AGENCIJA ZA POTIKNUVAWE NA RAZVOJOT NA ZEMJODELSTVOTO Bitola, ,,Kliment Ohridski” b.b. Pelagonka II-5/3, P.Fah 18 tel.++389 47 228 330, Faks: +389 47 228-370 E-mail: aprzbitola@t-home.mk http://www.agencija.gov.mk

AGENCIJA ZA POTIKNUVAWE NA RAZVOJOT NA

ZEMJODELSTVOTO

P^ENKA Zea mays L.

APRIL 2008

IZDAVA^: AGENCIJA ZA POTIKNUVAWE NA RAZVOJOT NA ZEMJODELSTVOTO AVTORI: 1. Docent D-r @ivko Gacovski, Univerzitet ,,Goce Del~ev,, [tip, Zemjodelski fakultet 2. M-r Cvetan Jovanovski, Agencija za pottiknuvawe na razvojot na zemjodelstvoto -Bitola

Redakciski odbor:

1. D-r @ivko Gacovski, Zemjodelski fakultet [tip 2. M-r Cvetan Jovanovski, APRZ - Direkcija,Bitola 3. Spec. Rankica Bo`inovska, APRZ-R.E. Gostivar 4. Spec. Goran~o Tomeski APRZ-R.E Prilep 5. Dip. ing. agr. Elisaveta Ta{eva, APRZ-R.C. Skopje 6. Dip. ing. agr. Pan~e Ivanov, APRZ-R.E. Kratovo 7. Dip. ing. agr Mijal~e An~ev, APRZ-R.C [tip 8. Dip. ing. agr Zorica Ilkova, APRZ-R.C Strumica

STOPANSKO ZNA^EWE P~enkata e kultura koja ima {iroka upotreba i predstavuva va`na prehranbena, fura`na i tehni~ka kultura.

Zrnoto e najva`niot proizvod za koj naj~esto se odgleduva p~enkata. Ima visoka hranliva vrednost, a mo`e da se koristi za: ~ove~ka hrana, za ishrana na dobitokot, kako i za industriska prerabotka.

Za ~ove~ka ishrana se koristi kako vareno zrno, pukanki, konzervirana ili kako p~enkarno bra{no i gris. So industriska prerabotka se dobivaat golem broj na prehranbeni proizvodi: maslo za jadewe, p~enkarni flekici, ~ipsovi , smoki, ili vo pekarskata industrija se proizveduva specijalen leb i beli ukrasni pe~iva.

Vo industriskata prerabotka ima se pogolemo zna~ewe. Se proizveduvaat nad 500 proizvodi vo: farmacevskata, kozmeti~kata, alkoholnata (alkohol, kiselini), tekstilnata (ve{ta~ko vlakno i dr.), hemiskata (boi, lakovi, azbest, furfurol, surovina za proizvodstvo na hartija, plasti~na masa i dr.) i drugi industrii.

Za dobitokot mo`e da se koristi kako koncentrirana hrana (zrno) ili vo forma na kabasta hrana. Zrnoto mo`e da se koristi kako koncentrirana dobito~na hrana ili kako komponenta na krmnite smeski. Celoto rastenie mo`e da se koristi za ispa{a, potoa kako zelena sve`a krma, kako sila`a i kako suva rastitelna masa, Za pravewe na sila`a p~enkata e isklu~itelno pogodna, bidej}i pokraj zrnoto, i drugite delovi od rastenieto se povolni za pravewe na sila`a. P~enkata kako okopna kultura ima odredena agrtehni~ka va`nost. Pravilno odgledan i neguvan posev ja ostava povr{inata ~ista za slednata kultura. 1

POTEKLO, RASPROSTRANETOST I PRINOSI P~enkata poteknuva od Amerika, kade {to e odgleduvana 3.000 godini pred novata era. Po otkrivaweto na ovoj kontinent prenesena e vo [panija, kade 30-tina godini e odgleduvana kako dekorativno i atraktivno rastenie. Kulturniot vid p~enka, vrz osnova na sporeduvawe na morfolo{kite karakteristiki, e nastanat od primitivnite praroditeli koi imale mal ko~an so zrna postaveni na kr{livi dr{ki i pokrieni so plevici. Spored nekoi hipotezi p~enkata vo Evropa se pro{irila od [panija preku Italija vo drugite delovi na kontinentot. Vo Makedonija, pa i po{iroko, naverojatno p~enkata e prenesena od Turcite, za {to zboruvaat i tradicionalnite sinonimi vo oddelni podra~ja: ,,turska p~enka,, ,,carevka,, ,,carsko `ito,, Spored povr{inite koi se seat vo svetot, p~enkata e na treto mesto me|u `itnite kulturi, vedna{ posle p~enicata i orizot. Spored FAO vo 1999 godina p~enkata se odgleduvala na 139 milioni ha. so prose~no proizvodstvo od 4.313 kg/ha. Azija ima najgolemi povr{ini pod p~enka no ima niski prinosi. Najvisoko vkupno proizvodstvo ima Severna i Centralna Amerika okolu 270 milioni toni, {to predstavuva 45% od vkupnoto svetsko proizvodstvo, kade {to se i najvisoki prinosite (6.925 kg/ha.). Najniski prinosi od 1.438 kg/ha se registrirani vo Ruskata Federacija i vo Afrika 1.560 kg/ha. Najvisok prinos vo Evropa ima Avstrija 9.752 kg/ha potoa Italija so 9.699 kg/ha, [panija so 9.461 kg/ha, Belgija 9.423 kg/ha, Grcija 9.056 kg/ha i t.n. Vkupnite povr{ini vo R.Makedonija pod p~enka se dvi`at od 40.000-50.000 ha. Prose~niot prinos e nizok, a vo 1999 godina iznesuval 4.093 kg/ha.

