ÄÝËÕÈÉ ÃÀÐАÃИЙН ТУХАЙ

Надад ярьж өгөөч

Зохиогч Гай Жакус

ÄÝËÕÈÉ ÃÀÐАÃИЙН ТУХАЙ

Надад ярьж өгөөч

Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Боловсрол, Шинжлэх ухаан, Соёлын Байгууллагаас эрхлэн гаргав. 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France

Энэхүү хэвлэлийн дизайн, ашигласан мэдээлэлд аль нэг улс гүрний эрхзүйн статус, газар нутаг, хил хязгаар, хот суурин болон тэдгээрийн захиргааны талаар ЮНЕСКО болон аливаа нэгэн этгээдийн үзэл баримтлалыг тусгаагүй болно.Эх гарчиг: Explique-moi le climat© ЮНЕСКО, 2005 (текст ба гэрэл зураг)© NANE-гийн бүтээл, 2005 (хэвлэлийн эх ба зураг)

ISBN 92-3-103990-3Зургийг: Тэри ЛивиаХэвлэлийн эхийг: Сюусан Клайн

Зохиогчийн эрхээр хамгаалагдсан.www.unesco.org/publishing

Англи хэлнээс хөрвүүлсэн: Ембүүгийн БатчулуунХянан тохиолдуулсан: Ембүүгийн БатчулуунХэвлэлийн эхийг бэлтгэсэн: Ж. Даваадорж

Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газрын санхүүжилтээр орчуулан, нэмэн засварласан хэвлэлт. 2009 он.

Адмон хэвлэлийн компанид хэвлэв

Äýëõèéн õ¿í àì XIX çóóíû ¿åýñ õîéø òàñðàëòã¿é ºñºæ áàéãàà áºãººä ºíººãèéí áàéäëààð 6 òýðáóì ãàðóéä õ¿ðýýä áàéãàà áèëýý. 4 òýðáóì ãàðóé æèëèéí íàñòàé ìàíàé äýëõèé 6 òýðáóì ãàðóé õ¿íèé îðîí ãýð ãýëòýé.

Íýãäñýí ̄ íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Áîëîâñðîë, Øèíæëýõ Óõààí, Ñî¸ëûí

Áàéãóóëëàãà (ÞÍÅÑÊÎ)-ын Äýëõèé сóäëàë áà эêîëîãèéí хýëòýñ íü îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí 1972 îíä Îëîí óëñûí äýëõèé ñóäëàëûí õºòºëáºðèéã ¿íäýñëýñýí þì. Ýíý õºòºëáºð íü ¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëñíýýñ õîéø äýëõèé ñóäëàëûí àñóóäàë (байгаль орчноо хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлт, далай тэнгисийн эргийн эвдрэл, эрдэс ба усны нөөц, цөлжилт, геологийн асуудлууд болон газар хөдлөлт зэрэг байгалийн гамшиг)-д ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàí àæèëëàæ áàéíà.

ÞÍÅÑÊÎ-ãîîñ Îëîí уëñûí гåîëîãèéí хîëáîîòîé õàìòàð÷ “Ýõ Äýëõèéí îëîí óëñûí æèë”-èéã ñàíàà÷èëñàí þì. Энэхүү санаачлага нь хүн байгалийн õîîðîíäîõ õàðèëöàí õàìààðëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, òîãòâîðòîé ирээдүйг бүтээн бий áîëãîõîä ñóäëàà÷èä, ýðäýìòäèéí àíõààðлыг õàíäóóëàõ çîðèëãîòîé þì.

“Ýõ Äýëõèé” òºñºë íü “Äýëõèé ñóäëàë íèéãìèéí òºëºº” äýä íýðèéí äîð 2007 îíä àëáàí ¸ñîîð ýõýëñýí áºãººä өнөөг õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ áàéíà.

Õ¿¿õýä, çàëóóñò çîðèóëàãäñàí ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü äýýðõ àæëûã ò¿ãýýí ñóðòàë÷ëàõ îëîí óëñûí àðãà õýìæýýíèé íýã õýñýã áîëíî.

Ðîáåðò ÌèññîòåíÎëîí уëñûí äýëõèé ñóäëàë õºòºëáºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Äýëõèé ñóäëàë áà эêîëîãèéí õýëòñèéí Дýëõèéí àæèãëàëòûí õýñãèéí äàðãà

4

Îð÷ëîí åðòºíöèéã 15 òýðáóì ãàðóé æèëèéí ºìíº ¿¿ñсýí ãýõ áîëîâ÷ çàðèì ñóäëàà÷èä ¿¿íýýñ àðàé õîæóó íàñòàé ÷ ãýæ ¿çýõ íü áèé. Îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñëèéã ºíºº õ¿ðòýë íàðèéí òîäîðõîéëîîã¿é ÷ “Èõ òýñðýëòèéí îíîë”-îîð òàéëáàðëàõ íü èõýä òàðõæýý. Ýíý îíîë íü îëîí òýðáóì æèëèéí ºìíº áîëñîí èõ òýñðýëòèéí óëìààñ ÿëãàðñàí àñàð èõ õýìæýýíèé ýíåðãèéí óëìààñ õèé áîëîí õàòóó õýñã¿¿ä ñàíñàð îãòîðãóéä òàë á¿ð òèéø ò¿ãýí òàðõàæ îääûã ¿¿ñãýñýí ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ýäãýýð îäîä íü òºðºë á¿ðýýð Ẻãíºðºí, îääûí Ẻãíºðºë áóþó ãàëàêòèêèéã ¿¿ñãýæýý. Òýñðýëò áîëîõ ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâö òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæиëñíèé óëìààñ îð÷ëîí åðòºíö òýëæ ãàëàêòèêóóä ìàø õîë çàéä òàðхсан байна.

Îð÷ëîí åðºíöºä áóé ¿é îëîí ãàëàêòèêèéí íýã íü ë ìàíàé Ãàëàêòèê áºãººä áèä “Ñ¿¿í çàì” áóþó “Òýíãýðèéí çààäàñ” õýìýýí íýðëýäýã. Ìàíàé Ãàëàêòèêèéã á¿ðä¿¿ëäýã 100 òýðáóì îääûí íýã áîëîõ нàðûã áóñàä îäîäòîé õàðüöóóëáàë òèéì ÷ òîì áèø, áàðàã æèæèãò îðíî. Îääûã óëààí, øàð, öýíõýð ãýõ÷ëýí ÿëãàõ áà ýíý ºí㺠íü òýäãýýðèéí ÿëãàðóóëàõ äóëààíààñ õàìààðíà. Õàìãèéí “õàëóóí” îä öýíõýð ºíãөòэé áàéäàã áîë “õ¿éòýâòýð” îä íü óëààí ºíãºòýé áàéäàã. Óíòàð÷ áóé ãàëûí äºë óëààí ºíãºòýé áîëäîã ø¿¿ äýý. Õàðèí íàð áîë шар îäîíä òîîöîãäîíî.

ÄÝËÕÈÉ ÃÀÐАÃ

Та үүнийг мэдэх үү?

Îäîä ò¿ãñýí øºíèéí òýíãýðèéã àæèãëàõàä áèäíèé äýýã¿¿ð ¿¿ëòýé òºñòýé öàéâàð çóðâàñ ¿çýãääýã. Õýðýâ ¿¿íèéã äóðàíäâàë òîî òîìøã¿é îäîä áàéãààã õàðæ áîëíî. Ýíý íü ìàíàé ãàëàêòèêèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé îääûí íýã õýñýã çóðâàñûã áèä õàðæ áàéãàà õýðýã áºãººä ¿¿ãýýð íü Мîíãîë÷óóä “Òýíãýðèéí çààäàñ” ãýæ íýðëýæýý.

* Îð÷ëîí åðòºíö

Ýéíøòåéíèé òîìü¸î (Å=mc2) íü ìàòåðè áîë îðã¿é õîîñíîîñ ¿¿ññýí áóñ, ý í å ð ã è é í õýëáýð ãýäãèéã áàòàëíà.

“Àäàã ÷óóëãàíû ìàíàíöàð” áîë áèäýíä õàìãèéí îéð îðøèõ

ãàëàêòèê þì.

5

Îäîí îðîí÷èä áîëîí îäîí îðíû ôèçèê÷äèéí áàòàëæ áàéãààãààð îð÷ëîí åðòºíö íü îëîí àðâàí òýðáóì

ãàëàêòèêààñ á¿ðäýõ áà гàëàêòèê áîëãîí õýäýí àðâààñ õýäýí çóóí òýðáóì îäíîîñ òîãòîíî.

“Ãàëàêòèê” (galaxy) ãýäýã íü ãðåê ãàðàëòàé ¿ã áºãººä “ãàëà” нь ñ¿¿ ãýñýí óòãàòàé. Èéìä ýðò äýýð

¿åýñ ãàëàêòèêèéã “ñ¿¿í ãîë” áóþó “ñ¿¿í çàì” õýìýýí íýðëýæ èðæýý. Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä “Òýíãýðèéí çààäàñ” ãýæ íýðëýõ íü îëîíòàà. Ìàíàé ãàëàêòèê

çóóâàíäóó õýëáýðòýé áºãººä íàðíû àéìàã ò¿¿íèé çàõ õàâüä îðøèíî.

Îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñëýýñ õîéø 10 îð÷èì òýðáóì æèëèéí äàðàà õèéí ¿¿ë áà ãàëàêòèêèéí äîòîðõ îääûí òîîñîíöîð, òýäãýýðèéí òàòàëöàë ÿâàãäæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ìàíàé íàðíû àéìàã ¿¿ññýí áà 4.5 òýðáóì æèëийн настай ãýæ òîîöäîã.

Íàðíû àéìàã ãýäýã íü íàð áîëîí ò¿¿íèé òîéðîí ýðãýõ 9 ãàðаã, áóñàä æèæèã ãàðаãóóä, ñîëèð, ñ¿¿ëò îä áîëîí ýëäýâ òîîñîíöîð, ìàíàíöàð, ãàðаã õîîðîíäûí îðîí çàéã õàìòàä íü õýëíý.

Íàðíû àéìãèéí ãàðаãóóäûã íàðíààñ àëñëàãäñàí äàðààëëààð íü àâ÷ ¿çâýë: Áóä, Ñóãàð, Äýëõèé, Àíãàðàã, Áàðõàñáàäü, Ñàí÷èð, Äýëõèé âàí, Äàëàé âàí, Òýíãýðèéí âàí çýðýã áîëíî. Ýäãýýðèéã òóñ á¿ðä íü ìàø îëîí äàãóóë òîéðдог бөгөөд, ýõ ãàðагийíõàà õàìò íàðûã òîéðîí ýðãýíý. Õàðèí îäîîãîîð ìýäýãäýýä áóé îëîí çóóí áàãà ãàðаãóóä ººð ººðñäèéí çàìààð “áèå äààí” íàðûã òîéðäîã òóë òîì ãàðаãèéí äàãóóëààñ ÿëãààòàé. Áàãà ãàðаãóóäûí èõýíõ íü Àíãàðàã áà Áàðõàñáàäü ãàðаãèéí õîîðîíä îðøèõ òóë ýíý õýñãèéã “Áàãà ãàðаãèéí á¿ñ” õýìýýí íýðëýíý. Áàãà ãàðаãóóä ñîëèðòîé àäèëõàí ÷óëóóí áàéõààñ ãàäíà ñ¿¿ëò îäòîé àäèë ìºñºí öºìººñ òîãòîõ íü ÷ áèé.

Íàðàíä îéð îðøèõ ýõíèé äºðâºí ãàðаã íü õàòóó ýðäýñ ÷óëóóëãààñ á¿ðäýõ áà îëîí øèíæýýðýý ìàíàé äýëõèéòýé îéðîëöîî. Èéìä òýäíèéã “Дýëõèé òºñò ãàðаãóóä” ãýäýã. Õàðèí Àíãàðãààñ öààø îðøèõ äºðâºí ãàðаã õýìæýýãýýð òîì ÷, íÿãò áàãàòàé. Ó÷èð íü ãåëèé áà óñòºðºã÷ èõ õóâèéã ýçëýíý. Ýäãýýðèéã “Áàðõàñáàäü òºñò ãàðаãóóä” ãýíý. Ãàðаãóóäûí íàðûã òîéðîõ çàì íü íýã õàâòãàé äýýð îðøèõ үүнийг “Øàð çàìûí õàâòãàé” ãýæ íýðëýíý.

Та үүнийг мэдэх үү?

Äýëõèéí äèàìåòð 12,756 êì, íàðíû äèàìåòð íü 1,400,000 êì áóþó äýëõèéíõýýñ 110 äàõèí èõ þì.

* Íàðíû àéìàã

Á è å è é ã ò à ò à ë ö ë û í îðîí õ¿ðýýëýí îðøèõ áà á è å ò ¿ ¿ ä è é í õ î î ð î í ä òàòàëöëûí õ¿÷ ¿éë÷èëíý.

6

Äýýð äóðäñàíààð íàðíû àéìãèéí ãàðаãóóä ººð ººðèéí çàìààð нàðûã òîéðîí ýðãýäýã áîë ãàðаãóóäûã ò¿¿íèé äàãóóë òîéð÷ ýðãýíý. Áóä, Ñóãàð õî¸ð ãàðаãààñ áóñàä íü èéì äàãóóëòàé. Ìàíàé дýëõèéã íýã äàãóóë (тэр нь Сар юм) тойрон ýðãýæ áàéäàã áîë çàðèì íü îëîí äàãóóëòàé. Áàðõàñáàäü ãàðаãèéí òîì æèæèã äàãóóë íèéëýýä 63 áàéäàã áîë ãàéõàì õ¿ðýý á¿õèé Ñàí÷èð ãàðаãèéí á¿õ äàãóóëын тоо 33-д õ¿ðíý.

6

Ò à ò à ë ö ë û í õóóëü áóþó á¿õ åðòºíöèéí òàòàëöàë íü ô è ç è ê è é í ¿íäñýí õóóëü áºãººä XVII çóóíä Èñààê Íüþòîí àíõ ã à ð ã à æ ý ý . Å ð ò º í ö è é í òàòàëöàë íü õî¸ð áèåò õîîðîíäîî òàòàëöàõ áà õî¸ð áèåèéí ìàññ èõ áàéõ òóòàì ò à ò à ë ö ë û í õ¿÷ íýìýãäýõ á о л о в ч õîîðîíäîõ çàé èõ áол áàãàñíà.

Ñàð

Àëèâàà çàéã õýìæèõäýý êèëîìåòð, ìåòð, ñì ãýõ÷ëýí õýìæèõ íýãæèéã àøèãëàäàã áîëîõûã áèä ìýäíý. Õýðýâ äýâòýð äýýð çóðàõ бол ìì, ñì-èéã àøèãëàäàã áîëовч

àéìàã ñóìûí õîîðîíäîõ çàéã ñì-ýýð èëýðõèéëýõ àðãàã¿é. Èéìä “êì”-ийг ашигладаг. Ү¿íòýé íýãýí

àäèë íàðíû àéìãèéí õ¿ðýýí äîòîð çàéã êèëîìåòðýýð èëýðõèéëýõ àðãàã¿é. Èéì ч учраас “îäîí îðíû íýãæ

(î.î.í)” áóþó “àñòðîíîìûí íýãæ” õýìýýõ çàéí íýãæèéã àøèãëàíà. Íýã îäîí îðíû íýãæ íü 150 ñàÿ êì-òýé òýíöýõ áºãººä ýíý íü нàð áà дýëõèéí õîîðîíäîõ äóíäàæ çàé þì. Ýíý÷ëýí áóñàä ãàðаãóóä íàðíààñ

õýð çýðýã õîë çàéä îðøèæ áàéãààã ìºí ë îäîí îðíû íýãæýýð èëýðõèéëэгдэíý. Òýãâýë íàðàíä õàìãèéí îéð îðøèõ Áóä ãàðаã 0.4 î.î.í çàéòàé áîë õàìãèéí òîì ãàðаã áîëîõ Áàðõàñáàäü ãàðаã 5 î.î.í çàéä îðøèíî.

Ýíý íü дýëõèé нàðíààñ àëñëàãäñàí çàéã 5 äàõèí àâñàíòàé òýíöýõ õîë çàé ãýñýí ¿ã þì. Õàðèí õàìãèéí õîë ãàðаã áîëîõ Äýëõèé âàí 30 î.î.í õîë, Ñóãàð ãàðаã 0.7 î.î.í áîë Àíãàðàã ãàðаã 1.5 î.î.í áàéõ æèøýýòýé. Ãàðаãóóä àñàð èõ õóðäòàéãààð, ººð ººðñäèéí çàìààð íàðûã òîéðîí ýðãýíý. Íàð áîëîí ãàðаãóóäûí õîîðîíä òàòàëöëûí õ¿÷ ¿éë÷èëíý. Òýíãýðèéí ýðõñèéí ìàññ íü òýäãýýðèéí ýçëýõ¿¿í áà íÿãòààñ õàìààðíà. Õàìãèéí èõ ìàññòàé áèåèéí òàòàõ õ¿÷ õàìãèéí èõ áàéíà. ªºðººð

õýëáýë ìàññ èõòýé áèåèéí òàòàëöëûí õ¿÷ èõ áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Õýðýâ дýëõèéí ìàсñûã 1 ãýæ ¿çâýë Áóä ãàðаãèéí ìàññ 0.06, Ñóãàð ãàðаãèéíõ 0.82, Àíãàðàã-

0.11, Áàðõàñáàäü-318, Ñàí÷èð-95, Äàëàé Âàí-15, Òýíãýðèéí âàí-17, õàðèí Äýëõèé âàí ãàðаãèéí ìàññ 0.002 áàéíà. Ýäãýýðèéã нàðíû ìàññòàé õàðüöóóëàõàä ìàø º÷¿¿õýí. Ó÷èð íü нàðíû

ìàññ дýëõèéíõýýñ 300,000 äàõèí èõ þì.

