Textos latinos de retrica y potica medievales (Siglos V-VIII)Antologa

Carolina Ponce Hernndez Compiladora

1

Textos latinos de retrica y potica medievales (Siglos V-VIII)Antologa

Carolina Ponce Hernndez Compiladora

Facultad de Filosofa y Letras Direccin General de Asuntos del Personal Acadmico Universidad Nacional Autnoma de Mxico

2

Dra. Carolina Ponce Hernndez Proyecto PAPIME EN-402603 Elaboracin de materiales didcticos para los alumnos de Letras Clsicas.

3

4

AGRADECIMIENTOS

Para la elaboracin de esta antologa se cont con la invaluable ayuda de los alumnos Miguel ngel Romero Cora en la captura de textos, Ana Torres Plcido en la revisin y en la bsqueda de informacin y de Jorge Itzcatl Rendn Zrate tanto en la captura de textos como en la ordenacin del formato labor que requiri de mucho tiempo y esfuerzo. Todos ellos siempre mostraron una amable disposicin para este trabajo. La seleccin y compilacin de los textos de esta antologa ha sido posible gracias al apoyo recibido por la Direccin General de Asuntos del Personal Acadmico a travs del PAPIME EN402603 Elaboracin de materiales didcticos para los alumnos de letras clsicas

5

6

PrlogoLa presente antologa est destinada a los estudiosos tanto de latn como de retrica y potica escritas en lengua latina durante el periodo que va del sigloV

al

VIII,

esto es, de la

antigedad tarda hasta el tiempo de Carlomagno; tiene un doble objetivo, por una parte, ofrecer una serie de textos latinos que presentan un abanico de transformacin de la lengua a lo largo de tres siglos, para que sean ledos, analizados y discutidos por profesores y alumnos, bajo la consideracin de que tales textos fueron elaborados por maestros especialistas en gramtica, retrica, potica y dialctica. En este sentido, podr verse objetivamente, a travs del mtodo comparativo, las diferencias que presentan el latn empleado en la escuela por intelectuales clebres, desde Casiodoro y Boecio, con la precisin del primero y la densidad del segundo, hasta el latn de Alcuino, mucho ms comprensible para nosotros por su mayor cercana a la formacin de lo que sern las lenguas protorromances; pasando, entre ellos, por el interesante latn de Prisciano que se caracteriza por su claridad y concrecin; por la lengua isidoriana mucho ms amplia, y en la que se unen y tejen otros temas relacionados con la retrica, como son ciertos aspectos sobre la ley, y por el terico latn de Beda. La seleccin de autores se hizo con base en la importancia que cada uno de ellos tuvo en su momento y la influencia que ejerci en los escritores que trataron temas de gramtica, retrica y potica. Adems, se tuvo en consideracin que no hay muchas publicaciones de estos autores que sean accesibles y que separen las partes fundamentales sobre los temas que aqu nos ocupan, es decir la retrica, la potica y la mtrica, e incluso la gramtica y la dialctica en relacin con las anteriores. Fuera de algunos textos de Boecio que se complican por la serie de procesos lgicos expuestos, el resto de la antologa nos brinda la oportunidad de enfrentar materiales que nos permiten acercarnos de forma accesible, agradable y provechosa a la lengua latina, y todos pueden ser muy tiles para aprender el lxico y las construcciones propias del latn que atienden a temas metalingsticos, pues se encontrarn continuamente las mismas expresiones que se repiten de un autor a otro con pocas diferencias. Los textos fueron creados para la escuela, por lo cual presentan discursos epidcticos bien organizados, con definiciones, explicaciones y ejemplos; si bien, cabe sealar que el 7

ltimo texto, el de Alcuino, est expuesto a manera de dilogo, continuando as con esa otra vertiente didctica que vena desde la tradicin clsica. Por otra parte, los contenidos especficos de la antologa son, como ya dijimos, sobre todo la retrica y la potica, a los que se han aadido algunos de gramtica y dialctica, esto es, lo que ahora englobamos dentro de las llamadas ciencias del lenguaje y teora literaria. Dada la finalidad y los temas de sus trabajos, los autores tuvieron en mente dos preocupaciones fundamentales: la cuestin educativa y la difusin de la cultura. La primera se demuestra con la activa participacin que tuvieron en los procesos de organizacin de las instituciones educativas de su tiempo, de obtencin de materiales y de produccin o traduccin, preparacin de personas y ejercicio del magisterio. La segunda se demuestra en los contenidos fundamentales de sus obras, que comprenden, no slo y en mayor medida, la transmisin de la cultura clsica sobre gramtica, retrica y potica, sino tambin las perspectivas innovadoras que eran necesarias para estar acordes con el momento que a cada uno de ellos les toc vivir. Adems, la antologa refleja, ms all de las lneas clsicas para dichas materias, qu era lo ms importante para transmitir en los diferentes periodos y cmo se interpretaban algunos asuntos, cules ejemplos se preferan, si los clsicos o los bblicos, si Virgilio o Cicern, entre muchas otras cosas. Dada la dificultad que existe para tener a la mano los textos de estos autores, se ha tenido que recurrir a diversas fuentes, algunas de ellas impresas, otras electrnicas, pero en cada caso se ha sealado cul es su procedencia. Aunque las fuentes sean distintas, se ha homologado el formato, pero respetando los textos originales. En el caso de los textos tomados de la Patrologa Latina de Migne hemos conservado la numeracin de paragrafos pues, adems de ser clsica, facilita su manejo. Hemos decidido marcar en negritas aquellas palabras que son claves y propias del lxico retrico-potico, a fin de que profesores y alumnos fcilmente puedan ubicarlas. Finalmente, cabe sealar que los autores y las obras fueron pilares para sostener el bagaje cultural durante toda la Edad Media y hasta nuestros das siguen estando en la parte medular de sus disciplinas. Por todo lo anterior, es deseable que este libro reciba la atencin de los profesores y alumnos dedicados a los estudios clsicos y a los medievales, a fin de

8

que recorran sus pginas y las lean con la seguridad de que ser til para enriquecer sus conocimientos.

9

Flavio Casiodoro

10

Flavio Casiodoro(480 575)

Activo poltico, senador del imperio, a edad avanzada escribi el libro Institutionum divinarum et saecularum litterarum, cuyo objetivo era dotar a los monjes de un material que abarcara todo el curriculum de su preparacin espiritual e intelectual. Casiodoro y Boecio se encargaron de poner los fundamentos curriculares para la enseanza de toda la Edad Media, fijando las siete materias del trivium y del quadrivium. Casiodoro tiene a su vez como fuente para la gramtica y las figuras retricas a Donato, y para la teora de la segunda a Cicern, Quintiliano, Mario Victorino y Fortunaciano; sin embargo, como veremos, la parte que dedica a estas materias es breve, lo que se comprende si se considera que Casiodoro quera abarcar todo el conocimiento necesario para los monjes; tambin por ello, el tratamiento de la primera parte, sobre las letras divinas, es mucho ms amplio.

11

Capitulum II De rethorica1

1. Nunc ad artis rethoricae divisiones definitionesque veniamus; quae sicut extensa atque copiosa est, ita a multis et claris scriptoribus tractata dilatatur. Rethorica dicitur , id est copia deductae locutionis, influere. ars autem rethorica est, sicut magistri tradunt saecularium litterarum, bene dicendi scientia in civilibus quaestionibus. Orator igitur est vir bonus dicendi peritus, ut dictum est, in civilibus quaestionibus. Oratoris autem officium est apposite dicere ad persuadendum; finis persuadere dictione, quatenus rerum et personarum condicio videtur ammittere, in civilibus quaestionibus. Unde nunc aliqua breviter assumemus, ut nonnullis partibus indicatis paene totius artis ipsius summam virtutemque intellegere debeamus. Civiles quaestiones sunt, secundum Fortunatianum, artigraphum novellum, quae in communem animi conceptionem possunt cadere, id est quas unusquisque potest intellegere, cum de aequo quaeritur et bono.

2. Partes igitur rethoricae sunt V: inventio dispositio elocutio memoria pronuntiatio.

Inventio est excogitatio rerum verarum aut verisimilium, quae causam probabilem reddunt. dispositio est rerum inventarum in ordinem pulchra distributio. Elocutio est idoneorum verborum ad inventionem accommodata perceptio. Memoria est rerum et verborum animi

Texto segn la Bibliotheca Augustana: http://www.hsaugsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost06/Cassiodorus/cas_i202.html

1

12

firma perceptio. Pronuntiatio est ex rerum et verborum dignitate vocis et corporis decora moderatio.