2

VIDOVI NA P^ENKA (OSNOVNI SVOJSTVA) Spored @ukovskij oformena e slednata klasifikacija na p~enkata: Zabovidna (Zea mais L. Identata Sturt). Visinata na stebloto e od 180-500 sm. Na edno rastenie se razvivaat od 1-2 ko~ani so 8-26 reda zrna. Ovie hibridi se odlikuvaat so golema sodr`ina na skrob i zatoa se upotrebuvaat vo ishranata na dobitokot ili vo industrijata za proizvodstvo na skrob i alkohol. Tvrda (Zea mais L indurata Sturt). Stebloto e visoko od 150 -250 sm, dol`inata na vegetacijata e mnogu razli~na. Zrnoto, poradi pogolemata sodr`ina na belkovini, najmnogu se koristi za ~ove~ka ishrana, no isto taka i za ishrana na dobitokot. [e}erna (Zea mais L saccharataa Sturt). Ovoj vid voobi~aeno formira pove}e ko~ani na stebloto. Se upotrebuva vo sve`a sostojba za varewe ili konzervirawe, kako dodatok na razni jadewa. Pukliva (Zea mais L everta Sturt). Sortite i hibridite od ovoj podvid imaat kusa vegetacija i formiraat pove}e ko~ani na edno steblo. Zrnoto se upotrebuva za pe~ewe na pukanki. Meka (Zea mais L amylacea Sturt). Stebloto e sredno visoko i se formiraat po nekolku ko~ani. Se koristi za proizvodstvo na skrob i alkohol. Voso~na (Zea mais L ceratina Sturt).Zrnoto se upotrebuva vo prehranbenata i i drugite industrii za specijalni nameni. Meka {e}erna (Zea mais L amilosaccharat) Kako kultura nema golemo stopansko zna~ewe. Poluzabovidna (Zea mais L ceratina Sturt) Zrnoto e sli~no kako kaj zabovidnata p~enka, samo {to ima poslabo izrazena vdlabnatina. Plevi~esta (Zea mais L ceratina Sturt). Nema nikakvo stopansko zna~ewe.

3

SORTI I HIBRIDI P^ENKA Vo R. Makedonija kaj nekoi proizvoditeli se u{te mo`at da se sretnat stari mesni sorti na p~enka. Pred pove}e od 30-tina godini se seea nekoi selekcionirani sorti, no poradi poslabiot genetski i proizvoden potencijal, denes ovie sorti skoro i da gi nema vo proizvodstvoto. Po Vtorata svetska vojna po~nuva intenzivno {irewe na hibridi. Spored na~inot na upotreba podeleni se na: hibridi za zrno, za sila`a, ili za specijalna industriska namena (za maslo, belkovini, i t.n) Vrz osnova na brojot na liniite koi se koristeni vo vkrstosuvaweto postojst slednite tipovi na hibridi: edine~ni (prosti), dvojni i troliniski hibridi. Spored dol`inata na vegetacijata, od seidba do zreewe, hibridite se podeleni vo 10 FAO grupi na zreewe koi se obele`ani so broevite od 100 do 1000.

Tab.1 FAO grupi na zreewe kaj p~enkata Grupa na zreewe Vegetacija Broj denovi

100 Najrani Do 100200 Mnogu rani 100-110300 Rani 110-120400 Rani 110-120500 Srednorani 120-130600 Srednorani 120-130700 Srednodocni 130-140800 Srednodocni 130-140900 Docni 140-150100 Najdocni Nad 150

Na krajot posle brojot kaj odredeni hibridi postojat i dopolnitelni oznaki: ,,b,, (belo zrno), ,,t,, (tvrdo zrno) ,,k,, (koki~ar-pukliva), ,,ulj,, (za maslo), ,,O2

,, (lizinski), ,,s,, (sila`a) itn. 4

MORFOLO[KI SVOJSTVA Koren. P~enkata ima `ili~est korenov sistem, so izrazena mo}. Dlabo~inata na probivawe na poedini korewa se dvi`i do 250 sm i pove}e, {to zavisi od sortata i uslovite na uspevawe. Glavnata masa na korenot se nao}a vo sloj na dlabo~ina do 50 sm. Vo faza na 3-4 lista, od kolencata na podzemniot del od stebloto se razvivaat sekundarni korewa, ~ia uloga e najgolema. Vozdu{nite korewa ili panxi se razvivaat od prvoto, vtoroto a poretko od tretoto kolence na stebloto nad povr{inata na zemjata. Ovie korewa imaat uloga da go potpomognat vkorenuvaweto i mu davaat stabilnost na rastenieto. Steblo. Stebloto e cilindri~no i podeleno na kolenca (nodii) i me}ukolene~ni delovi (internodii). Brojot na internodite se dvi`i od 8-40, obi~no 15-16, vo zavisnost od genotipot. Visinata na stebloto varira od 50 sm do 6 metri, a debelinata od 2-6 sm vo dolniot del. Najitenziven porast na stebloto vo visina e neposredno pred izbivawe na metlicata. Vo ova vreme, pri dovolno toplina i vlaga, stebloto za 24 ~asa mo`e da poraste 15-20 sm. Nekoi od podvidovite intenzivno bratat. List. Brojot na lijata na stebloto naj~esto odgovara na brojot na kolencata na stebloto, pa prema toa na stebloto mo`at da se formiraat 8-40 listovi.Kaj p~enkata se razlikuvaat tri grupi na lisja: 1. rtul~evi lisja se prvite 5-7 listovi, koi se razvivaat vo prvite 10-15 dena po niknewe; 2. vistinski lisja se nao}aat stebloto, i se sostojat od lisen rakavec i liska, a najgolemi se onie koi se nao|aat okolu ko~anot; 3. listovi na ko~anot. Tie imaat skusen lisen rakav, a retko formiraat i mala nerazviena liska. Ovie lisja imaat uloga da gi {titat cvetnite organi, a potoa i zrnata na ko~anot.

5

Cvet. Ma{kite cvetovi se sobrani vo socvetie metlica, a `enskite cvetovi vo ko~an koj se nao|a na skratenata strani~na granka vo pazuvite na srednite lisja. Metlicata se nao|a na vrvot od rastenieto. Taa e sostavena od glavna dr{ka i 3-15 strani~ni granki. Goleminata formata, bojata i drugite karakteristiki na metlicata se vidovi i sortni osobini. Ko~anot e `enski cvet, toj pretstavuva zadebeleno klasno vreteno na koe nadol`no vo parni redovi se rasporedeni klav~iwata. Vo niv se razvivaat po dva cveta od koi edniot e sterilen. Brojot na cvetovite, a podocna i zrnata na sekoj red od ko~anot e razli~en i se dvi`i od 20-50. Na edno rastenie se formira 1-3 ko~ani (kaj zabovidnata) ili (4-5) kaj tvrdata i {e}ernata, a mo`e i pove}e. Zrno. Prose~no vo ko~anot se formiraat od 20-50 zrna, no mo`e i do 1.000, pa i pove}e. Bidej}i postojat pogolem broj vidovi i mnogu sorti i hibridi, masata na 1.000 zrna varira vo {iroki granici od 4 do 500 g, a hektolitarskata masa od 10 do 70 kg/hl. Bojata mo`e da bide: bela, `oltenikava, crvena, kafena, sina do crna, a napre~niot presek na zrnoto: bra{nest ili staklest.

