002 2003
Yıllara Göre İthalat (Milyon $)(Yıllık) Yıllara Göre İhracat (Milyon$)(Yıllık)
32
kişi iken 2000 ve 2001 yıllarında finansal krizler nedeniyle düşüş yaşanmıştır. Bunun
nedeni sanayileşme sürecinde tarımın, ormancılık, avcılık ve balıkçılığın toplam katma
değer içerisindeki oranı azalırken kırsal kesimden kentlere doğru kaymaları ve tarım
dışı işgücüne yönelmeleridir. Tablo 3’teki hizmetler sektörü incelendiğinde istihdam
edilen kişi sayısında ki artışın tarım ve madencilik sektörlerine nazaran daha istikrarlı
olduğu gözlemlenmektedir.
Tablo 3: İstihdamın Sektörlere Dağılımı (+15 yaş)
Yıllar
Tarım, Ormancılık, Avcılık ve
Balıkçılık (bin)
Madencilik ve Taş Ocağı (bin)
İmalat Sanayi (bin)
Toplum Hizmetleri, Sosyal ve Kişisel Hizmetler (bin)
İstihdam oranı (%)
1998 9.039 148 3.463 3.186 49,2
1999 8.856 134 3.555 3.309 48,7
2000 7.769 81 3.638 3.044 46,7
2001 8.089 98 3.581 3.083 45,6
2002 7.458 120 3.731 3.303 44,4
2003 7.165 83 3.663 3.359 43,2
Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler, 1923 – 2013, ss:126-133
2.2.3.3. İşsizlik
Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizleri Türkiye’de yaşanan en ağır krizlerden biri
olarak ülke ekonomi tarihine geçmiştir. Bu dönemde istikrarsız olan yapıya ek olarak
işverenlerin çalışanları işten çıkarması, birçok işyerinin kapanması gibi nedenlerden
dolayı işsizlik süregelen bir hal almış olmakla beraber kriz sadece işgücü talebinin
kısılmasına sebep olarak işsizlik yaratmakla kalmamış, kişilerin çeşitli sebeplerden
işgücü arzından çekilmesine de sebep olmuştur. Aşağıdaki Tablo 4’te görüldüğü üzere
işsiz kişi sayısı 1998 de 1.607 kişi iken 2000-2001 finansal krizinden sonra 2002’de
33
Tablo 4: İşgücü Durumuna Göre Kurumsal Olmayan Nüfus
Yıllar İşgücü (Bin) İşgücüne Dahil Olmayan (Bin)
İşgücüne
Katılma Oranı (%)
İstihdam Edilen (Bin)
İşsiz (Bin) İşsizlik Oranı (%)
1998 23.385 20.911 52,8 21.779 1.607 6,9
1999 23.878 21.433 52,7 22.048 1.830 7,7
2000 23.078 23.133 49,9 21.581 1.497 6,5
2001 23.491 23.667 49,8 21.524 1.967 8,4
2002 23.818 24.223 49,6 21.354 2.464 10,3
2003 23.640 25.272 48,3 21.147 2.493 10,5
Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler, 1923 – 2013, ss.126
2.464, 2003’de ise 2.496’e çıkmıştır. Krizin sektörler üzerinde bıraktığı tahribat
sonunda istihdam edilen kişi sayısında da düşüş yaşanmıştır.
Türkiye’de yaşanan 2000/2001 krizlerinden öncede yüksek olan işsizlik oranı
finansal krizin peşinden daha da yüksek bir seviyede dengelenme riskini içinde
barındırmıştır. Tablo 4 ’te de görüldüğü üzere Türkiye’nin yıllık işsizlik oranının en
düşük değere %6,5 ile 2000’de ulaştığı, 2001 krizi ile birlikte yükselişe geçerek 2003’te
%10,5 ile tavan yaptığı görülmektedir. Bu durum iki maddede açıklanmaktadır. İlki,
işgücü piyasalarında krizin etkileri çok uzun süreli olmakta ve yükselen işsizlik oranları
kolayca eski düzeyine dönmemektedir. İkincisi ise 2001 yılında Güçlü Ekonomiye
Geçiş Programın işsizlik oranları göstergelerinde iyileşme sağlayamamış olması ve
tarımdan çözülen işgücünün, sanayi ya da hizmet sektörleri tarafından istihdam
edilememiştir (Öz, 2010:3-4; Kol ve Karaçor, 2012:392).
2.2.3.4. Ekonomik Büyüme
Ekonomik büyüme, üretim hacmindeki dönemler itibariyle ki bu genelde bir yıllık
bir dönemi kapsayan artış ve dolayısıyla da refah seviyesinin ne kadar yükseldiğini
yansıtmaktadır. Artış göstergelerinden önemlilerinden biri de Gayri Safi Yurtiçi
Hasıla’daki (GSYİH) değişmedir. Ekonomik büyüme hem gelişmiş ülkeler hem de
gelişmekte olan ülkeler bakımından da önem arz eden bir konudur. Ekonomik
büyümeye, gelişmiş ülkeler reel GSYİH’nın yıllar itibariyle değişimine önem verirken,
34
gelişmekte olan ülkeler ise ekonomik büyüme kavramından daha çok, ekonomik
kalkınma kavramına önem vermektedir. Ekonomik kalkınma, ekonomik faaliyetleri
kapsadığı gibi; toplumsal refahı yükseltir, dolayısıyla sosyal ve siyasal gibi alanları da
kapsamaktadır. (Özel, 2012:64).
Türkiye ekonomisindeki TUİK verilerine göre kişi başına GSYİH ($) yıllık,
olarak verilmiş ve 1999 krizinden sonra yükselme eğilimi göstermeye başlamış fakat
Kasım 2000 ve hemen ardından Şubat 2001 krizinin yaşanması ekonomik büyüme
oranını aşağıya çekmiştir. Buna karşın Şubat 2001 krizi sonrası Türkiye ekonomisi uzun
süren bir genişleme dönemine girmiştir. Türkiye’de 2001 krizi sonrası daha yüksek ve
istikrarlı ekonomik büyümenin yaşandığı bir dönem olmuştur. Grafik 2’de de görüldüğü
üzere, 1999 yılında Kişi Başına GSYİH 4000 $, 2000 yılında 4500 $ civarında iken
2001 yılında 3000 $ civarına gerilemiş, 2001 yılı sonrası 2002 ve 2003 yıllarında ise
hızla yükselmiştir.
Grafik 2:GSYİH-Kişi Başına GSYİH ($) Yıllık
Kaynak: http://www.tuik.gov.tr
Tablo 5’te görüldüğü üzere 2000 yılında cari fiyatlarla %57,11 olarak gerçekleşen
büyüme oranı 2001 yılında %42,2 oranında gerilemiş ve %14,91 daralma yaşanmıştır.
Sabit fiyatlarla ise bu oran 2000 yılında %5,3 iken %12,3 daralarak %7 olarak
gerçekleşmiştir. 2001 yılı sonrası büyüme, ekonomide alınan tedbirler sonucunda 2001
yılına oranla özellikle 2002-2003 yılları arasında yüksek büyüme oranları elde ederek
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
5000
1998 1999 2000 2001 2002 2003
35
cari fiyatlarla 2002 yılında %44, 2003 yılında ise %28,2 sabit fiyatlara göre ise 2002
yılında %4,8 2003 yılında ise %4 olarak gerçekleşmiştir.
Kişi başına düşen GSYİH ise, Tablo 5’te de görüldüğü üzere cari fiyatlarda kriz
etkisini görmezken sabit fiyatlarda 2000 yılında 1.127 TL iken 2001 yılında 1.048
TL’ye gerilemiştir. Fakat bu değerler 2002 ve 2003 yıllarında yükselmeye başlamıştır.
Tablo 5: Kişi Başına Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
Cari Fiyatlarla Sabit (1998) Fiyatlarla
Yıl Yıl Ortası
Nüfus (Bin)
TL Gelişme Hızı
(%)
TL Gelişme Hızı
(%)
1998 62.464 1.124 - 1.124 -
1999 63.364 1.651 46,9 1.071 -4,7
2000 64.269 2.593 57,1 1.127 5,3
2001 65.166 2.686 42,2 1.048 -7,0
2002 66.003 5.310 44,0 1.099 4,8
2003 66.795 6.809 28,2 1.143 4,0
Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler, 1923 – 2013, ss.639
Türkiye’nin içinde bulunduğu bu büyüme sürecinin yeterince istihdam
yaratmadığı görülmektedir. Ekonomik büyüme 2002 ve 2003’te yükselim
içerisindeyken işsizlik oranlarının 2002’de %10,3 2003’te ise %10,5’tir. Görüldüğü
üzere 2001’de uygulamaya konulan güçlü ekonomiye geçiş programı işsizlik üzerinde
etkin olamamıştır.
2.2.3.5. Enflasyon
1998 yılındaki enflasyonu, 1997 yılında ortaya çıkan tarım destekleme fiyatları,
maaşlardaki artışlar ve kamu açıkların artması etkilemiştir. 1998 yılında özel sektörün
enflasyonun düşmesine yardımcı olmadığı düşünülerek, 1999 yılında kamu sektöründen
daha az zam yapılmıştır. Yani enflasyonu artıran tekrar kamu sektörü olmuştur.
36
Tablo 6: Enflasyonun Değişimi (Aylık Yüzde Değişimi)
TÜKETİCİ FİYAT ENDEKSİ (TÜFE)
Oca
k
Şubat
Mar
t
Nis
an
May
ıs
Haz
iran
Tem
muz
Ağust
os
Eylü
l
Ekim
Kas
ım
Ara
lık
1998
7,22 4,42 4,3 4,66 3,5 2,43 3,36 3,95 6,72 6,05 4,29 3,29
1999
4,8 3,17 4,05 4,87 2,94 2,94 3,82 4,21 5,99 6,33 4,20 5,95
2000
4,86 3,70 2,92 2,32 2,22 2,22 2,25 2,17 3,07 3,10 3,71 2,47
2001
2,51 1,80 6,07 10,33 5,05 5,05 2,39 2,94 5,89 6,07 4,23 3,22
2002
5,32 1,72 1,19 2,06 0,58 0,58 1,44 2,18 3,48 3,29 2,91 1,64
2003
2,59 2,26 3,10 2,09 1,58 -0,17 -0,37 0,15 1,90 1,42 1,61 0,88
ÜRETİCİ FİYAT ENDEKSİ (TEFE)
1998
6,5 4,6 4,0 4,0 3,3 1,6 2,5 2,4 5,3 4,1 3,4 2,5
1999
3,6 3,4 4,0 5,3 3,2 1,8 4,0 3,3 5,9 4,7 4,1 6,8
2000
5,8 4,1 3,1 2,4 1,7 0,3 1,0 0,9 2,3 2,8 2,4 1,9
2001
2,3 2,6 10,1 14,4 6,3 2,9 3,3 3,5 5,4 6,7 4,2 4,1
2002
4,2 2,6 1,9 1,8 0,4 1,2 2,7 2,1 3,1 3,1 1,6 2,6
2003
5,6 3,1 3,2 1,8 -0,6 -1,9 -0,5 -0,2 0,1 0,6 1,7 0,06
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı
Yine bu dönemde de bütçe açıklarının artması, devletin iç borcu 25 milyar $ civarında
olması ve sorun borcun miktarından ziyade ödeme süresindendir. Çünkü devlet bir yıl
içinde milli gelirin %30 u kadar iç borçlanmaya başvurmak zorunda kalmış ve yine
Türkiye borçlarını yüksek faizle alınan borçlarla kapatmaya çalışmıştır. Enflasyon
tekrar yükseliş sürecine girmiştir (Aydoğan, 2004:96). Bu olumsuzlukların giderilmesi
için 9 Aralık 1999 yılında IMF ile Stand-by anlaşması imzalanmıştır. Tablo 6’da da
görüldüğü gibi TÜFE Aralık 1999’da %5,95 iken Ocak 2000’de %4,86, TEFE ise
Aralık 1999’da %6,8 iken Ocak 2000’de %5,8 olarak gerçekleşmiştir. Yani istenilen
37
başarı sağlanamamış fakat enflasyonist beklentilerin kırılmasında önemli gelişmeler
gerçekleştirmiştir.
2000 ve 2001 krizlerinden sonra 2001 Mayıs ayında uygulamaya koyulan
GEGP, 2002 yılı sonrasında TEFE ve TÜFE oranlarında düşüş yaşanmıştır. 2002 Ocak
aylık yüzde değişimine göre TÜFE %5,32, TEFE %4,2 en yüksek oranlardı. Ocak
ayından sonra Tablo 6’da da görüldüğü gibi diğer aylarda daha düşük oranlarda değişim
yaşanmış ve böylece 2001 yılının Mayıs ayında uygulanan GEGP olan güven artmış ve
enflasyon ile mücadelede önemli bir adım atılmıştır.
2.3. 2008 KRİZİNİN NEDENLERİ VE SONUÇLARI
Bu kısımda ABD’de başlayıp küreselleşmenin etkisi ile diğer ülkeleri de etkisine
alan 2008 krizinin nedenleri ve sonuçlarına değinilmiştir.
2.3.1. 2008 Finansal Krizinin Temel Nedenleri
2008 küresel finansal krizinin ayak sesleri 2006 yılının 2. Çeyreğinde konut
piyasasındaki bozulmalarla duyulmaya başlamıştır (Osmanlı, 2011:325). 2007’de banka
ve finansal kurumlar iflas etmiş ve özellikle de ABD’nin dev yatırım bankalarından
olan ve köklü bir geçmişe sahip bulunan Lehman Brothers’in 2008 yılının üçüncü
çeyreğin başında tarihin en yüksek borç rakamı olan 613 Milyar USD ile iflasını
açıklamasıyla ülkeleri etkisi altına almıştır (Altuntepe, 2013:133-134; Turgan,
2013:232). Diğer ülkeleri etkisi altına almasının nedeni, Euro’nun Avrupa Birliği’nin
resmi para birimi olarak kabul edilmesinden sonra Avrupa Birliği üyesi ülkeleri
alışveriş içerisinde olmalarından dolayı, yaşanan ekonomik olumlu veya olumsuz her
türlü işlemin sonucu bütün ülkelerde hissedilmeye başlamasıdır. Dolayısıyla 2008 krizi
küresel özellikli bir krizdir (Turgan, 2013:233).
Tablo 7’de görüldüğü üzere 2008 küresel krizi başta mortgage krizi olarak ortaya
çıksa da ileride likidite krizine dönüşmüştür. ABD ilk olarak 2007 Temmuz’da
subprime kredilerinin geri ödenmemesi veya ödenememesiyle piyasa şoka girmiştir.
Yatırımcılar zarara uğramışlar ve risk almaktan kaçınmışlardı. Dolayısıyla kredi riskleri
yeniden fiyatlanmış ve yatırımcılar ellerindeki nakit varlıkları satmışlardır. Yatırımcılar
varlığa dayalı finansman bonosu almakta isteksiz davranmışlar, kısa vadeli finansman
38
talepleri nedeniyle bankalar talepleri karşılamak için nakit tutmaya başlamışlardır. 3
aylık LIBOR (kısa vadeli borçlanma için birbirlerine uyguladıkları referans faiz oranı)
oranları yükselmiş, borçlanma maliyetleri etkilenmiş, dönem faizlerini yükseltmiş ve
bankalar kısa süreli borçlanmaya devam etmiştir. Yeni kredi kullanıcıları için şartlar
güçleşmiştir. Avrupa Merkez Bankası, FED (Amerikan Merkez Bankası) ve BOE
(Japonya Merkez Bankası) gecikmeli olarak acil likidite sağlamıştır. Piyasalarda ani
panik alım satımlarına neden olmuş ve başta mal piyasaları olmak üzere diğer piyasaları
da negatif etkilemiştir. Faiz indirimleri ile tedbir almaya çalışan ABD piyasalardaki
olumsuzluğun devam etmesi üzerine maliye politikası uygulamaları ve çeşitli
düzenlemelerle, dalgalanmanın olumsuz etkilerini ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Fakat
denetleyici yapının eksiklikleri finansal kurumları etkilemiş ve mortgage kredi krizi
olarak bilinen global kriz, bir likidite krizine dönüşmüştür (Demir vd., 2008:1; Alptekin,
2009:14-15).