7

Äýëõèé òýíõëýãýý òîéðîí 24 öàãò íýã óäàà á¿òýí ýðãýäýã áîë ñàð äýëõèéã 29.5 õîíîãò íýã óäàà á¿òýí òîéðíî. Ñàðíû äèàìåòð íü 3500 êì, ìàññ íü äýëõèéí ìàññûí 80 õóâààñíû íýãòýé òýíöýíý. Èéìä ñàð ìàíàé íàðíû àéìãèéí íýëýýä òîì äàãóóëûí òîîíä îðíî.

Ñàð нь дýëõèéä õàìãèéí îéð îðøèõ òýíãýðèéí ýðõýñ áºãººä тэдгээрийн äóíäàæ çàé íü 384,000 êì þì. Ýíý íü õàðüöàíãóé îéð õýìæýý ó÷èð сàð áà дýëõèéí õîîðîíäîõ òàòàëöëûí õ¿÷ èõ. Èéìä äýëõèé äýýð áîëîõ ¿çýãäýë þìñàä сàðíû íºëºº ÷ èõ. Æèøýýëáýë, õàìãèéí ¿çýãäýõ¿éö íºëºº íü äàëàé òýíãèñèéí óñíû òàòðàëò, ò¿ðýëò þì.

Äàëàéí òàòðàëò ò¿ðýëòýä нàðны татах хүч ÷ íºëººëнө. Гэвч энэ нь сàðòàé õàðüöóóëàõàä өчүүхэн. Ó÷èð íü нàð õýäèéãýýð сàðíààñ õàâüã¿é òîì áîëîâ÷ äýëõèéãýýñ àñàð õîë îðøäîã òóë òàòàëöëûí õ¿÷ íü ñóë áàéäàã.

Ñàðíû òàòàõ õ¿÷ áà ò¿ðýëò ¿¿ñýõ ¿éë ÿâö

* Äýëõèé áà сàð

Äàëàé òýíãèñ

Та үүнийг мэдэх үү?

Äàëàéí óñíû òàòðàëò áà ò¿ðýëòèéí õîîðîíäîõ óñíû ò¿âøíèé ººð÷ëºëò íü îéðîëöîîãîîð 50 ñì. Õàðèí íàðèéí õîîëîé áîëîí ýãö ýðýã á¿õèé ãàçðààð ÿëãàà íü á¿ð èõ ìýäýãäýíý. Æèøýý íü, Êàíàäûí Øèíý Øîòëàíäûí ýðýã áîëîí Àíãëèéí õîîëîéä óñ ò¿ðýõ ¿åä äàëàéí ò¿âøèí 15 ìåòð õ¿ðòýë íýìýãääýã.

Äýëõèé

Õîéä

ªìíºä

Ñàð

8

Ñàð äýëõèéã 29.5 õîíîãò íýã óäàà á¿òýí тойрно. Ýíý õóãàöààíä ¿íäýñëýñýí öàã õóãàöààíû òîîëëûã Áèëãèéí òîîëîë ãýäýã áºãººä Ìîíãîë áîëîí Àçè òèâèéí áóñàä óëñ îðíóóä ºðãºí õýðýãëýäýã. Áèäíèé öàãààí ñàð íü áèëãèéí òîîëëûí øèíý æèë ãýäãèéã õ¿í á¿ð ìýäíý.

Õàðèí Àðãûí òîîëîë áóþó äýëõèé íèéòýýð õýðýãëýäýã òîîëîë íü дýëõèé íàðûã òîéðîõ õºäºë㺺íä ¿íäýñëýí æèëèéí õîíîãèéã 365 ãýæ ¿çäýã. Ýíý íü äýëõèé íàðûã íýã óäàà á¿òýí òîéðîõ õóãàöàà þì. Õàðèí Áèëãèéí òîîëëîîð áóþó сàð дýëõèéã ýðãýõ õóãàöààãààð àâ÷ ¿çâýë æèë 354 õîíîãòîé (12 ñàð õ 29.5 õîíîã=354) áîëæ òààðàõ íü. Èíãýæ òîîöâîë Àðãûí òîîëëîîñ äàðóé 11 õîíîãîîð çºðæ áàéíà (365-354=11). Èéì çºðººòýé òîîëîë õýðýãëýæ áîëîõã¿é òóë ýíýõ¿¿ 11 õîíîãèéã 3 æèëä íü “õýìíýñýý𔠓Ẻãí¿¿ëýí” 4 äýõь æèëèéí àëü íýã ñàðä íýìæ ºãíº. ̄ ¿íèéã “Èë¿¿ ñàð” ãýäýã. “Ýíý æèë ºâëèéí ñàð èë¿¿” ãýõ÷ëýí ÿðüäàãèéí ó÷èð ýíý àæãóó. Áèëãèéí òîîëëîîð ñàðûã 29.5 õîíîãîîð òîîöîõ íü òîõèðîìæã¿é òóë 29 (áàãà ñàð) áà 30 (èõ ñàð) õîíîãòîéãîîð ýýëæëýí òîîëäîã áèëýý.

Ñàð дýëõèéã òîéðîí ýðãýõ çàìûã “öàãààí çàì” ãýõ áà дýëõèé íàðûã òîéðîí ýðãýõ çàìûã “шàð çàì” ãýíý. Öàãààí çàìûí õàâòãàé áà øàð çàìûí õàâãàé íü õîîðîíäîî 5.50-ûí ºíöºã ¿¿ñãýí îðøèíî. Äýëõèéí òýíõëýã íü шàð çàìûí õàâãàéäàà ýãö áîñîî áóñ, 66.330-ûí õàçãàé îðøäîã. ¯¿íèé à÷ààð дýëõèé нàðûã æèëä íýã á¿òýí îéðîõ ÿâöàä õàâàð, çóí, íàìàð, ºâºë ãýñýí æèëèéí äºðâºí óëèðàë ñîëèãäîíî. Õýðýâ òèéì áèø áàéñàí áîë äóëààí ãàçðàà ¿ðãýëæ äóëààí, õ¿éòýí ãàçðàà ¿ðãýëæ õ¿éòýí áàéõ áàéñàí áèëýý. Õýðýâ äýýðõ ºíöºã ººð÷ëºãäâºë äýëõèéí óóð àìüñãàëä èõýýõýí ººð÷ëºëò îðæ, ýíý íü óëìààð áàéãàëèéí болон íèéãìèéí юмс үзэгдэлд íºëººëөх билээ. Жишээ нь, манай оронд улирал солигддоггүй дан өвлөөрөө ч юмуу эсвэл үргэлж зун байна хэмээн төсөөлбөл бидний амьдралд ихээхэн өөрчлөлт гарах нь тодорхой.

* Èë¿¿ ñàðûí ó÷èð…

ÑÀÐ ÕÎËÄÎÆ, ÄÝËÕÈÉ ÓÄÀÀØÈÐ× ÁÀÉÍÀÑàð, дýëõèé õî¸ð õîîðîíäîî õàðèëöàí òàòàëöàëä îðøèíî. Ò¿¿í÷ëýí “Äýëõèé-Ñàð” ñèñòåì áîëîí áóñàä ãàðаãóóäûí õîîðîíä ÷ òàòàëöàë ¿éë÷ëýõ áºãººä ¿¿íä èõ õýìæýýíèé ýíåðãè çàðöóóëàãäàíà. Ýíýõ¿¿ ýíåðãèéí àëäàãäëààñ áîëæ дýëõèéí òýíõëýãýý ýðãýõ õóðä ààæìààð óäààøðàí, сàð дýëõèéã òîéðîõ ýðãýëòèéí çàì ÷ íýìýãäýæ áàéäàã áàéíà. Äýëõèé òýíõëýãýý ýðãýõ íü óäààí áîëîõûí õýðýýð õîíîã óðòñàõ áà сàðíû õºäºë㺺í óäààøðàíà. Æèøýý íü, 400 æèëèéí ºìíº íýã õîíîã 22 öàãòàé òýíöýõ¿éö óðò áàéñàí áà ýíý íü îäîîãèéíõîîð бол нэг æèë нь 400 õîíîãòîé áàéâ. Õàðèí áèäíèé àìüäàð÷ áóé ýíý öàã ¿åä 24 öàãèéã íýã õîíîã ãýæ ¿çäýã ø¿¿ äýý. Èíãýõýä æèëä áàéõ õîíîãèéí òîî íü 365 áîëíî. Ãýâ÷ ÿã íàðèéíäàà 23 öàã 56 ìèíóòàä äýëõèé òýíõëýãýý íýã óäàà òîéðäîã. Ýíýõ¿¿ “àëäààã” засахûí òóëä 4 æèë òóòàìä íýã óäàà õî¸ðäóãààð ñàðûã 29 õîíîãòîé ãýæ òîîëîõ áà ¿¿íèéã ”ºíäºð æèë” ãýíý. ªíäºð æèëèéí õîíîãèéí òîî 366 þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õèéñýí õýìæèëòýýð ñàð äýëõèéãýýñ æèëä 3.7 ñì-ýýð õîëäîæ áàéãàà íü òîãòîîãäæýý.

9

Õýðýâ ìàíàé дýëõèé íàðàíä îäîîãèéíõîîñ îéðõîí (Áóä ãàðаã øèã) þìóó ýñâýë àðàé õîë (Àíãàðàã ãàðаã øèã) áàéñàí áîë äýëõèé ìààíü ÿìàð áàéõ áàéñàí òàëààð òà áîäîæ ¿çñýí ¿¿?

Ýñâýë дýëõèéí õýìæýý îäîîãèéíõîîñ àðàé áàãà þìóó ýñâýë àðàé òîì áàéñàí áîë?

Ýéíøòåíèé òàòàëöëûí õóóëèàð ¿çýõýä òàòàëöëûí õ¿÷ íü ìàññààñ õàìààðàëòàé. Òýãâýë æèæèã ãàðаãийí õóâüä áîë òàòàëöëûí îðíû õ¿÷ ñóë áàéæ òààðàõ íü.

Õýðýâ ìàíàé äýëõèéí õýìæýý áàãà áàéñàí áîë òàòàëöàë ÷ áàãà, ¿¿íýýñ áîëîîä áèäíèéã õ¿ðýýëæ áóé àãààð ìàíäàë ÷ áàéõã¿é, ýãýý ë сàðàí äýýðõ øèã áàéõ áàéæýý.

Õàðèí îäîîãèéíõîîñ òîì õýìæýýòýé áàéñàí áîë á¿õ àìüä áèåò º÷¿¿õýí æèæèã, ìàø áàãà ìàññòàé áîëñíîîñ ñ¿éðýëä õ¿ðýõ áàéâ. Èíãýõëýýð äýëõèéí îäîîãèéí õýìæýý íü õàìãèéí “òохиромжтой” õýìæýý áºãººä ìàíàé äýëõèéí ãàäàðãà õóóðàé ãàçàð áîëîí äàëàé òýíãèñýýð õó÷èãäàí, àãààð ìàíäàë õ¿ðýýëñýí íü àìüäðàë ¿¿ñýæ, îðøèí òîãòíîõ áîëîìæ á¿ðäñýí öîðûí ãàíö ãàðаã áîëîõîä íºëººëæýý.

9

* Àìüäðàë îðøèí òîãòíîæ áîëîõ öîðûí ãàíö ãàðаã

Ñóãàð ãàðàã îëîí òàëààðàà äýëõèéòýé òºñòýé áîëîâ÷ àìüäðàë ¿ã¿é

10

Çàðèì æèìñíèé íýãýí àäèë дýëõèéí áºìáºðöºã íü ¿åëæ òîãòñîí õýä õýäýí äàâõàðãààñ á¿ðäýíý. Ýäãýýð íü: ÷óëóóëàã á¿ðõýâ÷ áóþó ëèòîñôåð, ìàíòè, öºì þì. Õàòóó á¿ðõýâ÷ áîëîõ литосфер íü 100 êì çóçààí, ò¿¿íýýñ öààø îðøèõ ìàíòè íü 2990 êì õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý. Õàðèí äýëõèéí öºì íü òºìºð çýðýã õ¿íä ýëåìåíò¿¿äýýñ á¿ðýëäýõ áà 6370 êì-èéí ã¿íд õ¿ðíý. Öºìèéí ãàäíàõ õýñýã íü øèíãýí, òºâ õýñýã íü õàòóó òºëºâä îðøèõ áà äàðàëò àñàð èõ, àãààðûí äàðàëòààñ 4 ñàÿ äàõèí èë¿¿ áîëíî.

Чулуулаг бүрхэвчийн хамгийн дээд хэсгийг газрын давхарга гэх бөгөөд энэ нь далай ба эх газрын хэсэгтээ зузаанаараа төдийгүй шинж чанараараа ялгаатай.

ÄÝËÕÈÉ ÃÀÐАÃ

Та үүнийг мэдэх үү?

Ìàíàé äýëõèé ¿¿ññýí öàãààñ õîéø дýëõèéí äîòîîä õýñýãò ¿¿ñýõ áàéãàëèéí öàöðàã èäýâõиæèë ààæèì áóóð÷ áàéãàà àæýý. ¯¿íýýñ áîëæ äýëõèéí äîòîîä äóëààí íýã òýðáóì æèëä 1000Ñ-ààð áàãàñàæ áàéäàã áàéíà.

0 км

2990 км

5100 км

6370 кмÕàòóó öºì

Øèíãýí öºì

Ìàíòè

Ëèòîñôåð

Êîíâåêöèéí óðñãàë

ÄàëàéÄàëàéí äàâõàðãà

Ýõ ãàçðûí äàâõàðãàËèòîñôåðò õàìààðàãäàõ ìàíòèéí õýñýã

Ìàíòè

0 êì

100 êì

Äýëõèéí äîòîîä á¿òýö

11

ªâëèéí öàãò ãàçðûã óõàæ ¿çýõýä õºëä¿¿ áàéäàã. Ãýâ÷ ýíý íü çºâõºí ºíãºí õýñýãòýý ë õºëäүү байх áîëîâ÷ ã¿íäýý áîë ãàäàà õè÷íýýí ÷ õ¿éòýí áàéñàí “ãýñãýëýí” áàéíà. Ó÷èð íü хэдий чинээ ã¿í áîлно төдий хэмжээгээр òåìïåðàòóð óëàì íýìýãäýíý.

Ãàçðûí äàâõàðãà òºãñºæ áóé õèë äýýð òåìïåðàòóð 13500Ñ áàéäàã áîë ìàíòèéí äîîä õèëä 35000Ñ, äýëõèéí öºìä áîë á¿ð 55000Ñ õ¿ðíý. Ýíý èõ äóëààí óðàí çýðýã öàöðàã èäýâõèò áîäèñûí çàäðàëààð ¿¿ñäýã.

Õýðýâ äýëõèéí ã¿íä èéì “àòîìûí öàõèëãààí ñòàíö” áàéãààã¿éñýí áîë дýëõèé ÿã ë сàð øèã ñºíºñºí åðòºíö áàéõ áàéâ.

Äýëõèéí ã¿íä ¿¿ñýí áèé áîëñîí àñàð èõ äóëààíû óëìààñ äýëõèéí ìàíòèä àãààð ìàíäàëä ¿¿ñäýãòýé àäèëõàí äóëààíû áîñîî êîíâåêö ÿâàãäàíà. Ýíý íü òåêòîíèêèéí ¿éë ÿâö ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëíî. ªºðººð õýëáýë, äýëõèéí ãàäíà òàëûí õàòóó ÷óëóóëàã á¿ðõýâ÷ çàäðàí áóòàð÷, õýâòýý ÷èãëýëä 纺ãäºí õºäºëæ áàéäàã. ×óëóóëàã á¿ðõýâ÷èéí ýíý õýñã¿¿äèéã “òåêòîíèêèéí õàâòàí” ãýæ íýðëýíý.

11

* Ãàçðûí ã¿íä àñàð òîì äóëààíû íººö áèé

Äýëõèéí ãàäíà òàëûí õàòóó á¿ðõýâ÷ болох чулуумандал нь олон төрлийн ýðäýñ ÷ ó ë ó ó ë ã à à ñ т о г т о н о . Äýëõèéí ã¿íýýñ èðýõ äóëààíû í º ë º º ã º º ð энэхүү бүрхэвч “ х а г а р ч ” òîì, æèæèã õýìæýýòýé îëîí õýñýã болон õ ó â à à ã ä с а н б а й д а г . Ý ä ã ý ý ð è é ã “тектоникийн õàâòàí” ãýõ áà хавтангууд á à é í ã û í õ º ä º ë ã º º í ä îðøèíî. Ãàçàð õºäëºëò, ãàëò óóëûí èõýíõ íü õàâòàíãóóäûí õèë çààãààð áàéäàã.