3. Genera causarum rethoricae sunt tria principalia: Demonstrativum in laude in vituperatione Deliberativum in suasione et dissuasione Iudiciale in accusatione et defensione in praemii acceptione et negatione Demonstrativum genus est cum aliquid demonstramus, in quo est laus et vituperatio. Deliberativum genus est in quo est suasio et dissuasio. Iudiciale genus est in quo est accusatio et defensio, vel praemii petitio et negatio. 4. Status vero dicitur ea res in qua causa consistit; fit autem ex intentione et depulsione. status causarum aut rationales sunt aut legales. Rationales secundum generales quaestiones sunt XIV: coniectura finis qualita iuridicialis absoluta assumptiva concessio purgatio deprecatio remotio criminis 13

relatio criminis comparatio negotialis translatio. Sed, quemadmodum ipse se Cicero emendans in libris de Oratore dicit, translatio inter legales accipi debet status, nam et Fortunatianus ait: Nos translationem tantummodo legalem accipimus. Cur ita quoniam nulla translatio, id est, per scriptio, potest esse sine lege. Legales sunt V: scriptum et voluntas leges contrariae ambiguitas collectio sive ratiocinatio definitio legalis.

5. Coniecturalis status est cum factum, quod ab alio obicitur, ab adversario pernegatur. Definitivus status est cum id, quod obicitur, non hoc esse contendimus, sed quid illud sit adhibitis definitionibus approbamus. Qualitas est cum qualis res sit quaeritur; et quia de vi et genere negotii controversia est, constitutio generalis vocatur. Cum causa ex eo pendet, quod non aut is agere videtur quem oportet, (aut non cum eo quicum oportet,) aut non apud quos, quo tempore, qua lege, quo crimine, qua poena oporteat, translativa dicitur constitutio, quod actio translationis et commutationis indigere videtur. Iuridicialis est in qua aequi et recti natura et praemii aut poenae ratio quaeritur. Negotialis est in qua quid iuris ex civili more et aequitate sit consideratur. Absoluta est quae ipsa in se continet iuris et iniuriae quaestionem. Assumptiva est quae ipsa ex se nihil dat firmi ad recusationem, foris autem aliquid defensionis assumit. Concessio est cum reus non id quod factum est defendit, sed ut ignoscatur postulat; quod nos ad paenitentes probavimus pertinere. remotiocriminis est cum id crimen, quod infertur, ab se et ab sua culpa, vi et potestate in alium reus demovere conatur. Relatio criminis est cum ideo iure factum dicitur, quod aliquis ante iniuria lacessitus sit. Comparatio est cum aliud aliquod alterius factum honestum aut utile contenditur, quod ut fieret, illud quod arguitur dicitur esse commissum. 14

Purgatio est cum factum quidem conceditur, sed culpa removetur; haec partes habet tres, imprudentiam, casum, necessitatem. Deprecatio est cum et peccasse et consulto peccasse reus confitetur, et tamen ut ignoscatur postulat, quod genus perraro potest accidere.

6. Scriptum et voluntas est, quando verba ipsa videntur cum sententia scriptoris dissidere. Legis contrariae status est, quando inter se duae leges aut plures discrepare noscuntur. Ambiguitas est, cum id quod scriptum est duas aut plures res significare videtur. Collectio est, quae ratiocinatio nuncupatur, quando ex eo quod scriptum est aliud quoque quod non scriptum est invenitur. Definitio legalis est, cum vis verbi quasi in definitiva constitutione in qua posita sit quaeritur. Status ergo tam rationales quam legales a quibusdam certiusXVIII

connumerati sunt. Ceterum secundum Rethoricos Tullii

XIX

reperiuntur, propterea

quia translationem inter rationales principaliter affixit status; unde se ipse etiam Cicero, sicut superius dictum est, reprehendens translationem legalibus statubus applicavit. 7. Omnis controversia, sicut ait Cicero, aut simplex est aut iuncta; et si iuncta erit, considerandum est utrum ex pluribus quaestionibus iuncta sit, an ex aliqua comparatione. Simplex est quae absolutam continet unam quaestionem, hoc modo: Corinthiis bellum indicamus an non? Iuncta est ex pluribus quaestionibus, in qua plura quaeruntur, hoc pacto: utrum Carthago diruatur, an Carthaginensibus reddatur, an eo colonia deducatur. Ex comparatione utrum potius aut quid potissimum quaeritur, ad hunc modum: utrum exercitus in Macedoniam contra Philippum mittatur, qui sociis sit auxilio, an teneatur in Italia, ut quam maximae contra Hannibalem copiae sint. 8. Genera causarum sunt quinque: honestum admirabile humile anceps obscurum.

15

Honestum causae genus est, cui statim sine oratione nostra favet auditoris animus. Admirabile, a quo est alienatus animus eorum qui audituri sunt. Humile est quod neglegitur ab auditore, et non magnopere attendendum videtur. Anceps est in quo aut iudicatio dubia est, aut causa et honestatis et turpitudinis particeps, ut benevolentiam pariat et offensionem. Obscurum in quo aut tardi auditores sunt, aut difficilioribus ad cognoscendum negotiis causa cernitur implicata. 9. Partes orationis rethoricae sunt VI: exordium narratio partitio confirmatio reprehensio conclusio.

Exordium est oratio animum auditoris idonee comparans ad reliquam dictionem. Narratio est rerum gestarum aut ut gestarum expositio. Partitio est quae, si recte habita fuerit, illustrem et perspicuam totam efficit orationem. Confirmatio est per quam argumentando nostrae causae fidem et auctoritatem et firmamentum adiungit oratio. Reprehensio est per quam argumentando adversariorum confirmatio diluitur aut elevatur. Conclusio est exitus et determinatio totius orationis, ubi interdum et epilogorum allegatio flebilis adhibetur. 10. Haec licet Cicero, Latinae eloquentiae lumen eximium, per varia volumina copiose nimis et diligenter effuderit, et in Arte Rethorica duobus libris videatur amplexus, quorum commenta a Mario Victorino composita in bibliotheca mea vobis reliquisse cognoscor: Quintilianus tamen, doctor egregius, qui post fluvios Tullianos singulariter valuit implere quae docuit, virum bonum dicendi peritum a prima aetate suscipiens, per cunctas artes ac disciplinas nobilium litterarum erudiendum esse monstravit, quem merito ad defendendum totius civitatis vota requirerent. Libros autem duos Ciceronis de Arte Rethorica et Quintiliani duodecim Institutionum iudicavimus esse iungendos, ut nec codicis excresceret magnitudo et utrique, dum necessarii fuerint, parati semper occurrant. Fortunatianum vero, 16

doctorem novellum, qui tribus voluminibus de hac re subtiliter minuteque tractavit, in pugillari codice apte forsitan congruenterque redegimus, ut et fastidium lectori tollat et quae sunt necessaria competenter insinuet. hunc legat qui brevitatis amator est; nam cum opus suum in multos libros non tetenderit, plurima tamen acutissima ratiocinatione disseruit. quos codices cum praefatione sua in uno corpore reperieris esse collectos. 11. Rethorica argumentatio ita tractatur: aut per inductionem, cuius membra sunt haec: propositio illatio quae et assumptio dicitur conclusio aut per ratiocinationem; per enthymema qui est imperfectus syllogismus atque rethoricus, qui, sicut Fortunatianus dicit, quinque generibus explicatur: convincibili ostentabili sententiali exemplabili collectivo per epichirema vero, qui est rethoricus et latior syllogismus, qui fit aut tripertitus aut quadripertitus aut quinquepertitus. Argumentatio dicta est quasi argutae mentis oratio; argumentatio est enim oratio ipsa, qua inventum probabile exsequimur argumentum. Inductio est oratio quae rebus non dubiis 17