Kısacası konut kredilerinde meydana gelen bu olumsuzluklar küresel finansal krizin
kıvılcımı olmuştur. Bankacılık sektörüne sıçramış ve diğer piyasaları da etkisi altına
almıştır. Bunun yanı sıra finansal piyasalardaki denetim eksikliği, zayıf risk yönetimi,
borçlanma oranlarının artışlar, kredi derecelendirme kuruluşlarının yapısal eksiklikleri
ve bu eksiklerin neden olduğu aksaklıklar, uygulanan ekonomi politikalarındaki
istikrarsızlıklar ve birçok ülkenin ödemeler bilançosundaki dengesizlikler küresel
finansal krizin en önemli nedenleri arasında gösterilmiştir (Bostan ve Bölükbaşı,
2016:5).
39
Tablo 7: Mortgage Kredi Krizinin Likidite Krizine Dönüşüm Süreci
2007 Temmuz 2007 Ağustos 2007 Eylül 2007/C4 ve Sonrası
Subprime/Kredi krizi Likidite Krizi Kredi ve Likidite Krizi Devam Ediyor
*Piyasalar subprime kredi ödemelerinin
yapılmamasıyla şoka
girdi.
*subprime kredilerine
dayalı finansal ürünler
tekrar değerlendirildi
*Yüksek profili olan
yatırımcılar zarar kaydetti.
*Yatırımcılar riskten
kaçınmaya başladı.
*Kredi riskleri
yeniden fiyatlandı.
*Yatırımcılar nakit
varlıklarını sattı.
*İlk kredi sorunları sonuçlarını
göstermeye başladı.
*Risk iştahı azaldı.
*Yatırımcılar varlığa
dayalı finansman bonosu almakta
isteksiz davrandı.
*Kısa vadeli
finansman talepleri
oluştu.
*Bankalar talepleri
karşılamak için nakit
tutmaya başladı.
*3 aylık LIBOR
oranları yükseldi.
*Borçlanma
maliyetleri etkilendi.
*Likidite açığı devam etti
*Bankalar hala kısa vadeli borçlanmaya
devam etti ve dönem
faizlerini yükseltti.
*Yeni kredi
kullanıcıları için
koşullar sıkılaştırıldı.
*Avrupa Merkez
Bankası, FED ve BoE
gecikmeli olarak acil likidite sağladı.
*FED Faizleri %0,5
puan indirdi
*Yüksek dönem faizleri.
*Spekülatif davranışlar kredi
kullananları olumsuz
etkiledi.
*Tüketiciden
kaynaklanan riskler
azaldı.
*Merkez bankası
yardımlarını tahmin
etmek kolaylaştı
Kaynak: Demir vd., 2008:1
2.3.2. 2008 Finansal Krizi Sonucu Ortaya Çıkan Sonuçlar
2006 yılının 2. çeyreğin de emlak sektöründeki sorunlarla kendini göstermeye
başlayan 2008 yılının sonlarında küresel çapta kendini hissettiren bu kriz, ekonomisi
dışa açık olan, öncelikle Gelişmiş Ülkeler (GÜ) olmak üzere Gelişmekte Olan Ülkeleri
(GOÜ) de etkisi altına almıştır. Krize; siyaset, sermaye ve emekçilerin ilk tepkileri
Türkiye’de farklı olmuştur. Siyaset çevreleri, belki olayı derinlemesine algılamayarak,
belki de toplumsal morali bozmamak adına, krizin Türkiye’yi fazla etkilemeyeceğini
ileri sürmüşlerdir. Özgür ve Yetkiner kitabında bu duruma karşı karar alıcıların
tepkilerini şu şekilde belirtmiştir (Özgür ve Yetkiner, 2011:31):
40
Türkiye ekonomisi çok güçlüdür, küresel kriz Türkiye’yi etkilemez,
Cari açık finanse edildiği sürece sorun yoktur, Türkiye bunu başarıyor,
Finansal kaynak sorunu sermaye hareketleri ile çözülür,
Yurt içinde kaynak yaratmak kolaydır. Bunun için talep esnekliği düşük
malların fiyatlarının arttırılması yeterlidir.
Bankacılık sektörü sağlamdır. Sermaye yeterliliği yüksektir.
Çalışmanın devamında, 2008 finansal küresel krizin; Türkiye ihracatına-ithalatına
ve dış ticaretine, istihdam durumuna, işsizlik durumuna, ekonomik büyümeye ve
enflasyona etkisi incelenmiştir.
2.3.2.1. İhracat-İthalat
Türkiye ekonomisinin iç etmenlerden kaynaklı olmamasına rağmen Türkiye’nin
dış ticareti, krizde derin etkilenen ülkelerle bağlantılı olması nedeniyle 2008’in son
çeyreğinden itibaren Türkiye’yi önemli ölçüde etkilemiştir. Özellikle dış ticaret
sektörleri, dış piyasalardaki talep daralmasının etkisiyle, krizden son derece
etkilenmişlerdir.
Tablo 8’de görüldüğü üzere 2004-2012 yılları arasında Türkiye’nin ihracatı
yaklaşık olarak 2,5 kat artmış 2004 yılında 63.167 milyon $ olan ihracatımız 2012
yılında 15.246 milyon $’a yükselmiştir. İhracat hacmimiz ilk defa 2007 yılında 107.272
milyon $ seviyesine ulaşmış ve 2008 yılında bu değer 132.027 milyon $ yükselmiştir.
Fakat 2008 küresel kriz sonrası, 2009 yılında ihracatımız da %22,6 daralma yaşanmış
ve 102.143 milyon $ olarak gerçekleşmiştir. 2010 yılından itibaren ihracatımızdaki artış
devam etmiş 2012 yılında 152.462 milyon $’a ulaşmıştır.
İthalatımız da ise 2004 yılından 2008 yılına kadar yükselme devam etmiş, 2008
yılında Türkiye’de ithalatı 201.964 milyon $ iken 2009 yılında 140.923 milyon $’a
gerilemiş ve %30 daralma yaşanmıştır. Bu daralmanın nedeni olarak AB ülkelerinden
yapılan ithalattaki talebin düşmesinden kaynaklanmaktadır. 2012 yılında Türkiye
toparlanmaya başlamış ihracat yükselerek 152.462 milyon $ ve ithalat azalarak 236.545
milyon $ olarak gerçekleşmiş, ihracatın ithalatı karşılama oranı da %64,5’e
yükselmiştir.
41
Tablo 8: İhracat-İthalat Ve Dış Ticaretin Değişimi
İhracat (Milyon$) İthalat (Milyon$) Dış Ticaret Hacmi
Yıl Değer Milyon
($) Değişim (%)
Değer Milyon ($)
Değişim (%) Değer Milyon
($) Değişim (%)
İhracatın İthalatı
Karşıma Oranı
2004 63.167 33,7 97.540 40,7 160.707 37,8 64,8
2005 73.476 16,3 116.774 19,7 190.251 18,4 62,9
2006 85.535 16,4 139.576 19,5 225.111 18,3 61,3
2007 107.271 25,4 170.063 21,8 277.334 23,2 63,1
2008 132.027 23,1 201.964 18,8 333.991 20,4 65,4
2009 102.143 -22,6 140.923 -30,2 243.071 -27,2 72,5
2010 113.883 11,5 185.544 31,7 299.428 23,2 61,4
2011 134.907 18,5 240.842 29,8 375.748 25,5 56,0
2012 152.462 13,0 236.545 -1,8 389.007 3,5 64,5
Kaynak: http://www.tuik.gov.tr erişim tarihi 29.11.2017
Türkiye’nin dış ticaret hacmi Tablo 8’de görüldüğü gibi 2004 yılından itibaren
sürekli bir artış içerisindedir. 2007 krizi öncesinde 225.111 milyon $, 2008 yılında
333991 milyon $’a ulaşmıştır. Dış ticaret açıklarının sürdürülebilirliği konusunda büyük
endişeler duyulmuştur. 2008 yılının son aylarından itibaren ithalatın ihracattan daha
hızlı düşmesi petrol fiyatlarındaki azalış ile birlikte dış ticaret dengesini olumlu yönden
etkilemiştir. 2009 yılının ithalatındaki daralma %30 iken, ihracattaki daralma %22,6
olarak gerçekleşmiştir. Tablo 8’de görüldüğü gibi 2011 yılında, Türkiye’nin dış ticaret
hacminde küresel kriz sonrasında en yüksek değişim oranı %25,5 olarak
gerçekleşmiştir.
Grafik 3’te 2004-2012 yılları arasında Türkiye’nin ihracat ve ithalat değerlerine
bakıldığında Türkiye’nin ihracatındaki artışa rağmen ithalatın da devamlı olarak arttığı
görülmektedir. Türkiye’nin yapmış olduğu ithalat miktarının ihracat miktarından hep
yüksek olması ihracatın ithalatı karşılama oranını da bozmaktadır. Sadece 2009
yılındaki ithalat miktarındaki düşüşün ihracattan daha yüksek olmasıyla ihracatın
42
ithalatı karşılama oranı %72,5’e yükselmiştir. Daha sonraki yıllarda ise ihracatın ithalatı
karşılama oranında tekrar düşüşler yaşanmıştır.
Grafik 3: İhracat Ve İthalat Değerinin Karşılaştırılması
Kaynak: TUİK Verilerinden Derlenmiştir
2.3.2.2. İstihdam
2008 küresel krizi, ilk olarak mali piyasalarda başlamış, daha sonra reel sektörü
de etkisi altına almıştır. Yatırımların azalmasına, ekonomide güvensizliğin artmasına
sebep olmuş, dolayısıyla yatırım, üretim ve tüketim seviyesinin düşmesine neden
olurken binlerce insanın işlerini kaybetmelerine ve küresel çapta istihdam şoklarına
neden olmuştur. Reel kesimindeki bu daralma özel sektörde birçok alanda krizle
savaşmak ve krizden en az hasarla kurtulmak için maliyetlerini minimize etmek için,
harcamalarını kısarak, yatırımlarını geciktirmekte ve çalıştırdığı işçi sayısını
azaltmaktadır (Öksüz ve Teyyare, 2010:147).
Tarım, ormancılık, avcılık ve balıkçılık sektörü 2004 yılından 2008 yılına kadar
hep bir düşüş yaşanırken 2008 küresel kriz sonrası, 2004 yılında çalışan kişi sayısından
bile fazla bir rakama ulaşarak 5.254 kişiye ulaştığı ve izleyen yıllarda da artış trendinin
olduğu Tablo 9’da görülmektedir. Bu da sektörlerdeki daralma sonucu insanların tarım,
ormancılık, avcılık ve balıkçılık sektörüne yöneldiğini göstermektedir.
0
50.000
100.000
150.000
200.000
250.000
300.000
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
İhracat Değeri Milyon($) İthalat Değeri Milyon($)
43
2000 ve 2001 finansal krizden 2008 yılına kadar madencilik ve taş ocağı
sektöründeki istihdam artış içerisindeyken küresel kriz sonrasında ise düşüş yaşanmış
ve 103 bin kişiye gerilemiştir. Küresel kriz imalat sanayi ile toplum hizmetleri, sosyal
ve kişisel hizmetler sektöründeki istihdam üzerinde etkisi görülmemiştir. Krizden sonra
artış devam etmektedir.
Tablo 9: İstihdamın Sektörel Dağılımı (+15 yaş)
Yıllar
Tarım, Ormancılık,
Avcılık ve Balıkçılık (bin)
Madencilik ve Taş Ocağı (bin)
İmalat Sanayi (bin)
Toplum Hizmetleri, Sosyal
ve Kişisel Hizmetler (bin)
İstihdam oranı (%)
2004 5.713 97 3.742 3.169 41,3
2005 5.154 110 3.994 3.349 41,5
2006 4.907 118 4.066 3.462 41,5
2007 4.867 128 4.088 3.579 41,5
2008 5.016 115 4.235 3.664 41,7
2009 5.254 103 3.949 3.682 41,2
2010 5.683 114 4.215 590* 43,0
2011 6.143 125 4.367 693* 45,0
2012 6.097 113 4.420 808* 45,4
Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler, 1923 – 2013, ss:126-133
Not: (*)2009’dan sonra Toplum Hizmetleri, Sosyal ve Kişisel Hizmetleri (bin) değerlerinin yerine hizmet sektörünün
geniş kollara ayrılmasıyla ‘İnsan Sağlığı Ve Sosyal Hizmet Faaliyeti (Bin)’ verilerini kullandım.
2.3.2.3. İşsizlik
ABD de başlayan mortgage krizi her ülke için farklı sonuçları doğurmuştur.
Genel itibariyle krizlerin en son aşamasında işgücü piyasaları etkilenmektedir. İşgücü
piyasaları diğer sektörlerin toparlanması gibi daha çabuk toparlanması söz konusu
olmamaktadır. Krizin işgücü piyasalarındaki etkileri uzun zamanlı olmakta ve artan
işsizlik oranları kolay bir şekilde eski düzeyine dönmemektedir (Öksüz ve Teyyare,
2010:147). Mortgage Krizin dünyada etkisinin en fazla görüldüğü 2008, 2009 ve 2010
yıllarında Türkiye işsizlik oranları 2000 ile 2012 dönemleri arası en yüksek seviyeye
ulaşmıştır. Tablo 10’da da görüldüğü gibi 2008, 2009 ve 2010 yıllarında sırasıyla
44
işsizlik oranları %11, %14 ve %11,9 rekor seviyelere çıkmıştır. 2011 ve 2012 yıllarında
ise işsizlik oranı tek haneli rakama düşmüştür.
Türkiye’de işgücüne katılma oranları Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü
(OECD) ortalamasının oldukça altındadır. OECD ülkelerinde ortalama işgücüne katılma
oranı %68-70 düzeyinde iken, Türkiye’de iş gücüne katılma oranları bu düzeyin altında
kalmıştır (Aydemir, 2013:119). Türkiye’de işgücüne katılma oranı 2004-2012 yılları
arasında yükselme eğilimi gösterse de hiçbir zaman %68-70 düzeyine ulaşamamıştır.
Tablo 10’da görüldüğü gibi, işgücüne katılma oranının en düşük 2007 yılın da bu oran
%46,2 iken en yüksek olduğu yıl 2012’de %50 oranında gerçekleşmiştir. İşsizlik
oranlarının düşük olmasında iş bulma ümidini kaybetmiş ve dolayısıyla herhangi bir işte
çalışmaya hazır ancak iş aramayan bireyleri kapsamamaktadır.
Tablo 10: İşgücü Durumuna Göre Kurumsal Olmayan Nüfus
Yıllar İşgücü (Bin) İşgücüne Dahil Olmayan (Bin)
İşgücüne Katılma Oranı
(%)
İstihdam Edilen (Bin)
İşsiz (Bin) İşsizlik Oranı
(%)
2004 22.016 25.527 46,3 19.632 2.385 10,8
2005 22.455 25.905 46,4 20.067 2.388 10,6
2006 22.751 26.423 46,3 20.423 2.328 10,2
2007 23.114 26.879 46,2 20.738 2.376 10,3
2008 23.805 26.967 46,9 21.194 2.611 11,0
2009 24.748 26.938 47,9 21.277 3.471 14,0
2010 25.641 26.901 48,8 22.594 3.046 11,9
2011 26.725 26.867 49,9 24.110 2.615 9,8
2012 27.339 27.385 50,0 24.821 2.518 9,2
Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler, 1923 – 2013, ss:126
2.3.2.4. Büyümeye Etkisi
2008 yılı sonuncu çeyrekte Tayvan’dan sonra en fazla daralan ikinci ülke
Türkiye olmuştur (Tiryaki ve Ekinci, 2015:11). 2008 yılında krizin olumsuz etkisi
sonucunda Tablo 11’de de görüldüğü üzere 2009 yılında cari fiyatlarla %1,2 sabit
fiyatlarla ise %6,1 ekonomik büyüde daralma yaşanmıştır. 2009 yılındaki kişi başına
45
GSYİH cari fiyatlarla 13.223 TL iken, sabit fiyatlarda ise 1.347 TL’dir. 2008 yılına
kadar artarak ilerleyen kişi başına GSYİH değerleri 2009 krizi sonrası düşmüştür.
Büyüme hızında da 2009 yılında cari fiyatlarla %1,2 sabit fiyatlarla %6,1 daralma
yaşanmıştır.
Bunların yaşanmasına karşın 2010, 2011 ve 2012 yıllarında büyüme artış
içerisine girmiş ve hatta küresel kriz öncesinden de daha fazla büyüme yaşanmıştır.
Grafik 4’te de görüldüğü gibi 2008 yılında Kişi Başına GSYİH 10.930 $ iken 2009
yılında 8.979 $’a düşmüş, 2010 ve 2011 yıllarında yükselerek 2012 yılında 11.587 $
olarak gerçekleşmiştir.