Sl. 1 Razli~ni tipovi na zrno: 1. meka, 2. zabovidna, 3.

tvrda, 4. pukliva, 5. {e}erna 6

KLIMATSKI I PO^VENI USLOVI NA ODGLEDUVAWE Toplina. P~enkata e kultura koja za svojot razvo bara dovolno toplina. Minimalnata temperatura za niknewe iznesuva 10-12oS, a optimalnata 23-25oS. Pri poniska temperatura nikneweto e zabaveno i neramnomerno, a pogolem del od zrnata mo`at da propadnat. Nikulcite bez o{tetuvawe mo`at da izdr`at temperatura do -1oS.

Za uspe{no odgleduvawe na p~enkata potrebno e da se obezbedi od 2100-2900oS aktivni temperaturni sumi (nad 10oS). Svetlina. Nedovolnoto osvetluvawe go naru{uva porastot i go namaluva procentot na oformenite reproduktivni organi. Zatoa treba da se obezbedi pravilen raspored i optimalen broj rastenija po povr{ina. Voda. Najzna~aen faktor vo proizvodstvoto na p~enka vo na{i uslovi e vodata. Vo tekot na razli~nite fenofazi se menuvaat i potrebite od voda. Prakti~no najgolemi potrebi od voda p~enkata ima vo periodot na intenzivno rastewe, cvetawe, oploduvawe i nalevawe na zrnoto. Vo ptperiodot na su{ewe na zrnoto rastenieto ja ispu{ta vodata, i sekoe navodnuvawe ili do`d samo ja ote`nuva `etvata i go namaluva kvalitetot. Po~va. Visoki prinosi kaj p~enkata se postignuvaat na plodna,dlaboka, rastresita i strukturna po~va. Podnesuva slabo kisela reakcija, no kiselite i solenite po~vi ne se pogodni, Najvisoki prinosi se postignuvaat na: ~ernozem, smolnica, ritska crnica i aluvijalni tipovi na po~vi. No so primena na visoka agrotehnika, mo`e so uspeh da se odgleduva i na drugi po~veni tipovi.

7

AGROTEHNIKA NA P^ENKATA PLODORED P~enkata treba da se odgleduva vo plodored. Plodoredot kako agromerka vo intenzivnoto proizvodstvo ovozmo`uva: efikasna borba protiv plevelite, {tetnicite i bolestite. P~enkata kako okopna kultura nema posebni barawa vo odnos na predkulturata. Mo`e so uspeh da se odgleduva po sekoja kultura, do kolku intenzivno se |ubri i se navodnuva.

Za najdobri predkulturi za p~enkata se smetaat: zrnestite leguminozi, strnite, trevno-leguminoznite smeski, detelina. Kako dobri se: kompir, son~ogled, {e}erna repa i dobito~na repa.

Odgleduvaweto na p~enkata vo monokultura, bez opa|awe na prinosot i naru{uvawe na strukturata na po~vata e mo`no samo so intenzivna agrotehnika.

P~enkata kako predkultura za zimskata p~enica e dobra, no ~esto pati nepogodna, poradi docnoto osloboduvawe na povr{inite i nedostigot na vreme za kvalitetna obrabotka na po~vata. OBRABOTKA NA PO^VATA Osnovna obrabotka. Vremeto na osnovnata obrabotka zavisi od vremeto na berbata na predkulturata. Prva operacija vo osnovnata obrabotka e zaoruvawe na strni{teto vedna{ po `etvata na strnite `ita. Taa ima za zada~a da ja so~uva vlagata, da gi uni{te plevelite i da gi vnese organskite ostatoci od predhodnata kultura i |ubrivoto. Posle leguminoznite kulturi koi se pribiraat vo letoto obrabotkata e ista kako i predhodno. Osnovnata obrabotka (dlabokoto orawe)

8

treba da se izvr{i na dlabo~ina od 30-40 sm. do oktomvri, no do kolku postojat uslovi za obrabotka vo tekot na zimata, podobro e taa da se izvr{i, otkolku da se ostavi za naprolet. Dopolnitelna obrabotka. Ovaa obrabotka se izvr{uva docna na esen, vo tekot na zimata ili rano naprolet. Opfa}a operacii koi treba da gi koregiraat nedostatocite ili da se nadopolni osnovnata obrabotka. Tuka spa|aat; zatvorawe na brazdi i razori, sitnewe na grutkite, ramnewe na povr{inata, so cel da se sozdadat povolni uslovi za predseidbenata obrabotka. Predseidbena obrabotka. Se vr{i pred samata seidba so koja se sozdava rastresen povr{inski sloj od 5-6 sm. \UBREWE \ubreweto e va`na merka vo proizvodstvoto na p~enkata bide}i taa proizveduva golema koli~ina na organska masa. Za proizvodstvo na prinos od 100 kg zrno i sootvetna koli~ina na slama, na rastenieto mu e potrebno okolu 3 kg azot, 1 kg fosfor i 3,5 kg kalium. \ubreweto na p~enkata se vr{i so organski i mineralni |ubriva. Kako organsko |ubrivo naj~esto se koristi pregorenoto arsko koe se vnesuva na esen pred dlabokoto orawe vo koli~ina od 40-60 t/ha. Mineralnoto |ubrivo se koristi kako osnovno i startno |ubrivo i za prihranuvawe. Osnovnoto |ubrewe se vr{i pred dlabokoto orawe a startnoto za vreme na predseidbenata priprema na po~vata ili zaedno so seidbata. Orientacionite koli~ini koi se koristat za |ubrewe se 100-220 kg/ha azot, 100-120 kg/ha fosfor i okolu 80-100 kg/ha kalium. Mineralnite |ubriva se vneuvaat na sledniot na~in: celokupnata