captat assensionem eius cum quo instituta est, sive inter philosophos sive inter rethores sive inter sermocinantes. Propositio inductionis est quae similitudines concedendae rei necessario unius inducit aut plurium. Illatio inductionis est, quae et assumptio dicitur, quae rem de qua contenditur, et cuius causa similitudines habitae sunt, introducit. Conclusio inductionis est quae aut concessionem iliationis confirmat, aut quid ex ea conficiatur ostendit. 12. Ratiocinatio est oratio, qua id de quo est quaestio comprobamus. Enthymema igitur est quod Latine interpretatur mentis conceptio, quam imperfectum syllogismum solent artigraphi nuncupare. Nam in duabus partibus haec argumenti forma consistit, quando id quod ad fidem pertinet faciendam utitur, syllogismorum lege praeterita, ut est illud:. Si tempestas vitanda est, non est igitur navigandum. Ex sola enim propositione (et conclusione) constat esse perfectum, unde magis oratoribus quam dialecticis convenire iudicatum est. de dialecticis autem syllogismis suo loco dicemus. 13. Convincibile est quod evidenti ratione convincit, sicut fecit Cicero pro Milone: Eius igitur mortis sedetis ultores, cuius vitam si putetis per vos restitui posse, nolitis. ostentabile est quod certa rei demonstratione constringit, sicut Cicero in Catilinam: Hic tamen vivit. Vivit? immo etiam in senatum venit. Sententiale est quod sententia generalis adicit, ut apud Terentium: Obsequium amicos, veritas odium parit. Exemplabile est quod alicuius exempli comparatione eventum simile comminatur, sicut Cicero in Philippicis. Te miror, Antoni, quorum exempla imitaris, eorum exitus non pertimescere. Collectivum est cum in unum quae argumentata sunt colliguntur, sicut ait Cicero pro Milone: Quem igitur cum gratia noluit, hunc voluit cum aliquorum querella, quem iure, quem loco, quem tempore non est ausus, hunc iniuria, alieno tempore, cum periculo capitis non dubitavit occidere? 14. Praeterea secundum Victorinum enthymematis est altera definitio. Ex sola propositione, sicut iam dictum est, ita constat enthymema ut est illud: Si tempestas vitanda est, non est navigatio requirenda. Ex sola assumptione, ut est illud: Sunt autem qui mundum dicant sine divina amministratione discurrere.Ex sola conclusione, ut est illud: Vera est igitur

18

divina sententia. Ex propositione et assumptione, ut est illud: Si inimicus est, occidit; inimicus autem est, et quia illi deest conclusio, enthymema vocatur.

15. Sequitur epichirema. epichirema est, quod superius diximus, descendens de ratiocinatione iatior esecutio rethorici syllogismi, latitudine distans et productione sermonis a dialecticis syllogismis, propter quod rethoribus datur. Tripertitus epichirematicus syllogismus est qui constat membris tribus, id est, propositione, assumptione, conclusione. quadripertitus est qui constat ex membris quattuor, propositione, assumptione et una propositionis sive assumptionis conuncta probatione, et conclusione. Quinquepertitus est itaque qui constat ex membris quinque, id est, propositione et eius probatione, assumptione eiusque probatione et conclusione. Hunc Cicero ita facit in Arte Rethorica: Si deliberatio et demonstratio genera sunt causarum, non possunt recte partes alicuius generis causae putari; eadem enim res alii genus, alii pars esse potest, eidem genus et pars non potest vel cetera, quousque syllogismi huius membra claudantur. Sed videro quantum aliis partibus lector suum exercere possit ingenium. 16. Memoratus autem Fortunatianus in tertio libro meminit de oratoris memoria, de pronuntiatione et voce; unde tamen monachus cum aliqua utilitate discedit, quando ad suas partes non improbe videtur attrahere, quod illi ad exercendas controversias utiliter aptaverunt. Memoriam siquidem lectionis divinae recognita cautela servabit, cum in supradicto libro eius vim qualitatemque cognoverit; artem vero pronuntiationis in divinae legi effatione concipiet; vocis autem diligentiam in psalmodiae cantatione custodit. Sic instructus in opere sancto redditur, quamvis aliquantulum libris saecularibus occupetur.

19

Boecio

20

Anicio Manlio Torcuato Severino Boecio(c. 480- 524)Su traduccin al latn de la obra de Aristteles (De interpretatione, Prior Analytica, Analytica Posteriora, De Sophisticis elenchis, y Topica) es la gran va de transmisin del filsofo griego hasta el sigloXIII.

Escribi tambin su Topica Ciceronis comentariorum

libri sex y su obra Topica (los Topica Boetii) utilizada a lo largo de toda la Edad Media. Su obra ms conocida es la Philosophiae consolatio y, como puede observarse, en su visin de las disciplinas hay una marcada tendencia a considerar la retrica en su aspecto argumentativo, como apoyo a la ratio disserendi o lgica, es decir, l estaba ms interesado en la filosofa que en la retrica pues vea a sta como un apoyo y complemento de la dialctica. Sus obras sobre retrica son Speculatio de rhetoricae cognitione y Locorum rhetoricorum distinctio. Debe sealarse adems, que junto con Casiodoro es uno de los organizadores del curriculum escolar no slo en la divisin anterior de trivium y quadrivium sino en la delimitacin de los campos de las materias y en la conformacin de textos para ellas.

21

De differentiis topicis libri quattuor2

2

Texto segn la Patrologa Latina de Migne, Vol. 64, cols. 1173B-1216D.

22

Los cuatro libros sobre los tpicos de Boecio, conocidos tambin como Topica, contienen la doctrina sobre la argumentacin y la mayor parte de la obra atiende a la dialctica o lgica. Hemos elegido el principio para ver en l la postura general del autor, la intencin que tiene de tomar en cuenta la fuente griega, en este caso Aristteles, a fin de difundirlo en latn, y sobre todo, las referencias a los predicables, los universales y los elementos gramticofilosficos de los enunciados.

23

Liber primus[1173B] Omnis ratiodisserendi, quam logicen Peripatetici veteres appellavere, in duas distribuitur partes, unam inveniendi, alteram iudicandi. Et ea quidem pars quae iudicium purgat atque instruit, ab illis analytice vocata, a nobis potest resolutoria nuncupari. Ea vero quae inveniendi facultatem subministrat, a Graecis topice, a nobis localis dicitur. Ac de illa quidem parte quae iudicandi magistra est, alias disputabitur. Nunc vero consilium est aperire qui sint loci, quae eorum differentiae, qui etiam quibus apti sint syllogismis. Nec id simpliciter atque uniformiter videtur esse faciendum, verum duplex est tradenda partitio, una quidem ex Graecis voluminibus eruta, altera vero ex M. Tullii Topicis sumpta. Atque in his illud ad perfectionem speculationis est [1173C] astruendum, ut quibus utraque modis divisio differat, quibusque conveniat explicetur, quoque modo altera alteram vicissim possit includere; et nunc quidem non in singulis immorabimur, sed de tota divisione communiter disseremus, locorum tantum ex quibus argumenta nascuntur deffinitiones, exempla differentiasque colligentes. Singula vero pro qualitate operis diligentius, vel his octo voluminibus expedita sunt, quibus Aristotelis Topica in Latinam vertimus orationem, vel his septem quibus M. Tullii Topicis lucem plenae expositionis insudavimus. Illic igitur cuncta sunt propriis atque enodatis partibus expedita; hic vero quae alias per membra patefacta sunt, communi speculatione tractantur. Nec dialecticos solum locos, sed etiam rhetoricos, quove hi inter se atque dialecticis differant, cura est exsequendi, ut omnibus undique locis plena consideratione propositis, [1174B] eorumque differentiis inter se et communitatibus pernotatis, et argumentorum copia comparetur, et locorum clara possit esse distinctio. Ut igitur cuncta perspicuis rationibus constent, paulo altius ordiendum est. Propositio est oratio verum falsumve significans; ut si quis dicat coelum esse volubile, haec et enuntiatio et proloquium nuncupatur. Quaestio est in dubitationem ambiguitatemque adducta propositio, ut si quis quaerat an coelum sit volubile. Conclusio est argumentis approbata propositio, ut si quis coelum ab aliis rebus probet esse volubile. Enuntiatio quippe, sive sui tantum causa dicatur, sive ad aliud afferatur approbandum, propositio est: si de ipsa quaeritur, quaestio; si ipsa est approbata, conclusio. Idem est igitur propositio, quaestio et conclusio, sed [1174C] differunt modo supra dicto. Argumentum est ratio rei dubiae faciens fidem. Non vero idem est argumentum et argumentatio: nam vis 24