Tablo 11: Kişi Başına Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
Cari Fiyatlarla Sabit (1998) Fiyatlarla
Yıl Yıl Ortası
Nüfus (Bin)
TL Gelişme Hızı
(%)
TL Gelişme Hızı
(%)
2004 67599 8270 21,5 1235 8,1
2005 68435 9482 14,7 1322 7,1
2006 69295 10944 15,4 1396 5,6
2007 70158 12018 9,8 1443 3,4
2008 71052 13378 11,3 1434 -0,6
2009 72039 13223 -1,2 1347 -6,1
2010 73142 15023 13,6 1448 7,5
2011 74224 17484 16,4 1552 7,2
2012 75176 18846 7,8 1656 0,8
Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler, 1923 – 2013, ss.639
46
Grafik 4: GSYİH-Kişi Başına GSYİH ($) Yıllık
Kaynak: TUİK Verilerinden Derlenmiştir
Yukarıdaki açıklamalar da ve Grafik 4 ile Tablo 11’de de görüldüğü gibi
Türkiye’deki büyüme, 2008 Küresel krizin asıl etkileri 2009 yılında kendini belli
etmiştir.
2.3.2.5. Enflasyona Etkisi
Yüksek enflasyon, Türkiye’nin ekonomik istikrarını uzun dönemler bozan en
büyük faktörlerden biri olmuştur. 2002 yılından itibaren alınan önlemler sonucu önemli
ölçüde düşürülmüştür. Özellikle 2008 yılı sonunda önemli düşüşler yaşanmıştır. 2008
yılının ilk ayında Temel Yıllı Üretici Fiyat Endeksinde (TEFE) bir önceki aya göre
%0,42, Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) ise %0,8 ile 2008 yılına başlamış ve 2008 yılının
Haziran ayından itibaren bir önceki aya göre düşüşler görülmüştür.
Hazine Müsteşarlığının aylık enflasyon verilerine göre Tablo 12’de görüldüğü
üzere; TÜFE, Haziran 2008’de %-0,36, Temmuz 2008’de %0,58, Ağustos 2008’de %-
0,24, Eylül 2008 %0,45, Ekim 2008 %2,6, Kasım 2008 %0,83, Aralık 2008 %-0,41
olarak gerçekleşmiştir. TEFE ise Tablo 13’te görüldüğü üzere Haziran 2008 %0,32,
Temmuz 2008, 1,25, Ağustos 2008 %-2,34, Eylül 2008 %-0,90, Ekim 2008 %0,57,
Kasım 2008 %-0,03, Aralık 2008’de ise %-3,5 olarak gerçekleşmiştir.
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
GSYH- Kişi Başına GSYH ($)(Yıllık)
47
Tablo 12: Tüketici Fiyat Endeksi (Aylık Yüzde Değişim) (TÜFE)
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı
Tablo 13: Üretici Fiyat Endeksi (Aylık Yüzde Değişim) (TEFE)
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık
2004 2,60 1,60 2,10 2,60 0,00 -1,10 -1,50 0,80 1,80 3,20 0,80 0,10
2005 -0,90 -0,02 2,13 2,02 -0,32 0,34 -0,25 1,73 1,65 0,66 -2,26 -0,22
2006 1,96 0,26 0,25 1,94 2,77 4,02 0,86 -0,75 -0,23 0,45 -0,29 -0,12
2007 -0,05 0,95 0,97 0,80 0,39 -0,11 0,06 0,85 1,02 -0,13 0,89 0,15
2008 0,42 2,56 3,17 4,50 2,12 0,32 1,25 -2,34 -0,90 0,57 -0,03 -3,50
2009 0,23 1,17 0,29 0,65 -0,05 0,94 -0,71 0,42 0,62 0,28 1,29 0,66
2010 0,58 1,66 1,94 2,35 -1,15 -0,50 -0,16 1,15 0,51 1,21 -0,31 1,31
2011 2,36 1,72 1,22 0,61 0,15 0,01 -0,03 1,76 1,55 1,60 0,65 1,00
2012 0,38 -0,09 0,36 0,08 0,53 -1,49 -0,31 0,26 1,03 0,17 1,66 -0,12
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı
Not:(1996-2005 dönemi için 1994=100 ve 2005 yılı sonrası için 2003=100 bazlı endeks kullanılmıştır.)
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık
2004 0,74 0,55 0,89 0,59 0,38 -0,13 0,22 0,58 0,94 2,22 1,54 0,45
2005 0,55 0,02 0,26 0,71 0,92 0,10 -0,57 0,85 1,02 1,79 1,40 0,42
2006 0,75 0,22 0,27 1,34 1,88 0,34 0,85 -0,44 1,29 1,27 1,29 0,23
2007 1,00 0,43 0,92 1,21 0,50 -0,24 0,73 0,02 1,03 1,81 1,95 0,22
2008 0,80 1,29 0,96 1,68 1,49 -0,36 0,58 -0,24 0,45 2,60 0,83 -0,41
2009 0,29 -0,34 1,10 0,02 0,64 0,11 0,25 -0,30 0,39 2,41 1,27 0,53
2010 1,85 1,45 0,58 0,6 -0,36 -0,56 -0,48 0,40 1,23 1,83 0,03 -0,30
2011 0,41 0,73 0,42 0,87 2,42 -1,43 -0,41 0,73 0,75 3,27 1,73 0,58
2012 0,56 0,56 0,41 1,52 -0,21 -0,90 -0,23 0,56 1,03 1,96 0,38 0,38
48
2009 yılının sonuna doğru petrol ve diğer emtia fiyatlarındaki artış ile ekonomik
faaliyeti desteklemek amacıyla 2009 yılının son aylarına kadar düşük olan enflasyon
seviyesini yükseltmiştir. 2009 Aralık’tan itibaren Para Politikası Kurulu, faizleri sabit
tutmuş, 2009’un sonundan itibaren enflasyonda belirgin bir yükseliş gözlenmesi ise
enflasyon beklentilerini olumsuz şekilde etkilemiştir (Aras, 2010:100-101).
Ülkeler, küresel durgunluğa karşı, maliye ve para politikalarını gevşetmişlerdir.
Diğer ülkelerde olduğu gibi, Türkiye'de de bir dezenflasyon dönemi yaşanmıştır. Bu
bağlamda, tüketimi teşvik etmek için faiz oranları düşürülmüş ve bazı vergiler belli bir
süre için indirilmiştir. (Aras, 2010:100-101).
Özetle 2008 küresel finansal krizi, başlı başına 2007 ve 2008 yıllarındaki
enflasyondaki artışlardan sorumlu değildir. Bu dönemdeki enflasyonist etkiye yol açan
petrol ve gıda fiyatlarındaki artışlar önemli derecede etkilidir. Özellikle enerji talebi
hızla artan gelişmekte olan ülkelerde enflasyon oranları hızla artmıştır.
2.4. Literatür Taraması
İlgili konuda literatürde çeşitli çalışmalar olmakla birlikte bu çalışmaların
başlıcaları ve bulguları aşağıda belirtilmiştir.
Şen ve Altay (2010), “Finansal İstikrarsızlık Hipotezi Bağlamında Global
Finansal Kriz” adlı çalışmasında finansal krizin nedeninin finansal istikrarsızlık olup
olmadığını, Minsky’nin finansal istikrarsızlık hipotezinin 2008 ABD kaynaklı küresel
finansal krizi açıklamasını ve çözüm önerilerini sorgulamışlardır. Finansal istikrar,
ekonomik büyüme ve makro ekonomik istikrarın sağlanmasında bir ön koşuldur.
Minsky’in krizi önlemeye yönelik önerileri: herhangi bir müdahalenin olmadığı
durumda ve çıkarcı bireysel davranışların hakim olduğu bir dünyada, istikrarsızlığın
arttığını savunmuştur. Bu nedenden dolayı, istikrarsızlığı engelleyen kurum ve
müdahalelerin olması gerektiğini savunmuştur. Dolayısıyla kurumlar önemli
bunalımların önüne geçtiği için, bu durumun istikrarı yükselten bir etki yaptığını dile
getirmişlerdir. Minsky, kamu harcamalarının, borç-deflasyon olasılığını düşüreceğini
ve ekonomi durgunlaştığında vergi gelirlerinin azalarak bazı kamu harcamalarının
yükselteceğini iddia etmiştir. Devletin büyük veya küçük olması, kamu
harcamalarındaki artışın özel sektördeki azalışları telafi edip edemeyeceğine de
49
değinmiş. Devletin büyümesi durumunda ise, bütçedeki değişikliklerle özel sektör
giderlerindeki dalgalanmaların denge noktasına ulaşacağını söylemiştir. Başka bir
önerisi de büyük bir banka ve/veya şirketin diğer bir firma ve/veya şirketin iflasına yol
açmaması için nihai kredi merciine ihtiyacı olduğunu söylemiştir. Çünkü büyük bir
bankanın veya firmanın finansal krizleri engellemede yetersiz kalabileceğini
belirtmişlerdir. Sonuç olarak Minsky’nin finansal istikrarsızlık hipotezi krizi açıklamada
başarılı olmuştur fakat finansal istikrarsızlık için önerdiği tedbirler sadece finansal
sistemi düzenleme ve kontrolü amaçlayan önlemlerle sınırlı kalmıştır.
Mıhcı ve Atılgan (2010), “İşsizlik ve Büyüme: Türkiye Ekonomisi İçin Okun
Katsayısı” adlı çalışmasında okun yasası olarak bilinen, reel büyüme oranı ile işsizlik
arasındaki ters orantıyı 1991-2006 yılları arasındaki imalat sanayi verilerini kullanarak,
Türkiye ekonomisinde işsizlik ve büyüme oranları arasındaki ilişkiyi Okun katsayısı
bağlamında çalışma sürelerini, verimliliği ve kapasite kullanım oranlarını da dikkate
alarak incelemişlerdir. Türkiye’de yaşanan 2001 krizinden sonraki dönemlerde hızlı
büyümeye rağmen işsizlik oranlarındaki yükselişi grafikler yardımıyla ortaya
koymuşlardır. Çalışmada büyüme oranındaki yükselişe karşın istihdam oranında düşüş
yaşanmış ve bunlara rağmen verimlilikte artış yaşandığını söylemişlerdir. Bunu; çalışma
saatlerinin uzatılması ile kapasite kullanımlarındaki iyileşmenin olabileceğinden
kaynaklandığını, tüm sektörler söz konusu olduğunda işsizlik oranlarındaki bir
değişimin çıktı düzeyi üzerinde yarattığı etkinin oldukça küçük olduğunu ve böylece
Türkiye’de emeğin imalat sanayinde diğer sektörlere oranla daha etkin olduğunu
belirtmişlerdir.
Göktaş Yılmaz (2005), “Türkiye Ekonomisinde Büyüme İle İşsizlik Oranları
Arasındaki Nedensellik İlişkisi” adlı çalışmasında özellikle 2002 yılında Türkiye’deki
büyüme ile işsizlik arasındaki ilişkiyi, ilk olarak teorik daha sonrasında ise ekonometrik
analizler ile incelemiştir. Bunun için, Granger nedensellik testi ve Son tahmin hata
kriteri (FPE) testini kullanmıştır. Türkiye ekonomisi daima bir büyüme içerisindedir
fakat sürdürülebilir büyüme sağlanamamış ve işsizlik sorununun da önüne
geçilememiştir. Birçok ekonomik ve sosyal sebepler yüzünden, bu sorun
giderilememiştir. Bu çalışmada, Türkiye ekonomisinde büyüme oranı ile işsizlik oranı
50
arasında karşılıklı bir nedensellik ilişkisinin bulunmadığını belirtmiştir. Sadece işsizlik
oranından büyüme oranına doğru nedensellik ilişkisinin bulunduğu tespit edilmiştir.
Gül ve Ekinci (2006), “Türkiye’de Reel Döviz Kuru İle İhracat ve İthalat
Arasındaki Nedensellik İlişkisi:1990-2006” adlı çalışmasında Türkiye’de reel döviz
kurları ile ihracat ve ithalat arasındaki etkileşimi, önce birim kök ve eş bütünleşme
analizini yaptıktan sonra Granger nedensellik testi ile ortaya koymuşlardır. Bu testin
sonuçlarına göre; reel döviz kurundan ihracata ve ithalata doğru bir nedensellik ilişkisi
saptanamazken, ihracat ve ithalattan reel döviz kuruna doğru tek yönlü bir nedenselliğin
olduğu saptanmıştır. Dolayısıyla dış ticaret dengesini sağlamada reel döviz kurunun
etkili bir şekilde kullanılamayacağını ifade etmişlerdir.
Temel (2016), “Ekonomik Büyüme ve Dış Ticaret İlişkisi” adlı çalışmasında
Türkiye’nin büyüme ve dış ticareti arasındaki ilişki ve ilişkinin yönünü saptamaya
çalışmıştır. İlk olarak Dickey Fuller birim kök testinden, daha sonra nedenselliğin
yönünü tespit etmek için Granger Nedensellik Testi’nden faydalanılmıştır. GSYİH,
ihracat ve ithalat verileri kullanılmıştır. Ülkeler arası yapılan ticaret alışverişinin
ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin daha rahat görüldüğünü ve ithalatla ihracattaki
artışın ekonomik büyümeye katkı sağladığını dile getirmiştir. Bu çalışmada, Türkiye’de
GSYİH ile ithalat arasında karşılıklı bir ilişkinin olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Erkekoğlu ve Bilgili (2005), “Parasal Krizlerin Tahmin Edilmesi: Teori ve
Uygulama” adlı çalışmasında, krizin erken uyarı göstergeleri olarak genellikle kamu
borcu, bütçe açığı, işsizlik, uluslararası rezerv seviyesi ve reel döviz kuru
değişkenlerindeki olumsuz gelişmeler dile getirilmektedir. Fakat bu değişkenlerden
hangisinin krizden önce uyarı verdiği hakkında ortak bir fikir olmadığını belirtmiştir.
Her krizin başlamasında kendine özgü farklılıklarının olması ve incelediği ampirik
çalışmalar sonucu krizlerin göstergelerini belirlemede net bir bulguya ulaşılamamıştır.
Çalışmada kriz yılları ile diğer yılları birbirinden ayırmak için para krizleri ile ayırma
(diskriminant) analizi kullanılmış ve en önemli faktörler bulunmaya çalışılmıştır. Bu
ampirik çalışmanın sonuçlarına göre, makro ekonomik göstergelerdeki aksaklıkların,
tek başına krizin öngörülmesinde önemli bir rol oynadığını, spekülatif ataklara karşı
ülkeyi kırılgan bir duruma koyduğunu belirtmiştir.
51
Şerefli (2016), “Dış Ticaretin Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi: Türkiye
Örneği” adlı çalışmasında Türkiye'nin 1975-2014 yıllarındaki dış ticaretinin, ekonomik
büyümeye bir etkisinin olup olmadığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Dış ticaretin
ekonomik büyüme üzerindeki etkisi Granger Nedensellik analizi ile test edilmiştir.
Ekonomik büyümenin temel faktörlerinden biri olan dış ticaretin gerçekleştirilebilmesi
için, ülkelerin döviz girişi sağlayacak ihracat faaliyetlerinde bulunması gerekir.
Çalışmada ihracat ve ithalatın olumlu etkilerinin olduğu kadar olumsuz etkilerinin de
bulunduğu iddia edilmektedir. Bu çalışmada, ihracat ile büyüme arasında ilişki olduğu
tespit edilmiştir. Yazar, ihracatın katma değeri yüksek ürünler üzerinde artmasının;
Türkiye'de ihracatın ekonomik büyüme üzerindeki etkisini artırdığını, refah düzeyini
yükselttiğini ve istihdam yarattığını dile getirmiştir. Ekonometrik bölümde yazar, kişi
başına düşen gelirin artmasını ekonominin büyümesine bağlamıştır ve ülke
ekonomisinde büyüme olmazsa kalkınmanın da gerçekleşmeyeceğini söylemiştir.
Aktaş (2010), “Türkiye’de Reel Döviz Kuru İle İhracat Ve İthalat Arasındaki
İlişkinin Var Tekniğiyle Analizi” adlı çalışmasında, reel döviz kuru, ithalat ve ihracat
arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Bu değişkenler arasındaki ilişki 1989:1-2008:4 dönemi
üçer aylık veriler kullanılarak VAR analizi yardımıyla araştırılmıştır. Durağanlığın
belirlenmesi için ADF birim kök analizi yapılmıştır. Değişkenlerin durağan oldukları
tespit edilmiş ve değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığı tespit edilmek
için Johansen eş bütünleşme sınaması yapılmıştır. Test sonucunda, reel döviz kurları ile
ihracat ve ithalat arasında bir eş bütünleşme ilişkisinin varlığına ulaşılmıştır. Reel
kurdaki değişmenin dış ticaret dengesi üzerinde anlamlı bir etki yapmadığına, etki-tepki
fonksiyonları ve varyans ayrıştırma analizi sonucunda ulaşmıştır. Ayrıca ihracatın
ithalattaki değişimlerden oldukça etkilendiğini dolayısıyla ithalat sınırlamalarının
ihracatı olumsuz yönde etkileyeceği sonucuna ulaşılmış, ihracat ve ithalat üzerinde reel
döviz kurundaki oynamaların etkili olmadığı tespit edilmiştir.