9

koli~ina na fosforni i kaliumovi |ubriva, ili 60-70% od ovie |ubriva se vnesuvaat pred dlabokoto orawe, a pomal del za vreme na predseidbenata priprema. Najdobro e okolu 50% od vkupnata koli~ina na azot da se vnese so osnovnata obrabotka, a ostatokot za prihranuvawe ili vo predseidbenata obrabotka, na po~vi koi ne se izlo`eni na pogolemo vla`ewe vo zimata. Vo praksa se |ubri taka {to 1/3 od azotot se primenuva vo predseidbenata obrabotka, a 2/3 za prihranuvawe, koi obi~no se vr{at vo dva navrati. Rezultatite od istra`uvawata so |ubreweto na p~enkata , a osobeno prihranuvaweto, ne davaat recept koj }e ima primena nasekade, zatoa sekoga{ treba da se baraat najpogodni re{enija. Vo nau~nite krugovi preovladuva misleweto deka pri proizvodstvo na p~enka bez navodnuvawe da se izbegnuvaat prihranuvawata.

SEIDBA Izbor na hibrid. Bidej}i p~enkata ima hibridi so golemi razliki vo dol`inata na vegetacijata, ovozmo`uva maksimalno pravilen izbor na hibridite za bilo koe podra~je vo na{ata zemja. Hibridite so podolga dol`ina na vegetacija davaat povisok prinos na zrno, imaat silno razvien korenov sistem i podnesuvaat pomal broj na rastenija na ha. , dodeka hibridite so pokratka vegetacija davaat pomal prinos i baraat pogolem broj na rastenija na ha.

Vo R. Makedonija najmnogu se zastapeni hibridite od Srbija (Novosadski i Zemun Polski) a pomalku Amerikanskite . Vo demonstrativnite opiti koi gi postavi APRZ vo sorabotka so Institutite od Novi Sad i Zemun Pole (vo 2004 god.) najdobri prinosi na zrno postignati se od slednite registrirani hibridi:

10

ZP 434 (FAO-400) Zrnoto e zabovidno so `olta boja. Otporen na povas`nite bolesti, dava visoki prinosi i toleranten e na su{a. Najvisok prinos dava pri sklop od 60.000-65.000 rastenija po ha. -NS 501 (FAO-500) - Zrnoto e zabovidno so `olto zrno, pogoden e za odgleduvawe za zrno i sila`a vo ramni~arski mesta. Najvisok prinos dava pri sklop od 60.000-65.000 rastenija po ha. - NS 540 (FAO-500) - Zrnoto e zabovidno so `olta boja, pogoden e za odgleduvawe za zrno i sila`a. Najvisok prinos se dobiva pri sklop od 60.000 rastenija po ha. - NS 640 (FAO 600) - Zrnoto e zabovidno so `olto-portokalova boja. Pogoden e za sto~na ishrana i za industriska prerabotka. Najvisok prinos dava pri sklop od 55.000 rastenija po ha. - ZP 677 (FAO 600) - Zrnoto e zabovidno so `olta boja, Pogoden e za proizvodstvo na zrno i za sila`a. Najvisok prinos dava pri sklop od 55.000 rastenija po ha. - ZP 704 (FAO 700) Zrnoto e zabovidno so `olta boja. Dava visoki prinosi na zrno, a isto taka pogoden e i za proizvodstvo na sila`a. Najvisok prinos dava pri sklop od 55.000 rastenija po ha. Vo ovie Instituti sozdadeni se hibridi od site FAO grupi, a gi ima i od najranite koi mo`at da se seat postrno (kakao vtora kultura) Od Amerikanskite hibridi koi se priznati i odobreni vo R. Makedonija, dobri proizvodni rezultati se postignuvaat od slednite: -FLORENCIA. (FAO-500). Dava visoki prinosi i prilagodliv vo razli~ni sredini. Zaradi osobinata, dolgo vreme stebloto da ostane zeleno, i golemiot prinos na zelena masa, ovaj hibrid odli~en e za sila`a. Treba da ima gustinata na posevot od 55.000-60.000 rastenija po ha.

11

-KOLOMBA. (FAO-500). Jakite stebla ovozmo`uvaat kasna berba pri mal procent na vlaga vo zrnoto. Treba da se izbegnuva docnata seidba. Optimalnata gustina na posevot treba da bide 55.000-60.000 rastenija po ha. -EVELINA (FAO-400) Ran hibrid so odli~no steblo i cvrsti zrna. Dava visoki i stabilni prinosi vo razli~ni klimatsko-po~veni uslovi. Najvisok prinos dava pri sklop od 60.000 -65.000 rastenija po ha.

Kvalitet na semeto. Pri seidbata pokraj izborot na hibridot treba da se vnimava i na kvalitetot na semeto. Semeto za seidba treba da bide tretirano so preparati protiv gabni bolesti. Za direkna seidba (bez proreduvawe) i postignuvawe na sakanata gustina na posevot treba da se koristi seme od prva klasa kade e predvidena najmala rtlivost od 99,8% i ~istota 98%. Vreme na seidba. Optimalnoto vreme za seidba na p~enkata se odreduva vo zavisnost od minimalnata temperatura na po~vata za rtewe i vremeto na poslednite proletni mrazevi. Kako minimalna se smeta temperaturata na po~vata da bide 100S na dlabo~ina na koja se vr{i seidbata. Vo na{i uslovi zaradi razli~niot reqev i klima vo razli~ni podra~ja, kako optimalen period za seidba se smeta od sredinata na april do sredinata na maj. Vo ovoj period se seat hibridi so podolga vegetacija, a kako seidbata zadocnuva taka izborot na hibridite treba da bide so pokusa vegetacija. Na~in na seidba i gustina na posevot. Seidbata na p~enkata se vr{i ma{inski (so sealka), na rastojanie od 70 sm. me|u redovite, dodeka rastojanieto na rastenijata vo redot zavisi od hibridot i namenata na posevot. Vrz osnova na mnogubrojnite istra`uvawa se predlaga slednata orientaciona tabela za gustinata vo zavisnost od