Ìàíàé ãàðàãèéí ýíý îëîí ÿíçûí ä¿ð òºðõ íü òåêòîíèêèéí õàâòàíãèéí õºäºë㺺íèé ¿ð ä¿í þì.

12

Äýëõèéн гадаргыг далай, хуурай газар бүрхдэг хэдий ч ãàäíà òàëûí ÷óëóóëàã á¿ðõýâ÷ íü äîëîîí òîì õàâòàíä õóâààãäàíà. Ýäãýýð íü Åâðàçèéí, Àôðèêèéí, Ýíýòõýã-Àâñòðàëèéí, Íîìõîí äàëàéí, Õîéä Àìåðèêèéí, ªìíºä Àìåðèêèéí áîëîí Àíòàðêòèäèéí õàâòàíãóóä áîëíî. Хавтангуудын хил зааг хуурай газар ба далайн хилтэй давхцахгүй. Жишээ нь, Өмнөд Америкийн хавтангийн нэг хэсэг нь уснаас дээш гарч эх газар үүсчээ. ¯¿íýýñ ãàäíà îëîí òîîíû æèæèã õàâòàíãóóä ÷ áèé. Òóõàéëáàë, Àðàáûí, Êàðèáûн, Íàçêàãèéí ãýõ ìýò. Ýäãýýð õàâòàíãóóä á¿ãä øèëæèí í¿¿õ õºäºë㺺íä îðøèх ба õèë çààãààð íü ãàçàð õºäëºëèéí èäýâõæèë ýð÷èìòýé явагддàã.

ÒÅÊÒÎÍÈÊÈÉÍ ÕÀÂÒÀÍ

* ×óëóóí ìàíäëûí õàâòàíãóóä

Òåêòîíèêèéí õàâòàíãóóä

Åâðàçèéí õàâòàí

Õîéä Àìåðèêèéí õàâòàí

Àôðèêèéí õàâòàí

Àôðèêèéí õàâòàí

Àíòàðêòèäèéí õàâòàí

Àíòàðêòèäèéí õàâòàí

ªìíºä Àìåðèêèéí

õàâòàíÝíýòõýã-Àâñòðàëèéí õàâòàí

Íîìõîí äàëàéí õàâòàí

13

Õàâòàíãèéí õèë çààãèéí ãóðâàí ¿íäñýí òºðºë

Äàëàéí ãîë íóðóóäààñ óñàí äîîð õ¿ðìýí ÷óëóóí óðñãàë ¿¿ñíý

îéðòîí íèéëýõ õèë øèëæèí çºðºõ õèë

çààã

õîëäîí ñàëàõ õèë çààã îéðòîí íèéëýõ õèë çààã

ìàíòè

ëèòîñôåð

ìàãìûí áÿëõàëò

ýõ ãàçðûí ðèôò /õîëäîí ñàëàõ õèë/

óóë íóðóóä

Õàâòàíãууд нь õèë çààãийн дагууд бие биеэсээ “õîëäîí ñàëàõ”, хоорондоо “îéðòîí íèéëýõ” áолон бие биесийн хажуугаар “çºðºõ” ãýñýí ¿íäñýí ãóðâàí òºðлийн хөдөлгөөнд оршино.

Õîëäîí ñàëàõ õýëáýð íü äàëàéí äóíä õýñýãò ýëáýã. Õýðýâ õî¸ð õàâòàí õîëäîí ñàëæ áàéãàà áîë äýëõèéí ãàäàðãà õóâààãäàí “ðèôòèéí õºíäèé” ¿¿ñíý. Èéì çààãààð õ¿ðìýí ÷óëóóí ìàãìà äýýø áÿëõàí ãàðñààð ýíý çààã á¿ð ÷ ºðãºñíº. Óëìààð äîîðîîñ ºðãºãäñºí ìàãìà öàðöàõ ¿åä äàëàéí óñ õî¸ð õýñýãò õóâààãäàæ äàëàéí ¸ðîîëд óóë íóðóó ¿¿ñýõýä õ¿ðíý. Энэхүү óóëñ íü ãàëò óóëûí ãàðàëòàé áºãººä ýíäýýñ ãàçàð õºäëºëò ¿¿ñýõ íü ýëáýã. Èéì óóë íóðóóäûí õàìãèéí òîì íü Àòëàíòûí äàëàéí ãîë íóðóó þì.

Äýëõèéí ãàçðûí çóðãèéã ñàéòàð àæèãëààðàé. Àòëàíòûí äàëàéí ãîë äóíäóóð öàéâàðäóó ºí㺺ð ä¿ðñëýãäñýí áàéãàà íü ýíä ºíäºð óóë íóðóó îðøèæ òýð äàãóóä óñíû ã¿í áàãàñàæ áóéí ãýð÷ þì.

Èéì çàìààð á¿ðýëäýõ äàëàéí ¸ðîîëûí äàâõàðãà íü áóñàä õýñãýýñýý õîæóó íàñòàé áàéõ áà ÿëàíãóÿà äàëàéí ãîë íóðóóíû õÿð äàãóóä õàìãèéí çàëóó õóðäàñ, ÷óëóóëàã îðøèíî. Ó÷èð íü òýä äýëõèéí ã¿íýýñ õàìãèéí ñ¿¿ëä ãàð÷ èðæ öàðöñàí áàéäàã.

1414

Îéðòîí íèéëýõ õèë çààã: ªìíº äóðäñàíû äàãóó õàâòàíãóóäûí õîëäîí ñàëàõ õèë çààãèéí äàãóó

äàëàéí ¸ðîîë øèíýýð ¿¿ñýýä ë áàéâàë äýëõèéí äèàìåòð ÿàãààä íýìýãääýгã¿é þì âý ãýæ áîäîæ

áîëîõ þì. Ó÷èð íü ºðãºñºæ áóé ýíý õýìæýýã “íºõºæ” áóé íýã ¿éë ÿâö íü õàâòàíãóóäûí

ò¿ëõýëöýí íèéëýõ ÿâäàë þì. Ýíý ¿åä íÿãò èõòýé õàâòàí íü äýëõèéí ã¿í

(ìàíòè) ð¿¿ øóðãàí îðæ, íÿãò áàãàòàé õàâòàí íü äýýø ºðãºãäºõ çàìààð óóë íóðóóä øèíýýð ¿¿ñíý. ¯¿íèéã íèéëýõ á¿ñ áóþó ñóáäóêöèéí á¿ñ ãýæ íýðëýíý. Æèøýý íü äàëàéí õàâòàí áà ýõ ãàçðûí õàâòàíãóóä “ìºðãºëäºõ” ¿åä äàëàéí õýñýã íü äîîø øóðãàæ, ýõ ãàçðûíõ íü äýýø ºðãºãäºíº. Ó÷èð íü äàëàéí äàâõàðãûí íÿãò ÿìàãò èõ áàéäàã.

Ìàíòè ðóó øóðãàí îðæ áóé äàëàéí äàâõàðãà òàñðàëòã¿é õàëñààð

100-150 êì-èéí ã¿í ãýõýä óñíààñàà á¿ðìºñºí

“àíãèæèðíà”. Ýíý íü ãàëò óóëûí àðàë ¿¿ñãýõ íýã øàëòãààí

áîëíî. Ó÷èð íü ã¿í (ìàíòè) рүү øóðãàñàí

õèë çààãèéí äàãóó õàëóóí ìàãìà äýýø

íýâ÷ñýýð ãàäàðãàä õ¿ð÷ ãàëò óóë áàéäëààð îðãèëîí ãàðäàã. Èéìä äàëàéí õàâòàí ò¿ëõýëöýí íèéëýõ õèë çààãààð ãàëò óóëûí íóì ¿¿ñäýã áàéíà. Æèøýý íü, Áàãà Àíòèëûí àðëóóä èíãýæ ¿¿ñчýý.

Ýõ ãàçðûí ä à â õ à ð ã à íü äàëàéí äàâõàðãààñ íÿãò áàãàтай. Èéìä õóóðàé ãàçðûí õàâòàí äýýø ºðãºãäºíº.

Àðëûí íóì ãýäýã íü îëîí òîîíû ãàëò óóëûí à ð ë ó ó ä à à ñ òîãòîõ áà ýäãýýð íü äàëàéí õî¸ð õàâòàí ò ¿ ë õ ý ë ö ý í íèéëýõ ¿åýð íýã íü íºãººãèéí äîîãóóð øóðãàí îðñíîîñ áîëæ ¿¿ñíý. Æèøýý íü: Áàãà Àíòèë, Àëåóò, Êóðèë, Ìàðèàн, Âàíóàòó болон Òîíãûí àðëóóä èéì ¿¿ñýëòýé àðëûí íóìóóä þì.

Áàãà Àíòèëûí àðëóóä: òºâä íü Ãóàäåëîíïå, äîîð íü Ìàðòèíû àðàë

15

Äàëàéí áà ýõ ãàçðûí õàâòàíãóóä ò¿ëõýëöýõ ¿åä ºðãºãäñºí ýõ ãàçàð íü ºíäºð óóë íóðóóäûã ¿¿ñãýäýã. Æèøýэ íü, Àíä áà Êîðäèëüåð. Ýíý õèë çààã äàõü óóëñ ìºí ë àðëûí íóìûí íýãýí àäèë ãàëò óóëñ îëîíòîé.

Õàâòàíãèéí õèë çààãèéí ãóðàâ äàõü òºðºë áîë øèëæèí çºðºõ õèë çààã þì. Ýíý íü õî¸ð õàâòàí õèë çààãèéí øóãàìàà äàãàí çºðºõ ¿éë ÿâö þì. Øèëæèí çºðºõ çààãò ºðãºãäºõ áîëîí äîîø øóðãàõ ÿâö ¿¿ñýõã¿é õàðèí àí öàâ ãàð÷ ò¿¿íèéã äàãàí ãàçàð õºäëºëò áîëîõ íü îëîíòàà. Èéì õèë çààãèéí íýã òîäîðõîé æèøýý íü ÀÍÓ-ûí Êàëèôîðíä áàéäàã Ñàí Àíäðåàñûí çºðºã þì. Ýíý õàâüä îðøèõ Ñàí Ôðàíöèñêî, Ëîñ Àíæåëîñ çýðýã õîòóóä ãàçàð õºäëºëòèéí ãàìøèãò îëîí óäàà íýðâýãäýæ áàéñàí áèëýý.

* Õàâòàíãèéí øèëæèõ õóðä

Äýýð äóðäñàí õàâòàíãèéí õèë çààãèéí ãóðâàí òºðëèéí àëü àëèíûõ íü äàãóó òåêòîíèêèéí èäýâõèæèë èõòýé бөгөөд ãàçàð õºäëºëò áàéíãà òîõèîëääîã. Õàâòàíãóóäûí øèëæèõ õºäºë㺺í ìàø óäààí, æèëä äóíäæààð 1 см-ээс 20 ñì õ¿ðýõ áîëîâ÷ îëîí ñàÿ æèëèéí äîòîð àâ÷ ¿çâýë ýíý íü òèéì ÷ áàãà õýìæýý áèø þì. Æèøýý íü, èéì õóðäòàéãààð õîëäîí ñàëæ áóé õàâòàíãóóäûí çààãò Àòëàíòûí äàëàé ¿¿ñýõýä 160 ñàÿ æèë çàðöóóëàãäæýý.

Äàëàéí áà ýõ ãàçðûí õàâòàí íèéëýõ õèë çààãèéí äàãóó ýõ ãàçðûí õýñýãò ãàëò óóëûí è ä ý â õ и æ è ë á¿õèé ºíäºð óóë íóðóó ¿¿ñäýã. ¯¿íèéã çàðèì ãàçàð ê î ð ä è ë ü å ð ãýæ íýðëýäýã. Æ è ø ý ý íü, ªìíºä À ì å ð è ê è é í áàðóóí ýðãýýð îðøèõ Àíä íü Íàçêàãèéí õàâòàí äîîãóóð íü øóðãàí ºðãºãäñºíººñ áîëæ ¿¿ñчýý.

Òºâ Àíäûí õàìãèéí ºíäºð îðãèë Õóàñêàðèí (6768 ìåòð)

Ñàí Àíäðåàñèéí çºðºã

ÒÎÌÎÎÕÎÍ ÓÓË ÍÓÐÓÓÄÛÍ ¯¯ÑÝË

Õýðýâ õàâòàíãèéí õèë çààã ýõ ãàçðûí äîòîð îðøèæ áàéãàà áîë õî¸ð õàâòàí ò¿ëõýëöýí íèéëýõ çààã äàãóó ýõ ãàçðûí äàâõàðãûí

íýã çàõ íü ºðãºãäºí óóë íóðóó ¿¿ñýæ, íºãºº íü ìàíòè ðóó äîîø ñóóíà. Ãýâ÷ ýõ ãàçðûí äàâõàðãà õºíãºí ó÷èð àëü àëü íü èõýýõýí

ýâäðýëä îðíî.

Ýõ ãàçðûí õàâòàíãèéí ò¿ëõýëöëýë íü íèéëýõ õèë çààãèéí îíöëîã õýëáýð þì.

Æèøýý íü, дýëõèéí õàìãèéí ºíäºð îðãèë Ýâåðåñò (Мîíãîëä Æîìîëóíãìà ãýõ Áàëáà íýðýýð íü өргөн õýðýãëýäýã бөгөөд өндөр нь 8846 ì) óóë îðøèõ Ãèìàëàéí íóðóó áîëîí Åâðîïûí

Àëüïûí óóëñ èéì çàìààð ¿¿ñчýý. Ãèìàëàéí óóëñ íü Ýíýòõýãèéí õàâòàí õîéøîî øèëæèæ Åâðàçèéí õàâòàíòàé íèéëæ, ò¿ëõýëöñýíýýñ

¿¿ññýí ãýæ ¿çäýã. Ýíý ¿éë ÿâö 50 ñàÿ æèëèéí ºìíº ýõýëñýí ÷ ºíººã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà áàéíà.

Евразийн хавтангийн хилээс хол төв хэсэгт нь оршдог ч Хятадад олон удаа ãàçàð õºäëºëòөнд нэрвэгдээд áàéãàà íü ¿¿íèé ãýð÷

þì.

Ýíýòõýãèéí õàâòàí Åâðàçèéí õàâòàíãèéí äîîãóóð øóðãàí îðñíîîð õîéä õýñýãò íü Ãèìàëàéí íóðóó ¿¿ñ÷ýý.

16

Та үүнийг мэдэх үү?

Äýëõèéí õàìãèéí òîì óóëñûí ñèñòåì íü Ãèìàëàé ÷ þìóó Àíä áèø þì. Õàðèí óñàí äîîãóóð òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæëýõ äàëàéí ãîë íóðóóä áºãººä íèéò óðò íü 7000 êì õ¿ðíý. Ýäãýýð óóëñûí íàñ çàëóó, ýâäðýëä îðîîã¿é, äóíäàæ ºíäºð íü ýðãýí òîéðíîîñîî 2500 ì ºíäºð áîëíî.

Ìàãìûí áÿëõàëò íü ìàíòèéí ã¿íýýñ ¿¿ñýëòýé îíöãîé ¿çýãäýë þì. Ýíý íü ìàíòèéí äîîä õèë áóþó 2900 êì îð÷ìûí ã¿íýýñ áîñîî ÷èãëýëä äýýø îðãèëîí èðæ áóé õàëóóí ìàãìûí óðñãàë þì. Òåêòîíèêèéí õàâòàíãààñ ÿëãààòàé íü õàëóóí áóëãèéí áàéðëàë ººð÷ëºãäºõã¿é, íýã ë ãàçðàà áàéõ áà çàðèìäàà èõñýæ, çàðèìäàà õ¿÷ íü ñóëàð÷ áàéäàã. Ýäãýýðèéí ¿¿ñýë íü õàâòàíãèéí õºäºë㺺íòýé àäèë êîíâåêöèéí óðñãàëààñ áóñ, ÷óëóóëàã äàâõàðãûí ã¿í äýõ ãàëò óóëûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé áîëíî. Жишээ нь, Хавайн арал дахь Мауно Лоа галт уул.

Äýýð ¿åä ãàçðûí ã¿íýýñ áÿëõàí ãàð÷ èðñýí øèíãýí ëààâûí óðñãàë ìàø òîì òàëáàéä òàðõàí öàðöñàí áàéäàã. Æèøýý íü, Äåêàíû ºíäºðëºãò 65 ñàÿ æèëèéí ºìíº 1 ñàÿ øîî äºð.êì õ¿ðìýí ÷óëóóí ëààâ 1 ñàÿ êì2 òàëáàéä òàðõàí öàðöñàí íü Ýíýòõýãèéí õîéãèéí òàëáàéòàé òýíö¿¿ þì.