sententiae ratioque ea quae clauditur oratione cum aliquid probatur ambiguum, argumentum vocatur; ipsa vero argumenti elocutio, argumentatio dicitur. Quo fit ut argumentum quidem virtus, et mens argumentationis sit atque sententia; argumentatio vero, argumenti per orationem explicatio. Locus autem sedes est argumenti, vel id unde ad propositam quaestionem conveniens trahitur argumentum. Quae cum ita sint, singulorum natura diligentius tractanda est, eorumque per species ac membra, ut diximus, figurasque divisio facienda est. Ac prius de propositione disserendum est. Hanc esse diximus orationem, veritatem vel mendacium continentem. Huius duae sunt species, affirmatio una, altera vero negatio. Affirmatio, si [1175A] quis sic efferat: coelum volubile est. Negatio, si quis ita pronuntiet: coelum volubile non est. Harum vero aliae sunt universales, aliae particulares, aliae indefinitae, aliae singulares. Universales quidem, ut si quis ita proponat: omnis homo iustus est, nullus homo iustus est. Particulares vero, si quis hoc modo dicat: quidam homo iustus est, quidam homo iustus non est. Indefinitae hoc modo: homo iustus est, homo iustus non est. Singulares vero sunt quae individuum aut quid singulare proponunt, ut Cato iustus est, Cato iustus non est; etenim Cato individuus est ac singularis. Harum vero alias praedicativas, alias conditionales vocamus. Praedicativae sunt quae simpliciter proponuntur, id est quibus nulla vis conditionis adiungitur, ut si quis coelum esse volubile simpliciter [1175B] dicat. At si conditio huic copuletur, fit ex duabus propositionibus una conditionalis, hoc modo: coelum si rotundum est, volubile est. Hic enim conditio id efficit, ut ita demum coelum volubile esse intelligatur, si sit rotundum. Quoniam igitur aliae propositiones praedicativae sunt, aliae conditionales, praedicativarum partes terminos appellamus: hi sunt praedicatus et subiectus. Terminos autem verba voco et nomina quibus propositio nectitur, ut in ea propositione qua dicimus, homo iustus est, haec duo nomina, id est iustus et homo, propositionis partes vocamus; eosdem etiam terminos dicimus, quorum alter subiectus est, alter praedicatus. Subiectus est terminus qui minor est, praedicatus vero qui maior, ut in ea propositione qua dicitur, homo iustus est, [1175C] homo quidem minus est quam iustus. Non enim in solo homine esse potest iustitia, verum etiam in corporeis divinisque substantiis. Atque ideo maior est terminus iustus, homo vero minor, quo fit ut homo quidem subiectus terminus sit, iustus vero praedicatus. Quoniam vero huiusmodi simplices propositiones alterum habent praedicatum terminum, alterum subiectum terminum, a maioris privilegio propositio praedicativa vocata est. 25

Saepe autem evenit, ut hi termini sibi invicem inveniantur aequales hoc modo: homo risibile est, homo namque et risibile uterque sibi subiectus aequus est terminus; nam neque risibile ultra hominem, nec ultra risibile homo porrigitur. Sed in his necesse est hoc venire, ut si quidem inaequales termini sint, maior semper de [1175D] subiecto praedicetur; si vero aequales, uterque conversa praedicatione de se dicatur; ut vero minor de maiori praedicetur, in nulla propositione contingit. Fieri autem potest ut propositionum partes quas terminos dicimus, non solum in nominibus, verum in orationibus inveniantur. Nam saepe oratio de oratione praedicatur, hoc modo: Socrates cum Platone et discipulis de philosophiae ratione pertractat. Haec quippe oratio, quae est, Socrates cum Platone et discipulis, subiecta est. Illa vero, de philosophiae ratione pertractat, praedicatur. Rursus aliquando nomen subiectum est, oratio praedicatum, hoc modo: Socrates de philosophiae ratione pertractat; hic enim Socrates subiectus solus est; oratio qua dicimus, de [1176A] philosophiae ratione pertractat, praedicatum. Evenit etiam ut supponatur oratio, et simplex vocabulum praedicetur, hoc modo: Socratis similitudo cum supernis divinisque substantiis iustitia est; hic enim oratio per quam profertur, Socratis similitudo cum supernis divinisque substantiis, subiicitur, iustitia vero praedicatur. Sed de huiusmodi propositionibus in his commentariis, qui in Aristotelis libro conscripsimus, diligentius disseruimus. Conditionalium vero propositionum, quas Graeci hypotheticas vocant partes, sum simplices propositiones, cuius quidem ea pars quae prius dicitur antecedens, quae posterius consequens appellatur, ut in hac propositione quae dicit: si rotundum est, volubile est. Rotundum esse antecedit, volubile esse consequitur. [1176B] Harum quoque aliae sunt simplices conditionales, aliae coniunctae: simplices sunt quae praedicativas habent propositiones in partibus, ut in ea quam superius diximus, si rotundum est, volubile est. Rotundum est enim et volubile est, utraeque divisae ac sigillatim acceptae praedicativae sunt. Coniunctarum vero multiplex differentia, de quibus in his voluminibus diligentissime perstrinximus, quae de hypotheticis composuimus syllogismis. Simplicium vero hypotheticarum propositionum quatuor sunt differentiae: aut enim ex duabus affirmativis categoricis constant, ut si rotundum est, volubile est, utraque enim affirmativa est; aut negativis duabus, ut si coelum rotundum non est, volubile non est; nam rotundum non esse, et volubile non esse, utraeque [1176C] negationes sunt; aut ex affirmativa et negativa, ut si quadratum est, volubile non est; 26

quadratum enim esse affirmatio est, volubile non esse, negatio est; aut ex negativa et affirmativa, ut si rotundum non est, stabile est, rotundum nonesse negatio est, stabile vero esse affirmatio. Propositionum quoque aliae sunt per se notae, et quarum probatio nequeat inveniri, aliae quas, tametsi animus audientis probet eisque consentiat, tamen possunt aliis superioribus approbari. Et illae quidem quarum nulla probatio est, maximae ac principales vocantur, quod his illas necesse est approbari, quae ut demonstrari valeant, non recusant. Est autem maxima propositio, ut haec: Si de aequalibus aequalia demas, quae derelinquuntur aequalia sunt. Ita enim hoc per se notum est, ut [1176D] aliud notius quo approbari valeat, esse non possit. Quae propositiones cum fidem sui natura propriam gerant, non solum alieno ad fidem non egent argumento, verum caeteris quoque probationis solent esse principium. Igitur per se notae propositiones, quibus nihil est notius, indemonstrabiles ac maximae et principales vocantur. Quae vero quamvis auditoris iudicio comprobentur, habent tamen aliquid notius naturaliter ex quo, si de his fiat quaestio, velut ex alieno fidem capiant, hae demonstrabiles ac minores posterioresque dicuntur. Et de propositionibus quidem ista sufficiant. Quaestio vero dubitabilis est propositio, in qua necesse est fere eadem considerari quae dudum in propositione dicta sunt. Aliae namque [1177A] simplices, aliae compositae sunt. Simplices sunt ut hae quae ex simplici propositione descendunt, hoc modo, ut si quaeratur an coelum sit volubile. Haec enim ab ea venit propositione quae dicit coelum esse volubile. Atque si a conditionali composita propositione suscipit initium, quae est an si coelum est rotundum, volubile est, erit conditionalis atque composita hoc modo; haec enim a conditionali propositione principium sumit quae est, si coelum rotundum est, volubile est: quaestio ergo alias quidem praedicativa est, alias conditionalis. Quo fit ut eaedem partes quaestionis sint quae dudum esse dictae sunt propositiones. Praedicativae igitur quaestiones habent praedicatum atque subiectum, ut in ea qua dubitatur an coelum sit volubile. Nam volubile praedicatum, [1177B] coelum vero subiectum est. Maior enim terminus est volubile quam coelum. Neque enim coelum solum volubile dici potest. Quae vero coniuncta est quaestio, habebit partes quod praedicatur et quod subiicitur, quod antecedit et quod consequitur, ut in ea quae dicit, an si coelum rotundum est, volubile est. Antecedit rotundum esse, sequitur volubile esse. Quae cum ita sint, in praedicativa quaestione dubitatur an subiecto termino praedicatus inhaereat. In hypotheticis vero quaestionibus, illud tantum quaeritur an illam 27