12

FAO grupata na zreewe. Tab.2 Gustina na posevot za razli~ni FAO grupi

FAO grupa Rastojanie vo

redot sm. Broj na

rastenija na ha 100 16-20 70-90.000

200 i 300 18-22 65-80.000 400 i 500 22-28 50-65.000 600 i 700 26-35 40-55.000

Normata na seme za seidba e razli~na, bidej}i ima mnogu podvidovi i hibridi so razli~na apsolutna masa na zrnata koi se seat so razli~na gustina. Orientacionata norma na seme pri seidba na p~enkata za zrno iznesuva 15-20 kg/ha, dodeka pri proizvodstvoto na sila`a taa se dvi`i od 20-30 kg/ha. Dlabo~ina na seidbata. Pri rana seidba, koga temperaturata e okolu 8OS, se see na dlabo~ina od 3-4 sm, a pri docnata na 7-8 sm, bidej}i gorniot sloj na po~vata e suv i nema dovolno vlaga za niknewe.

Sl.2 Seidba na p~enka 13

NEGA NA POSEVOT. Valawe. Merka koja obi~no se izvr{uva pri seidba vo posuva po~va, vedna{ po samata seidba, so cel da se vospostavi podobar kontakt na semeto so po~venata vlaga. Valaweto ne e zadol`itelno dokolku seidbata se vr{i vo normalno vla`na po~va. Uni{tuvawe na pokoricata. Se praktikuva vo uslovi koga poradi golemi do`dovi se formira pokorica koja go ote`nuva nikneweto. Naj~esto se vr{i so lesna brana no pred niknewe. Proreduvawe. Se vr{i do kolku seidbata ne e izvr{ena na direktno rastojanie vo redot, so cel da se otstranat pogolemiot broj rastenija od posakuvaniot sklop. Me|uredovo kultivirawe. Se vr{i so cel da se uni{tat plevelite i odr`i povr{inskiot sloj na po~vata vo rovkava sostojba. Kultiviraweto vo tekot na vegetacijata se vr{i nekolku pati (1-3).

So kultivirawe se po~nuva koga p~enkata ima 2-3 lisja i se vr{i se dodeka ne se formiraat 7-9 lisja. Pri prvoto kultivirawe, dlabo~inata e do 10 sm, dodeka pokasno se namaluva za 2-3 sm, a kaj tretoto e u{te poplitko. Dokolku se navodnuva so brazdi poslednoto kultivirawe se zamenuva so nagrnuvawe so cel da se otvorat brazdi. Prihranuvawe. Naj~esto se vr{i samo so azotno |ubre. Do kolku se vr{at dve prihranuvawa, prvoto treba da se izvr{i vo faza koga p~enkata ima 2-3 lisja, a vtoroto vo faza na 7-8 lisja. Naj~esto prihranuvaweo se vr{i so kultiviraweto, pri {to kultivatorite se kombinirani so depozitori za rasturawe na mineralni |ubriva.

14

Sl. 2 Kultivirawe so prihranuvawe

Navodnuvawe. Navodnuvaweto e edna od

najva`nite merki za dobivawe na visoki prinosi, no od posebno zna~ewe e ako p~enkata se odgleduva postrno (vtora kultura) Brojot na navodnuvawata i zalivnata norma zavisi od koli~inata na vrne`ite i fazata na razvoj. p~enkata. Vo po~etokot zalivnite normi se pomali i iznesuvaat od 25-30 mm, a pokasno, vo faza na pojava na reproduktivni organi 50-60 mm. Navodnuvaweto mo`e da se vr{i: so brazdi, ve{ta~ki do`d ili sistem kapka po kapka. Kapkovoto navodnuvawe dava odli~ni rezultati, bidej}i pri istoto mo`i da se vr{i prihranuvawe i toa na pove}e pati. Za navodnuvawe so ve{ta~ki do`d na pogolemi povr{ini, najdobra oprema se Linearnite avtomatski sistemi, a za pomali povr{ini najmnogu se koristi oprema od sistemot ,,Tifon,,

15

Za{tita od {tetnici. Suzbivaweto na {tetnicite e mnogu va`en vid na za{tita na p~enkata. Pozna~ajni {tetnici koi predizvikuvaat najmnogu {teta kaj p~enkata se: teleni crvi, sovica, p~enkin plamenec, lema, sivata p~enkina pipa i dr.

-Kriti~niot period na p~enkata vo odnos na telenite crvi se prvite fazi na razvoj (rtewe i niknewe) koga larvite navleguvaat vo {totuku niknatoto seme ili vo prizemniot del na mladoto steblo. Vakviot

Sl.3 Teleni crvi na~in na o{tetuvawe ima za posledica uginuvawe na rastenijata, pojava na goli mesta, a pri jak napad doa|a do uni{tuvawe skoro na site rastenija. Za{tita se vr{i so primena na granulirani zemji{ni insekticidi pred, ili za vreme na seidbata so preparatite: Geocid G-5, Kaunter, Timet i dr, .

-Sovicata {tetite na p~enkata gi pravi od krajot na maj pa se do sredinata na juli. Starite gasenici ~esto gi pregrizuvaat rastenijata na mestoto kade stebloto preminuva vo koren, pri {to doa|a do uginuvawe. Tie preku denot se najduvaat vo

Sl.4 Sovica povr{inskiot del (2-3 sm dlabo~ina) a se hranat preku no}. Za{tita se vr{i so zemji{nite insekticidi kako kaj telenite crvi, ili so povr{insko tretirawe so insekticidi: Fastak 10 SC, Karate, Talstar-10 EC, Lebaycid EC-50, i dr. 16

-Gasenicata na p~enkiniot plamenec pravi {teti na nadzemnite delovi na p~enkata., no {tetite se najgolemi na ko~anite. Ako se o{teti zametokot na ko~anot vo osnovata, toj obi~no prope|a vo celost.

Sl.5 P~enkin plamenec Pokasno napadnatite ko~ani obi~no zakr`lavuvaat, potoa prisilno i necelosno zreat ili opa|aat, {to zavisi od prirodata na o{tetuvaweto. Ovaj {tetnik se suzbiva so slednite insekticidi: Decis, Talstar, Galation i dr. Suzbivaweto na lemata i sivata p~enkina pipa se vr{i so istite insekticidi so koi se suzbiva i p~enkiniot plamenec. Za{tita od bolesti . Pova`ni bolesti kaj p~enkata se: meuresta glamna, pegavost na listot, crvenesto gniewe na ko~anot, i dr.