Gül ve Kamacı (2012), “Dış Ticaretin Büyüme Üzerine Etkileri: Bir Panel Veri
Analizi” adlı çalışmasında, Dış ticaret ile büyüme arasındaki ilişkiyi, gelişmekte olan 7
ülke (Türkiye de dahil) için 1993-2010 dönem verileri, gelişmiş 12 ülke için ise 1980-
2010 dönem verileri kullanılarak, panel veri analizi ile test edilmiştir. Bu ülkelerde
büyümeden dış ticarete doğru nedensellik ilişkisi bulunmamış fakat ithalat ve ihracattan
52
büyümeye doğru nedensellik ilişkisi saptanmıştır. Bu çalışmada, gelişmiş ve gelişmekte
olan ülkelerde ithalat ve ihracattan büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisi
bulunduğunu, büyümeden ihracat ve ithalata doğru bir nedensellik ilişkisi
bulunmadığını göstermektedir.
Yardımcıoğlu (2012), “2001 ve 2008 Yılında Oluşan Krizlerin Faktör Analizi İle
Açıklanması” adlı çalışmasında, 2000:Q1 - 2011:Q4 dönemlerine ait veriler kullanılarak
krizlerin yorumlanması için faktör analizi uygulaması kullanılmıştır. Çok sayıda
değişken kullanılarak faktör analizi yardımıyla krizle ilgili olan değişkenler, daha az
sayıya dönüştürülmüştür.
Turan (2011), “Dünyadaki ve Türkiye’deki Krizlerin Ortaya Çıkış Nedenleri ve
Ekonomik Kalkınmaya Etkisi” adlı çalışmasında günümüz Türkiye ekonomisinde
finansal krizlerle ilgili iki tür göstergeden bahsetmiş ve yaşanmış bu kadar krizden
sonra artık oluşabilecek krizlerin önlenmesinin gerektiğini dile getirmiştir. Krizleri
önlemenin yolunu dile getirerek, çalışmada yaşanan krizleri bir fırsata dönüştürerek
Türkiye'yi gelişmiş ülkeler düzeyine ulaştırmak amacıyla ülkenin üretimini artırmak
için gelişmiş modern teknolojilerini transfer ederek her türlü çabanın sarf edilmesi
gerektiğini dile getirmiştir.
Korkmaz, Çevik ve Birkan (2010), “Finansal Dışa Açıklığın Ekonomik Büyüme
ve Finansal Krizler Üzerindeki Etkisi: Türkiye Örneği” adlı çalışmada finansal dışa
serbestleşmenin ekonomik büyüme ile krizlere etkisinin hangi yönde ilişki olduğunu
ampirik analiz yardımıyla araştırmıştır. Yanlılık sorununu ortadan kaldırmak için
düzeltme etkisi modeli kullanılmıştır. Finansal serbestleşmenin artmasının kriz
olgusunu yükselttiği ve buna bağlı olarak ekonomik büyümeyi azalttığı kanıtlanmıştır.
Dolayısıyla Türkiye’de dışa açılmanın kriz ihtimalini yükselttiğini ve bununla birlikte
ekonomik büyüme üzerindeki etkileşimini arttırdığını göstermişlerdir.
Yücel ve Kalyoncu (2010), “Finansal Krizlerin Öncü Göstergeleri ve Ülke
Ekonomilerini Etkileme Kanalları: Türkiye Örneği” adlı çalışmada, kriz öncesi öncü
göstergelerle, krizin erken uyarı sistemi ile öngörülüp öngörülemeyeceğini
araştırmışlardır. Çalışmada yaptıkları literatüre göre kriz öncesi göstergeleri üç grupta
toplamıştır. Bunlar; Döviz Kuru ve Ödemeler Dengesi Göstergeleri, Parasal ve Finansal
53
Göstergeler ve Reel Sektör Göstergeleridir ve öncü göstergeleri gruplandırılmasında
faktör analizinden faydalanmıştır. Böylece gösterge gruplarına ait olan değişkenler
farklı kombinasyonlar oluşturabilecek, kriz ihtimallerine karşı göstergeler ne kadar
doğru bilgi verse bile, eğer bu bilgiler doğru stratejilerle doğru zamanda yönetilmez ise,
kriz kavramının yeterli olmayacağını dile getirmişlerdir.
Aktaş ve Şen (2013), “2008 Global Ekonomik Krizinin Öncü Göstergeleri ve
Ülkeler Üzerinde Bir Uygulama” adlı çalışmada ise 2008 küresel krizinin kriz
yaşanmadan önce krizi önlemek için öncü göstergeleri tespit etmeye çalışmışlardır.
ABD, İtalya, Türkiye, İngiltere ve Yunanistan ülkelerine ait 2005 ve 2011 dönemini
kapsayan yıllık verilerden yararlanarak trend analizi ile incelemişlerdir. Analizde,
literatürde yaygın olarak kullanılan toplam yatırımlar/GSMH, mal ve hizmet
ihracatındaki artış, işsizlik oranı, cari fiyatlarla kişi başına GSMH, yıllık enflasyon
oranı, cari açık/GSMH ve toplam dış borç (kamu+özel)/GSMH kriz öncü göstergeleri
kullanılmış ve analizin sonuçları, toplam yatırımlar/GSMH, mal ve hizmet
ihracatındaki artış, işsizlik oran, yıllık enflasyon oranı ve toplam dış borç
(kamu+özel)/GSMH değerlerinin 2008 krizinin öncü göstergeleri olarak
kullanılabileceğini göstermektedir.
Korkma ve Aydın (2015), “Türkiye’de Dış Ticaret - Ekonomik Büyüme İlişkisi:
Nedensellik Analizi” adlı çalışmada, Türkiye’nin 2002 ve 2014 yılları arasındaki dış
ticaret ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Türkiye’nin ihracat,
ithalat ve ekonomik büyüme verilerini kullanarak (2002:Q1 - 2014:Q2 çeyreklik dönem
verileri) değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisini VAR modeli ile incelemişlerdir.
Modelin sonuçlarına göre; ihracat ile büyüme arasında herhangi bir nedensellik ilişkisi
tespit edilememesine karşın, ithalat ile büyüme arasında iki taraflı nedensellik ilişkisini
tespit etmişlerdir.
Aytaç ve Akduğan (2012), “Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme Üzerine Bir
Nedensellik Analizi: 2001-2011 Türkiye Örneği” adlı çalışmada, Türkiye’nin dış
ticareti ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki araştırılmıştır. 2001-2011 yılları arasını
çeyreklik dönem verilerle ihracat-ithalat ve GSYİH değerleri arasındaki ilişki, Granger
nedensellik analizi ile test edilmiştir. İlk olarak, Granger nedensellik sınamasında
kullanılan değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin olup olmadığını Johansen
54
eşbütünleşme testi ile analiz etmişlerdir. Bu analiz sonucunda nedensellik olduğu ve
ithalattan ihracata ve GSYİH’ya doğru nedensellik, ihracattan da GSYİH’ ya doğru
nedensellik olduğu sonucuna varılmıştır.
Uçan ve Koçak (2014), “Türkiye’de Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme
Arasındaki İlişki” adlı çalışmada Türkiye’de dış ticaret ile büyüme arasındaki ilişkiyi
incelemek için 1990-2011 yılları arasını çeyrek dönemlik verilerle ele almıştır. İhracat-
ithalat ve ekonomik büyüme değişkenleri ilk önce birim kök testi ile tespit edildikten
sonra, uzun dönemde bir ilişkinin olup olmadığını kontrol etmek için Johansen
eşbütünleşme testi yapılmıştır. Bu test sonucunda değişkenler arasında bir ilişki olduğu
sonucuna varılmıştır. Kısa dönemde meydana gelen sapmaların ise uzun dönemde ne
zaman dengeye ulaşacağını bulabilmek için Hata Düzeltme Modeli uygulanmıştır. Hata
Düzeltme Modeli sonucunda dengeye 2 yıl sonra ulaşılacağı sonucuna varmışlardır. Bu
çalışmada da Granger nedensellik analizine göre ihracattan büyümeye tek yönlü, ithalat
ile büyüme arasında ise iki yönlü nedensellik ilişkisi bulunmuştur.
55
3. BÖLÜM
2000 SONRASI TÜRKİYE’DE YAŞANAN FİNANSAL KRİZLERİN
DIŞ TİCARET ÜZERİNE ETKİLERİ: AMPİRİK BİR ÇALIŞMA
Türkiye’de yaşanan 2000 sonrası finansal krizlerin dış ticaret üzerine etkisinin
incelendiği bu çalışmada, ilk olarak kullanılan değişkenler hakkında kısa bir bilgi
verilmiş arkasından çalışmada kullanılan ekonometrik modeller açıklanmıştır. Son
olarak ampirik çalışma sonucu elde edilen bulgulara yer verilmiştir.
3.1. VERİ SETİ
Çalışmada, 2000 sonrası Türkiye’de yaşanan finansal krizlerin ihracat ve ithalat
üzerine etkisi araştırılmıştır. Bu amaçla çalışmada, 2000-2017 yılları arasını kapsayan
aylık zaman serileri kullanılmıştır. Çalışmada kullanılan ihracat, ithalat ve sanayi üretim
endeksi serilerine Türkiye İstatistik Kurumu’ndan (TÜİK), ÜFE bazlı reel efektif döviz
kuru verisi Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü’nden (BUMKO) ve 6 Avrupa
ülkesinin (ABD, Fransa, Almanya, İtalya, İspanya ve Birleşik Krallık) milli gelirlerine
Uluslararası Para Fonu’ndan (IMF), ABD’nin milli gelirine ise Avrupa İstatistik
Ofisi’nden (EUROSTAT) elde edilmiştir. Çalışmada kullanılan değişkenler (2003=100)
Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) deflatörü kullanılarak reelleştirildikten sonra modele
dahil edilmiştir. Modellerin tahmininde Eviews 9 ekonometrik paket programından
yararlanılmıştır. Kullanılan tüm veriler logaritmiktir. Veriler ve açıklamaları Tablo
14’te verilmiştir.
İhracat yapılan ülkelerin milli gelir düzeyleri ihracat modelleri için önemli bir
değişkendir. Ancak Türkiye’nin ihracat yaptığı ülkelerin milli gelir düzeyinin
hesaplanmasında yaşanan güçlük nedeniyle çalışmada, toplam ihracat içerisinde %35,88
paya sahip olan 6 ülkeye ait milli gelir düzeyleri hesaplanarak modele dahil edilmiştir.
Ülkelerin milli gelir düzeyleri Euro, İngiliz Sterlini ve ABD Doları cinsinden
olduğundan öncelikle ülkelere ait milli gelir verileri TCMB’nın aylık ortalama döviz
kurları kullanılarak Türk Lira’sına dönüştürülmüştür. Aylık zaman serilerinin
kullanıldığı bu çalışmada, ihracatın yoğun olduğu 6 ülkenin GSYİH verilerinin çeyrek
dönemlik olması nedeniyle seriler SPSS 24 paket programı kullanılarak kayıp veri
(missing value) yöntemi ile tamamlanmıştır.
56
Tablo 14: Modele Dahil Edilen Değişkenler
Kayıp verilerin tamamlanmasında, ilk olarak serilerin EM (Beklenti Maksimizasyonu)
istatistik değeri ile kayıp veri atanıp atanamayacağı analiz edilmiştir. EM istatistik
değerleri 0,10'dan yukarı olduğu için WY değişkeni için kayıp veriler hesaplanmış ve
oluşturulan yeni seri modele dahil edilmiştir. Ayrıca aylık bazda Türkiye’nin milli gelir
değerlerine de ulaşılamadığı için literatürde milli gelir değişkeni yerine yaygın sanayi
üretim endeksi değişkeni kullanılmıştır. Sanayi üretim indeksi ile GSYİH yüksek
düzeyde ilişkili olmasından dolayı literatürdeki birçok çalışmada aynı yol izlenmiştir
(Taştan, 2010:89).
3.2. YÖNTEM
Çalışmada 2000 yılı sonrası Türkiye’de yaşanan finansal krizlerin dış ticaret
üzerindeki etkisi zaman serisi verileri kullanılarak analiz edilmiştir. Ekonometride
önemli bir yere sahip olan zaman serisi modelleri, zaman ilerledikçe gelişmektedir.
Zaman serisi modelleri iktisatta ve diğer bilim dallarında sıkça kullanılan modellerdir.
Değişkenler Değişken Tanımları
X Reel İhracat (Milyon $)
M Reel İthalat (Milyon $)
Y Reel Sanayi Üretim Endeksi (2003=100)
K ÜFE Bazlı Reel Efektif Döviz Kuru
(2003=100)
WY
İhracatın Yoğun Olduğu 6 Ülke (ABD,
Fransa, Almanya, İtalya, İspanya ve Birleşik Krallık)
Dmy1
Kriz Kukla Değişkeni (2001 yılı birinci
çeyrek için 1 diğer dönemler için 0 kullanılmıştır.)
Dmy2
Kriz Kukla Değişkeni (2007:Q4-2008:Q1
dönemleri için 1 diğer dönemler için 0
kullanılmıştır.)
57
Bilgisayar teknolojisi ve paket programların yazılımındaki gelişmelerin rolü büyüktür.
Dolayısıyla geliştirilmiş bu programlardan faydalanmadan zaman serisi modeli ile
çalışma yapmak olanaksızdır. Her ne kadar yıllık verilerle de zaman serisi analizi
yapılmaktaysa da bu yöntemler daha çok mevsimlik (üç aylık ve aylık dönemler) zaman
serisi verilerinin analizinde kullanılmaktadır. Sermaye piyasalarında olduğu gibi,
haftalık ve günlük veriler de kullanılmaktadır (Ertek, 1996:379).
Zaman serisi çözümlemesi ekonometride serinin yapısını ve özelliklerini
araştırmaktadır. Metodolojide seriler, trend (eğilim) bileşeni, mevsimsel bileşeni ve
konjonktürel bileşenlerden oluşmaktadır. Zaman serisinin en önemli özelliklerinden biri
de geleceğe yönelik öngörü yapmaktır. Tahminler ülke ekonomisiyle ilgili olabileceği
gibi, işletmeler ve bireysel davranışlarla da ilgisi olabilir (Nedim, 2012: 297-298).
Zaman serisi analizi Box ve Jenkins’in 1970 yılında yayınlanan kitabı ile ivme
kazanmıştır. Vurgulanan nokta zaman serisi verilerinin stokastik (olasılıklı)
özelliklerinin incelenmesi ve bir değişkenin önceki dönemlere ilişkin değerlerinin
yardımı ile ileriye yönelik öngörülerde bulunulmasıdır. Yani yapılacak olan tahminlerde
geleceğin geçmiş dönemlerin etkisi altında olacağı varsayılır (Ertek, 1996:379). Zaman
serisi analizinde zaman serilerinin, geleceği tahminde bir kaynak ve bir araç olarak
kullanılmasında dikkat edilmesi gereken en önemli unsurdur. Bunun bir sebep sonuç
bağlantısı olmaktan çok serinin ileriye doğru güvenilir bir uzantısının bulunmasıdır
(Tarı, 2014:374).
Ekonometrik çalışmalarda zaman serilerinin özelliklerinin bilinmesi
gerekmektedir. Verilerin zaman serisi özellikleri genel olarak iki başlık altında
incelenmektedir. Bunlardan ilki deterministik ikincisi ise stokastiktir. Deterministik
özelliği, serilerde sabit, trend ve mevsimsellik bileşenlerinin bulunup bulunmamasıdır.
Zaman serilerinin skolastik özelliği ise değişkenlerin durağan olup olmama durumuyla
ilgilidir (Tarı, 2014:374).