rem quae praecedit comitetur id quodsequens esse proponitur. Omnia vero quae de praedicativis propositionibus dicta sunt, id est, quod aliae universales, aliae particulares, aliae indefinitae, aliae singulares, eadem possunt dici fere in praedicativa quaestione. [1177C] Hoc etenim tantum quaestio a propositione diversa est, quod propositio quidem vel enuntiata simpliciter, vel aliud probans, oratio est verum falsumve significans. Quaestio vero cum sit ipsa quidem oratio, dubitabilis tamen est propositio. Addita igitur dubitatione, quae in propositione considerantur, eadem etiam convenit in quaestione tractari. Quaestionis autem duae sunt species: una quae dicitur a dialecticis thesis; haec huiusmodi est quae de re caeteris circumstantiis nuda quaerit ac disserit, quales a dialecticis maxime ad disputationem sumuntur, ut voluptasne summum bonum sit? Ducendane uxor? haec a nobis propositio vel propositum dicitur. Altera vero quae a Graecis vocatur hypothesis, a nobis dicitur causa; haec quaestio est personis, temporibus, factis, [1177D] caeterisque circumstantiis implicita; ea est huiusmodi: Iurene Cicero in exsilium dubio reipublicae tempore detrudatur, quia iniussu populi cives Romanos necaverit. Huius autem duplicis quaestionis subdivisiones alias esse necesse est, et thesis quidem philosophis, hypothesis vero oratoribus attributa est. Sed eius quidem quaestionis quae est hypothesis posterius, divisiones dabo; nunc de theseos divisione pertractabo, quae in quatuor dividitur species. In omni enim dialectica quaestione praedicativa dubitatur an ei quod subiectum est id quod praedicatur inhaereat; cum vero aliquid alicui inesse proponitur, id aut maius erit eo de quo praedicatur eique substantialiter inesse contenditur; aut maius [1178A] quidem eo erit, sed non de substantia ipsius praedicabitur; aut ei erit aequale, et in substantia praedicabitur; aut ei erit aequale, sed minime eius substantiam continebit. Nam ut id quod minus est de eo quod maius est praedicemus, in nulla propositione evenit. Sed si tale est quod in quaestione proponitur, ut subiecto sit maius, et de subiecti substantia praedicetur, erit genus: omne enim genus est maius eo de quo praedicatur, et de substantia eius dicitur, ut animal hominis. At si maius quidem fuerit, sed de substantia eius non praedicetur, erit accidens, ut album homini. Quod si aequale quidem sit, sed substantiale, subiecti erit diffinitio, ut animal rationale mortale homini: hoc namque convertitur, et subiecti rationem, id est hominis substantiam, monstrat. Quod si [1178B] aequale quidem sit, sed a ratione substantiae seiunctum, erit proprium: ut risibile homini. Itaque dialecticae simplices quaestiones, aut de genere, aut de accidenti, aut de diffinitione, aut de proprio fiunt. Possunt vero fieri etiam 28

de differentia quaestiones cum quaeritur coelestia corpora rationalia sint necne, vel cum dubitatur eane sit tyranni ac principis differentia, quod hic legibus sumpsit imperium, ille violenta dominatione populum premit. Sed tantumdem est de differentia quaerere, quantum si de genere dubitetur. Aut enim constitutiva erit differentia, aut divisiva: sed si constitutiva fuerit, quasi generis obtinet locum, ut rationabilitas homini; vel si ratione degunt coelestia corpora, coelestibus quoque corporibus. At si divisiva fuerit, velut species consideratur, [1178C] omnis enim species cum divisibili differentia est. Quod si differentia nunc quidem loco generis, nunc vero speciei loco utimur, ambigi non potest, cum de ea quaeritur de genere dubitari; fieri vero potest ut aliquid in certamen comparatione ducatur, velut cum ambigitur an melior sit fortitudo iustitia. Sed haec quaestio in accidentis necesse est dubitatione ponatur. Namque ad comparationem nihil nisi accidens venit, hoc enim solum recipit magis et minus. Rursus de eo quod est idem potest fieri certamen, ut an idem sit utile quod honestum. Sed hic quaestio diffinitioni aggreganda est: quarum enim rerum eadem est diffinitio, ipsae quoque sunt eaedem; quarum vero diversa substantiae ratio est, ipsae quoque sunt diversae. Igitur simplicis dialecticae quaestiones [1178D] recte quatuor species esse dicuntur, de quibus sufficienter dictum est. Nunc igitur de conditionalibus quaestionibus tractandum est, quarum quidem alia constat ex affirmativis duabus, alia ex duabus negativis, alia ex affirmatione et negatione, alia ex negatione et affirmatione. Si igitur ex duabus affirmationibus conditionalis constat propositio, id quaeritur an affirmatio affirmationem sequatur; quod si ex duabus negationibus propositio iuncta sit, id in decertatione est an negatio negationem comitetur; quod si ex affirmatione et negatione, vel negatione et affirmatione copuletur, id ambigitur an affirmationem negatio, an affirmatio negationem comitetur. Ac prius quidem eius quaestionis facienda [1179A] est divisio, in qua disceptatur an affirmationem affirmatio consequatur, quae praedicativarum quaestionum non effugit divisionem. Nam ut praecedat aliquid et aliud consequatur, in his fere rebus evenire solet quas paulo superius commemoravi. Speciem quippe sequitur genus, vel differentia, vel diffinitio, vel proprium, vel inseparabile accidens. Item proprium ac diffinitionem sequitur species, proprium vero sequitur differentia et diffinitio, et diffinitionem sequitur proprium vel differentia, hoc modo: nam si homo est, animal est; et si homo est, rationale est; et si homo est, animal rationale mortale est; et si homo est, risibile est; si Aethiops est, niger est. Si risibile est, homo est; si animal rationale mortale 29

est, homo est. Si risibile, rationale est; si risibile est, animal [1179B] rationale mortale est; si animal rationale mortale est, risibile vel bipes est. Praeter haec autem alias quidem effectus causam, alias quidem effectum causa sequitur. Effectus causam ita: si sol praesto est, lucet. Effectum causa hoc modo: si quid exustum est, ignis adfuit; vel sic: si sol videtur, lucet. Item totum partes sequuntur, ut si integra domus est, et tectum et parietes et fundamenta consistunt. Modus etiam sequitur nomen principale, ut si iustitia bona est, et quod iuste est, bonum est. Nomen etiam principale sequitur modum, ut si quod iuste est, bonum est, et iustitia bona est. Accidentia quoque comitatur id quod subiectum est, ut si album est, corpus est. Quae cum ita sint, conditionalis quoque simplex ex duabus affirmationibus copulata, [1179C] illa fere divisio facienda est quaestionis, quod in ea vel de genere, vel de differentia, vel de specie, vel de proprio, vel de diffinitione, vel de accidenti, vel de causa atque effectu, vel toto ac partibus, vel de modo ac principali nomine dubitetur. Atque haec de ea quaestione intelligenda sunt, quae cum sit hypothetica simplex, ex duabus tamen iungitur affirmativis. In hisdem etiam differentiis illas quoque consistere necesse est quaestiones, quae ab his veniunt propositionibus quae ex utraque constant negatione. Nam si genus non est, species non est. Item si differentia, vel diffinitio, vel proprium non sit, species non erit. Et de caeteris quidem quae superius dicta sunt, eodem modo considerandum est. Quidquid enim antecedit ut aliud consequatur, si id quod [1179D] sequitur non fuerit, nec illud est quod antecedit. Earum vero quaestionum quae ex affirmatione et negatione consistunt, illa fere divisio est, quod vel in diversis generibus, vel in diversis speciebus, vel in contrariis, vel in privatione atque habitu continentur; ut enim affirmationem negatio consequatur, aut diversum ponitur genus, ut quod ab eo diversum est abnuatur hoc modo: si homo est; albedo non est; vel si substantia est, qualitas non est; vel si sub eodem genere diversae species proponantur hoc modo: si homo est, equus non est; vel si contraria, ut si album est, nigrum non est; vel si privationes, ut si caecus est, non videt; et postremo in omnibus, quaecunque eadem non sunt, evenit, ut, si unum est, alterum [1180A] non sit. Ita ut propositam affirmationem negatio comitetur, aut diversa erunt genera, aut diversae species, aut contraria, aut privantia, aut quolibet alio modo sibi invicem inconvenientia. Ut autem negationem affirmatio consequatur, quae erat quarta conditionalis propositionis differentia, fieri non potest, nisi in his contrariis quae medio carent, et quorum alterum semper inesse necesse est, hoc modo: si dies non est, nox est; si tenebrae non sunt, 30