-Karakteristi~en znak na meurestata glamna se izrastocite vo vid na meuri na ko~anot, stebloto, lisjata ili na metlicite, ispolneti so crna pra{liva masa. Najdobar uslov za razvoj na bolesta e smenata na dovolno vla`niot period so su{en. Osnoven metod za namaluvawe na {tetite od ovaa bolest e odgleduvawe

SL.6 Meuresta glamna na otporni hibridi. Golema vlijanie za borba imaat i agrotehni~kite merki: plodored, pravilna primena na navodnuvaweto, |ubreweto i dr.

17

-Pegavosta na listot najmnogu se voo~uva na prizemnite lisja na p~enkata, so pojava na golemi, izdol`eno lenti so pepelava boja so crni to~ki. Vo slu~aj na jak napad od mnogubrojnite lenti, cel list propa|a i ima izgled kako da e o{teten od mraz. I ovde osnoven metod Sl.7

Sl.7 Meuresta glamna e odgleduvawe na otporni genotipovi, i navedenite agrotehni~ki merki.

-Pokraj toa {to go napa|a ko~anot, crvenestoto gni-ewe, predizvikuva gniewe i na stebloto i korenot na p~enkata. Vo vla`ni uslovi zarazenite mesta se prekrieni crvenesta pre-vlaka. Ishranata na dobitokot so zarazeni zrna predizvikuva te{ki zabolu-vawa pa duri i uginuvawe. Pri pojavata na dlabinska taka nare~ena vnatre{na zaraza na zrnoto vo normalni uslovi, zrazenoto

Sl.8 Crvenesto gniewe seme ne se razlikuva od zdravoto. Za borba protiv ovaa bolest neophodno e da se primenuva plodored i pravovremeno dobro da se zaoraat `etvenite ostatoci. Site navedeni paraziti se suzbivaat po hemiski pat so suva ili vla`na dezinfekcija na semeto, neposredno posle su{eweto i selektiraweto.

18

Za{tita od pleveli. Uni{tuvaweto na plevelite e najva`na merka vo proizvodstvoto na p~enka. Koi herbicidi }e se izberat zavisi od sostavot na plevelite i od vremeto na seidbata na p~enkata. 1. Uni{tuvaweto na {irokolisni pleveli mo`e da se vr{i : po seidba, pred niknewe ili pred seidba. Mo`e da se koristat slednite herbicidi: a. Pred niknewe - Atrazin. Preparati: radazin-50, atraneks, atrazin S-50 idr. Gi uni{tuva ednogodi{nite {irokolisni pleveli. Se upotrebuva po seidba, pred niknewe vo doza od 2-3 kg/ha od preparatot koj sodr`i 50% a.m. Zaradi dolgoto rezidualno dejstvo atrazinot ne se prepora~uva za upotreba pri docna seidba. -Simazin. Preparati: radokor, simapin, simazin S-50 i dr. Dejstvuva vrz ednogodi{nite {irokolisni pleveli. Se upotrebuva po seidba, pred niknewe, vo doza od 2-3 kg/ha od preparatot koj sodr`i 50% a.m. Narednata godina po upotrebata na simazinot mo`e da se see samo p~enka, kompir i gra{ok. -Cianazin. Preparati: bladeks-50, radeks T-50 idr. Dejstvuva na ednogodi{nite {irokolisni pleveli. Se upotrebuva po seidba, pred niknewe, vo doza od 2 l/ha na lesni po~vi, 4 l/a na sredni i 6 l/ha na te{ki po~vi. Na tretiranite povr{ini na esen ne smeat da se seat: maslodajna repka, lucerka i detelina, a naprolet vo su{ni reoni slednata godina netreba da se seat: soja, {e}erna i dobito~na repa, lucerka, detelina, tutun, son~ogled i gradinarski kulturi. -Linuron. Preparati: linureks-50, afalon, i dr. Gi uni{tuva ednogodi{nite {irokolisni pleveli. Se upotrebuva po seidba pred niknewe vo doza od 2,5-3 l/ha od preparatot koj sodr`i 50% a.m. Na tretiranite povr{ini najmalku 4 meseci po

19

tretiraweto ne smeat da se odgleduvaat naredni kulturi. Ne smee da se upotrebuva na lesni, pesoklivi i po~vi so pomalku od 1,5% humus, nitu na po~vi so pove}e od 6% humus. -Fluhloridin. Preparat: rejser 25 EC (Racer) i dr. Dejstvuva na ednogodi{ni {irokolisni i neki Klasesti pleveli. Se upotrebuva po seidba, pred niknewe vo doza od 1-1,5 l/ha od preparatot koj sodr`i 25% a.m. Ne smee da se upotrebuva na lesni i po~vi siroma{ni so humus. Izoksaflutol. Preparati: merlin VG-75 i dr. Se upotrebuva po seidba vo doza od 100-140 gr/ha za uni{tuvawe na ednogodi{ni [irokolisni pleveli. -Atrazin+prometrin (34+16%). Preparat: inakor, atrom-500 i dr. Se upotrebuva po seidba, pred niknewe, vo doza 2-3 l/ha za uni{tuvawe na ednogodi{ni {irokolisni pleveli. Ne smee da se upotrebuva na lesni, skeletni po`vi. b. Po niknewe -2,4-D. Preparati: deherban, dikocit, monosan, herbi i dr. Dejstvuva vrz ednogodi{nite kako i na nekoi pove}e godi{ni pleveli. Se upotrebuva po niknewe, vo faza na 3-4 lisja (15-20 sm. Visina) vo doza od 1,5-2,5 l/ha. -Dikamba. Preparati: banvel-48 i dr. Dejstvuva na pogolem broj ednogodi{ni {irokolisni i pove}egodi{ni pleveli. Se koristi koga p~enkata ima 2-5 lisje vo doza od 0,5-0,7 l/ha -Tifensulfurol. Preparati: harmoni 75-DF i dr. Se upotrebuva po niknewe vo faza na 2-4 lisja,vo doza od 10-15 g/ha, protiv ednogodi{ni {irokolisni pleveli -Mezotrin. Preparati: kalisto-480 i dr. Gi uni{tuva ednogodi{nite {irokolisni i nadzemnite organi na nekoi pove}egodi{ni {irokolisni pleveli