Ò¿¿í÷ëýí Õàâàéí àðëóóä ÷ èéì õàëóóí ëààâûí ¿éë àæèëëàãààíû ìàø òîä ãýð÷ þì. Хавайн арлуудын зарим хэсэг усан доор орших бөгөөд хавтангийн хөдөлгөөний улмаас баруун хойшоо чиглэн “нүүсээр” байгаа ажээ. Мауна Лоа, Килауеа зэрэг Хавайн гол арлууд нь магмын бялхалтын цэгт ойр орших боловч эдгээрээс хол зайд алслагдсан бусад жижиг арлуудын хувьд бол уулс нь элэгдэж, намссаар байна.

* Ìàãìûí áÿëõàëò

Óðñãàë

Ìàíòè

Ëèòîñôåð

Ìàãìûí áÿëõàëòààñ àðëûí öóâàà ¿¿ñíý

17

Äýëõèéí ãàäíà òàëûí õî¸ð á¿ðõ¿¿ë áîëîõ àãààð ìàíäàë áà óñàí ìàíäàë íü õèéí áîëîí øèíãýí òºëºâт îðøäîãèéã áèä ìýäíý.

Ýдгээр íü àìüäðàëä õàìãèéí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä õ¿÷èëòºðºã÷ áà óñã¿éãýýð àìüäðàëûã òºñººëºõèéí àðãàã¿é.

* Óñàí ìàíäëûí ¿¿ñýë

ÓÑ ÁÀ ÀÃÀÀÐ

Óñ áîë åðäèéí íºõöºëä øèíãýí (óñ), õàòóó (ìºñ) áà õèéí (àãààð äàõü óñíû óóð) òºëºâ áàéäàëä íýãýí çýðýã îðøèæ ÷àääàã öîðûí ãàíö бодис þì.

Óñàí ìàíäàë ãýäýãò òºðºë á¿ðèéí õýëáýðýýð îðøäîã äýëõèéí á¿õ óñûã õàìààðóóëàí îéëãîíî. ¯¿íä, äàëàéí óñíààñ ãàäíà ãîë ìºðºí, íóóð, ãàçàð äîîðõ óñ, ºíäºð óóëûí ìºíõ öàñ ìºñ, Àíòàðêòèä áà Ãðåíëàíä, òóéëûí áóñàä àðëóóäûã á¿ðõñýí ìºñòëºã ãýýä á¿ãä áàãòàíà.

Óñàí ìàíäëûí íèéò õýìæýý íü 1.39 òýðáóì øîî äºð.êì. Èéì èõ õýìæýýòýé óñ íü ìàíàé íàðíû àéìàãò ººð õààíà ÷ ¿ã¿é þì. Ýíý èõ ус õààíààñ ¿¿ññýí áý?

Óñàí ìàíäлыг äýëõèéí ìàíòèàñ ¿¿ñсэн гэж үздэг. Äýëõèé á¿ðýëäýí òîãòîõ ¿åä äýëõèéí ìàíòèàñ ÿëãàðñàí óñòºðºã÷ áà õ¿÷èëòºðºã÷ íýãäýí õºðñíººñ áîëæ óñ ¿¿ññýí байна. Îäîî ÷ ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýð ãàð÷ èðñýí ëààâûí íàéðëàãàä óñ áàéäàã íü ¿¿íèéã ãýð÷èëíý. Ò¿¿í÷ëýí óñíû çàðèì õýñýã ñàíñðûí ãàðàëòàé ÷ áàéæ áîëîõ òàëòàé. Òóõàéëáàë, ñ¿¿ëò îäíû öºì íü ìºñíººñ òîãòäîã. Иéìä äýëõèéí ¿¿ñëèéí ýõýí ¿åä äýëõèé äýýð óíàæ áàéñàí ñàíñðûí áèåò¿¿äèéí áºìáºãäºëòººñ ÷ óñ áèé áîëñîí áàéæ áîëíî.

18

19

* Äàâñòàé áà öýíãýã óñТа үүнийг мэдэх үү?

Õýðýâ ìàíàé ãàðаãèéí á¿õ ìºñòëºã õàéëâàë äàëàéí óñíû ò¿âøèí 60 ìетр îð÷èì äýýøëýõ àæýý. Èíãýâýë äàëàéí ýðýã îð÷ìîîð îðøèõ îëîí õîòóóä (Íüþ-Éîðê, Òîêèî, Áýýæèí, Êàëüêóòòà, Áîìáåé, Êàéð, Лîíäîí, Ïàðèñ, Áóéíîñ-Àéðýñ ãýõ ìýò) á¿õэëäýý áîëîí çàðèì õýñýã íü óñàíä àâòàõ áîëíî. Ãýâ÷ Àíòàðêòèäèéí ìºñ á¿õýëäýý õàéëñàí ¿åä ë ýíý íü òîõèîëäîæ áîëîõ òàëòàé.

Óñàí ìàíäëûí ¿íäñýí õýñãèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ äàëàéí óñ дэлхийн нийт усны 97.4 õóâийг эзлэх áºãººä ýíý íü äàâñòàé óñ þì. ¯ëäýæ áóé 2.6 õóâèéã ýçëýõ öýíãýã óñ ýçëýõ¿¿íýýðýý 36 ñàÿ øîî äºð.êì áîëäîã ÷ ¿¿íèé 76 õóâü íü ìºñ õýëáýðýýð îðøäîã. Ǻâõºí Àíòàðêòèäийí ìºñºí á¿ðõýâ÷ ãýõýä ë äàíãààðàà 26 ñàÿ øîî

äºð.êì áîëäîã áîë öààíà íü Ãðåíëàíä, òóéëûí áóñàä àðëóóäûí ìºñ, ºíäºð óóëûí

öàñ ìºñ íü áàñ ë öýíãýã óñíû òîîíä îðæ áàéãàà áèëýý. Èíãýýä ¿çýõýýð äýëõèé äýýðõ

öýíãýã óñíû íººö ìàø º÷¿¿õýí àæýý. Áàéãàëü äàõü óñíû ýðãýëòèéí òóõàé õ¿í á¿ð ë ìýääýã.

Äàëàé òýíãèñèéí áîëîí õóóðàé ãàçðààñ óñ óóðøèæ, ¿¿ë ¿¿ñýí, ýðãýæ õóð òóíàäàñ îðîõ áàéäëààð ýðãýýä äàëàé áîëîí õóóðàé ãàçðûí ãàäàðãà äýýð áóóíà. Òóíàäàñ íü ãîë ìºðºí, íóóðûí ¿íäñýí òýæýýë áîëäîã áºãººä ãàçðын ã¿íä ÷ óñíû ýðãýëò ÿâàãäàíà. Òóõàéëáàë, õóð òóíàäàñ, öàñ, ìºñíèé õàéëñàí óñ ãàçðûí õºðñ ð¿¿ øèíãýæ ãàçàð äîîðõ óñûã òýæýýõ áîëîâ÷ ýðãýýä áàñ óóðøèëòûí çàìààð àëäàãäàæ áàéäàã.

Ò¿¿íýýñ ãàäíà óñ ìàø èõ “àæèë õèéíý”. Õºðñ øîðîî ãàçðûí ãàäàðãûã ýâäýëæ ýëýãä¿¿ëýí, ãîëûí óñààð 纺ãäºí èðýõ àñàð èõ õýìæýýíèé õóðäàñ ÷óëóóëàã (ýëñ õàéðãà, øàâàð ãýõ ìýò) äàëàé òýíãèñ, íóóðûí ¸ðîîëä õóðèìòëàãäàíà. Ýäãýýð íü äàõèí óóë íóðóó áîëæ ºðãºãäºõ, ýâäýð÷ íóðàõ, óñààð äàхèí 纺ãäºж өөр газар хуримтлагдах зэргээр ýðãýëò òàñðàëòã¿é ÿâàãäàíà.

Ãàçðûí ãàäàðãà

Ø¿¿ðýëÃàçàð äîîðõ

óðñàö

Äàëàé

Ãàçàð äîîðõ óñ Íóóð

Ãîë ìºðºí

ÒóíàäàñÓñíû óóðûí øèëæèëò

Óóðøèëò

Áàéãàëü äàõü óñíû ýðãýëò

2020

Äàëàéí óñíû äóíäàæ äàâсæèëò íýã ëèòð óñàíä 35 ãð äàâñ óóññàíòàé òýíöýíý. Äàëàéí óñàíä óóññàí äàâñíû 83 õóâü íü áèä õîîë óíäàíäàà õýðýãëýäýã äàâñíû èæèë, хлорт натри þì.

Äàëàé, òýíãèñ íü äýëõèéí ãàäàðãûí ãóðàâíû õî¸ð áóþó 71 õóâèéã á¿ðõýõ áà 361 ñàÿ øîî äºð.êì òàëáàéã ýçýëíý. Èéìýýñ ÷ äýëõèéã ñàíñðûí óóäìààñ õàðàõàä öýíõýð ºíãºòýé ¿çýãääýã. Äàëàéí äóíäàæ ã¿í 4,000 ì áîëîâ÷ õàâòàíãóóä íèéëýõ õèë çààãèéã äàãàñàí ã¿í, õîâèë õîíõîð èõòýé. Тухайлбал, баруун хэсэгт 10000 м-ээс гүн хонхор, ховил элбэг. Үүний нэг нь Марианы хонхор юм.

* Äàëàé òýíãèñèéí óñ

Та үүнийг мэдэх үү?

Íîìõîí äàëàéí áàðóóí õýñýãò îðøèõ Ìàðèàíû õîíõîð 11,035ì ã¿í þì.

Öýíõýð í¿äýí ãàðàã

21

Äàëàéí óñ íü íàðíààñ èðýõ öàöðàãèéã ººðòºº øèíãýýí äýëõèéí ãàäàðãûã õýò èõ õàëàõààñ õàìãààëäàã. Ò¿¿í÷ëýí ýíý “õàäãàëàãäñàí” äóëààí íü ýêâàòîðààñ òóéëûí ç¿ã, õ¿éòýí ãàçàð ëóó 纺ãäºõ þìóó эсвэл ºâëèéí öàãò äýëõèéí áóñàä ãàçðóóäûã “äóëààöóóëàõ”-ä çàðöóóëàãäàíà. Èéìä äàëàé, òýíãèñ áîë äýëõèéí óóð àìüñãàëûã çîõèöóóëàã÷ “ìàøèí” þì.

Ãîëüôñòðèì íü Êàðèáûí òýíãèñýýñ ýõëýí ç¿¿í õîéø ÷èãëýæ Åâðîïûí Áàðóóí ýðýã õ¿ð÷ õîéøîî óðñàíà. Ýíä õàìðàãäàæ áóé Ôðàíöûí õîéä õýñýã, Èñëàíä, Àíãëè, Íîðâåãи çýðýã ãàçðóóäûí óóð àìüñãàëä Ãîëüôñòðèìûí óðñãàë ìàø èõ íºëººòýé þì. ßëàíãóÿà àãààð ìàíäàë áà äàëàéí õîîðîíä óñ áà äóëààíû ñîëèëöîî ÿâàãäàíà.

* Äàëàé áîë óóð àìüñãàëûã çîõèöóóëàã÷ ìºí

Та үүнийг мэдэх үү?

Дýëõèéí õàìãèéí ã¿í нуур бол Áàéãàë íóóð (1620ì) áºãººä ãàäàðãûí òàëáàé íü 31,685 øîî äºð.êì. Óñíû ýçëýõ¿¿í íü 23,000 êóá êì хүрдэг ба энэ нь öýíãýã óñíû ìàø èõ íººö þì.

ªðãºðºã ãýäýã íü äýëõèéí ã à ä à ð ã à äýýðõ öýãýýñ ý ê â à ò î ð û í õ à â ò ã à é ò à é ¿¿ñãýæ áóé ºíöãèéã õýëíý. Ý ê â à ò î ð û í ºðãºðºã 00, òóéëûí ºðãºðºã 900 áîëíî.

Ãîëüôñòðèìûí óðñãàë (äóëààí óñûã óëààí ºí㺺ð òýìäýãëýâ)

* Àãààð ìàíäàë

Äýëõèéã ãàäóóð íü õ¿ðýýëýí òîãòäîã á¿ðõýâ÷ áîëîõ àãààð ìàíäàë íü îëîí òºðëèéí õèéíýýñ á¿ðýëäýíý. Аãààð ìàíäàëä àçîò 78%, õ¿÷èëòºðºã÷ 21%, àðãîí, íåîí çýðýã õèéí¿¿ä 1%, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé 0.3%-èéã òóñ òóñ ýçëýõ áà ãåëèè, ìåòàí, óñòºðºã÷, ìåòàí, îçîí çýðýã õèé ìàø º÷¿¿õýí. Хàðèí óñíû óóðûí ýçëýõ õýìæýý 0.1-0.4% õ¿ðòëýõ õýìæýýíä хэлбэлзэнэ.

Óñíû óóð íü àãààð ìàíäëûí äîîä õýñýãò ¿¿ë ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëäîã.

Àãààð ìàíäëûí íèéò ìàññ íü äýëõèéí ìàññûí ñàÿ õóâààñíû íýãтэй тэнцэнэ. Àãààðûí äàðàëò áîëîí íÿãò íü дээшлэх тусам áóóðíà. Äàëàéí òºâøèí äýýð 750 êì ºíäºðò àãààðã¿é õîîñîí çàé áàéõ áîëîâ÷ ãåëè, óñòºðºã÷ çýðýã ìàø õºíãºí õèéí ìîëåêóëóóä îðøèæ ñàíñðûí óóäàì ðóó àëäàãäàæ áàéäàã. Àãààðûí ìàññûí 50% íü газрын гадаргаас äýýø 5 êì-ò îðøèíî. Энд хүчилтөрөгч, нүүрсхүчлийн хий зэрэг масс ихтэй хүнд хийнүүд зонхилно. Өíäºð óóëàíä ãàðàõàä àìüñãàëàõàä õýö¿¿ áàéäãèéí ó÷èð ÷óõàì ¿¿íä îðøèíî. 30 êì-ýýñ öààø àãààðûí íèéò ìàññûí ¿ëäñýí 1% íü áàéäàã.

Àãààð ìàíäëûí íàéðëàãà äýëõèé ¿¿ññýí öàãààñ õîéø ººð÷ëºãäñººð èðæýý. Ýõýí ¿åäýý àçîò äàâàìãàéëæ, í¿¿ðсõ¿÷ëèéí õèé îäîîãèéнõîîñ ìàø èõ áàéâ. Àìüäðàëûí ¿¿ñëèéí ýõýí ¿åä õºõ-íîãîîí çàìãóóä áèé áîëæ áàéâ.

Ñàíñðààñ àâñàí ýíýõ¿¿ çóðàã äýýð ñàð áîëîí äýëõèéí àãààð ìàíäàë õýð çóçààí áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

22

23

Îéðîëöîîãîîð 3.5 тэрбум æèëèéí ºìíº íýã ýñò àìüä áèåò ¿¿ñýæ óëìààð í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí îðîëöîîòîéãîîð ôîòîñèíòåçèéí ¿éë яâö ýð÷èìæèæ õ¿÷èëòºðºã÷ ÿëãàðàõ áîëæýý.

Àãààðò õ¿÷èëòºðºã÷ õóðèìòëàãäàõ ÿâö òàñðàëã¿é ¿ðãýëæèëñýýð 400 ñàÿ æèëèéí ºìíº àíõíû ýãýë áèåòýí ¿¿ñýæ õóóðàé ãàçàð äýýð ãàð÷ýý. Ýíý íü àìüä áèåò äýëõèéí ä¿ð òºðõèéã ººð÷èëæ ýõýëñýí íýã æèøýý þì. Òóõàéëáàë, øîõîéí ÷óëóóíû ¿¿ñýл (далай тэнгийн организмуудын хуðèìòëàëààñ), ø¿ðýí ðèôèéí ¿¿ñýë, áè÷èë áèåòí¿¿äèéí îðîëöîîòîé ÿâàãäàõ ýëýãäýë ãýõ ìýò. Èйнхүү ìàíàé ãàðаãт явагдах үйл явцууд нь àìüäðàë ¿¿ñýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí áîë àìüäðàë íü ýðãýýä äýëõèéí í¿¿ð öàðàéã ººð÷ëºõºä õ¿ðãýñýí байна.

23

ÔÎÒÎÑÈÍÒÅÇ

Фотосинтез гэдэг нь íîãîîí óðãàìал хөрснөөс óñыг, àãààðààñ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéг шингээн авч, íàðíû

ãýðëèéí оролцоотойгоор тэдгээрийг шим тэжээлийн бодис болон хүчилтөрөгч болгон хувиргадаг процесс

юм.

Ôîòîñèíòåçèéí íºëººãººð àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé óðãàìàëä øèíãýæ îðîíä íü õ¿÷èëòºðºã÷ ÿëãàðíà.