lux est. Facta igitur praedicativarum quaestionum ac conditionalium divisione, illud insuper videtur addendum, quod omnis quaestio vel ex ratione disserendi, vel ex naturali, vel ex morali trahitur speculatione: ex disserendi ratione hoc modo, an affirmatio et negatio species sint enuntiationis; ex naturali ita, an [1180B] coelum rotundum sit; ex morali sic, an virtus ad beatitudinem sola sufficiat. Praeterea quaestio omnis vel est simplex vel composita: simplex quoties affirmatione et negatione dividitur, ita ut totum alteri affirmare, alteri negare necesse sit, hoc modo: an coelum rotundum sit necne, haec enim una pars quaestionis affirmationem tenet, alia negationem. Nam cum alter esse defendit, affirmat, alter vero negat, cum non esse contendit. Composita quaestio est quae in plures distrahitur affirmationes, hoc modo, utrum coelum rotundum sit, an quadratum, an longum, aut cuiuslibet alterius formae: hic enim plures affirmationes probare necesse est, quae diversa defendunt. Et de quaestione quidem, quantum ad praesens negotium pertinebat, sufficienter dictum est. [1180C] Conclusio vero est argumentis approbata propositio, de qua eadem fere dici possunt quae de propositione. Quae quoniam diligenter superius explicata sunt, de argumento deinceps tractandum videtur. Argumentum est ratio rei dubiae faciens fidem. Hanc semper notiorem quaestione esse necesse est: nam si ignota notis probantur, argumentum vero rem dubiam probat, necesse est quod ad fidem quaestionis affertur, ipsa sit notius quaestione. Argumentorum vero omnium alia sunt probabilia et necessaria, alia probabilia et non necessaria, alia sunt necessaria, sed non probabilia, alia nec probabilia nec necessaria. Probabile vero est quod videtur vel omnibus, vel pluribus, vel sapientibus, et his vel omnibus, vel pluribus, vel maxime notis atque praecipuis, vel quod unicuique [1180D] artifici secundum propriam facultatem, ut de medicina medico, gubernatori de navibus gubernandis, id praeterea quod videtur ei cum quo sermo conseritur, vel ipsi qui iudicat, in quo nihil attinet verum falsumve sit argumentum, si tantum verisimilitudinem teneat. Necessarium vero est quod ut dicitur, ita est, atque aliter esse non potest; probabile quidem ac necessarium est, ut hoc, si quid cuilibet rei sit additum, totum maius efficitur. Neque enim quisquam ab hac propositione dissentiet, et ita sese habere necesse est. Probabilia vero ac non necessaria sunt, quibus facile mens auditoris acquiescit, sed veritatis non tenent firmitatem, ut hoc: si mater est, diligit filium. Necessaria vero ac non [1181A] probabilia sunt quae ita ut dicuntur sese habere necesse est, sed his facile non consentit auditor, ut est hoc, obiectu lunaris corporis solis evenire defectum. Neque 31

necessaria vero neque probabilia sunt quae neque in opinione hominum neque in veritate consistunt, ut hoc, habere Diogenem cornua; quoniam unusquisque habeat quod nunquam perdiderit. Quae quidem nec argumenta dici possunt, argumenta enim dubiae rei faciunt fidem. Ex his autem nulla fides est quae in opinione hominum neque in veritate sunt constituta. Dici tamen potest nec illa quidem esse argumenta quae cum sint necessaria, minime tamen audientibus approbantur. Nam si rei dubiae sit fides, cogendus est animus auditoris per ea quibus ipse acquiescit, ut conclusioni quoque quam nondum [1181B] probat possit accedere. Quod si quae tantum necessaria sunt ac non probabilia, non probat ille qui iudicat, necesse est ut ne illud quidem probet quod ex huiusmodi ratione conficitur. Itaque evenit ex huiusmodi ratione, quae tantum necessaria sunt ac non probabilia, non esse argumenta. Sed non est ita, atque haec interpretatio non recte probabilitatis intelligentiam tenet. Ea sunt enim probabilia, quibus sponte atque ultro consensus adiungitur, scilicet ut mox ac audita sunt approbentur. Quae vero necessaria sunt ac non probabilia, aliis probabilibus ac necessariis argumentis antea demonstrantur, cognitaque et credita ad alterius rei de qua dubitatur fidem trahuntur, ut sunt speculationes, id est theoremata quae in geometria considerantur. Nam quae illic proponuntur [1181C] talia non sunt, ut his sponte animus discentis accedat, sed quoniam demonstrantur aliis argumentis, illa quoque scita et cognita, ad aliarum speculationum fidem ducuntur. Itaque quae probabilia per se non sunt, sed necessaria, his quidem auditoribus quibus nondum demonstrata sunt, ad aliud aliquid approbandum argumenta esse non possunt; his autem qui prioribus rationibus eorum quibus non acquiescebant, fidem ceperunt, possunt ea si quid ambigunt ad argumentum vocari. Sed quia quatuor facultatibus disserendi omne artificium continetur, dicendum est, quae quibus uti noverit argumentis, ut cui potissimum disciplinae locorum paretur ubertas evidenter appareat. Quatuor igitur facultatibus, earumque velut opificibus disserendi omnis ratio [1181D] subiecta est, id est dialectico, oratori, philosopho, sophistae. Quorum quidem dialecticus atque orator in communi argumentorum natura versatur. Uterque enim sive necessaria, sive minime, probabilia tamen argumenta sequitur. His igitur illae duae species argumenti famulantur, quae sunt probabile ac necessarium, [1182A] probabile ac non necessarium. Philosophus vero ac demonstrator de sola tantum veritate pertractat, atque sint probabilia sive non sint, nihil refert, dummodo sint necessaria. Hic quoque his duabus speciebus utitur argumenti, quae sunt probabile ac necessarium, necessarium ac non 32

probabile. Patet igitur in quo philosophus ab oratore ac dialectico in propria consideratione dissideat, in eo scilicet quod illis probabilitatem, huic veritatem constat esse propositam. Quarta vero species argumenti, quam neque argumentum quidem recte dici supra docuimus, sophisticis solet esse attributa. Topicorum intentio est verisimilium argumentorum copiam demonstrare. Designatis enim locis ex quibus probabilia argumenta ducuntur, abundans et copiosa [1182B] necesse est fiat materia disserendi. Sed quoniam (ut supra dictum est) probabilium argumentorum alia sunt necessaria, alia non necessaria, cum loci probabilium argumentorum ducuntur, evenit ut necessariorum quoque doceantur. Quo fit ut oratoribus quidem ac dialecticis haec principaliter facultas paretur, secundo vero loco philosophis. Nam in quo probabilia quidem omnia conquiruntur, dialectici atque oratores iuvantur; in quibus vero probabilia ac necessaria docentur, philosophiae demonstrationi ministratur ubertas. Non modo igitur dialecticus atque orator, verum etiam demonstrator ac verae argumentationis effector habet quod ex positis locis possit assumere, cum intra argumentorum probabilium locos, necessariorum quoque principia traditio [1182C] ista contineat. Illa vero argumenta quae necessaria quidem sunt, sed non probabilia, atque illud ultimum genus, scilicet nec probabile nec necessarium, a propositi operis consideratione seiunctum est, nisi quod interdum quidam sophistici loci exercendi gratia lectoris adhibentur. Quocirca topicorum pariter utilitas intentioque patefacta est. His enim et dicendi facultas et investigatio veritatis augetur. Nam quod dialecticos atque oratores locorum iuvat agnitio, orationi per inventionem copiam praestat; quod vero necessariorum doctrinam locorum philosophis tradit, viam quodammodo veritatis illustrat. Quo magis pervestiganda est rimandaque ulterius disciplina, eaque cum agnitione percepta sit, usu atque exercitatione firmanda. Magnum enim aliquid locorum [1182D] consideratio pollicetur, scilicet inveniendi vias. Quod quidem hi qui sunt huius rationis expertes soli prorsus deputant ingenio, neque intelligunt quantum hac consideratione quaeratur quae in artem redigit vim et potestatem naturae. Sed de his hactenus. Nunc de reliquis explicemus