Durağanlık kavramı, zaman serisi analizindeki verilerin sabit bir ortalama
çerçevesinde dalgalandığı ve dalgalanmanın varyansının özellikle zaman boyunca sabit
kaldığı şeklinde ifade edilmektedir (Dikmen, 2012:304). Zaman serisi analizinde, belki
58
de en önemli kavram durağanlıktır. Bu kavram özellikle iki yönden çok önemlidir
(Ertek, 1996:379-380):
Bunlar;
1. Verileri kullanılırken iki değişken arasındaki katsayıda, istatistiksel
acıdan önemli olan bir regresyon bulunabilir ve her iki zaman serisinde
de trend bulunuyorsa, ilişki gerçek olmaktan çok ‘‘sahte’’ olabilir. Bu
durum ‘‘sahte regresyon’’ sorununu ortaya çıkarır. Çalışmalarda,
regresyon gerçek bir ilişkiyi mi yoksa yanıltıcı bir ilişkiyi mi ifade ettiği,
zaman serisinin durağan ya da durağan dışı olup olmamasına bağlıdır.
2. Zaman serisi verileri kullanmak suretiyle elde edilen regresyon
modelleri ile tahminler yapılmaktadır. Eğer zaman serisi verileri durağan
değil ise bu tahminler ne dereceye kadar geçerlidir?
Durağan olma süreci:
Sabit aritmetik ortalama:
𝐸(𝑌𝑡 ) = 𝜇 (3.1)
Sabit varyans:
𝑉𝐴𝑅(𝑌𝑡 ) = 𝐸(𝑌𝑡 − 𝜇)2 = 𝜎2 (3.2)
Gecikme mesafesine bağlı kovaryans:
ƴ𝑘 = 𝐸[ (𝑌𝑡 − 𝜇)(𝑌𝑦−𝑘 − 𝜇) (3.3)
Bütün t değerleri için, k=gecikme mesafesi, k sıfırdan farklıdır.
Bir zaman serisinin ortalaması (μ), varyansı (σ2) ve kovaryansı (γk) zaman
boyunca sabit kalıyorsa serinin durağan olduğu söylenebilir. Yukarıda (3.1), (3.2) ve
(3.3) eşitliklerinde yer alan şartlar sağlanmadığı durumlarda seriler durağan değildir.
Bir zaman serisi modeli geliştirildiğinde, elde edilen stokastik sürecin zamanla
değişip değişmediğinin bilinmesi gerekmektedir. Eğer seri durağan değilse, yani
59
stokastik sürecin niteliği zaman boyunca değişiyorsa basit bir cebirsel model ile serinin
geçmiş ve gelecek yapısını ifade etmek mümkün değildir (Kutlar, 2007:284).
Gerçek dünyadaki zaman serilerinin ortalaması zamanla değişir ve çoğunlukla
da durağan değildir. Seri çoğunlukla artan veya azalan bir trende sahiptir. Bazen zaman
serilerindeki büyük dalgalanmalardan dolayı da durağanlık ortadan kalkar. Eğer seri
durağan değil ise, otokorelasyonlar önemli ölçüde sıfırdan sapar veya gecikmeler
arttıkça sıfırdan uzaklaşır ve dolaysıyla sahte bir örnek ortaya çıkar (Kutlar, 2007:284).
Durağan olmayan bir zaman serisinin bir ya da daha çok durağan olmayan zaman
serilerine göre regresyonu alındığında, R2 değeri yüksek çıkabilmektedir ve durağan
olmayan zaman serileri ile çalışıldığında da değişkenler arasındaki ilişkiyi inceleyen
hipotez sınamaları t ve F testi sonuçları ile elde edilen öngörüler güvenilir olmamaktadır
(Bolatoğlu, 2016:320). Zaman serilerinin uygun bir modele oturtulabilmesi için bu
seriler durağan değilse önce durağan hale getirilmesi gerekmektedir. Herhangi bir
zaman serisinin durağan olup olmadığını korelogram testi ve birim kök (unit root) testi
ile anlaşılabilmektedir.
3.2.1. Korelogram Sınaması
Korelogram testi, basit bir durağanlık testidir ve otokorelasyon fonksiyonu ile
ilişkili bir yöntemdir. Bir zaman serisinde Yt ve Yt-1 arasındaki kovaryans Yk ve Y0 ise
Yt değişkenin varyansı ise kitle için otokorelasyon fonksiyonu eşitlik (3.4)’te yer alan
denklem ile tanımlanmaktadır (Dikmen, 2012:304);
𝑌𝑘 =𝑌𝑘
𝑌𝑂=
𝐾𝑎𝑟𝑙𝚤ğ𝚤 𝑖ç𝑖𝑛 𝑘𝑜𝑣𝑎𝑟𝑦𝑎𝑛𝑠
𝑣𝑎𝑟𝑦𝑎𝑛𝑠 (3.4)
3.2.2. Birim Kök Sınaması
Birim kökün varlığını araştırmada vazgeçilmez bir analiz olan korelogram
analizinde bazı belirsizliklerde olabilir. Bir korelogramdan bir araştırmacı birim kökün
varlığını ileri sürerken, başka bir araştırmacı durağan bir sürecin varlığından
bahsedebilir (Dikmen, 2012:308). Bir zaman serisinin uzun dönemde sahip olduğu
özellik, geçmiş dönemde aldığı değerin yani serilerin ne şekilde etkilendiğinin
belirlenmesiyle ortaya çıkartılabilir. Bu nedenle, serinin zaman yolu sürecini anlamak
için serinin her dönemde aldığı değerin daha önceki dönemdeki değerleriyle
60
regresyonunun bulunması gerekmektedir. Bunun için ekonometri literatüründe farklı
yöntemler geliştirilmiştir. Birim kök analizi testleri ile, serilerin durağan olup
olmadıkları belirlenmektedir (Tarı, 2014:387; Dikmen, 2012:308).
𝑌𝑡 = 𝑃𝑌𝑡−1 + 𝑢𝑡 (3.5)
Birim kök testleri genel olarak yukarıda yer alan Eşitlik 3.5’te ki regresyon
ilişkisi ile ifade edilmektedir. İlgili eşitlikte, Yt değişkeninin t dönem değerini Yt-1
geçmiş dönem değerini ve ut ise stokastik hata terimini ifade etmektedir. Zaman
serilerinde böyle bir hata terimi beyaz gürültü hata terimi olarak adlandırılmaktadır. Bu
model birinci dereceden otoregresif AR(1) bir modeldir. Bu regresyonda P katsayısı 1’e
eşit bulunursa birim kök sorunu ortaya çıkmaktadır ve ilişki eşitlik (3.6)’daki gibi ifade
edilmektedir (Dikmen, 2012:309):
𝑌𝑡 = 𝑌𝑡−1 + 𝑢𝑡 (3.6)
Yt durağan olamayan bir seridir. Eğer P=1 olursa stokastik değişken birim köke
sahip olmaktadır. Modern bir zaman serisinin birim köke sahip olması durumunda
zaman serisi, tesadüfi (rassal) yürüyüş zaman serisi olarak adlandırılmaktadır (Dikmen,
2012:309). Bu bir önceki dönemde iktisadi değişkenin değerinin o dönemde maruz
kaldığı bir şokun olduğunu ve bu şokların kalıcı nitelikte olması durumunda, serinin
durağan olmadığını ve zaman içerinde gösterdiği trendin de stokastik olduğunu diğer bir
ifade ile serinin durağan olmadığını ifade etmektedir. Eğer P katsayısı birden küçük
çıkarsa geçmiş dönemlerdeki şokların belli bir dönem etkilerini sürdürmelerine rağmen,
bu etkinin giderek azalacağı ve kısa bir dönem sonra da tamamen ortadan kalkacağını
göstermektedir (Tarı, 2014:387-388).
Yukarıdaki (3.5) denklemin sağ ve sol tarafından 𝑌𝑡−1 çıkarılır ve gerekli
matematiksel sadeleştirilme yapılırsa aşağıda yer alan eşitlik (3.7) denklemine ulaşılır.
𝑌𝑡 − 𝑌𝑡−1 = 𝑃𝑌𝑡−1 − 𝑌𝑡−1 + 𝑢𝑡
𝑌𝑡 − 𝑌𝑡−1 = (𝑃 − 1)𝑌𝑡−1 + 𝑢𝑡
∆𝑌𝑡 = (𝑃 − 1)𝑌𝑡−1 + 𝑢𝑡 (3.7)
61
Burada ΔYt =Yt – Yt-1 (birinci fark) dır. P–1 de δ olarak ifade edilirse ilişki;
∆𝑌𝑡 = 𝛿𝑌 + 𝑢𝑡 (3.8)
olarak yazılabilir. P=1 olduğunda ise δ=0 olacaktır. δ=0 olduğunda da,
∆𝑌𝑡 = 𝑌𝑡 − 𝑌𝑡−1 = 𝑢𝑡 (3.9)
Denklem 3.9 şeklini alacaktır. Dolayısıyla Yt birinci fark durağan olacaktır. Yani bu
denklem rassal yürüyüşün kendisidir. Diğer bir ifade ile bir rassal yürüyüş süreci
durağan değilken birinci farkları durağandır (Dikmen, 2012: 310). Böylece, orijinal bir
serinin birinci fark durağan olması demek orijinal serinin birinci dereceden entegre
olması demektir ve I(1) olarak gösterilmektedir. Eğer serinin halen durağan olmaması
durumunda seriyi durağan yapmak için öncelikle iki defa farkı alınır ve bu durumda da
I(2) olarak ifade edilir. Eğer serinin d defa farkı alınması gerekirse I(d) olarak ifade
edilir. Dolayısıyla durağan olmayan bir seri, farkları alınarak, durağan hale
getirilebilmektedir. Bu işlem, serinin içerdiği kalıcı şokun etkisinin yok edilmesini
dolayısıyla serinin durağan hale gelmesini sağlamaktadır (Tarı, 2014:387-388).
H0 : 𝛿= 0 (seri durağan dışıdır)
H1 : 𝛿< 0 (seri durağandır)
δ=0 olması durumunda veya özdeş olarak P=1 olması halinde H0 hipotezi kabul
edilmektedir. P=1, H0 hipotezi altında geleneksel yöntemle hesaplanan t istatistiği
kullanılmayıp yerine τ (tau) istatistiği kullanılmaktadır. Çünkü t testi ancak arka
plandaki zaman serisi durağan olduğunda geçerlidir. Literatürde τ sınaması Dickey
Fuller (DF) veya Genişletilmiş Dickey Fuller (ADF) olarak bilinir. Bu testin kriterleri
Monte Carlo benzetimleri ile tablolaştırılmıştır. (Yıldırtan, 2011:245-246).
Dickey Fuller sınamasında aşağıda yer alan denklemler kullanılmaktadır;
Sabit ve trend değişkeni içermeyen test denklemi: ΔYt = δY + ut
Sabit terim içeren test denklemi: ΔYt = β1 + δY + ut
Sabit ve trend değişkeni içeren test denklemi: ΔYt = β1+ β2 t + δY + ut
62
Burada, t trend değişkenini Δ ise fark işlemcisini sembolize etmektedir.
3.2.2.1. Genişletilmiş Dickey-Fuller Birim Kök Sınaması
DF denklemlerinde otokorelasyon hata sorununu DF testi otokorelasyonu
ortadan kaldıramadığı için Dickey Fuller tarağından geliştirilen Genişletilmiş Dickey-
Fuller Birim Kök Testi (ADF) ile denklemlerinin tahmin edilmesi gerekmektedir. Test
denkleminde otokorelasyonu ortadan kaldırmak için en az sayıda gecikmeli bağımlı
değişken bağımsız değişken olarak kullanılır. Otokorelasyon sorununu gideren bağımlı
değişkenin en az gecikme sayısını sağlayan denklem, optimum gecikmeli denklemdir
(Yıldırtan, 2011:246-247).
Eğer ut hata terimi otokorelasyonlu ise;
∆𝑌𝑡 = 𝛽1 + 𝛽2 + 𝛿𝑌𝑡−1 + 𝛼𝑖 ∑ ∆𝑌𝑡−𝑖
𝑚
𝑖=1
+ 𝑢𝑡 (3.10)
Gecikmeli fark terimleri kullanılmıştır. Gecikmeli fark terimlerinin sayısı, genellikle
ampirik olarak belirlenir. Buradaki temel düşünce, (3.10) formülündeki hata teriminin
otokorelasyon sorununun ortadan kaldıracak kadar gecikmeli terimin modele dahil
etmektir. Burada da sıfır hipotezi P=1’dir ya da δ=0 dır. Yani Y’de birim kök vardır ve
dolayısıyla Y durağan değildir. Denklemdeki gibi modellere DF testi uygulanırsa, buna
Genişletilmiş Dickey Fuller Testi denilmektedir. (Tarı, 2014:390)
3.2.2.2. Phillip-Perron Sınaması
Rassal hatalar (şoklar) arasında otokorelasyon olmadığı var sayılmaktadır. Yani
hata terimleri arasında otokorelasyon gözlemlenmemektedir. DF testlerinde rassal
hataların istatistiksel olarak bağımsız, normal dağılıma ve sabit varyansa sahip olduğu
varsayılmaktadır (Dikmen, 2012:318). Phillip ve Perron (PP) (1988) geliştirdikleri bir
yöntemle, DF formatı çerçevesinde kabul edilen bu varsayımı biraz yumuşatmışlardır.
(Kutlar, 2007:335) Yani Philips Perrron tarafından geliştirilen PP testi, DF ve ADF
testlerinin hata terimine ilişkin varsayımlarına göre daha esnektir (Tarı, 2014:399).
𝑌𝑡 = 𝜇𝑂 + 𝜇1𝑌𝑡−1 + 𝑢𝑡
63
𝑌𝑡 = 𝜇0 ∗ +𝜇 ∗ 𝑌𝑡−1 + 𝑢𝑡
𝑌𝑡 = 𝜇𝑜 ∗ +𝜇 ∗ 𝑌𝑡−1 + 𝜇2 ∗ (𝑡 −𝑇
2) + 𝑢𝑡 (3.11)
Yukarıdaki denklemlerde t gözlem sayısını, ut ise hata terimlerinin göstermekte
olup E(ut)=0 olduğundan bozucu terimlerin seri korelasyon ilişkisi içinde olmaması yani
hata terimleri arasında içsel bağıntının olmaması veya homojen olmaları gibi bir
zorunluluk bulunmamaktadır. PP testi, DF testinin tersine t istatistikleri
geliştirilmesinde zayıf bağımlılığa ve heterojenliğe izin vermektedir (Kutlar, 2007:335;
Tarı, 2014:400).
3.2.3. Eşbütünleşme Sınaması
1980’lerden itibaren, zaman serileri alanına girmiş ve birçok ampirik çalışmada
Eşbütünleşme testi kullanılmıştır. Eş bütünleşme analizi, iktisadi değişkenlere ait
serilerin durağan olmaması durumunda bile, söz konusu serilerin durağan bir doğrusal
birleşiminin var olabileceğini, var olması durumunda ise, bunun ekonomik olarak
belirlenebileceğini ileri sürmektedir. Değişkenler arasında uzun dönemli denge ilişkisi
söz konusudur (Tarı,2014:415).
Eşbütünleşme testi, durağan olmayan serilerin uzun dönemde bir denge
noktasına yakınsayıp yakınsamayacağını araştırmaktadır. Eşbütünleşik seriler, aynı
dereceden durağandırlar ve bunların doğrusal bileşimi de durağandır. Eşbütünleşme
analizinin uygulanabilmesi için değişkenlerin aynı dereceden durağan olmaları
gerekmektedir (Yıldırtan, 2011:247). Eğer seriler durağan değilse fark almaktan
kaynaklanan bilgi kaybı ve çözümsüzlüğü önleyen bir eş bütünleşme yaklaşımı söz
konusudur. Özetle iki zaman seri arasında eşbütünleşmenin söz konusu olabilmesi için
ut hata terimlerinin durağan olması gerekmektedir. Eğer ut hata terimleri durağan ise, iki
seri arasında eşbütünleşme var demektir (Dikmen, 2012:321). Eşbütünleşme testi, bir
serinin farkının alınmasından kaynaklanan bilgi kaybını önleyen bir yaklaşımdır (Tarı,
2014:415).
64
3.2.3.1. Johensen Eşbütünleşme Sınaması
Eş bütünleşme testinde; model içindeki hangi değişken bağımlı değişken olursa
olsun eş bütünleşik vektör sayısında değişiklik olmaz. Çünkü modelin eş bütünleşik
vektörü bulunurken tüm serilerin birbiriyle ilişkisi dikkate alınır ve tüm değişkenleri
içinde barındıran bir sonuç ortaya çıkar. Bu testte düzey verileri kullanılmaktadır.
Değişkenler arasında eş bütünleşik bir vektörün olup olmadığı bu test soncu ortaya
çıkmaktadır (Kocabıyık, 2016:44).