24 24

Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áà íàìãèéí õèé-ìåòàí çýðýã íü äýëõèéí ãàäàðãààñ ÿëãàðàõ äóëààíûã ººðòºº øèíãýýäýã øèíæ ÷àíàðòàé. Ýäãýýð õèé àãààðò íýìýãäñýíýýñ àãààð ìàíäëûí äîîä õýñýãт äóëààðàõ ¿çýãäýë áèé áîëæ áàéíà. Ýíý ¿çýãäëèéã õ¿ëýìæèéí õèéí íºëºº ãýæ íýðëýíý. Ýäãýýð õèé íýìýãäýæ ýõëýõ áîëñîí ¿å íü íèéãìèéí õºãæëèéã äàãàí, àæ ¿éëäâýðèéí ýðèí ýõýëñýíòýé õîëáîîòîé áîëîâ÷ óðüä ºìíº áàéãààã¿é èõýýð ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ áîëñîí ÷ áàñ íºëººëñºí ãýæ

¿çäýã. Ãýõäýý õ¿ëýìæèéí õèé îãò áàéõã¿é áîë äýëõèéí ãàäàðãààñ ÿëãàðñàí öàöðàã òýð ÷èãýýðýý ñàíñðûí óóäàì ðóó àëäàãäàæ, äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð -150Ñ áàéõ áàéâ. Ýíý íü îäîîãèéí áîäèò õýìæýý (+180C)-íýýñ äàðóé 330Ñ-ààð áàãà þì. Èéì áàéñàí áîë äýëõèé õºëäºõ àþóë í¿¿ðëýõ áàéâ.

* Õ¿ëýìæèéí õèéí íºëºº

* Îçîí: Õàìãààëàã÷ á¿ðõýâ÷

Õ¿ëýìæèéí õèéí íºëºº

Íàðíû öàöðàã àãààð

ìàíäëûã òóóëàí

äýëõèéí ãàäàðãàä

èðíý.

Öàöðàãèéí çàðèì õýñýã ýðãýæ îéíî.

Äýëõèéí ãàäàðãà íàðíû öàöðàãààñ

õàëæ, ýðãýýä äóëààí öàöðóóëíà.

Õ¿ëýìæèéí õèé íü ýíýõ¿¿

äóëààíûã òîãòîîí áàðèíà.

Îçîí íü äàâõðààò ìàíäàë áóþó ñòðàòîñôåðò (20-50 êì-èéí ºíäºðò) ìàø áàãà õýìæýýòýé îðøèõ áîëîâ÷ áèäíèé àìüäðàëä èõ ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Ó÷èð íü íàðíû õýò ÿãààí òóÿàíààñ

àìüä áèåòèéã õàìãààëäàã. Ãýâ÷ òºðºë á¿ðèéí øàëòãààíààñ àãààð ìàíäàë äàõü îçîí áàãàñàõ àþóëä õ¿ð÷ áàéíà. ßëàíãóÿà ýíý íü äýëõèéí ºìíºä òóéë îð÷èìä èëò àæèãëàãäàæ áàéãàà þì. ¯¿íä õàìãèéí èõ íºëººòýé íü áèäíèé ºäºð òóòìûí õýðýãëýý áîëîõ àãààðæóóëàëò, õºðãºëòèéí òîíîã òºõººðºìæ àæèëëóóëñíààñ ÿëãàðàõ õëîðòí¿¿ðñóñòºðºã÷èéí íýãäë¿¿ä þì.

Îçîí áàãàñâàë íàðíû õýò ÿàãààí òóÿà èõñýæ àðüñíû õàâäàð çýðýã îëîí ºâ÷èí òàðõàõ àþóëä õ¿ðíý.

Àíòàðêòèä äýõ îçîíû öîîðõîéí çóðàã

25

Áèä äýëõèéí äîòîîä ã¿íä àñàð èõ ýíåðãè ÿëãàð÷ ò¿¿íèé íºëººãººð òåêòîíèêèéí õàâòàíãèéí õºäºë㺺í áîëîí ìàãìà áÿëõàõ ¿éë ÿâö ¿¿ñýæ áàéäàã òóõàé ºìíº ¿çñýí. Ýíý ¿éë ÿâöûí õàìãèéí òîä èëðýõ õýëáýð íü ãàëò óóëûí äýëáýðýëò áà ãàçàð õºäëºëò þì.

БАЙГАЛИЙН ГАМШИГ

Ãàçàð õºäëºëò íü øèëæèí í¿¿æ áóé õî¸ð õàâòàíãèéí õèë çààãò òîõèîëäîõ áà ãàçðûí äàâõàðãûí ÷è÷èðõèéëýõ õºäºë㺺í þì. ̄ ¿íèé óëìààñ ãàçðûí äàâõàðãà ýâäýð÷ çºðºã ¿¿ñýí, ãàçðûí ãóëñàëò ÿâàãäàõ áà ýíý íü õýäýí àðâàí ìåòðò øèëæèõ íü ÷ áèé. Ò¿¿í÷ëýí ãàçðûí ãàäàðãàä àíãàë ¿¿ñýí, çºðºõ, õàãàðàõ ÿâäàë èõ ãàðíà. Æèøýý íü, 1905 îíä ìàíàé îðíû Áóëíàéí íóðóóíä áîëñîí ãàçàð õºäëºëòººñ ¿¿ññýí òîì àíãàë îäîî ÷ áèé.

* Ãàçàð õºäëºëò

Éåìåíä áîëñîí ãàçàð õºäëºëò (1983 îí)

26

Ãàçàð õºäëºë ¿¿ñýæ áóé öýãèéã ãîëîìò õýìýýíý.Ãîëîìòûí õàðàëäàà ãàçðûí ãàäàðãà äýýð îðøèõ öýãèéã

ãàäààä òºâ áóþó ýïèöåíòð ãýíý. Ãîëîìòîîñ ÿëãàðàí ãàðñàí ýíåðãèéí óëìààñ ¿¿ññýí

÷è÷èðõèéëýë íü äîëãèîí áàéäëààð òàë á¿ð òèéø òàðõàæ ãàçàð õºäëºëò ¿¿ñíý. Ãàçàð õºäëºëò íü ÷óëóóëãèéã ýâäýëæ íóðààõ áà ýíý íü äàõèí õóðèìòëàãäàõ áàéäëààð ýðãýëò ÿâàãäàíà.

Ãîëîìòûí ã¿í ÿíç á¿ð, õýäõýí êì-ýýñ 700 êì õ¿ðòýëõ ã¿íä îðøèíî.

Äýëõèéí гåîôèçèê÷äèéí хîëáîî ãàçàð õºäëºëèéã õýìæèõýä ñåéñìîãðàô ãýõ áàãàæèéã àøèãëàäàã. Ýíý íü ãàçàð õºäëºëòèéí ãîëîìòûí áàéðøèë áà îðøèõ ã¿íèéã òîäîðõîéëæ, õ¿÷èéã íü òýìäýãëýí áè÷äýã. Ãàçàð õºäëºëèéí õ¿÷èéã áàëë áîëîí ìàãíèòóäààð õýìæèíý.

Балл нь газар хөдлөлийн хүчийг юмсын гадаад шинж байдал, үүссэн хохирол, эвдрэл зэргээр илэрхийлдэг тул төдийлэн нарийн хэмжүүр биш юм. Иймд сүүлийн үед нарийн судалгааны үндсэн гаргадаг газар хөдлөлийн

хүчийг тодорхойлдог “магнитуд” гэх хэмжүүрийг өргөн ашиглаж байна.

Газар хөдлөл нь байгалийн аймшигт үзэгдэл гэдэгт хэн ч маргахгүй. Газар хөдлөлөөс болж зөвхөн барилга, байшин эвдэрч, хүн амьтан сүйдээд зогсохгүй гал түймэр (ялангуяа хий дамжуулах хоолой эвдрэх үед) гарах, хөрсний гулсалт үүсэх, үер болох (үерийн далан эвдэрснээс), цунами үүсэх зэрэг олон гамшгийг араасаа дагуулна. Цунами нь далай тэнгисийн ёроолд газар хөдөлснөөс болж үүсдэг хүчтэй долгион юм.

Газар хөдлөлийн хор хохиролыг нарийн тооцоолох боломжгүй ч сүүлийн дөрвөн зууны туршид зөвхөн газар хөдлөлөөс 4 сая гаруй хүн амь насаа алдсан гэсэн тооцоо бий.

Та үүнийг мэдэх үү?

Õàìãèéí ºíäºð ìàãíèòóäòàé (9.5) ãàçàð õºäëºëò 1960 îíû 5 äóãààð ñàðûí 22-íä ×èëèéí ºìíºä ýðãèéí Ëåáóä áîëæýý. Ýíý ¿åä ãàäààä òºâ îð÷ìûí ãàçàð îðâîíãîîðîî ýðãýæ, 1000 êì óðò çºðºã ¿¿ñýí, àñàð õ¿÷òýé öóíàìè ¿¿ññýí ãýäýã.

Õ¿÷ áàãàòàé ãàçàð õºäëºëèéã

òýìäýãëýæ áè÷ñýí íü.

27

Ãàçàð õºäëºëèéí õ¿÷èéã òóõàéí ãàçàð îðîíä ¿¿ñãýñýí õîð õîõèðîëîîð íü ãîë÷ëîí òîîöäîã. Ãýâ÷ íàðèéí õýìæèëòýíä áîë òýíäýýñ õýð çýðýã èõ ýíåðãè ÿëãàðñàíûã íü òîîöäîã ìàãíèòóäààð õýìæèíý. Ãàçàð õºäëºëòèéí ìàãíèòóäûã ãåîôèçèê÷èä ñóäëàí òîãòîîõ áºãººä ýíý íü õ¿í, áàéãàëüä ãàð÷ áóé øèíæ òýìäýãòýé ÷ áàñ òîõèðíî.

Ìàãíèòóä íü ãàçàð õºäëºëèéí ýð÷èìæèëòèéã ÿëãàðóóëæ áóé ýíåðãèýð íü òîäîðõîéëäîãîîðîî ò¿¿íèé ¿ç¿¿ëñýí õîð õºíººëººð íü õýìæäýã àðãààñ ÿëãààòàé.

* МСК-ийн шатлал

ÌÑÊ øàòëàë Ìàãíèòóä (Ðèõòåðèéí øàòëàëààð)

Äàâòàìæ(дэлхийн хэмжээнд)

I. Õ¿íä ìýäðýãäýõã¿é 2.0-ààñ äîîø Õîíîãò 5000

II. Ìýäðýãäýõ òºäèé 3.0 Æèëä 50,000

III. Ñóëõàí ìýäðýãäýíý 4.2 Æèëä 10,000

IV. Ñàéí ìýäðýãäýíý. - -

V. Á¿ð ñàéí ìýäðýãäýíý. Óíòàæ áóé õ¿ì¿¿ñ ñýðæ, þìñ ÷è÷ðýí õºäºëíº.

4.8 Æèëä 5,000

VI. Õ¿ì¿¿ñ àéæ áàëìàãäàíà, áàãà çýðýã õîõèðîë ó÷ðóóëíà.

5.4 Æèëä 1,000

VII. Íýëýýä õîõèðîë ó÷ðóóëíà, õàíà öóóðíà.

6.1 -

VIII. Áàéøèí áàðèëãà ýâäðýíý.

- -

IX. Áàéøèí áàðèëãà íýëýýä èõ ýâäýðíý.

6.9 Æèëä 100

X. Áàðèëãà èõýíõ íü íóðæ, ãàçàðò àíãàë ãàðíà.

7.3 Æèëä 10

XI. Ñ¿éðýë àâ÷èðíà. Ñàéí õèéöòýé áàðèëãà ÷ íóðíà.

8.1 Æèëä 1

XII. Á¿ãä íóðàí ñ¿éäýæ, ãàçðûí ºí㺠òºðõ ººð÷ëºãäºíº.

9.0 áà ò¿¿íýýñ äýýø Çóóí æèëä 1-2

1962 îíä МСК-ийн шатлалыг ã å î ô è ç è ê ÷ Ñ å ð ã å é Ì å ä â å ä å â , Â è ë ë è ÿ ì Ñïîíõîÿð, Âèò Êàðíèê íàð áîëîâñðóóëсан бөгөөд тэдний íýðèéí ýõíèé ¿ñãýýð òýìäýã-ëýãäæýý.

ÃÀÇÀÐ ÕªÄ˪ËÒ, ÌÀÃÍÈÒÓÄ

2004 îíû 12 ñàðûí 26-íä áîëñîí 9.3 ìàãíèòóäûí õ¿÷òýé ãàçàð õºäëºëòèéí ãîëîìò Ñóìàòðèéí ýðãýýñ áàðóóí õîéø îðøèæ áàéñàí

áèëýý. Óñàí äîð áîëñîí ýíýõ¿¿ ãàçàð õºäëºëòººñ õ¿÷òýé öóíàìè ¿¿ñч, 250000 õ¿í àìü íàñàà àëäñàí þì. Ýíý íü ñ¿¿ëèéí 100 æèëä òîõèîëäñîí õàìãèéí õ¿÷òýé ãàçàð õºäëºëòèéí õî¸ð äаõь íü áºãººä 1960 îíä ×èëä

áîëñîí ãàçàð õºäëºëò õàìãèéí õ¿÷òýéä тооцогддог. 8 ìàãíèòóäòàé ãàçàð õºäëºëò íü 4 ìàíãíèòóäòàéãààñ õî¸ð äàõèí õ¿÷òýé ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é. Ìàãíèòóä 1-ýýð èõñýõ òóòàì (æèøýý íü: 4-ººñ 5

áîëîõîä) ÿëãàðóëæ ýíåðãèéí õ¿÷ íü 30 äàõèí íýìýãäýíý. Õàìãèéí îëîí õ¿í àìü íàñàà àëäñàí ãàçàð õºäëºëò íü 1976 îíä Õÿòàäàä (Òàíøàíü)

áîëñîí áºãººä ìàãíèòóä íü 7.5 õ¿ð÷ýý. Ýíä 655000 õ¿í ¿ðýãäæýý. 1556 îíû Õÿòàäûí (Øèàí) ãàçàð õºäëºëò 830000 õ¿íèé àìèéã àâñàí ãýäýã ÷ 4.5 çóóíû ºìíº áîëñîí òýð ¿éë ÿâäëûã íàðèéí ìýäýõ àðãàã¿é þì.

Ìàíàé îðîíä ÷ ãýñýí õ¿÷òýé ãàçàð õºäëºëò áîëæ áàéñàí òîõèîëäîë îëîí. Æèøýý íü, 1957 îíû 12 äóãààð ñàðä Ãîâü-Àëòàéí íóðóóíä áîëñîí

ãàçàð õºäëºëèéí õ¿÷ íü 12 áàëë áàéñàí áºãººä ãàçðûí õºðñ ãóëñàí, ãîëûí óðñãàëûí õààñíààð øèíýýð íóóð õ¿ðòýë ¿¿ññýí íü ÿìàð õ¿÷òýé áîëñîíûã ãýð÷èëíý. Ýíý ãàçàð õºäëºëººð ¿¿ñýí õî¸ð æèæèã íóóðûã õîæèì “Îþóò”, “Áèíäэðъÿà” õýìýýí íýðëýñýí áèëýý. Àçààð энэхүү ãàçàð õºäëºëèéí ãîëîìò õ¿í àìüòàíã¿é ýçã¿é ãàçàð болсон билээ.

Ñóìàòðè àðàëä áîëñîí ãàçàð õºäëºëòººñ õ¿÷òýé

öóíàìè ¿¿ññýí áàéíà. (2004 îí)

28

29

Ãàëò óóëûí äýëáýðýëò íü áàéãàëèéí àéìøèãòàé áºãººä ãàéõàìøèãòàé ¿çýãäýë. Ýíý íü äýëõèéí хэдэн зуун км-ийн гүнд орших ìàíòèãààñ õàëóóí õàéëìàë ìàãìà ãàçðûí ãàäàðãà äýýð ãàð÷ èðæ áàéãàà ¿çýãäýë þì. Ìàãìà ãýäýã íü ìàíòèä îðøäîã õàëóóí õàéëìàë ÷óëóóëàã áºãººä ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýð ãàçðûí ãàäàðãà äýýð èë ãàð÷ èðñýí õýñãèéã íü ëààâ õýìýýíý. Ãýâ÷ ìàíòèéí äàâõàðãà íü á¿õýëäýý õàéëìàë áèø, èõ ã¿í äýõ ºíäºð äàðàëòààñ áîëîîä ÷óëóóëãèéí áàãàõàí õýñýã íü ë õàéëìàë áàéäàëòàé áîëíî. Ýíýõ¿¿ õàéëìàë õýñýã íü ºíäºð äàðàëòààñ áîëîîä òýëæ галт уулын сувгийг даган дээш өргөгдөн асар их хүчтэйгээр цацагдан гардаг.

* Ìàãìà áîëîí ãàëò óóë

Õàâàéí àðàë äàõü Ìàóíà Ëîà ãàëò óóëûí ëààâûí óðñãàë: àí öàâûí òºðºë

Та үүнийг мэдэх үү?

Õóóðàé ãàçàð äýýð ñ¿¿ëèéí 10000 æèëä 1500 ãàëò óóë èäýâõиòýé áàéâ. Áàðàãöààãààð æèëä 50 ãàëò óóë äýëáýð÷ áàéñàí áàéíà. Äýëõèéí õàìãèéí ºíäºð ãàëò óóë áîëîõ ×èëèéí Àíäûí íóðóóíä îðøäîã Íåâàäî Îèîñ äåë Ñàëàäî (6887ì) íü XVI çóóíààñ õîéø èäýâõиæýýã¿é áàéíà.