33

Liber secundus [1181][1181D] Omnia quidem quae superioris serie voluminis expedita sunt, minus quibusdam forsitan eruditis supervacanea quodammodo et quasi dependentia videbuntur. Nam cum de differentiis topicis librorum [1182D] titulum legerint, omissis doctrinae gradibus statim finem operis attendunt. Mihi autem necessarium videtur quod, nisi sit praecognitum, ad ulteriora discentis animus pervenire non possit, hi quoque qui [1183A] nunc omnem primi voluminis disputationem superfluam putant, si cuncta perlegant, contextionemque operis mente ac ratione collustrent, desinent profecto iudicare superfluum, quod necessario viderint in parte operis collocatum. Atque haec hactenus. Sed quoniam de his quae antea posuimus, id est de propositione, quaestione, conclusione, argumento sufficienter dictum est, nunc de argumentatione tractemus. Argumentatio est per orationem argumenti explicatio. Huius autem species duae sunt, una quae syllogismus, altera quae vocatur inductio. Syllogismus est oratio in qua quibusdam positis et concessis, aliud quiddam per ea ipsa quae concessa sunt, evenire necesse est, quam sint ipsa quae concessa sunt. Huius diffinitionis rationem secundus quidem [1183B] liber eorum quibus institutionem in Categoricos scripsimus Syllogismos plene continet. Sed propter intellectus facilitatem idem breviter aperiemus exemplo. Sit enim syllogismus hic: omnis homo animal est, omne animal substantia est, omnis igitur homo substantia est. Totum igitur hoc oratio est, in qua positis quibusdam et concessis, id est duabus propositionibus quae sunt, omnis homo animal est, et omne animal substantia est, per ea ipsa quae concessa sunt, efficitur aliud aliquod, id scilicet quod est conclusio, omnis igitur homo substantia est. Per propositiones enim quae concessae sunt, sequentia necessario conclusionis infertur. Sunt autem propositiones hae: omnis homo animal est, et omne animal substantia est, atque ex his efficitur aliud quiddam [1183C] quam sunt ipsa quae concessa sunt. Concluditur enim: igitur omnis homo substantia est, quod longe diversum est, et ab ea propositione quae dicit: omnis homo animal est, et ab ea quae proponit, omne animal esse substantiam. Syllogismorum vero alii praedicativi sunt, qui categorici vocantur, alii conditionales, quos hypotheticos dicimus. Et praedicativi quidem sunt, qui ex omnibus praedicativis propositionibus connectuntur, ut is quem exempli gratia superius annotavi, omnibus enim praedicativis propositionibus texitur. Hypothetici vero sunt, quorum propositiones 34

conditione nectuntur, ut hic: si dies est, lux est; est autem dies, lux igitur est; propositio enim prima conditionem tenet hanc, quoniam ita demum lux est, si dies est. Atque ideo syllogismus hic hypotheticus, [1183D] id est, conditionalis vocatur. Inductio vero est oratio per quam fit a particularibus ad universalia progressio, hoc modo: Si in regendis navibus non sorte, sed arte, eligitur gubernator; si inregendis equis auriga non sortis eventu, sed artis commendatione assumitur; si in administranda republica non sors principem facit, sed peritia moderandi, similiaque in pluribus conquiruntur, quibus infertur, et in omni quoque re quam quisque regi atque administrari graviter volet, non sorte accommodat, sed arte rectorem. Vides igitur quomodo per singulas res currat oratio, ut ad universale perveniat. Nam cum non sorte regi, sed arte, navim, currum et rempublicam collegisset, quasi in caeteris quoque ita sese res habeat, quod [1184A] universale erat concludit hoc modo, in omnibus quoque rebus, non sorte ductum, sed arte principem debere praeponi. Saepe autem multorum collecta particularitas aliud quiddam particulare demonstrat, ut si quis sic dicat: Si neque navibus, neque curribus, neque agris sorte praeponuntur rectores, ne rebus quidem publicis rectores sorte ducendi sunt. Quod argumentationis genus maxime solet esse probabile, etsi non acquam syllogismo habeat firmitatem. Syllogismus namque ab universalibus in particularia decurrit, estque in eo, si veris propositionibus contexatur, firma atque incommutabilis veritas. At inductio quidem habet probabilitatem, sed interdum veritate deficit, ut in hac: Qui scit canere cantor est, et qui luctari luctator est, quique aedificare [1184B] aedificator est. Quibus multis simili ratione collectis inferri potest, qui scit igitur malum malus est, quod non procedit. Mali quippe notitia deesse bono non potest, virtus enim sese diligit et aspernatur contraria, nec vitare vitium nisi cognitum queat. His igitur duobus velut principiis et generibus argumentandi, duo quidem alii deprehenduntur argumentationis modi, unus quidem syllogismo, alter vero inductioni suppositus; in quibus quidem promptum sit considerare quod ille quidem a syllogismo, ille vero ab inductione ducat exordium, non tamen aut hic syllogismum, aut ille impleat inductionem. Hi autem sunt enthymema atque exemplum. Enthymema quippe est imperfectus syllogismus, id est oratio in qua non omnibus antea propositionibus constitutis [1184C] infertur festinata conclusio, ut si quis ita dicat: homo animal est, substantia igitur est. Praetermisit enim alteram propositionem qua proponitur, omne animal est substantia. Ergo quoniam enthymema ab universalibus ad particularia probanda contendit quasi simile syllogismo est; 35

quod vero non omnibus quae conveniunt syllogismo utitur propositionibus, a syllogismi ratione discedit, atque ideo imperfectus vocatus est syllogismus. Exemplum quoque inductioni simili ratione copulatur et ab ea dissidet. Est enim exemplum quod per particulare propositum, particulare quoddam contendit ostendere hoc modo: Oportet a Tullio consule necari Catilinam, cum a Scipione Gracchus fuerit interemptus. Approbatum est enim Catilinam a Cicerone debere perimi, quod a Scipione [1184D] Gracchus fuerit occisus. Quae utraque particularia esse ac non universalia singularium designat interpositio personarum. Quoniam igitur ex parte pars approbatur, quasi inductionis similitudinem tenet id quod exemplum vocamus. Quod vero non plures quibus id efficiat, colligit partes, ab inductione discedit. Ita igitur duae sunt argumentandi species principales, una quae dicitur syllogismus, altera quae vocatur inductio. Sub his autem velut ex his manantia enthymema atque exemplum. Quae quidem omnia ex syllogismo ducuntur, et ex syllogismo vires accipiunt; sive enim sit enthymema, sive inductio, sive exemplum, ex syllogismo vires quam maxime fidem capit, quod in Prioribus Resolutoriis, quae ab Aristotele [1185A] transtulimus, demonstratum est. Quocirca satis est de syllogismo disserere, quasi principali et caeteras argumentationis species continente. Restat nunc quid sit locus aperire. Locus namque est (ut M. Tullio placet) sedes argumenti. Cuius diffinitionis quae sit vis, paucis absolvam. Argumenti enim sedes partim propositio maxima intelligi potest, partim maximae propositionis differentia. Nam cum sint aliae propositiones quae cum per se notae sint, tum nihil ulterius habeant quo demonstrentur, atque hae maximae et principales vocentur, sintque aliae quarum fidem primae ac maximae suppleant propositiones, necesse est ut omnium quae dubitantur, illae antiquissimam teneant probationem, quae ita aliis facere fidem possunt, ut ipsis nihil notius queat inveniri. [1185B] Nam si argumentum est quod rei dubiae facit fidem, idque notius ac probabilius esse oportet quam illud est quod probatur, necesse est ut argumentis omnibus illa maxima fidem tribuant, quae ita per se nota sunt, ut aliena probatione non egeant. Sed huiusmodi propositio aliquoties quidem intra ambitum argumenti continetur, aliquoties vero extra posita argumenti vires supplet ac perficit. Exemplum quidem est eius argumenti, quod maximam propositionem tenet huiusmodi. Sit enim quaestio an melius sit regnum consulatu, ita igitur dicemus: Regnum diuturnius est quam consulatus, cum utrumque sit bonum; at vero quod diuturnius est bonum eo quod est parvi temporis melius est; regnum igitur melius est quam consulatus. 36