3.2.4. Hata Düzeltme Modeli (VECM)
Hata düzeltme modeli, serilerin uzun dönemde yol alırken karşılaştıkları şokların
etkisinin geçici olup olmadığını ve bu şokların ne kadar sürede ortadan kaldırılacağı
incelemektedir (Yıldırtan, 2011:248). Ayrıca VECH modeli ile, kısa dönem
dinamiklerin analizi gerçekleştirilmektedir.
İktisat teorisinde denge, istenen ve gerçekleşen serilerin eşitliğidir ve nerdeyse
her serinin denge değeri vardır. Fakat ekonometride aynı mertebeden bütünleşik
serilerin uzun dönem dengelerinin olup olmadığı araştırılır. Yani kısa dönemde iki
değişken arasında bir denge olmayabilir. Dolayısıyla hata terimi ut kısa dönem değerleri
ile uzun dönem değerleri arasında köprü rolü üstlenebilir (Tarı, 2014:435).
Eşbütünleşik serilerin hata düzeltmesi kısaca VECM ile gösterilir. X ve Y
değişkenlerinin eş bütünleşik olduğu olasılığı altında eşitlik 3.12’deki gibi ifade
edilmektedir (Dikmen, 2012:331-332):
∆𝑌𝑡 = 𝛼0 + 𝛼1𝑋𝑡 + 𝛼2𝑢𝑡 + 𝑢𝑡 (3.12)
İlgili eşitlikte Xt değişkenindeki kısa dönem dalgalanmaları, ut-1 ise uzun dönem
dengeye doğru olan yönelmeyi ifade etmekteyken, α2 katsayısı ise sapmayı
göstermektedir. α2 katsayısı istatistiksel olarak anlamlı olması durumunda Xt, kısa
dönem dengesizliğinin bir dönem sonra ne oranda düzeltilebileceğini göstermektedir.
Eğer α2 katsayısı pozitif ise dengeden uzaklaşıldığına, negatif işaretli ise kısa dönem
dengesizliklerden uzun dönem dengeye doğru bir yönelme olduğunu ifade etmektedir.
Bir başka ifade ile denge değerleri arasındaki farkın her bir dönemde α2 kadar azaldığı
anlamına gelmektedir (Dikmen, 2012:331-332; Yıldırtan, 2011:248).
65
3.3. AMPİRİK ANALİZ
Türkiye’de 2000 sonrası yaşanan finansal krizlerin dış ticaret üzerine etkilerinin
araştırıldığı bu çalışmada 2000-2017 dönemine ait aylık veriler kullanılarak analiz
edilmiştir. Çalışmada öncelikle incelenecek ihracat ve ithalat denklemleri çift logaritmik
formda tahmin edilmiştir. Çift logaritmik form, hem değişkenlere ait katsayı
değerlerinin esneklik değerini vermesi hem de diğer matematiksel yöntemlere göre daha
iyi sonuç vermesi nedeniyle tercih edilmiştir. Modellerin analizine geçilmeden önce ilk
olarak serilerin durağan olup olamadıkları belirlenmiştir. Bu çalışmada kullanılan
değişkenlerin durağan olup olmadıkları eğer durağan ise kaçıncı dereceden durağan
oldukları Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) ve Philips-Perron (PP) birim kök testleri
kullanılarak belirlenmiştir.
İhracat ve ithalat denklemlerinin analizinde kullanılacak değişkenlerin durağan
olup olmadıklarını ve durağanlık seviyelerini gösteren ADF ve PP birim kök test
sonuçları sırası ile Tablo 15 ve Tablo 16’da sunulmuştur.
Tablo 15: ADF Birim Kök Testi Sonucu
ADF BİRİM KÖK TESTİ
DÜZEY(LEVEL) TREND+SABİT
Sabit Trend+Sabit Sabit Trend+Sabit
lnX2 t-istatistiği -2.5726 -0.9788*** -4.6350* -6.5756*
olasılık değeri 0.1004 (11) 0.09435 (11) 0.0002 (11) 0.0000 (10)
lnM2 t-istatistiği -1.4513 -1.8427 -3.6766* -3.7339**
olasılık değeri 0.5563 (12) 0.6803 (12) 0.0051 (11) 0.0223 (11)
lnY2 t-istatistiği -0.4690 -3.3957*** -3.3689** -3.3640***
olasılık değeri 0.8932 (13) 0.0548 (13) 0.0132 (12) 0.0593 (12)
lnK2 t-istatistiği -2.9471** -2.8388 -12.336* -12.3496*
olasılık değeri 0.0418 (1) 0.1851 (1) 0.0000 (0) 0.0000 (0)
lnWY2 t-istatistiği -1.7800 -3.9754** -3.8709* -3.4966**
olasılık değeri 0.3898 (6) 0,0109 (6) 0.0027 (5) 0.0423 (4)
Not: Kritik değerler * %1,** %5 ve ***%10 anlamlılık düzeyinde sabitli model için sırası ile -3.460884, -2.874868
ve -2.573951; sabit+trendli model için -0.4001516, -3.430963 ve -3.139114’dir. Gecikme katsayıları parantez
içerisinde verilmiştir.
Tablo 15 ve Tablo 16 incelendiğinde; lnX2, lnM2, lnY2, lnK2 ve lnWY2
değişkenlerinin ADF ve PP birim kök testi sonuçlarına göre, düzey değerlerinde
66
durağan olmadıkları * ile gösterilen tüm değişkenlerin %1 anlamlılık düzeyinde birinci
sıra fark durağan oldukları [I(1)] görülmektedir.
Tablo 16: Philips-Perron Birim Kök Testi Sonucu
PP BİRİM KÖK TESTİ
DÜZEY(LEVEL) TREND+SABİT
Sabit Trend+Sabit Sabit Trend+Sabit
lnX2 t-istatistiği -1.9296 -2.8291 -32.6068* -46.9198*
olasılık değeri 0.318311 (46) 0.1885 (3) 0.0001 (44) 0.0001 (60)
lnM2 t-istatistiği -1.8421 -2.7384 -21.7888* -21.9707*
olasılık değeri 0.3594 (8) 0.2223 (1) 0.0000 (4) 0.0000 (5)
lnY2 t-istatistiği -1.6101 -8.1977* -71.1226* -66.5681*
olasılık değeri 0.4757 (37) 0.0000 (5) 0.0001 (83) 0.0001 (82)
lnK2 t-istatistiği -2.7307*** -2.5781 -12.1924* -12.3068*
olasılık değeri 0.0705 (4) 0.2909 (4) 0.0000 (9) 0.0000 (10)
lnWY2 t-istatistiği -2.0165 -3,1657*** -14.5247* -14.5364*
olasılık değeri 0.2797 (9) 0.0942 (9) 0.0000 (9) 0.0000 (9)
Not: Kritik değerler * %1, ** %5 ve *** %10 anlamlılık düzeyinde sabitli model için sırası ile-3.460739, -2.874804 ve -2.573917; sabit+trendli model için -4.001311, -3.430864 ve -3.139056’dır. Gecikme katsayıları parantez
içerisinde verilmiştir.
Tüm değişkenler aynı düzeyde fark durağan oldukları için çalışmada kullanılan
değişkenler arasındaki eşbütünleşme ilişkisinin varlığı Johansen eşbütünleşme analizi
ile gerçekleştirilmiştir. Eşbütünleşme analizine geçmeden önce ilk olarak çalışmada
kullanılan eşbütünleşme modellerinin belirlenmesinde kullanılan Vektör Otoregrasyon
(VAR) modeline ait varsayımları sağlanıp sağlanmadığı test edilmiştir.
VAR analizinde ilk olarak uygun gecikme uzunluğu belirlenmiştir. Uygun
gecikme uzunluğu; Nihai Öngörü Hata Kriteri (FPE), Akaike Bilgi Kriteri (AIC),
Schwar Bilgi Kriteri (SIC) ve Hannan-Quinn (HQ) Bilgi Kriterleri dikkate alınarak
belirlenmiş olup analiz sonuçları Tablo 17 ve 18’de verilmiştir.
Tablo 17-18 incelendiğinde; ithalat ve ihracat denklemlerine ait VAR modelinin
gecikme uzunluklarının bir olduğu görülmektedir. Gecikme uzunluğu bir olan ithalat ve
ihracat denklemlerinin VAR modeline ait varsayımları sağlayıp sağlamadığı analiz
edilmiştir. İlk olarak VAR modellerinin istikrar koşulunu sağlayıp sağlamadığı ters kök
testi ile incelenmiş olup elde edilen analiz sonuçları Şekil 2 ve Şekil 3’de sunulmuştur.
67
Tablo 17: İhracat İçin Uygun Gecikme Uzunluk Sonucu
Lag LogL LR FPE AIC SC HQ 0 7312.344 NA 7.48e-40 -76.06344 -75.96449 -74.02340
1 7449.290 264.3060 2.73e-40* -74.07290* -73.38026* -73.79260*
2 7471.420 41.38206 3.14e-40 -73.93420 -72.64785 -73.41363
3 7186.146 -516.3460 7.81e-39 -70.72146 -68.84142 -69.96063
4 7228.166 73.53524 7.39e-39 -70.78166 -68.30792 -69.78057
5 7156.856 -120.5141 2.18e-38 -69.70856 -66.64112 -68.46721
6 7131.675 -41.04547 4.06e-38 -69.09675 -65.43561 -67.61514
7 7149.766 28.40297 4.92e-38 -68.91766 -64.66283 -67.19579
8 7124.620 -37.96911 9.26e-38 -68.30620 -63.45768 -66.34408
9 7142.570 26.02621 1.14e-37 -68.12570 -62.68347 -65.92331
10 7140.149 -3.364636 1.73e-37 -67.74149 -61.70557 -65.29884
11 7111.585 -37.99049 3.43e-37 -67.09585 -60.46623 -64.41294
12 7137.528 32.94757 3.99e-37 -66.99528 -59.77196 -64.07211
13 7184.565 56.91478* 3.80e-37 -67.10565 -59.28863 -63.94222
Not: *Gecikme uzunlukları
Tablo 18: İthalat İçin Uygun Gecikme Uzunluk Sonucu
Lag LogL LR FPE AIC SC HQ
0 7544.864 NA 7.77e-41 -75.32864 -75.13074 -75.24855 1 7287.302 -494.5185 1.46e-39* -72.39302* -71.60142* -72.07267*
2 7256.770 -56.78969 2.85e-39 -71.72770 -70.34241 -71.16709 3 7249.085 -13.83228 4.42e-39 -71.29085 -69.31186 -70.48999 4 7248.096 -1.720818 6.43e-39 -70.92096 -68.34828 -69.87984 5 7210.868 -62.54283 1.35e-38 -70.18868 -67.02230 -68.90730 6 7225.289 23.36162 1.69e-38 -69.97289 -66.21281 -68.45124 7 7236.882 18.08475 2.19e-38 -69.72882 -65.37504 -67.96691 8 7235.987 -1.342730 3.24e-38 -69.35987 -64.41239 -67.35770 9 7237.701 2.467996 4.69e-38 -69.01701 -63.47583 -66.77458
10 7265.004 37.67797 5.30e-38 -68.93004 -62.79517 -66.44735 11 7272.879 10.39507 7.33e-38 -68.64879 -61.92022 -65.92584 12 7322.774 62.86778* 6.71e-38 -68.78774 -61.46547 -65.82453 13 7311.566 -13.44936 1.15e-37 -68.31566 -60.39970 -65.11219
Not: *Gecikme uzunlukları
Şekil 2-3 incelendiğinde, görüldüğü üzere modellere ait bütün ters köklerin birim
çemberin içerisinde olduğu, dolayısıyla her iki modelin de istikrar koşulunu sağladığı
görülmüştür.
68
-1.5
-1.0
-0.5
0.0
0.5
1.0
1.5
-1.5 -1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5
Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial
Şekil 2: İhracat Birim Çemberi Sonucu
-1.5
-1.0
-0.5
0.0
0.5
1.0
1.5
-1.5 -1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5
Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial
Şekil 3: İthalat Birim Çemberi Sonucu
İstikrar koşulunu sağlayan ihracat ve ithalat denklemlerine ait VAR modelleri
için modellerin hata terimleri arasındaki ilişkinin varlığı LM testi ve değişen varyans
varsayımı ise White Testi ile analiz edilmiştir.
69
Tablo 19: İhracat ve İthalat Otokorelasyon Sonucu
Gecikme LM-İstatistik Olasılık
X 1 98.9252 0.1500
2 58.6518 0.0704
Y 1 78.4759 0.0418
Tablo 20: İhracat-İthalat Değişen Varyans Sonucu
X2 Değeri Olasılık
X 1719.214 0.05212
Y 329.4551 0.0854
Tablo 19-20’teki test sonuçlarına göre, H0 hipotezi kabul edilmiş ve her iki
modelde de değişen varyans ve otokorelasyon probleminin olmadığına, diğer bir ifade
ile her iki modelde de hata terimleri arasında ilişkinin olmadığı ve sabit varyansın
geçerli olduğu tespit edilmiştir
VAR modeline ait tüm varsayımları sağlayan ihracat ve ithalat denklemlerinin
kısa dönem analizi Johensen eşbütünleşme testi ile analiz edilmiştir. Analize geçmeden
Tablo 211: İthalat İçin Johensen Eşbütünleşme Model Tahmin Sonuçları
H0 Model 2 Model 3 Model 4
r=0 121.3163 115.8542 169.4984
(0.0021) (0.0000) (0.0010)
r ≤1
66.9537 61.9768 103.4220
(0.2277) (0.0030) (0.1797)
Not: iz istatistikleri, maks. Özdeğer istatistiklerinin toplamına eşit olduğu için model seçimi sırasında iz
istatistik değerleri kullanılmıştır.
70
önce ihracat ve ithalat denklemleri için hangi modelin kullanılacağı Pantula Prensibi ile
belirlenmiştir (Tablo:21 ve Tablo:22).
Tablo 21 incelendiğinde iz istatistiklerine göre (eşbütünleşme analizi sonucuna
göre) r=0 ve r≤1 sıfır hipotezleri %1 anlam seviyesinde reddedilmiştir. Pantula
prensibine göre, ithalat denklemi için bir tane eşbütünleşme ilişkisi bulunmuş ve en
uygun eşbütünleşme modeli ise Model 3 olarak belirlenmiştir.
Tablo 22: İhracat İçin Johensen Eşbütünleşme Model Tahmin Sonuçları
H0 Model 2 Model 3 Model 4
r=0 158.0494 142.8668 142.9778
(0.000) (0.0000) (0.0005)
r ≤ 1 99.96107 92.84637 92.92632
(0.0003) (0.0003) (0.0244)
r ≤ 2 53.01001 59.04854 59.12552
(0.0621) (0.0032) (0.1176)
r ≤ 3 25.84392 33.56981 33.62918
(0.3507) (0.0175) (0.3057)
Not: iz istatistikleri, maks. özdeğer istatistiklerinin toplamına eşit olduğu için model seçimi sırasında iz istatistik değerleri kullanılmıştır.
İhracat denklemine ait Pantula Prensibi incelendiğinde ise en uygun eşbütünleşme
modelinin Model 3 olduğu ve denklemin üç adet eşbütünleşme ilişkisine sahip olduğu
görülmektedir. Tablo 22 incelendiğinde iz istatistiklerine göre Eşbütünleşme analizi
sonucuna göre r=0, r≤1, r≤2 ve r≤3 sıfır hipotezleri %5 anlam seviyesinde
reddedildiğinden ithalat, 6 Avrupa Ülkesi’nin GSYİH ve reel efektif döviz kuru
değişkenleri arasında uzun dönemli bir ilişki olduğu ifade edilmektedir. Kısa dönemde
birbirinden farklı hareket ediyor gibi görünen değişkenler aynı stokastik süreci
paylaşmakta ve uzun dönemli bir dengeye sahiptirler. Bir diğer ifade ile durağan
olmayan zaman serisi değişkenlerinin düzeyleri arasında uzun dönem bir denge
ilişkisinin olabileceğini işaret etmektedir.
İthalat ve ihracat denklemleri için tespit edilen uygun VAR modellerine
uygulanan Johansen Eşbütünleşme testi sonucunda elde edilen kısa dönem denge
71
modelleri, ithalat modeli için Tablo:23’te ihracat modeli için ise Tablo 24’de
sunulmuştur.