30

Ãàëò óóëûí õî¸ð òºðºë áèé. Ýíý íü àí öàâûí (“óëààí”) áà áàìáàéí ãàëò óóë þì. Àí öàâûí ãàëò óóëûí õóâüä ìàãìà íü øèíãýí, äýëáýðýëòýýð îðãèëîí ãàð÷ õîë çàéä óðñàõ áà àìàðõàí öàðöàíà. Ýíý òºðëèéí ãàëò óóëûí ëààâ íü õàð áàðààíààñ óëààí, øàðãàë õ¿ðòýë ÿíç á¿ðèéí ºíãºòýé áàéäàã íü ò¿¿íèé òåìïåðàòóð (12000C õ¿ðäýã)-ààñ õàìààðíà. Õî¸ð äàõü òºðºë íü áîëîõ áàìáàéí ãàëò óóëûí ìàãìà ºòãºí, äýëáýðýëò íü àñàð õ¿÷òýé, ýëäýâ ÷óëóó øîðîî, õèéã àãààðò öàöäàã. Ëààâ íü õàð ñààðàë ºíãºòýé, íàðèéí øèðõýãòýé ¿íñíýýñ àâаõóóëààä òîì ¿õýð õàä õ¿ðòýë ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé.

Àí öàâûí ãàëò óóëûí äýëáýðýëò íü õàðüöàíãóé àþóë áàãàòàé áîë áàìáàéí ãàëò óóëûíõ íü àþóë èõòýé. Æèøýý íü, 1902 îíû 5 äóãààð ñàðûí 2-íä áîëñîí Италийн Ìàðòèíè ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýð öàöðàí ãàðñàí ç¿éëñ íü õýäõýí ñåêóíäûí äîòîð Ïåëåéí óóëíààñ ÷ öààø ãàð÷ áàéñàí áèëýý. Ýíý ¿åýð Àðèóí Ïèåððåéí 28,000 îðøèí ñóóã÷ ºðòñºí þì. Áàìáàéí ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýð ¿¿ñýõ 캺ãºí õýëáýðèéí ¿¿ë íü 40 êì-èéí ºíäºðò ÷ õ¿ðíý. Èéì ãàëò óóëñ íü ÷óëóóí ìàíäëûí õàâòàíãèéí íèéëýõ á¿ñýä îðøäîã áà ßïîí, Èíäîíåçè, Àíä, Òºâ Àìåðèê, Áàãà Àíòèëûí àðëóóäàä ýëáýã.

Ãàëò óóë õýäõýí æèë ( Ì å ê ñ è ê è é í Ïàðèêóòèí)-ýýñ 500,000 æèë (Ñèöèë àðàë äýýðõ Ýòíà ãàëò óóë) õ¿ðòýë “íàñàëíà”.

Ïèíàòóáî (Ôèëèïïèí,

1991 îí) ãàëò óóëûí äýëáýðýëò:

áàìáàéí òºðºë

Ãàëò óóëûí äýëáýðýëò àéìøèãò ¿çýãäýë ìºí áîëîâ÷ ãàçàð õºäëºëòèéã áîäâîë àþóë íü àðàé áàãà. Ñ¿¿ë÷èéí äºðâºí çóóíû òóðøèä ãàëò óóëûí äýëáýðýëòèéí óëìààñ àìü íàñàà àëäñàí õ¿íèé òîî 250,000 áîëñîí ãýæ òîîöäîã. ͺ㺺 òàëààð ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýñ ãàðñàí ¿íñ íü ¿ðæèë øèìòýé õºðñèéã ¿¿ñãýäýãýýðýý à÷ õîëáîãäîëòîé. Ó÷èð íü ýíä амьд биеийн өсөлтийг тэтгэгч элемент болох êàëè áà ôîñôîð èõ àãóóëàãäàíà. Èíãýñíýýð ãàëò óóë á¿õèé ãàçàð îðîíä îëîí õ¿í ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ, àìüäðàõ íºõöºë á¿ðäýíý. Æèøýý íü, Индонезийн ßâà àðàëд тариалангийн талбай их. Ò¿¿í÷ëýí ãàëò óóëñûí îéð áàéõ õàëóóí áóëàã, ðàøààí íü àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæèõ ¿íäýñ áîëîõîîñ ãàäíà ãàëò óóëûí ÷óëóó íü áàðèëãûí ¿íýò ìàòåðèàë áîëíî. Ãàëò óóëûí øèë, õ¿ðìýí ÷óëóó çýðãèéã ÿíç á¿ðèéí çîðèëãîîð àøèãëàäàã. Ãàçðûí ã¿íä ìàãìа íýâ÷ñýíýýñ áîëæ àëò, ìºíãº, çýñ, öàãààí òóãàëãà, öàéð, ìºíãºí óñ, àëìààç, îïàë, àìåòèñò çýðýã îëîí ÷óõàë òºìºðëºã, àøèãò ìàëòìàë ¿¿ñäýã.

Áîëèâèéí Àíä äàõü ìºíãºíèé óóðõàé

Ãàëò óóëûí áýë äýõ öàãààí áóäààíû òàðèàëàí (Èíäîíåç, Áàëè àðàë)

31

32

Та үүнийг мэдэх үү?

Äýëõèéí õàìãèéí òîì ãàëò óóë íü Õàâàéí àðàë äýýð îðøèõ Ìàóíà Ëîà þì. Ò¿¿íèé ºíäºð äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 4170ì, ñóóðèéí äèàìåòð нь 250 êì áîëíî.

ÈÄÝÂÕÒÝÉ, ÑªÍªÑªÍ ÁÎËÎÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÒÀÉ ÃÀËÒ ÓÓË

Ýíý ãóðâàí íýðøëèéã ÿëãàí, ñàëãàæ îéëãîõ íü ÷óõàë. Èäýâõòýé ãàëò óóë ãýäýã íü ¿å ¿å èäýâõèæèí äýëáýð÷ áàéäàã áîë үйл ажиллагаагүй ãàëò óóë íü îäîîãîîð

“óíòàæ áóé” ìýò áîëîâ÷ ãåîëîãèéí ñóäëàãààãààð õýçýý íýãýí öàãò äýëáýð÷ áîëçîøã¿é ãýäýã íü òîãòîîãäñîí áàéäàã. Èéì ãàëò óóë õýäýí çóóí æèëèéí òóðøèä ÷ “÷èìýýã¿é” áàéæ áîëíî. Õàðèí äàõèí õýçýý ÷ äýëáýðýõã¿é áîëñíûã íü ñºíºñºí ãàëò óóë ãýíý.

Ìîíãîë îðîíä ñºíºñºí ãàëò óóë îëîí. Æèøýý íü, Áóëãàí àéìãèéí íóòàãò îðøèõ Óðàí, Òîãîî, Á¿ðõýýð áîëîí Äàðüãàíãûí Øèëèéí áîãä çýðýã íü ýðò äýýð ¿åä ñºíºñºí ãàëò óóëñ þì. Õýðýâ òà ýäãýýð óóëñûã ¿çñýí áîë ãàëò óóëûí ºðõ òîãîî áàéñíûã ãýð÷ëýõ õîíõîð îðîéòîé. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýñ ¿¿ññýí õàëóóí ìàãìà áîëîõ ëààâûí óðñãàë èõ òàëáàéä òàðõñàíûã ÷ õàðæ áîëîõ æèøýý îëîí. ßëàíãóÿà Àðõàíãàé àéìãèéí Òàðèàò ñóìûí íóòàã äàõü Õîðãî óóëûí äýëáýðýëòýýñ óðñàí ãàðñàí ëààâ ìàø ºðãºí òàëáàéã á¿ðõñýí áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí, Óëààíöóòãàëàí îð÷ìîîð Îðõîí ãîëûí õºíäèé òýð ÷èãòýý ëààâàí óðñãàëààð õó÷èãäàæ áàéñíû ãýð÷ òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæëýõ áàðçãàð õàä áîëîí òîãòñîí áàéäàã áèëýý.

* Áàéãàëèéí áóñàä ãàìøèãÃàëò óóë, ãàçàð õºäëºëò íü äýëõèéí äîòîîä ýíåðãèéí

íºëººãººð ÿâàãääàã áàéõàä äýëõèéí ãàäàðãà äýýð ÷ îëîí òºðëèéí ãàìøèã ¿¿ñäýã. Ýäãýýð íü óñàí ìàíäàë áîëîí àãààð ìàíäàëä òîõèîëääîã çóä, ãàí ãà÷èã, ¿åð, öàñàí íóðàíãè, öàñàí áîëîí øîðîîí øóóðãà, õàëóóí îðíû õ¿÷òýé öèêëîí áóþó õàð ñàëõè, õºðñíèé ãóëñàëò, óñ ñàëõèíààñ ¿¿ñýõ ýâäðýë ãýõ÷ëýí òîî òîìøã¿é.

Ìàíàé îðîíä õýäèéãýýð ãàëò óóë äýëáýðýõ àþóëã¿é, õàð ñàëõè, ãàçàð õºäëºë áîëîõ íü õîâîð áîëîâ÷ ãýíýòèéí õ¿÷òýé öàñàí áîëîí øîðîîí øóóðãà, ¿åð, ãàí ýëáýã òîõèîëääîã бөгөөд тэдгээр нь áàéãàëèéí ãàìøèãò òîîöîãäîíî.

Òºâ Àìåðèê áà Ôëîðèäàãèéí õîéãèéí õîîðîíä ¿¿ññýí õàð ñàëõè (ñàíñðûíçóðãààñ)

33

Äýëõèé ¿¿ññýí öàãààñàà õîéø 4 òýðáóì æèëèéí õóãàöààíä áàéíãà ººð÷ëºãäñººð èðæýý.

Ïàíãåé òèâ 210 ñàÿ æèëèéí ºìíº

АЛИВАА ЗҮЙЛ ÁÀÉÍÃÀ ªªÐ×˪ÃÄĪÃ

* Õóóðàé ãàçðûí õºäºë㺺í

×óëóóí ìàíäëûí õàâòàíãèéí õºäºë㺺íèé óëìààñ ýõ ãàçðóóä õýçýý ÷ íýã áàéðàíäàà áàéäàãã¿é áàéíãûí õºäºë㺺íä îðøèæ, øèëæèí í¿¿æ áàéäàã. Îäîîãîîñ 250 ñàÿ æèëèéí ºìíº á¿õ õóóðàé ãàçàð íýã äîð îðøèæ áàéñàí (“Ïàíãåé òèâ”) ãýæ ¿çäýã.

Энэхүү өөрчлөлт нь дэлхийн дотоод хүчин болон гадаад хүчний харилцан үйлчлэлийн үр дүнд явагдана. Дэлхийн дотоод хэсэгт температур, даралт их байдаг тухай бид мэднэ. Энэ нь чулуун мандлын хөдөлгөөнийг үүсгэдэг гол шалтгаан болдог бол дэлхийн гадаргыг өөрчлөгч уулын чулуулгийн өгөршил, салхи, ус, мөсний үйл ажиллагаа зэргийг үүсгэгч гол хүч нь нарны энерги юм.

Та үүнийг мэдэх үү?

4.5 òýðáóì æèëèéí òýðòýýãýýñ ýõëýí íàðíû ýíåðãè áàãàñàæ ýõýëæýý. Îäîî “øàð îä” ãýãäýõ íàð “óëààí îä” áîëîí õóâèðàõ àæ.

Ïàíòàëàñ Ïàíãåé òèâ

Àçè

Òåòèñèéí òýíãèñ

Ìåãà Ëàñà

Ç¿¿í ªìíºä Àçè

Õóóðàé ãàçðóóäûí íèéëñýí òºðõ

Òýíãèñèéí ò¿ðëýã

Äàëàéí ¸ðîîë

Åâðîï

Õîéä Àìåðèê

ªìíºä Àìåðèê

Àíòàðêòèä

Àâñòðàëè

Ýíýòõýã

º.º 600

00

õ.º 300

õ.º 600

º.º 300

34

Ïàíãåéí çàäðàë îëîí ñàÿ æèëèéí òóðøèä ¿ðãýëæèëñýýð ýõ ãàçðóóä ºíººãèéí õýëáýðòýý îðæýý.

Ãåîëîãèéí ñóäàëãààãààð õàâòàíãèéí õºäºë㺺í îäîî ÷ ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà áºãººä óëìààð õóóðàé ãàçðóóäûí áàéðëàë äàõèí эðòíèé õýëáýðòýý îðæ íýãäýõ àæýý. Ãýâ÷ үүнд 500-ààä ñàÿ æèë, ò¿¿íýýñ ÷ óðò õóãàöàà çàðöóóëàгдаõ аж.

Äýëõèéí äàëàéí óñíû ò¿âøèí ãåîëîãèéí ºíãºðñºí öàã õóãàöààíû òóðøèä èõñýæ, áàãàñàæ ººð÷ëºãäñººð èðñýí áºãººä ýíý íü îäîîãèéõîîñ á¿ð õýäýí çóóí ìåòðийн äýýр эсвэл äîîр îðøèæ áàéæýý.

Ýíý ººð÷ëºëòºä õî¸ð õ¿÷èí ç¿éë íºëººëñºí áàéíà. Ýíý íü äàëàéí ¸ðîîëûí äóíäàæ ã¿íèé ººð÷ëºëò áà óñíû õýìæýý èõñýõ, áàãàñàõ ººð÷ëºëò þì. Äàëàéí ¸ðîîë áóþó äàëàéí àé ñàâûí ººð÷ëºëò íü ÷óëóóí ìàíäëûí õàâòàíãèéí õºäºëãººíººñ áîëäîã áîë óñíû õýìæýý íü ìºñòëºã ¿¿ñýõ, ìºñòëºã õàéëàõ çýðãýýñ õàìààðíà.

* Äàëàé òýíãèñèéí óñíû ò¿âøèí

Мөсөн бүрхэвч ãýäýã íü äýëõèéí ºìíºä áà õîéä òóéëä èõ õýìæýýíèé òàëáàéã õàìðàõ ìºñòëºãèéã õýëíý. ̺ñòëºãèéí õàìãèéí èõ òàëáàéã Ãðåíëàíä áолон Àíòàðêòèä ýçýëíý.

18,000 æèëèéí ºìíº áîëñîí

èõ ìºñòëºãèéí ¿åýð äàëàé òýíãèñèéí

óñíû ò¿âøèí 125 ì-èéí

äîð îðøèæ áàéæýý (öàãààí ºí㺺ð ìºñºí

á¿ðõýâ÷èéã òýìäýãëýâ).

35

Õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí èõ ìºñòëºã íü ĺðºâäýã÷èéí ¿åä áóþó îäîîãîîñ 20,000 æèëèéí ºìíº áîëñîí áà äàëàéí óñíû ò¿âøèí îäîîãèéõîîñ 125 ìåòðýýð äîîð îðøèæ áàéâ. Ýíý ìºñòëºã íü Õîéä Àìåðèêèéí èõýíõ õýñýã, Åâðîï, Ñèáèðèéã 4000 ìåòð çóçààí ìºñººð õó÷èæ áàéæýý. ̺ñòëºãò Êàíàä, Íüþ-Éîðêèéí îð÷èì áîëîí Àíãëèéí ñóâàã õ¿ðòýë õó÷èãäàæ áàéâ. Ýíý ¿åä ¿ñëýã àðñëàí çààí, õèðñ çýðýã àìüòàä àìüäàð÷ áàéñíûã ãýð÷ëýõ àãóé, õàäíû ñ¿ã çóðàã îëîí.

Õàðèí 80 ñàÿ æèëèéí ºìíº òîõèîëäñîí ìºñòëºã íü çºâõºí ìºñººð õó÷èãäààä çîãñîîã¿é ÷óëóóí ìàíäëûí õàâòàíãèéí õºäºë㺺íèé ýð÷èìòýé ¿å áàéñàí íü ýðòíèé ¿ëýã ã¿ðâýë ñºíºæ, ìºõºõ õ¿÷èí ç¿éë áîëñîí áàéæ áîëîõ òàëòàé. Ýíý ¿åä äàëàéí óñíû ò¿âøèí îäîîãèéíõîîñ 350 ìåòð äýýð áàéæ, îäîîãèéí íàì äîð ãàçðóóäûã òýíãèñ á¿ðõýæ áàéâ. Манай орны өмнө хэсгийг эзлэх

говь нутгийг ч эрт дээр үед далай бүрхэж байсныг гэрчлэх ул мөр олон. Жишээ нь, Өмнөговь аймгийн нутагт орших Хэрмэн цав, Баянзаг зэрэг тунамал чулуулгийн давхраа бүхий онцлог тогтоцтой газрууд олон бий. Түүгээр ч зогсохгүй Монголын говиос олдсон үлэг гүрвэлийн олдвор, чулуужсан яс зэрэг нь мөн л далайн ёроол байсныг гэрчилнэ. 1925 оны үед Монголд ирж ажилласан Эндрюсийн экспедицийн малтлагаар олдсон үлэг гүрвэлийн яс АНУ-ын Нью-Йорк хотын байгалийн музейд олон бий.