20

Se upotrebuva po niknewe vo faza na 8 lisja, vo doza od o,15 do 0,25 l/ha. -Fluroksipil. Preparati: starane-250 i dr. Dejstvuva vrz neki pove}egodi{ni pleveli. Se upotrebuva po niknewe (3-6 lisja) vo doza od 0,8 l/ha -Hlorpiralid. Preparati: lontrel i dr. Mo`e da se upotrebuva vo p~enkata za zrno, no ne i vo p~enka za sila`a. Se upotrebuva po vo doza od 0,6-1 l/ha. -Dikamba+bentazon. Preparati: kambio i dr. Dejstvuva vrz pogolem broj ednogodi{ni i nekoi pove}egodi{ni {irokolisni pleveli. Se upotrebuva po niknewe, vo doza od 2-2,5 l/ha. ne se prepora~uva za semenska p~enka. 2. Uni{tuvaweto na klasestite pleveli se vr{i po seidbata, pred nikneweto ili pred seidbata so inkorporacija. a. Pred niknewe. -Alahlor. Preparati; laso, alahlor E-48 i dr. Dejstvuva na ednogodi{nite klasesti pleveli. Se upotrebuva po seidba pred niknewe vo doza od 4-6 l/ha. -Metolahlor. Preparati: dual 960-E, dual 720-EC i dr. Se upotrebuva po seidba vo doza od 1-1,2 l/ha. Dejstvuva na ednogodi{nite klasesti i nekoi {irokolisni pleveli. Dual gold 960-EC ima isti karakteristiki kako i predhodnite. -Pendimetalin. Preparati: stomp-330, dost i dr. Se upotrebuva po sedba, pred niknewe vo doza od 4-6 l/ha. Dejstvuva na ednogodi{nite klasesti i nekoi {irokolisni pleveli. -Dimetenamid. Preparati: frontier900-EC i dr. Se upotrebuva po seidba, pred niknewe vo doza od 1,4-1,7 l/ha. Dejstvuva na ednogodi{nite klaseati i nekoi {irokolisni pleveli. Karenca 63 dena za p~enka za sila`a. EPTC. Preparati: eradikan 6-E, zean-72 i dr. Se koristi vo mrkantilna i sila`na p~enka no ne i vo

21

semenska. Se upotrebuva pred seidba na dobro podgotvena po~va so inkorporacija na 5-8 sm, vo doza od 4-8 l/ha. Dejstvuva na ednogodi{nite klasesti i nekoi {irokolisni pleveli. b. Po niknewe -Rimsulfuron. Preparati; tarot 25-DF i dr. Gi uni{tuva pove}egodi{nite i ednogodi{nite klasesti i nekoi ednogodi{ni {irokolisni pleveli. Pri ednikratna upotreba se koristi 50-60 g/ha od preparatot+namokruva~ (citovit ili sandovit) vo faza koga p~enkata ima 2-6 lisja. -Nikosulfuron. Preparati; motivel i dr. Dejstvuva na ednogodi{ni i nekoi pove}egodi{ni klasesti i nekoi ednogodi{ni {irokolisni pleveli. Se koristi po niknewe (2-4 lisja), vo doza 1-1,25 l/ha. 3. Uni{tuvaweto na {irokolisni i klasesti pleveli se vr{i so primena na dvojni ili trojni kombinacii. Postojat pogolem broj na takvi kombinacii. -Atrazin+alahlor. Preparati alazin, bravo-radozan-T, laso kombi i dr. Se upotrebuvaat pri rana seidba (do 15 maj) . Se upotrebuva po seidba pred niknewe, vo doza od 5-7 l/ha -Atrazin+metolahlor. Preparati: primekstra 500-FV, premio-500 i dr. Se upotrebuvaat po seidbata, pred niknewe, vo doza od 4-7 l/a. -Atrazin+acetohlor. Preparati: radazin ekstra, gardijan ekstra i dr. Se upotrebuvaat po seidba, pred niknewe vo doza od 4-5 l/ha. Karenca 63 dena za p~enkata za sila`a. -Prometrin+pendimetalin. Preparati: stomp super idr. Se upotrebuva po seidba, pred niknewe vo doza od 8-10 l/ha. -Metobromuron+metolahlor. Se upotrebuva po seidba, pred niknewe, vo doza od 4-6 l/ha. Ne se prepora~uva za p~enka kako vtora kultura.

22

-Atrazin+cianazin+alahlor. Preparati: ciatral - KCZ i dr. Se upotrebuva po seidba, pred niknewe, vo doza od 6-7 l/ha. Ne smee da se upotrebuva na lesni, pesoklivi, kako i na izrazito te{ki i so humus bogati po~vi. Karenca 63 dena za p~enka za sila`a. -Atrazin+linuron+alahlor. Preparati ciatral - ALA, kombik idr. Se upotrebuva po esidba, pred niknewe , vo doza od 7-9 l/ha Pokraj navedenite, mo`ni se i mnogu drugi dvojni i trojni kombinacii. Pri mnogu docna seidba na p~enkata (vtora kultura) do sredinata na juli, ne smee da se upotrebuva nitu eden preparat koj sodr`i atrazin. Vo ovoj slu~aj po seidba pred niknewe se upotrebuva: alahlor, acetohlor, metolahlor, dimetenamid i sl, a po nikneweto za uni{tuvawe na ednogodi{nite {irokolisni pleveli se koristat 2,4-D, dikamba, bentazon isl. Pri odgleduvawe na p~enka+grav, kako zdru`en posev, vo {irokata praktika naj~esto se koristi kombinacijata metolahlor+metobromuron preparat galeks. No isto taka mo`e da se koristat i pendimetalin, metolahlor, benatozen i dr. Navedenite herbicidi se upotrebuvaat na ist na~in i vo isti dozi kako kaj p~enkata. @ETVA @etvata mo`e da bide ra~na ili ma{inska, ednofazna, dvofazna i pove}efazna. Ednofaznata `etva se vr{i so kombajni, kade direkno se dobiva zrno. Dvofaznata se sostoi od dve fazi: vo prvata faza ma{inski se kinat i lupat ko~anite, koi potoa se su{at a vo prolet se ronat. So povisok procent na vlaga ko~anite mo`at da se ~uvaat i vo ko{evi.