Tablo 23: İthalat Kısa Dönem Denge Modeli
1 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 1768.108
Normalized cointegrating coefficients (standard error in parentheses)
LM2 LX2 LY2 LK2 DMY1 DMY2
1.000000 1,118945 0,438756 -0,210854 -0,629249 -0,183819
(11.74807) (6.3169) (5.9215) (7.66983) (4.79418)
Not: t istatistik değerleri parantez içerisinde verilmiştir.
Tablo 24: İhracat Kısa Dönem Denge Modeli
1 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 1859.483 Normalized cointegrating coefficients (standard error in parentheses)
LX2 LM2 LWY1 LK2 DMY1 DMY2
1.000000 -0.784969 -0.116353 0.059305 -0.321600 -0.107041
(18.5440) (2.8261) (4.4570) (5.6839) (3.1089)
Not: t istatistik değerleri parantez içerisinde verilmiştir.
İthalat modeline ait eşbütünleşme denklemi incelendiğinde; ihracat (InX2),
büyüme (InY), reel efektif döviz kuru (InK2) ve kriz kukla değişkenin istatistiki acıdan
anlamlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. İstatistiki olarak anlamlı olan bu model iktisadi
açıdan incelendiğinde, işaret açısından sadece ihracat ile milli gelir değişkenlerinin
anlamlı olduğu görülmektedir.
İhracata ait eşbütünleşme denklemi incelendiğinde; reel efektif döviz kuru
değişkeni hariç bütün değişkenlerin istatistiki açıdan anlamlı olduğu görülmektedir.
Denklem iktisadi acıdan incelendiğinde ise kukla değişkenlerinin ihracat üzerinde
negatif bir etkiye sahip olduğu ithalat (InM2) ve ihracat yoğunluklu 6 ülkenin GSYİH
(InWY1) değişkenlerinin ise pozitif bir etkiye sahip olduğu belirlenmiştir.
Eşbütünleşme modeli tahmini sonuçları, katsayıların işaretlerini yorumlamaya
izin vermektedir. Dolayısıyla değişkenlerin arasında ilişkinin yönü ve ne kadar süre
sonra dengeye geleceği hakkında bilgi vermemektedir. Bu nedenle modellerin uzun
72
dönemde dengeye gelip gelmeyecekleri hata düzeltme modeli ile tahmin ediliştir. Uzun
dönem tahminini, kısa dönemde dengeden herhangi bir sapma olduğunda sistemin uzun
dönem dengeye dönüp dönmediğini eğer dönüyor ise değişkenlerden hangisinin kısa
dönem dengesizliğe uyum gösterdiğini işaret etmektedir.
Tablo 25: İthalat Denklemi Zayıf Dışsallık Testi Sonucu
Cointegration Restrictions:
A(1,1)=0 Değişken zayıf dışsal
Chi-square(1) 11.40832 InM2
Probability 0.000731*
A(2,1)=0 Zayıf dışsal değil
Chi-square(1) 2.013473 InX2
Probability 0.182575
A(3,1)=0 Zayıf dışsal
Chi-square(1) 13,9664 InY2
Probability 0,000186*
A(4,1)=0 Zayıf dışsal değil
Chi-square(1) 1,74386 InK2
Probability 0,39762
A(5,1)=0 Zayıf dışsal
Chi-square(1) 5,0505 Dmy1
Probability 0,0441**
A(6,1)=0 Zayıf dışsal değil
Chi-square(1) 0,001277 dmy2
Probability 0,97149
Not: değerler * %1, ** %5 ve *** %10 anlamlılık düzeyi
Tablo 26: İhracat Denklemi Zayıf Dışsallık Testi
Cointegration Restrictions:
A(1,1)=0 Zayıf dışsal
Chi-square(1) 6.134080 InX2
Probability 0.013260**
A(2,1)=0 Zayıf dışsal değil
Chi-square(1) 2.206959 InM2
Probability 0.137389
A(3,1)=0 Zayıf dışsal değil
Chi-square(1) 0.090591 InWY1
Probability 0.763427
A(4,1)=0 Zayıf dışsal değil
Chi-square(1) 1.569420 InK2
Probability 0.210291
A(5,1)=0 Zayıf dışsal değil
Chi-square(1) 2.022788 Dmy1
Probability 0.154954
A(6,1)=0 Zayıf dışsal değil
Chi-square(1) 0.239314 dmy2
Probability 0,624702
Not: değerler * %1, ** %5 ve *** %10 anlamlılık düzeyi
73
Dolayısıyla çalışmada uzun dönem dengeye hangi değişken ve/veya değişkenlerden
dolayı dönüldüğünü saptamak için Zayıf Dışsallık Testi uygulanmıştır (Tablo:25 ve
Tablo: 26).
Zayıf dışsallık testleri incelendiğinde; ithalat denklemi için InX2, InK2 ve dmy
değişkenlerinin ihracat denklemi için ise InM2, InWY1, InK2, dmy1 ve dmy2
değişkenlerinin zayıf dışsal olmadığı tespit edilmiştir.
İthalat ve ihracat denklemleri için zayıf dışsal olmayan değişkenler kullanılarak
her iki model için ayrı ayrı uzun dönem denge değerine doğru yakınlaşma hızları Hata
Düzeltme Modeli (VECH) kullanılarak analiz edilmiş ve elde edilen analiz sonuçları
Tablo 27 ve 28’da sunulmuştur.
Tablo 27: İthalat Hata Düzeltme Test Sonuçları
InX2 LnK2 DMY2
-0.029517 -0.020680 -0.001753
(0.01679) (0.00584) (0,01153)
Not: standart hatalar parantez içerisindedir
Tablo 28: İhracat Hata Düzeltme Test Sonuçları
InM2 InWY1 InK2 DMY1 DMY2
-0.000733 0.001693 -0.002105 0.002582 -0.001297
(0.00188) (0.00057) (0.00057) (0.0018) (0,00119)
Not: standart hatalar parantez içerisindedir
Hata düzeltme mekanizmasının oluşumu için katsayıların sıfırdan farklı olması
gerekmektedir. Katsayılarının negatif olması kısa dönemli dengesizliklerden dengeye
negatif yönde yöneldiğini pozitif olması ise artarak dengeye yönelmenin olduğunu
göstermektedir. Yukarıdaki Tablo 29-30 hata testi sonuçlarına göre ithalat ve ihracat
denklem katsayılarının tümü sıfırdan farkı ve bazı değişkenler artarak bazıları ise
azalarak dengeye ulaşmaktadır.
74
Uyum katsayı değerlerine göre:
İthalat hata düzeltme test sonucunda, ihracat katsayısı (-0.029) ve döviz
kuru (-0.020) olarak elde edilmiştir.
İhracat hata düzeltme sonucunda, ithalat katsayısı (-0.0007), ihracat
yoğunluklu 6 ülkenin milli geliri (0.0005) ve döviz kuru (0.0005) olarak
elde edilmiştir.
Analiz sonuçlarına göre uzun dönemdeki dengede herhangi bir sapma
olduğunda; ihracatta yaklaşık 34 dönem (34 ayda) ve ithalatta ise 142 dönem (yaklaşık
2 yıl) sonra tekrar uzun dönemde denge sağlanmaktadır.
75
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Türkiye’de yaşanan finansal krizlerin ortaya çıkışı birbirinden farklı nedenlerden
kaynaklanmaktadır. 2000/2001 finansal krizler geçmiş yıllarda yaşanan, Körfez savaşı,
Asya krizi, Rusya krizi, Marmara depremi ve koalisyon hükümetlerinin popülist
ekonomi politikalarının yaşanması sonucunda Türkiye kendini daha toparlayamadan
tekrar kriz sürecine sürüklemiştir.
2000 yılı boyunca uygulanmış olan ‘Kur Çapasına Dayalı Enflasyon Düşürme
Programın’ yaşanan bu ikiz kriz sonucunda programın sürdürülemez bir hal alması ve
güvenin sarsılması sonuçlarından dolayı ‘Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı’
uygulanmıştır. Ancak ülkemizde 2001 yılının Mayıs ayında uygulamaya konulan bu
program çok başarılı olduğunu söylemek mümkün değildir. 2001 yılının sonu gelmesine
karşın programın nihai amacını oluşturan kaynak kullanımında verimliliğin artırılması,
ekonominin rekabet gücünün geliştirilmesi ve böylece ekonomide büyümenin, yatırımın
ve istihdamın artırılarak halkın refah düzeyinin kalıcı bir biçimde yükseltilmesi
sağlanamamıştır.
Küresel özellikli bir kriz olan 2008 finansal kriz, konut kredisinde meydana
gelen olumsuzluklar ile başlamış ve ABD’nin en büyük yatırım bankalarından biri olan
ve Lehman Brothers’in 2008 yılının Eylül ayında iflasını açıklamasıyla diğer ülkeleri de
etkisi altına almıştır. Konut kredilerinde meydana gelen bu olumsuzluklar küresel
finansal krizin kıvılcımı olmuş ve bankacılık sektörüne sıçramıştır. Dolayısıyla diğer
piyasaları da etkisi altına almıştır.
Bu çalışmada, 2000 yılı sonrası Türkiye ekonomisinde etkili olan krizlerin, dış
ticaret üzerindeki etkisi 2000-2017 dönemleri arası aylık zaman serisi kullanılarak,
eşbütünleşme analizi ve hata düzeltme analizi yardımıyla ekonometrik olarak
incelenmiştir. Bu amaçla ihracat ve ithalat modelleri geliştirilmiştir. İhracat ve ithalat
modellerinde bağımsız değişkenler olarak reel efektif döviz kuruna, reel sanayi üretim
endeksine ve altı Avrupa ülkesinin milli gelirine yer verilmiştir.
Finansal krizlerin ihracat ve ithalat değerleri üzerindeki etkilerin tespit
edilebilmesi için ilk olarak ihracat ve ithalat denklemleri çift logaritmik formda tahmin
edilmiştir. Ardından kullanılan değişkenlerin birim kök analizleri yapılmıştır. Yapılan
76
birim kök analizi sonucunda seriler durağan hale getirilmiştir ve seriler birinci fark
durağan bulunmuştur. Daha sonra ihracat ve ithalatı ilgilendiren aynı düzeyde durağan
olan değişkenler arasındaki uzun dönemli bir ilişkinin olup olmadığı Johansen
eşbütünleşme testi ile doğrulanmıştır. Eşbütünleşme testini uygulamadan önce,
eşbütünleşme testinin belirlenmesinde kullanılan Vektör Otoregrasyon (VAR) modeline
ait varsayımların sağlanıp sağlanmadığı analiz edilmiştir. İthalat ve ihracat denklemleri
için ayrı ayrı tespit edilen, uygun VAR modellerine uygulanan Johansen Eşbütünleşme
testi sonucunda elde edilen kısa dönem denge modelleri sonucuna göre, ithalat
denklemine ait model tahmin sonuçları incelendiğinde; ihracat denkleminde ortaya
çıkan %1’lik bir artışın ithalatta %11.18’lik artışa sebep olduğu, Türkiye’nin milli gelir
düzeyinde ortaya çıkan %1’lik bir artışın ithalatta %4.38’lük artışa sebep olduğu
görülmektedir. Reel efektif döviz kurunda yaşanan %1’lik bir artış ise ithalatta %2’lik
bir azalışa neden olmaktadır. Reel efektif döviz kuruna benzer bir şekilde, kriz kukla
değişkenlerinin de ithalatta sırasıyla %6,26 ve %1,83 azalışa sebep oldukları sonucuna
ulaşılmıştır.
İhracat denklemine ait model tahmin sonuçları incelendiğinde ise; ithalatta
ortaya çıkan %1’lik bir artışın ihracatta %7,84’lük bir artışa sebep olduğu
görülmektedir.
Çalışma ile edinilen bir diğer sonuç ise yurt dışı milli gelir düzeyinin
ihracatımızı olumlu etkilemesidir. Yurt dışı milli gelir düzeyinde ortaya çıkan %1’lik
bir artış Türkiye ihracatında %1.16’lık bir artışa neden olmaktadır. Bu durum iktisadi
teori ile uyumluluk göstermektedir. Çalışmada elde edilen bir diğer sonuçta kriz kukla
değişkenleridir. Bu değişkenlerin sonuçları incelendiğinde, krizlerin ihracatta düşüşe
sebep olduğudur.
Literatürde bu konu ile ilgili birçok ampirik analiz yapılmıştır. Çalışmada elde
edilen sonuçlar literatürde yer alan Aktaş (2009), Taştan (2010), Tapşin ve Karabulut
(2013) çalışmalar ile uyumlu sonuçlara sahiptir. Gül ve Ekici (2006) ve Aktaş (2010)
çalışmalarında reel döviz kurunun ihracat ve ithalat üzerinde etkisinin olmadığını
belirtmişlerdir. Gül ve Kamacı (2012) büyümenin ithalata doğru bir etkinin olmadığını,
Ilıkhan Özgür (2015) ile Korkmaz ve Aydın (2015) büyümenin ithalatı etkilediği
sonuçlarına ulaşmışlardır.
77
Eşbütünleşme ilişkisi tespit edilen ihracat ve ithalat denklemlerinde meydana
gelen herhangi bir şok hangi değişken veya değişkenler tarafından ve ne hızla
düzeltildiğini belirlemek için Vektör Hata Düzeltme Analizi uygulanmıştır. Analiz
sonucuna göre herhangi bir şok karşında sapma olduğunda; ihracatta yaklaşık 34 dönem
(34 ayda) ve ithalatta ise 142 dönem (142 ay yaklaşık 2 yıl) sonra tekrar uzun dönemde
denge sağlanmaktadır.
Tüm bu sonuçlar değerlendirildiğinde, Döviz kurundaki artış ithalatta anlamsız
iken ihracatta artışa neden olmuştur. Döviz kurlarındaki artış beraber birlikte teorik
olarak sanayi ürünlerinin ihracatta rekabet gücünün artacağı beklenmektedir. Bu teori
genellikle gerçekleşmektedir. (http://www.tim.org.tr/tr/kose-yazarlari-can-fuat-gurlesel-
doviz-kuru-artislari-dis-ticareti-nasil-etkiliyor-.html erişim tarihi: 04.07.2018) Döviz
kurundaki artış tek başına ihracatı etkilemede yeterli değildir. İhracat yoğunluklu 6
ülkenin milli geliri seviyesinin yüksek olması Türkiye’den daha fazla ürün ithal etmesi
anlamına gelecek ve Türkiye’nin ihracatında pozitif etkiye sahip olacaktır.
İthalata ortaya çıkan %1’lik artışta ihracatta daha fazla artışa neden olmasının
altında yatan temel neden Türkiye nihai mal ihracatının hammadde ithalatına dayalı
olmasıdır.
78
KAYNAKÇA
Acar, F., 2013. Türkiye Ekonomisine Genel Bakış (2001- 2013). ÇSGB Çalışma
Dünyası Dergisi, 1(2), ss.15-32
Aytaç, A., Akduğan, U., 2012. Dış Ticaret Ve Ekonomik Büyüme Üzerine Bir
Nedensellik Analizi: 2001-2011 Türkiye Örneği, Trakya Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, 14(2), ss.55-70
Akçay, B., 2012. 21. Yüzyılın İlk Finansal Krizi, Subprime Mortgage Krizi. (1.Baskı).
Seçkin Yayıncılık, Ankara
Aktaş, C., 2010. Türkiye’de Reel Döviz Kuru İle İhracat ve İthalat Arasındaki İlişkinin
Var Tekniğiyle Analizi. ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 6(11), ss.123-140
Aktaş, C., 2009. Türkiye’nin İhracat, İthalat ve Ekonomik Büyüme Arasındaki
Nedensellik Analizi. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18,
ss.35-47
Aktaş, M., Şen, B., 2013. Global Ekonomik Krizinin Öncü Göstergeleri Ve Ülkeler
Üzerinde Bir Uygulama. Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi,6(1), ss.137-147
Altuntepe, N., Güner, T., 2013. Türkiye’de İstihdam-Büyüme İlişkisinin Analizi (1988-
2011). Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 5(1), ss.73-84
Alptekin, E., 2009. Menkul Kıymetleştirme ve Küresel Finans Krizindeki Rolü, İzmir
Ticaret Odası, ss.11-16
Alantar, D., 2007. Küresel Finansal Kriz: Nedenleri ve Sonuçları Üzerine Bir
Değerlendirme, file:///C:/Users/cengiz/Downloads/SayY_81_Ekim_2008.pdf
Altay, H., Şen. A.,2010. Finansal İstikrarsızlık Hipotez Bağlamında Global Finansal
Kriz. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), ss.163-
179
Aras, O., N., 2010. Son Ekonomik Krizin Türkiye’de Enflasyon Hedeflemesine Etkisi,
Ekonomi Bilimleri Dergisi, 2(2), ss.97-104
79
Ardıç, h., 2004. 1994 ve 2001 Yılı Ekonomik Krizlerinin, Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası Bilançosunda Yarattığı Hareketlerin İncelenmesi. Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası Muhasebe Genel Müdürlüğü, Yeterlilik Tezi, Ankara
Apak, S., Aytaç, A., 2009. Küresel Krizler Kronolojik Değerlendirme Ve Analiz
(1.Baskı), Avcıol Yayın, İstanbul
Ata, H. A., 2009.Krizde Nakit Yönetimi. (1.Basım). Ekin Basım Yayını, Bursa
Ataman, P., 2001. Sistemik Banka Yeniden Yapılandırmasına Teorik Yaklaşım.