ĺðºâäºã÷èéí ¿åýñ ãàäíà олон õ¿éòýí ¿å äýëõèé äýýð áîëæ òîìîîõîí ìºñòëºã¿¿ä ÿâàãäàæ áàéâ. Õàìãèéí ýðòíèé ìºñòëºã íü 2.3 òýðáóì æèëèéí ºìíº áîëæýý. 800 ñàÿ æèëèéí ºìíº ìàíàé äýëõèéã ÷óõàìõ¿¿ “öàãààí äýëõèé” þìóó “öàñàí áºìáºëºã” õýìýýí íýðëýæ áàéñàí áîë îíîõ áàéâ. Ó÷èð íü òýð ¿åä ìºñòëºãèéí òàëáàé àñàð èõ áàéñíûã ñóäàëãàà íîòîëäîã.

Ñèáèðèéí àðñëàí çààí

* Èõ ìºñòëºãèéí ¿å

36

Õóóðàé ãàçðûí ãàäàðãà ÷ õýëáýð ä¿ðñýý áàéíãà ººð÷èëñөөð èðæýý. ªºðººð õýëáýë òîì óóë íóðóóä íýã ¿¿ñч, íýã ýëýãäýí ýâäýð÷, òàë ãàçàð áîëîí õóâèð÷ áàéâ. Òóõàéëáàë, ÷óëóóí ìàíäëûí õàâòàíãèéí óëìààñ 70 îð÷èì ñàÿ æèëèéí ºìíº ¿¿ññýí Àëüïèéí àòèðààò óóëñ íü îäîîгийн Åâðîïîîñ Ãèìàëàé õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýõ óóëñûí ñèñòåì áîëîí õóâèð÷ýý. Îäîî ÷ ýíý óóëñûí ºðãºãäºë ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà þì.

Õýäèéãýýð ýíý íü æèëä õýäõýí ìì-ýýð õýìæèãäýõ¿éö ààæèì óäààí, áèäýíä àíçààðàãäдагã¿é явагддаг ÷ îëîí ñàÿ æèëèéí äîòîð áîë èõ ººð÷ëºëòºнä õ¿ðãýíý.

36

* Õóóðàé ãàçðûí ãàäàðãûí õýëáýð

Ãèìàëàéí óóëñûí òºðõ (Áàëáà óëñ)

37

Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ ºðãºãäëèéí çýðýãöýýãýýð ýëýãäýë, ýâäðýë ÿâàãäàæ áàéäàã òóë уулсын ºíäºð íü õýâýíäýý ¿ëäýíý. Èíãýõëýýð ºðãºãäºë áóþó óóëñ ¿¿ñýõèéí õàæóóãààð ýëýãäýí íóðàõ ¿éë ÿâö íü õàìò áàéäàã ãýñýí ¿ã þì. Ãýõäýý ýíý ýñðýã, òýñðýã õî¸ð ¿éë ÿâöûí íýã íü äàâàìãàéëæ áàéñàí áîë þó áîëîõ âý? Òóõàéëáàë, äàí ýëýãäýë, ýâäðýë áîëäîã áàéñàí áîë 20-30 ñàÿ æèëèéí äàðàà ë óóëñ ¿ã¿é äàí òàë ãàçàð áîëîõ áàéñàí áèëýý. Èéì ÿâäàë çàðèì ãàçàð òîõèîëäîæ áàéñíû íýã ãýð÷ íü Áàðóóí Åâðîïò 300 ñàÿ æèëèéí ºìíº Ãåðöèíèé óóë ¿¿ñýõ õºäºëãººíººð ¿¿ññýí óóëñ íü ýëýãäñýýð Ïàëåçîéí ýðèíèé ñ¿¿ë÷ýýð áóþó 20 îð÷èì ñàÿ æèëèéí ºìíº áàðàã ¿ã¿é áîëæ îäîîãèéí òàë ãàçàð áîëæýý.

Ýíä 300 ñàÿ æèëèéí ºìíº òîì

óóëûí íóðóó îðøèæ áàéâ. (Òðåãàñòåëûí ýðýã, Ôðàíö)

Õóóðàé ãàçàð äýýð îëäñîí õàìãèéí ýðòíèé ÷óëóóëàã íü 4 ñàÿ æèëèéí ºìíº ¿¿ññýí àæýý. Ýíý íü Êàíàäàä (3.96 ñàÿ æèëèéí íàñòàé) áîëîí Ãðåíëàíäàä (3.86 ñàÿ

æèëèéí íàñòàé) оëäñîí áàéíà.

Ãýòýë äàëàéí ¸ðîîëä îðøèõ õ¿ðìýí ÷óëóó íü õýçýý ÷ 200 ñàÿ æèëýýñ èë¿¿ íàñòàé áàéäàãã¿é. Ó÷èð íü äàëàéí

¸ðîîëûí ýðòíèé õýñýã íü õàâòàíãèéí îéðòîí íèéëýõ ñóáäóêöèéí á¿ñýä îðøäîã.

Èíãýõëýýð õóóðàé ãàçàð óëàì á¿ð “õºãøèð÷” áàéõàä äàëàéí ¸ðîîë ¿¿íèé ýñðýã ÿìàãò “çàëóóæèæ” áàéäàã

ãýñýí ¿ã þì.

38

ÄÝËÕÈÉÍ ÃÅÎËÎÃÈÉÍ ÇÓÐÀÃ. ÄÝËÕÈÉ 4.5ÃÅÎËÎÃÈÉÍ ÇÓÐÃÈÉÍ ÊÎÌ

×óëóóëãèéí íàñíû ÿëãààã ºí㺠ºí㺺ð ÿëãàí ä¿ðñýëæýý. Õóóðàé ãàçðûí ãàäàðãà îëîí ÿíçûí ºí㺺ð ä¿ðñëýãäñýí áàéíà. Äýëõèéí õàìãèéí ýðòíèé ãàäàðãà íü 4 òýðáóì æèëèéí ºìíº ¿¿ññýí (Êàíàä áà Ãðåíëàíäûí ºíãèéã ¿ç) áîë äàëàéí ¸ðîîë íü 150 ñàÿ æèëýýñ õýòýðäýãã¿é (Íîìõîí äàëàéí áàðóóí õýñýã áà Ýíýòõýãèéí äàëàéí áàðóóí õýñýã, Áàðóóí Àôðèê áà Õîéä Àìåðèêèéí ýðãèéн äàãóóõ Àòëàíòûí äàëàéí ¸ðîîëûí õýñýã íü öýíõýð ºí㺺ð ä¿ðñëýãäæýý).

39

5 ÒÝÐ ÁÓÌ ÆÈËÈÉÍ ÍÀÑÒÀÉ. (ÄÝËÕÈÉÍ ÌÈÑÑ, ÏÀÐÈÑ ÕÎÒ, 2000 ОН)

40

ÄÝËÕÈÉ ÁÎË ÀÌÜÄ ÅÐÒªÍЦªìíº äóðäñàí æèøýýí¿¿äýýñ ¿çýõýä äýëõèé äýýðõ á¿õ

ç¿éëñ нь áàéðëàë, õýëáýð ä¿ðñýý áàéíãà ººð÷èëæ, øèëæèí õºäºëæ, ýðãýëòýíä îðæ áàéäàã áàéíà. Èéìä ìàíàé äýëõèé áîë àìüä åðòºíö þì. Ó÷èð íü äýëõèéí ãàäàðãà áàéíãûí ººð÷ëºëòºíä îðøäîã. Ãýòýë сàð тèéì áèø, 2.5 òýðáóì æèë áîëæ áóé ñºíºñºí åðòºíö þì. Ó÷èð íü ò¿¿íèé ãàäàðãà ººð÷ëºãääºãã¿é, áàéãàëèéí ¿çýãäë¿¿ä íü ìàø îíöãîé õ¿÷òýéãýýð ¿¿ñäýã.

Саран дээр дусал ч ус үгүй, агаарын бүрхэвчгүй, бас тэнхлэгээ удаан эргэдэг тул өдөр, шөнө урт үргэлжилнэ. Иймд өдөр болж буй талдаа асар их халж, шөнө болж буй талдаа хүчтэй хөрнө. Температурын энэхүү өөрчлөлтийн улмаас чулуулгууд нь эвдрэн бутарч, өгөршилд ордог. Мэдээж ийм орчинд өвс, ургамал ургах боломжгүй. Иймээс сарыг яагаад “сөнөсөн ертөнц” хэмээн нэрлэсэнийг ойлгож болно.

Ñàðíû “¿íñýí” ãàäàðãà

41

Õ¿í ººðèéí íýãýí ¿åý èõ ë ñàéíäàà çóó îð÷èì æèëèéíõèéã ë ìýääýã. Ãýòýë ¿¿íòýé àäèë ãåîëîãèéí íýã ¿å íü äîð õàÿæ íýã ñàÿ æèë (Ma)-ээр ÿðèãäàíà. Õàðüöóóëáàë õ¿íèé íýã ¿åýñ 10000 äàõèí óðò áàéíà.

Эндээс үзвэл геологийн он цаг маш урт удаан хугцаагаар хэмжигдэнэ. Гэтэл хүчтэй газар хөдлөл, цунами үүсэх, галт уулын дэлбэрэлт зэрэг нь хэдэн тэрбум жил байсаар ирсэн, цаашдаа ч тохиолдох нь мэдээж.

Судалгаа, шинжилгээ нарийсан үр дүн сайжирсаар байгаа авч, хохирол сүйрэл учруулдаг эдгээр үзэгдлүүдийг урьдчилан тооцоолж мэдэх арга нээгдээгүй хэвээр байна.

Дэлхийн геологийн түүхийг үечлэн хуваасан шатлалыг

“Геологийн он тоолол” гэж нэрлэдэг. Энэ нь дэлхий үүссэнээс хойш одоо хүртэлх хугацааг эрин, галав ба үеүд болгон ангилсан тоолол юм (42 дугаар хуудасны зургийг үз).

* Гåîëîãèéí он тоолол

Ëóêè (3 Ìà)

¯ëýã ã¿ðâýë (100 Ìà)

Òðèëîáèòå (450 Ìà)

Îëîí óëñûí òîâ÷ëîëîîð íýã ñàÿ æèëèéã Ìà õýìýýí áè÷äýã. Áèäýíä öàã õóãàöààã òîîëîõ õàìãèéí òîõèðñîí íýãæ íü æèëýýð àâäàã áîë ãåîëîãèéí õóãàöààíä ñàÿ æèëýýð àâäàã. Èíãýõëýýð áèäíèé õýðýãëýæ áóé õóãöààíû íýãæèéã ãåîëîãèéí õóãàöààòàé õàðüöóóëàõàä ìàø ÿëãààòàé þì.

* Àìüä áèåèéí ýâîëþöè õºãæèë

ÃÅÎËÎÃÈÉÍ ОН ТООЛОЛÝðèí Ãàëàâ Ñàÿ æèë

Êàéíåçîé

Ìåçîçîé

Ïàëåçîé

ĺðºâäºã÷

Ãóðàâäàã÷

Õî¸ðäàã÷

Àíõäàã÷

Ãîëîöåí

Ïëåéñòîöåí

Íåîãåí

Ïàëåîãåí

Öýðä

Þðà

Òðèàñ

Ïåðì

Êàðáîí

Äåâîí

Ñèëóð

Îðäîâèê

Êåìáðè

Êåìáðèéí ºìíºõ

43

Зургаас ¿çýõýä 3500 òýðáóì æèëèéí ºìíº äàëàéä ¿¿ññýí íýã ýñò îðãàíèçì íü ìàíàé ãàðаãèéí õàìãèéí àíõíû àìüäðàë þì.

Àíõíû îëîí ýñò àìüòàí îéðîëöîîãîîð 650 ñàÿ æèëèéí ºìíº ¿¿ñæýý. 400 ñàÿ æèëèéí ºìíº óðãàìàë áà àìüòàí óñíààñ ãàð÷ õóóðàé ãàçàð øèëæñýí áîë 200 ñàÿ æèëèéí ºìíº àíõíû ¿ëýã ã¿ðâýë áà àðñëàí çààí óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí, 55 ñàÿ æèëèéí ºìíº 35 ñàÿ æèëèéí ºìíº ñàðìàã÷èí, 15 ñàÿ æèëèéí ºìíº àíõíû õ¿í ä¿ðñò ñàðìàã÷èí, 100 000 æèëèéí ºìíº àíõíû õ¿í ¿¿ñчýý.

* Õ¿í àìûí ºñºëò

Õ¿í õýìýýõ ýíýõ¿¿ “àìüòíû ç¿éë” íü ìàíàé ãàðаãèéí áàðàã á¿õ õýñýãò òàðõñàí áºãººä Ñàõàðûí ýëñýí öºëººñ Ãðåíëàíäûí ìºñºí á¿ðõýâ÷ õ¿ðòýë á¿õ òºðëèéí áàéãàëèéí îð÷èíä, õàëóóí õ¿éòýí, õóóðàé ÷èéãëýг ãýõ÷ëýí á¿õèé ë óóð àìüñãàëûí íºõöºëä äàñàí çîõèöäîã ÷àäâàðòàé þì. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é ºâñºí áà ìàõàí òýæýýëòýí õýìýýí áóñàä àìüòäûã àíãèëäàã áîë õ¿í õýìýýã÷ íü á¿õ ë èäýøòýí àæãóó. Áèä ºâñºí òýæýýëòýí ÷ ìºí, ìàõàí èäýøòýí ÷ ìºí.

Õ¿í àìûí ºñºëò ýõýíäýý óäààí áàéñàí áîëîâ÷ ñ¿¿ëдээ хóðäàññààð îäîî õýçýý ÷ áàéãààã¿éãýýð õóðäàí ÿâàãäàæ áàéíà.

Ôðàíöûí Øàâåò áîëîí Ëàñàóñ àãóéãààñ îëäñîí 35000-ààñ 18000 æèëèéí ºìíºõ øèã àãóéä çóðæ áàéõ òýð ¿åä åð人 ë õýäõýí çóóí ìÿíãààñ õýòðýõã¿é òîîíû õ¿ì¿¿ñ ë àìüäàð÷ áàéñàí áàéæ ìàãàäã¿é þì.

Áèäíèé àìüäàð÷ áóé ýðèí ¿åèéí ýõýíä áóþó îéðîëöîîãîîð 2000 æèëèéí ºìíº õ¿í àìûí òîî 250 ñàÿ õ¿ðñýí áàéíà. 1820-îîä îíû ¿åä íýã ñàÿ áîëñîí ÷ ºñºëò ìàø àëãóóð áàéâ. Õàðèí XX çóóíä ýð÷èìæèæ 1925 îíä 2 òýðáóì, 1959 îíä 3 òýðáóì, 1974 îíä 4 òýðáóì, 1987 îíä 5 òýðáóì, 1999 îíä 6 òýðáóì õ¿ð÷ýý.

Õýäèéãýýð ìàíàé îðîí öººí õ¿í àìòàé, äºíãºæ 2.7 ñàÿ îð÷èì õ¿íýý àëü áîëîõ ºñãºõ áîäëîãî áàðüæ, õºõ¿¿ëýí äýìæäýã ÷ äýëõèéí îëîí îðîíä èéì áèø þì. Òóõàéëáàë, Õÿòàä óëñ îëîí æèëèéí òóðø “нýã ãýð á¿ëä íýã õ¿¿õýä” ãýñýí áîäëîãî áàðüæ õ¿í àìûí ºñºëòºº õÿçãààðëàñààð èðñýí áîë Ýíýòõýã, Èíäîíåç, Áàíãëàäåø çýðýã îðîíä õýò õóðäàöòàé ºñºæ áóé õ¿í àìûí òîî àñàð òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëñîîð áàéíà.

44

Дэлхий гараг-сүйрлийн ирмэгт

Хүн амын өсөлт, хотжилт, хэрэглээний өсөлт нь урд хожид байгаагүй ихээр өсөн нэмэгдэх болсон нь байгаль орчны бохирдол, байгалийн нөөцийн болон усны хомсдол, цөлжилт, газрын доройтол зэрэг олон асуудалд хүргэж байна. Хүн төрөлхтөн 10000 гаруй жилийн тэртээгээс зэрлэг амьтдыг гаршуулан өсгөж, газар тариалан эрхлэх болсноос энэхүү нөлөөлөл саарах биш, хүний нийгэм хөгжихийн хэрээр улам ихсэж, өөрсдийн орон гэр болсон Дэлхий гарагаа сүйрлийн ирмэг рүү түлхэх боллоо.

Манай гарагийг бүхэл бүтэн амьд систем хэмээн үзэж болох бөгөөд хүн амын хэт өсөлт, “мангас” мэт хэрэглээ нь зөвхөн байгаль орчны бохирдол төдий бус, биологийн төрөл зүйлийн хомсдол, экосистемийн эвдрэл зэрэг дахин сэргээж нөхөх боломжгүй олон тулгамдсан асуудлыг ар араасаа дагуулж байгааг анхаарах цаг нэгэнт болжээ.