23

Sl. 9 Ednofazna `etva

Sl. 10 Dvofazna `etva

24

Kaj pove}efaznata `etva, prvo se vr{i se~ewe na stebloto, potoa kinewe na ko~anite, lupewe i su{ewe na ko~anite. Za pribirawe vo tehni~ka zrelost, vla`nosta nz zrnoto treba da se dvi`i: kaj mnogu ranite 15%, ranite 15-20%, srednoranie 20-25%, srednodocnite 25-30% i docnite hibridi od 30-35% P~enkata vo zrno mo`e da se ~uva vo silosi ili ambari koga sodr`inata na vlagata e 13-14%. ISKORISTUVAWE Od p~enkata mo`e da se koristi zrnoto kako koncentrirana hrana, bilo samo ili vo vid na krmna smeska. Celo rastenie mo`e da se koristi vo vid na zelena krma ili sila`a. P~enkata kako zelena krma. Vo nekoi zemji vo svetot p~enkata se koristi i za ispa{a (SAD), pri proizvodstvoto na meso i mleko. Za ishrana na dobitokot so zelena krma, berbata mo`e da se izvr{i vo razli~ni fazi na razvoj, no najvisok prinos so najkvalitetna dobito~na hrana se dobiva so koristewe vo faza na formirawe na ko~anite i zrnata. So seidba na p~enkata vo razli~ni rokovi , se ovozmo`uva koristewe za ishrana na dobitokot vo optimalna faza. P~enkata kako sila`a. P~enkata ima posebno zna~ewe vo proizvodstvoto na kabasta sto~na hrana za pre`ivarite, vo forma na sila`a i zelena krma, bide}i dava visoki prinosi od 50-100 t/ha silokrma , i 900-1.800 kg svarlivi proteini. Sila`ata dobiena od p~enka e idealna za ishrana na govedata, so dodatok na proteini i minerali, bez dodatok na zrnest koncentrat. Pogodnosta za silirawe na p~enkata proizleguva od toa {to p~enkata ima dovolno nivo na 25

fermentabilen supstrat i koncentracija na suva materija od 200 g/kg, {to seto toa vo anaerobni uslovi doprinesuva za mnogu efikasna fermentacija. P~enkata za spremawe na sila`a treba da se bere vo optimalna sostojaba, vo faza na voso~na zrelost i pokasno koga rastenijata imaat sodr`ina na suva materija od 30-35%, {to predstavuva najdobar kompromis pome|u prinosot, kvalitetot, konzer-viraweto i osvojuvaweto na hranivata. Proporcijata na zastapenosta na oddelni delovi na rastenijata vo vkupniot prinos na silomasata, imaat golemo vlijanie na kvalitetot i hranlivata vrednost na sila`ata. Dobar hibrid za sila`a treba da ima okolu 46% zrno. P~enkata mo`e mnogu uspe{no da se sila`ira so rastenija od familijata na peperugocvetni. Sila`ata dobiena od sme{a na p~enka i soja e pobogata so proteini i kalcium. Tab. 2 Kvalitet na sila`a od ~ista p~enka i smeska p~enka i soja Hranlivi materii P~enka P~enka+soja Suva materija (%) 34,20 34,60 Sirovi proteini (%) 5,33 7,79Suva materija (kg/ha) 12,880 17.710 Sirovi proteini (kg/ha) 680 1.380

26

LITERATURA

1. Vu~kovi} Savo. M. (1999). Krmno biqe (monografija). Institut za istra`ivawa u poqoprivredi Srbija, Beograd.

2. Vasilevski Goce. (2004). Zrnesti i klubenesti kulturi Univerzitet ,,Sv. Kiril i metodij,, Skopje.

3. Guguv~evski Mihail. (1972) Zrnesti i klubesti kulturi Univerzitet,, Kiril i metodij,, Skopje.

4. Jevti} Stevan. L, (1977). Kukuruz. ,,Nolit,, Beograd

5. Kostov Ta{ko. (2006). Herbologija. ,,Sv. Kiril i metodij,, Skopje.

27

SODR@INA STOPANSKO ZNA^EWE......................................................................... POTEKLO, RASPOSTRANETOST I PRINOSI............................ VIDOVI NA P^ENKA (OSNOVNI SVOJSTVA)............................ SORTI I HIBRIDI P^ENKA............................................................... MORFOLO[KI SVOJSTVA................................................................... Koren................................................................................................................. Steblo.............................................................................................................. List................................................................................................................ Cvet................................................................................................................... Zrno................................................................................................................... KLIMATSKI I PO^VENI USLOVI NA ODGLEDUVAWE....... Toplina............................................................................................................. Svetlina.......................................................................................................... Voda................................................................................................................... Po~va................................................................................................................. AGROTEHNIKA............................................................................................ PLODORED..................................................................................................... OBRABOTKA NA PO^VATA................................................................... Osnovna obrabotka....................................................................................... Dopolnitelna obrabotka............................................................................ Predseidbena obrabotka............................................................................ \UBREWE........................................................................................................ SEIDBA.......................................................................................................... Izbor na hibrid............................................................................................. Kvalitet na seme.......................................................................................... Vreme na seidba.............................................................................................. Na~in na seidba i gustina na posevot..................................................... Dlabo~ina na seidba...................................................................................... NEGA NA POSEVOT................................................................................... Valawe.............................................................................................................. Uni{tuvawe na pokoricata....................................................................... Proreduvawe.................................................................................................... Me|uredovo kultivirawe............................................................................. Prihranuvawe.................................................................................................. Navodnuvawe................................................................................................... Za{tita od {tetnici.............................................................................. Za{tita od bolesti.................................................................................... Za{tita od pleveli..................................................................................... @ETVA ............................................................................................................ ISKORISTUVAWE.....................................................................................

1 2 3 4 5 5 5 5 6 6 7 7 7 7 7 8 8 8 8 9 9 9 10 10 12 12 12 13 14 14 14 14 14 14 15 16 17 19 23 25

28