Bankacılar Dergisi, 37, ss.1-12
Atılgan, E., Mıhçı, S., 2010. İşsizlik ve büyüme: Türkiye ekonomisi için Okun
katsayıları. İktisat İşletme ve Finans, 25 (296), ss.33-54
Aydemir, C., 2013, Türkiye’de İşgücü Yapısı, İşsizlik Ve Kırsal Alan. Atatürk
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 27(1), ss.115-138
Aydoğan, E.,2004. 1980’den Günümüze Türkiye de Enflasyon Serüveni. Yönetim ve
Ekonomiyi, 11(1), ss.91-110
Aysu A., Bilginoğlu M.A., 2008. Dış Borçların Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkisi:
Türkiye Örneği. Erciyes Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi
Dergisi, 31, ss.3-4
Balı, S., Büyükşalvarcı A., 2010. 1630’dan 2010’a Finansal Krizler Tarihi Balonlar,
Panikler, Buhranlar Ve Küresel Finansal Kriz. (1.Basım). Çatı Kitaplar yayını,
İstanbul
Bağımsız Sosyal Bilimciler-İktisat Grubu, 2001. Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı
Üzerine Değerlendirmeler, Kardelen Matbaası, Ankara
Bayrak, M., Kanca, O., C., 2013. Türkiye’de 1970-2011 Yılları Arasında Oluşan
Ekonomik Ve Siyasi Gelişmelerin Seyri, Akademik Bakış Dergisi, 35, ss.1-20
80
Bicerano, V., 2010. Finansal Krizler: 1990-2009 Döneminde Seçilmiş Güney Amerika
Ülkeleri İle Türkiye’nin Karşılaştırmalı Analizi, Marmara Üniversitesi,
Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul
Bostan, A., Bölükbaşı, M.,2016. Küresel Finansal Kriz ve Bankacılık Sektörüne
Etkileri; Türkiye Örneği, 36(11), ss.1-17
Bozkurt, H., Dursun, B., 2006. Türkiye’ De Para Krizinin Öncü Göstergeleri: Erken
Uyarı Sistemi. Avrupa Araştırma Dergisi, 14(1), ss.263
Çakmak, U., 2007. Kriz Modelleri Çerçevesinde Türkiye 2001 Finansal Krizinin
Değerlendirilmesi. Gazi Üniversitesi iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi Dergisi,
9(1), ss.81-101
Çan, H., 2016. Finansal Krizler ve Kırılgan Ekonomiler Üzerine Etkileri. Trakya
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Edirne
Çevik, E. İ., 2011. Gelişen Piyasalarda Yaşanan Finansal Krizlerin Yeni Yaklaşımlar
Çerçevesinde İncelenmesi, T.C. Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 24, Zonguldak
Çoban, Y., 2010. Türkiye Ekonomisi (2. Baskı), İkinci Sayfa Basım Yayım Dağıtımı,
İstanbul
Çevik, İ., 2005. Para Krizlerine Ampirik Bir Yaklaşım (1.baskı). Yayın No:187, Ankara
Darıcan, M., F., 2005. Ekonomik Krizler Ve Türkiye. İstanbul Aydın Üniversitesi
Dergisi (İAÜD), 17, ss.39-46
Danışoğlu, A., Ç., 2007.Para Krizleri: Türkiye'de Yaşanmış Krizlerin
Değerlendirilmesi. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi İktisat Bölümü, 2, ss.1-
11
Demir, F., Karabıyık, A., Ermişoğlu, A., Küçük, A., 2008. ABD Mortgage Krizi.
BDDK Çalışma Tebliği, 3, 1-107ss.
81
Delice, G., 2003. Finansal Krizler: Teorik Ve Tarihsel Bir Perspektif. Erciyes
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 20, ss.62
Dikmen, N., 2012. Ekonometri Temel Kavramlar ve Uygulamalar (2.Baskı). Dora
Yayın, Bursa
Doğanlar, M., Bal, H., Özmen, M., 2007. Döviz Krizi Modelleri. Ç.Ü. Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, 16(1), ss.254
Ergül, Y., T., Arslan, O., 2014. 72, Finansal İstikrarsızlık Hipotezi, Tobin Vergisi Ve
Uluslararası Finansal Sistem: Post Keynesyen Bir Çerçeve. Ekonomik Yaklaşım,
20(72), ss.21-42
Emirkadı, Ö., 2005. Gelişmekte Olan Ülkeler ve Parasal Kriz Teorileri Üzerine Bazı
Değerlendirmeler, Sosyo Ekonomi Derneği Yayını, Onlıne
Erkekoğlu, H., Bilgili, E., 2005. Parasal Krizlerin Tahmin Edilmesi: Teori Ve
Uygulama. Erciyes Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 24,
ss.15-36
Ertek, T., 1996. Ekonometriye Giriş (Genişletilmiş 2.Baskı). Beta Basım, İstanbul
Fırat, E., 2009. Türkiye’de 1980 Sonrası Yaşanan Üç Büyük Kriz Ve Sonuçlarının
Ekonomi-Politiği, SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, ss.1-24
Fırat, E., 2013. Ekonomik Kriz İle Mücadelede Maliye Politikasının Rolü, Niğde
Üniversitesi İİBF Dergisi, 6(1), ss.298-313
Gujaratı, D., 2016. Örneklerle Ekonometri (1.baskı). Çev. Nasip, B., BB.101 Yayınları,
Ankara
Gül, E., Ekinci, A., 2006. Türkiye’de Reel Döviz Kuru İle İhracat ve İthalat Arasındaki
Nedensellik İlişkisi: 1990 – 2006. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, 16, ss.165-190
Gül, E., Kamacı, A., 2012. Dış Ticaretin Büyüme Üzerine Etkileri: Bir Panel Veri
Analizi. Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 4(3), ss.81-91
82
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=naidq_10_gdp&lang=en,
(14.05.2018)
https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=4¶m2=0&sitcrev=0&i
sicrev=0&sayac=5808, (10.05.2018)
https://evds2.tcmb.gov.tr/index.php?, (09.05.2018)
http://www.bumko.gov.tr/TR,150/doviz-kurlari.html, (13.05.2018)
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1076, (11.05.2018)
http://www.tim.org.tr/tr/kose-yazarlari-can-fuat-gurlesel-doviz-kuru-artislari-dis-
ticareti-nasil-etkiliyor-.html (04.07.2018)
Ilıkkan Ö., M., 2015. İhracat, İthalat ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik
İlişkileri: Türkiye Örneği. Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi,
7(2),ss.187-194
İzettin, Ö., 2012. İktisat Üzerine Düşünceler. Yardım Kitap, İstanbul
Karaçor, Z., Alptekin, V., Gökmenoğlu, K., 2012. Finansal Kriz Üzerine
Öngörülebilirlik ve Politikalar, Çizgi Kitapevi, Konya
Kaykusuz, M., 2014. Geçmişten Günümüze Finansal Krizler (1619-2014), Ekin Yayını,
Bursa
Korkmaz, S., Aydın, A., 2015. Türkiye’de Dış Ticaret-Ekonomik Büyüme İlişkisi:
Nedensellik Analizi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 10(3),
ss.47-76
Korkmaz, T., Çevik, E., İ., Birkan, E., 2010. Finansal Dışa Açıklığın Ekonomik
Büyüme Ve Finansal Krizler Üzerindeki Etkisi: Türkiye Örneği. Journal of
Yasar University, 17(5), ss.2821-2831
Kol, E., N., Karaçor, Z., 2012. 2001 Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı ve İstihdam
Üzerine Etkileri. Maliye dergisi, 162, ss.379-395
83
Kutlar, A., 2007. Ekonometriye Giriş (1.Basım), Nobel Yayını, Ankara
Kutlu, Yurttagüler., 2016. Türkiye’de Dış Borç Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1998-
2014 Dönemi İçin Bir Nedensellik Analizi. Marmara Üniversitesi İktisadi ve
İdari Bilimler Dergisi, 38(1),ss. 231
Osmanlı, A., 2011. Türkiye Ekonomisi (1.Baskı), Savaş Kitap ve Yayın Evi, Ankara
Öz, S., 2010. Kriz Ve İşsizlik: Başarı Örnekleri Ve Çözüm Önerileri. TÜSİAD-Koç
Üniversitesi Ekonomik Araştırma Forumu,ss.1-35
Özel, H., A., 2011. Türkiye’de Ticari Serbestleşmenin Tarihsel Gelişimi. Girişimcilik
ve Kalkınma Dergisi, 6(2), ss.88-89
Özel, H., A., 2012. Ekonomik Büyümenin Teorik Temelleri. Çankırı Karatekin
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2(1), ss.63-72
Özmen, Ç., 2011. Finansal Piyasaların Serbestleşmesinin Finansal Krizlere Etkileri Ve
Türkiye’deki Durum, Yüksek Lisans Tezi, Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Ankara
Özgür, G., Yetkiner, H., 2011. Zor Zamanlarda İktisat (1.Basım), Efil Yayın Evi,
Ankara
Özçelik, M., Türkiye – IMF İlişkileri, Konya Ticaret Odası,
http://www.kto.org.tr/d/file/turkiye---imf-iliskileri.pdf, (15.11.2017)
Öksüzler, O., Teyyare, E., 2010. Küresel Ekonomik Kriz Sürecinde Türkiye’de Alınan
Önlem Paketlerinin İstihdam Üzerindeki Etkileri, ss.139-150
Sevim, C., 2012. Öncü Göstergeler Yaklaşımına Göre Finansal Krizler Ve Türkiye
Örneği. BDDK Kitapları No: 11, ss.25-29
Somçağ, S., 2006. Türkiye’nin Ekonomik Krizi Oluşumu Ve Çıkış Yolları (ilk basım),
2006 Yayınevi, İstanbul
84
Sönmez, S., 2003. Türkiye 'De Finansal Serbestlik: İstikrarsızlık Faktürü Mü?
Kalkınmanın İtici Gücü Mü?. Ekonomik Yaklaşım, 14(49), ss.220-224
Sönmezay. N., 2014 Krizlerin Bulaşıcılığı Ve Gelişmekte Olan Ülke Örnekleri: Türkiye
Uygulaması, Doktora Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara
Sungur, O., 2009. 2000 Sonrası Türkiye Ekonomisi: Büyüme, Enflasyon, İşsizlik,
Borçlanma ve Dış Ticarette Gelişmeler, Top ve Demokrasi, 9(19-20), ss.243-269
Saatçioğlu, C., Kutlu, R., Türkiye’nin Dış Ticaret Yapısı Üzerine Bir Uygulama (1993-
2002). SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi,
http://dergipark.gov.tr/download/article-file/289621, (20.11.2017)
Şen, A., Asimetrik Bilgi Finansal Kriz İlişkisi.
https://birimler.dpu.edu.tr/app/views/panel/ckfinder/userfiles/17/files/DERG_/14
/1-24.pdf, (01.02.2018)
Şerefli, M., 2016. Dış Ticaretin Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi: Türkiye Örneği.
Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 13, ss.136-
143
Taştan, H., 2010. Türkiye’de İhracat, İthalat Ve Ekonomik Büyüme Arasındaki
Nedensellik İlişkilerinin Spektral Analizi. Ekonomi Bilimleri Dergisi, 2(1),
ss.85-98
Takım, A., 2010. Türkiye’de GSYİH ile İhracat Arasındaki İlişki: Granger Nedensellik
Testi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(2), ss.1-16
Tarı, R., 2014. Ekonometri (10. Baskı). Umuttepe Yayınları, Kocaeli
Tapşın, G., Karabulut, A.T., 2013. Reel Döviz Kuru, İthalat ve İhracat Arasındaki
Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği. Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, 26, ss.190-205
Taşar, M., O., 2010. Türkiye’nin Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı” Ve
Makroekonomik Etkilerinin Analizi. Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi,3(1),
ss.76-97
85
Temel, Ü., C., 2016. Ekonomik Büyüme Ve Dış Ticaret İlişkisi, PARADİGMA, 1(1),
ss.1-14
Tiryaki, H., N., Ekinci, A., 2015. Finansal Bulaşıcılık Çerçevesinde Küresel Kriz Ve
Türkiye’ye Etkileri, Sakarya İktisat Dergisi, 4(1), ss.1-30
Tok, D., 2013. 1990 Sonrası Finansal Küreselleşmenin Finansal Krizlere Etkileri ve
Türkiye Örneği. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, yüksek lisans
tezi, İstanbul
Tokucu, E., 2012. Hyman Mınsky’nin Finansal İstikrarsızlık Hipotezi. Ankara
Üniversitesi SBF Dergisi, 67(2), ss.189-212
Turan, Z., 2011. Dünyadaki Ve Türkiye’deki Krizlerin Ortaya Çıkış Nedenleri Ve
Ekonomik Kalkınmaya Etkisi, Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi, 4(1), ss.56-80
Turgan, E., 2013. 2008 Krizinin Avrupa Birliği Ülkelerine Etkisi ve Krizleri Önlemeye
Yönelik Geliştirilen Mekanizmalar. AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
13(1), ss.219-255
Turgut, A., 2006-2007. Türleri, Nedenleri ve Göstergeleriyle Finansal Krizler. TÜHİS
İş Hukuku Ve İktisat Dergisi, 20(4-5), ss.36-46
TÜİK, İstatistik Göstergeler, 1923 – 2013
Uçan, O., Koçak, E., 2014. Türkiye’de Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme Arasındaki
İlişki. Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi, 7(2), ss.51-60
Yay, T., Gürkan, Yay, G., Yılmaz E., 2001. Küreselleşme Sürecinde Finansal Krizler
Ve Finansal Düzenlemeler. (1.Basım). İTO Yayıncılık, İstanbul
Yardımcıoğlu, M., 2012. 2001 ve 2008 Yılında Oluşan Krizlerin Faktör Analizi ile
Açıklanması. Mahmut Maliye Dergisi, 162, ss.175-183
Yılmaz, Ö., G.,2005. Türkiye Ekonomisinde Büyüme İle İşsizlik Oranları Arasındaki
Nedensellik İlişkisi. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Ekonometri Ve
İstatistik Ekonometri ve İstatistik Dergisi, 2, ss.11-29
86
Yılmaz, Ö., Kızıltan, A., Kaya, 2005. İktisadi Kriz Kuramları, Finansal Küreselleşme
Ve Para Krizleri. Erciyes Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi
Dergisi, 24, ss.89-91
Yiğitbaş, Ş., B., 2012. Bankaların Kredi Verme Davranışı Üzerine Asimetrik Bilginin
Etkisi ve Reel Sektör Yansıması (Türkiye Analizi 2002-2010). Yayın no:288,
İstanbul
Yücel, F., Kalyoncu, H., 2010. Finansal Krizlerin Öncü Göstergeleri ve Ülke
Ekonomilerini Etkileme Kanalları: Türkiye Örneği. Maliye Dergisi, 159, ss.53-
59
87
ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler:
Adı ve Soyadı : Çiğdem UÇAR
Doğum Yeri ve Yılı : Diyarbakır/09.07.2018
Medeni Hali : Bekar
Eğitim Durumu:
Lise : USO Lisesi (2006)
Lisans : Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler
Fakültesi, İktisat Bölümü (2012)
Yüksek Lisans : Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İktisat Anabilim Dalı
Yabancı Dil(ler) ve Düzeyi:
İngilizce, Başlangıç Seviyesi
İş Deneyimi:
Muhasebeci (2015-)
![Ekon 317 Küreselleşme ve Ekonomik Krizler Dersi …files.yanar.webnode.com/200000037-3abf43b76e/Ekonomik...EKON 317 KÜRESELLEŞME VE EKONOMİK KRİZLER DERSİ NOTLARI] 2011 Güz](https://img.pdfslide.net/doc/110x75/5e2857af649dbf44ff757877/ekon-317-kreselleme-ve-ekonomik-krizler-dersi-filesyanar-ekon-317-koereselleme.jpg)