Энэ байдлыг сааруулж, орон гэр-дэлхийгээ хамгаалан аврах гол түлхүүр нь “тогтвортой хөгжил” бөгөөд энэ нь товчоор хэлэхэд хойч үеийнхэндээ эрүүл амьдарч аж төрөх орчинг үлдээх явдал юм. Үүний тулд жижигхэн цэнхэр гарагаа хайрлаж, хамгаалахад хүн бүр хувь нэмэр оруулах ёстой.

45

Íýð òîìú¸оíû òàéëáàðÀñòðîôèçèê÷: оð÷ëîí åðòºíöèéí ò¿¿õ áîëîí ò¿¿íèé õýñã¿¿äèéí á¿òöèéã ñóäàëäàã ñóäëàà÷.Àãààðûí äàðàëò: дýëõèéí ãàäàðãûí àëü íýã õýñýã äýýðõ àãààðûí áàãàíû æèí. Àãààðûí äàðàëò íü äàëàéí ò¿âøèí äýýð 10 ìåòð óñíû áàãàíàòàé òýíö¿¿ õýìæýýíèé äàðàëò ¿ç¿¿ëíý. Áàçàëüò áóþó õ¿ðìýí ÷óëóó: дýëõèéí ãàäàðãà õàìãèéí ýëáýã òàðõñàí, õàð áàðààí ºíãºòýé, ãàëò óóëûí ãàðàëòàé ÷óëóóëàã.Áèã Áàíã áóþó Èõ òýñðýëòèéí îíîë: оð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñëèéã èõ õàëóóí íÿãò áîäèñîîñ ãàðàëòàé õýìýýí ¿çäýã øèíæëýõ óõààíû îíîë. Ýíý îíîëîîð áîë îð÷ëîíãèéí ¿¿ñýë íü 15 òýðáóì æèëèéí ºìíº ýõýëñýí ãýæ ¿çäýã. Çàðèì àñòðîôèçèê÷èä îð÷ëîíãèéí ¿¿ñëèéã ººðººð òàéëáàðëàõ íü ÷ áèé. Ãýâ÷ ýäãýýðèéí àëü íü çºâ áîëîõûã òîãòîîõîä îð÷èí ¿åèéí ìàòåìàòèê, ôèçèêèéí ñóäàëãàà õýðýãòýé áèëýý. Ýõ ãàçðûí äàâõàðãà: чóëóóí ìàíäëûí õàìãèéí ãàäíà òàëûí õàòóó á¿ðõýâ÷. Äàëàéí äàâõàðãûã áîäâîë áîðæèíãèéí ¿å íü õ¿ðìýí ÷óëóóëãèéí ¿åýñýý õºíãºí, íÿãò áàãàòàé. Ýõ ãàçðûí äàâõàðãà íü õóóðàé ãàçðûã á¿ðä¿¿ëýõ áà çóçààí íü äóíäæààð 30-40 кì õ¿ðíý. Êîíâåêöèéí óðñãàë: дýëõèéí ìàíòèéí äàâõàðãàä ¿¿ñäýã õàëóóí õàéëìàë áîäèñûí áîñîî ÷èãëýë äýõь õºäºë㺺í. Õàëñàí áîäèñóóä ìàíòèéí äîòîð ºãñºõ õºäºë㺺íä îðæ ÷óëóóëàã äàâõàðãàä õ¿ðýõ ¿åäýý õºð÷, õ¿íäðýí äàõèí äîîø ñóóõ áàéäëààð ýíýõ¿¿ óðñãàë ¿ðãýëæèëæ êîíâåêöèéí ýðãýëòýä îðøäîã.

Öºì: дýëõèéí õàìãèéí äîòор òàëûí õýñýã áºãººä òºìºð, íèêåëü áîëîí áóñàä ýëåìåíòýýñ òîãòîíî. Ãàäààä öºì íü øèíãýí òºëºâä îðøèõ áà äîòîîä öºì íü õàòóó òºëºâä áàéíà. Øèíãýí öºì äýõь áîäèñûí õºäºëãººíººñ äýëõèéí ñîðîíçîí îðîí ¿¿ñíý. Ñîðîíçîí îðíû à÷ààð “íàðíû ñàëõè” ãýãäýõ ïðîòîí, ýëåêòðîíû óðñãàëààñ áèä õàìãààëàãäàæ, ëóóæèíãèéí ç¿¿íèé õºäºëãººíººð ç¿ã ÷èãýý îëäîã.Ýêîñèñòåì: эêâàòîðûí îé, àðêòèêèéí òóíäð, ø¿ðèéí ðèô, ìàíãðûí íàìàã ãýõ÷ëýí òîäîðõîé òºðëèéí áàéãàëèéí îð÷èí äàõü àìüä áèåòèéí íýãäýë. Хайлш (Fusion): өíäºð òåìïåðàòóðûí óëìààñ áîäèñ õàòóó òºë⺺ñ øèíãýí òºëºâä øèëæèõ ¿çýãäýë. Ãåîôèçèê÷: тàòàõ õ¿÷, ñîðîíçîí îðîí, äóëààíû óðñãàë çýðýã Äýëõèéí ôèçèê øèíæèéã ñóäàëäàã ìýðãýæèëòýí.Ìàãìûí áÿëõàëò: зàðèì ¿åä ìàíòèàñ ¿¿ñч ãàäàðãà ðóó ºãñäºã ìàãìûí óðñãàë áºãººä òåêòîíèêèéí õàâòàíãèéí õèë çààã ¿¿ñãýíý.×óëóóí ìàíäàë áóþó ëèòîñôåð: лèòîñôåð ãýõ ¿ãèéí óòãûã àâ÷ ¿çâýë: lithos áóþó “÷óëóó” sphairos áóþó “áºìáºã” ãýñýí óòãàòàé ãðåê ¿ã (“÷óëóóí áºìáºã” ãýñýí óòãàòàé). Ýíý íü äýëõèéí õàìãèéí ãàäíà òàëûí õàòóó á¿ðõýâ÷ áîëîõ ãàçðûí äàâõàðãààñ ãàäíà ìàíòèéí äýýä õýñãèéí õàòóó õýñãèéã õàìòàä íü áàãòààíà. Ãàçðûí äàâõàðãà íü òóíàìàë ÷óëóóëãèéí ¿å, áîðæèíãèéí ¿å, õ¿ðìýí ÷óëóóëãèéí ¿å ãýñýí ãóðâàí ¿åëýëòýé áºãººä äîòðî äàëàéí áà ýõ ãàçðûí äàâõàðãà ãýæ àíãèëàãääàã.

46

Ìàãìà: мàíòèéí äàâõàðãà äàõü õàëóóí õàéëìàë áîäèñ. Ýíý íü äýëõèéí ãàäàðãà ðóó ÷èãëýñýí õºäºë㺺íä îðøèõ áà ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýð ãàäàðãà äýýð èë ãàð÷ èðíý.Ìàíòè: дýëõèéí äîòîоä ¿íäñýí ¿åëэëèéí äóíäàõ õýñýã. Äýëõèéí ýçýëõ¿¿íèé 83 õóâèéã ýçýëäýã. Òºìºð, öàõèóð èõ àãóóëäàã. Ìàíòèéí òåìïåðàòóð èõ ó÷èð ÷óëóóëãóóä õàéëæ, óÿí íàëàðõàé øèíæòýé áîëäîã. Ìàññ: аëü ÷ òºðëèéí ôèçèê áèåòèéí ìàòåðèéí òîî õýìæýýã èëòãýõ õýìæ¿¿ð. Äàëàéí äàâõàðãà: эõ ãàçðûí äàâõàðãûã áîäâîë õ¿íä õ¿ðìýí ÷óëóóëãààñ òîãòîõ ëèòîñôåðèéí ãàäíà òàëûí õýñýã áºãººä ýíý íü äàëàйí ¸ðîîëûã á¿ðä¿¿ëíý. Çóçààí íü äóíäæààð 7-8 êì. Ïåðèäîòèò: тºìºð, öàõèóð, ñîðîíçîí ã¿ð çýðãýýñ á¿ðäñýí ã¿íèé ÷óëóóëàã.Ïëèòèéí òåêòîíèê: тèâ¿¿ä øèëæèõ ¿çýãäëèéã òàéëáàðëàñàí ãåîëîãèéí îíîë. 1960-ààä îíû ñ¿¿ëýýð ò¿ãýí äýëãýðñýí áºãººä ºìíº íü ýõ ãàçðóóäûí áàéðëàë áà äàëàéí ¸ðîîë õºäºë㺺íã¿é áàéäàã õýìýýí ¿çýæ áàéâ. Ðèôòèéí õºíäèé: эõ ãàçðûí äóíä áîëîí äàëàéí õàâòàíãèéí õîëäîí ñàëæ áóé õèëèéí äàãóó ¿¿ñýõ ãàçðûí äàâõàðãûí õàãàðàë. Ðèôòèéí õºíäèéí õàìãèéí òîä æèøýý Ç¿¿í Àôðèê äàõü Ýòèîïîîñ Ìîçàìáèê õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýõ Èõ Ðèôòèéí õºíäèé þì. Õýäõýí ñàÿ æèëèéí äîòîð Èõ Ðèôòèéí õºíäèé íü ìàø èõ ºðãºñºí îäîîãèéí Ñîìàëè, Êåíè, Òàíçàíè, Ìîçàìáèêèéí ç¿¿í ýðãèéã äàãàñàí íàðèéõàí òýíãèñ (Óëààí òýíãèñ øèã) áîëîí õóâèðíà õýìýýí ¿çäýã. Äàãóóë ýðõýñ. оäîí îðîíä àâ÷ ¿çâýë

äàãóóë íü àëèâàà ãàðаãèéã òîéðîí ýðãýäýã ñàíñðûí áèåò þì. Ìàíàé ãàðаã áîëîõ Äýëõèéí тîéðîí ýðãýäýã îä íü Íàð þì. Äàãóóëûí çàìíàë áóþó îðáèò íü ÿã òîéðîã áèø, çóóâàí õýëáýðòýé. Äýëõèéä öîðûí ãàíö äàãóóë áàéäàã íü Ñàð þì. Ñóáäóêöèéí á¿ñ áóþó íèéëýõ õèë çààã: чóëóóí ìàíäëûí õî¸ð õàâòàíãèéí óóëçàæ áóé õèë çààã. Ýíä íÿãò èõòýé äàëàéí õàâòàí íü íÿãò áàãàòàé ýõ ãàçðûí õàâòàíãèéí äîãóóð ìàíòè ðóó øóðãàí îðæ, àðëûí íóìûã ¿¿ñãýíý. Ñóáäóêöèéí á¿ñ áóþó íèéëýõ õèë çààãààð ãîëäóó íàðèéí, ã¿í äàëàéí õîâèë ¿¿ñäýã. Ãýâ÷ çàðèì õýñýã íü ýëñ, øàâàð ãýõ çýðýã ýõ ãàçðûí ýëýãäëýýñ ¿¿ññýí òóíàìàë ÷óëóóëãààð ä¿¿ðñýí áàéäàã. Äóëààíû ýíåðöè: дàëàé, òýíãèñèéí óñ àñàð èõ õýìæýýíèé äóëààí øèíãýí “àãóóëàãäàæ” àãààð ìàíäëûã “õàëààíà”.Öóíàìè: дàëàéí ¸ðîîëä áîëñîí ãàçàð õºäëºëòººñ ¿¿ñäýã õ¿÷òýé äîëãèîí. Äàëàéí ã¿íòýé ïðîïîðöèîíàëü õóðäòàéãààð ò¿ãýí òàðõàæ àñàð õîë çàìûã òóóëàí ýâäðýë, ñ¿éòãýë ó÷ðóóëíà. Õýðýâ äàëàéí ¸ðîîë 5000 ìåòðýýñ ã¿í áàéâàë öàãò 800 êì-èéí õóðäтàéãààð òàðõàíà. Äàëàéí ýðýã õ¿ðýõäýý äîëãèîíû ºíäºð íýìýãäýæ 30 ì ºíäºð õ¿ðäýã íü ìàø èõ àþóëûã äàãóóëíà. Íýã ýñò îðãàíèçì: зºâõºí íýã ýñýýñ òîãòäîã àìüä áèåò. Åðòºíöèéí òàòàëöàë: Èñààê Íüþòîíû “б¿õ åðòºíöèéí òàòàëöëûí õóóëь”-аàð áîë á¿õ áèåñ õîîðîíäîî òàòàëöëàëä îðøèõ áà õî¸ð áèåèéí ìàññûí ¿ðæâýðèéã õîîðîíäîõ çàéíä íü õàðüöóóëñàíòàé òýíöýõ õýìæýýíèé õ¿÷ýýð õîîðîíäîî òàòàëöàíà.

47

UNESCO7, place de Fontenoy

75007 ParisУтас: 01 45 68 10 00; Факс: 01 45 67 16 90

Вэб õàÿãууд

ÞÍÅÑÊÎ-Áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààí http://www.unesco.org/science/index

Äýëõèéí гåîëîãèéí çóðãèéí êîìèññ http://www.cgmw.net

Äýëõèé ãàðаã, Äýëõèé ñóäëàë íèéãýìлэгhttp://www.yearofplanetearth.org/

Áàéãàëèéí ò¿¿õèéí ìóçåé (Англи улс, Лондон) http://www.nhm.ac.uk

Ñìèòñîíû õ¿ðýýëýí (АНУ)http://www.nasm.si.edu

ÀÍÓ-ûí гåîëîãèéí сóäàëãàà (USGS)- http://www.usgs.gov

Ãàð÷èã

Äýëõèé ãàðаã ........................................................ 4Äýëõèéí õàòóó á¿ðõýâ÷ ...................................... 10Òåêòîíèêèéí õàâòàí ............................................... 12Óñ áà àãààð ........................................................ 18Áàéãàëèéí ãàìøèã ............................................... 25Àëèâàà ç¿éë áàéíãà ººð÷ëºãääºã .................... 33Äýëõèé áîë àìüä åðòºíö ...................................... 40Íýð òîìú¸îíû òàéëáàð ...................................... 45

Зургийн тайлбар

х.1 © NASA; х.4 © ESA/NASA-STScl; х.6 © Руссел Човнин; х.7 © Филлип Биузэ; х.9 © NASA; х.10 © Филлип Биузэ;

х.11 © ESA; х.12 © Филлип Биузэ; х.13 © USGS (дээд), © Ifremer (доод);

х.14 © Planetobserver; х.15 © Филлип Биузэ (дээд), © USGS (доод); х.16 © ESA; x.17 © Филлип Биузэ; х.18 © Филлип Биузэ; x.19 © CNRS/ Лаурент Августин (дээд), © DR (доод); x.20 © ESA;

x.21 © NASA; x.22 © NASA; x.23 © ЮНЕСКО/Торселл Ж.В.; х.24 ‘хүлэмжийн хийн нөлөө’, http://www.climatechange.gc.ca/fran-cais/climate_change/earth.asp, Канадын Засгийн газрын Үйлчилгээ, Олон нийттэй Харьцах Яамны зөвшөөрөлөөр дахин боловсруулав,

2006(дээд), © NASA (доод); x.25 © ЮНЕСКО/Рохбан, Б.; x.26 © CNRS/Лоронс Медард;

x.28 © ЮНЕСКО/Иван Шнайдер; x.29 © USGS; x.30 © USGS; х.31 © ЮНЕСКО/Жонкер, Алберто (дээд), © Филлип Биузэ (доод); x.32 © …; x.33 © CCGM/ЮНЕСКО; x.34 CCGM/ANDRA (Н.Пөжи Мэр-

Ф.Биузэ); x.35 Байгалийн Түүхийн Музей, Парис, Д. Сөрет; x.36 ©ЮНЕСКО/

Жорж Викас; х.37 © Филлип Биузэ; x.38-39 © CCGM/ЮНЕСКО; x.40 NASA; x.41 © Франсуа Кноп (голын), Л.Бесоль-MNHN (баруун, зүүн);

x.42 ©BRGM/Ж.Гояллон, Х.Томас, П.Робин; x.43 © Ёланда Аранго; x.44 © Юрген Фраунд.

Мàíàé äýëõèéí ãàäàðãà õóóðàé ãàçàð áîëîí äàëàé òýíãèñýýð õó÷èãäàí, àãààð ìàíäëаар õ¿ðýýëэгдсэн íü àìüäðàë ¿¿ñч,

îðøèí òîãòíîõ áîëîìæ á¿ðäñýí öîðûí ãàíö ãàðаã áîëîõîä íºëººëæýý.

Хүн амын өсөлт болон хүний үйл ажиллагааны хэт ачааллаас үүдэн олон сөрөг дагавар үүсэж, дэлхийн экосистемийг

өөрчлөлтөд оруулж байна.

Бидний орон гэр болсон гайхамшигт энэхүү гарагийн тухай илүү сайн ойлгож ухаарах гол түлхүүр нь эх дэлхийгээ

хайрлан хамгаалж, ирээдүй хойч үеийнхэндээ өвлөн үлдээх явдал юм.

Х¿¿õýä, çàëóóñ та бүхэн энэ номноос орчлон ертөнц, гараг эрхэс, эх дэлхий, түүний зүй тогтол, эõ дýëõèé áà õ¿í òºðºëõòºíèé õîîðîíäîõ õàðèëöàí õàìààðлын талаар

мэдлэгийг олж авах болно.