Huic igitur argumentationi [1185C] maxima propositio, id est locus insertus est, illa scilicet, diuturniora bona sunt melioris meriti quam ea quae parvi sunt temporis. Hoc enim ita notum est, ut extrinsecus probatione non egeat, et ipsum aliis possit esse probatio. Atque ideo haec propositio totam continet probationem, et cum inde nascitur argumentum, recte locus, id est argumenti sedes vocatur. Ut vero extra posita propositio maxima vires afferat argumento, tale sit exemplum. Sit propositum demonstrare quoniam invidus sapiens non est. Invidus est qui alienis affligitur bonis; sapiens autem bonis non affligitur alienis; invidus igitur sapiens non est. In hac igitur argumentatione propositio quidem maxima non videtur inclusa, sed argumentationi vires ipsa maxima [1185D] subministrat. Est enim huic syllogismo fides ex ea propositione per quam cognoscimus, quorum diversa est diffinitio, ipsa quoque diversa esse. Est autem in diffinitione invidi, alienis bonis tabescere, quod quoniam non venit in sapientem, idcirco sapiens ab invido seiungitur. Est igitur uno quidem modo locus (ut dictum est) maxima et universalis, et principalis, et indemonstrabilis, atque per se nota propositio, quae in argumentationibus, vel inter ipsas propositiones, vel extrinsecus posita, vim tamen argumentis et propositionibus subministrat. Ideo et universales et maximae propositiones loci sunt dictae, quoniam ipsae sunt quae continent caeteras propositiones, et per eas fit consequens et rata [1186A] conclusio. Ac sicut locus in se corporis continet quantitatem, ita hae propositiones quae sunt maximae, intra se omnem vim posteriorum atque ipsius conclusionis consequentiam tenent, et uno quidem modo locus, id est argumenti sedes dicitur maxima, principalisque propositio fidem caeteris subministrans. Alio vero modo loci vocantur maximarum differentiae propositionum, quae scilicet ab his ducuntur terminis qui in quaestione sunt constituti, de quibus deinceps disserendum est. Cum enim sint plurimae propositiones quae maximae vocantur, haeque sint inter se dissimiles, quibuscumque differentiis inter se discrepant, eas omnes locos vocamus. Nam si ipsae propositiones maximae argumentorum loci sunt, et differentias earum argumentorum locos esse [1186B] necesse est. Nam uniuscuiusque substantia ex propriis differentiis constat, ut hominis ex rationalitate, quae eius est differentia. Et hi loci qui sunt differentiae propositionum, ipsis propositionibus universaliores existunt, velut universalior est rationalitas homine. Atque ideo pauciores esse deprehenduntur hi loci qui in differentiis positi sunt, quam propositiones ipsae quarum sunt differentiae. Omnia enim quae universaliora sunt, pauciora semper esse contingit. Et ideo facile sub scientiam cadere 37

possunt, quorum tam multus numerus non est, ut cito a memoria discentis elabantur. Quae vero sunt hae differentiae melius divisione producuntur. In praedicativis autem quaestionibus unus quidem subiectus terminus dicitur, alius praedicatus. [1186C] Nil quippe in praedicativis quaestionibus aliud quaeritur nisi an subiecto praedicatus inhaereat. Quod si inesse constiterit, quaeritur itane insit, ut genus, aut accidens, aut ut proprium, aut ut diffinitio. Nam si ostenditur non inesse, de quaestione nihil relinquitur. Nam quod non inest, omnino nec ut accidens, nec ut diffinitio, nec ut genus, nec ut proprium inesse potest. Quod si inesse constiterit, restat quaestio, quisnam modus sit de quatuor inhaerendi. Solum vero inesse ad accidens maxime pertinet, nam cum neque ut genus, neque ut diffinitio, neque ut proprium inest, sed inest tamen, ut accidens inesse necesse est. Quae cum ita sint, eorum locorum quos in maximarum propositionum differentia constituimus facienda divisio est. Per singula [1186D] vero quaeque currentibus manifestius apparebit exemplo, quod maximae propositiones a suis differentiis distent. Etenim quaestiones, argumenta, propositiones maximas ac principales, locos, earumque differentias, per unumquodque dabimus exemplum. Omnes igitur loci, id est maximarum differentiae propositionum, aut ab his ducantur necesse est terminis qui in quaestione sunt positi, praedicato scilicet atque subiecto, aut extrinsecus assumantur, aut horum medii qui inter utrosque versantur. Eorum vero locorum qui ab his ducuntur terminis de quibus in quaestione dubitatur, duplex est modus: unus quidem ab eorum substantia, alter vero ab his quae substantiam eorum consequuntur. [1187A] Hi vero qui a substantia sunt, in sola diffinitione consistunt. Diffinitio enim substantiam monstrat, et substantiae integra demonstratio diffinitio est. Sed id quod dicimus patefaciamus exemplis, ut omnis quaestionum, vel argumentationum, vel locorum ratio colliquescat. Age enim quaeratur an arbores animalia sint, fiatque huiusmodi syllogismus: animal est substantia animata sensibilis; arbor vero substantia animata sensibilis non est; arbor igitur animal non est. Haec de genere quaestio est, utrum enim arbores sub animalium genere ponendae sint quaeritur. Locus qui in universali propositione consistit, hic est cui generis diffinitio non convenit; id eius cuius ea diffinitio est, species non est. Loci superior differentia, qui locus nihilominus nuncupatur a diffinitione. [1187B] Vides igitur ut tota dubitatio quaestionis syllogismi argumentatione tractata sit per convenientes et congruas propositiones, quae vim suam ex prima et maxima propositione custodiunt, ex ea scilicet quae negat esse speciem, cui non convenit generis diffinitio, atque 38

ipsa universalis propositio a substantia tracta est unius eorum termini qui in quaestione locati sunt, ut animalis, id est, ab eius diffinitione quae est substantia animata sensibilis. Ita igitur in caeteris quaestionibus strictim ac breviter locorum differentiis commemoratis, oportet uniuscuiusque proprietatem vigilantis animi alacritate percipere. Huius autem loci qui a substantia ducitur duplex est modus: partim namque a diffinitione, partim a descriptione argumenta ducuntur. Differt [1187C] autem diffinitio a descriptione, quod diffinitio genus ac differentias sumit, descriptio subiecti intelligentiam claudit, quibusdam vel accidentibus efficientibus unam proprietatem, vel substantialibus differentiis praeter conveniens genus aggregatis. Sed hae diffinitiones quae ab accidentibus fiunt, tametsi videntur nullo modo substantiam demonstrare, tamen quoniam saepe verae diffinitionis vice ponuntur, quae substantiam demonstrant, illae etiam probationes quae a descriptione sumuntur, a substantiae loco videntur assumi; huius vero tale sit exemplum. Quaeratur enim an albedo substantia sit, hic quaeritur an albedo substantiae velut generi supponatur. Dicimus igitur: substantia est quae omnibus accidentibus possit esse subiectum; albedo autem [1187D] nullis accidentibus subiacet; albedo igitur substantia non est. Locus, id est, maxima propositio eadem quae superius. Cuius enim diffinitio vel descriptio ei quod dicitur species esse non convenit, id eius quod species esse perhibetur genus non est. Descriptio vero substantiae albedini non convenit, albedo igitur substantia non est. Loci differentia superior a descriptione, quam dudum locavimus in ratione substantiae. Sunt etiam diffinitiones quae non a rei substantia, sed a nominis significatione ducuntur, atque ita rei de qua quaeritur applicantur: ut si quaeratur utrum philosophiae studendum sit, erit argumentatio talis: Philosophia amor sapientiae est, huic studendum nemo dubitat studendum igitur est philosophiae; hic [1188A] enim non diffinitio rei, sed nominis interpretatio argumentum dedit, quo Tullius etiam in Hortensio in eiusdem philosophiae usus est defensione, et vocatur graece quidem latine autem nominis interpretatio. Ac de his quidem argumentis quae ex substantia terminorum in quaestione positorum assumuntur, claris (ut arbitror) patefecimus exemplis. Nunc de his dicendum est qui terminorum substantiam consequuntur. Horum multifaria est diversio, plura sunt enim quae substantiis singulis adhaerescunt. Ab his igitur quae cuiuslibet substantiam comitantur argumenta duci solent, aut ex toto, aut ex partibus, aut ex causis vel efficientibus, vel materia, vel naturali forma, vel fine, et est efficiens quaedam causa quae movet atque 39

operatur, ut aliquid explicetur. Materia [1188B] vero ex qua fit aliquid, vel in qua fit. Finis propter quod fit. Sunt etiam inter eos locos qui ex his sumuntur quae substantiam consequuntur, aut ab effectibus, aut a corruptionibus, aut ab usibus, aut praeter hos omnes a communiter accidentibus. Quae cum ita sint, eum prius locum qui a toto fit inspiciamus. Totum duobus modis dici solet, aut ut genus, aut ut id quod integrum ex pluribus partibus constat. Et illud quidem quod ut genus totum est, hoc modo saepe quaestionibus argumenta sappeditat, ut si sit quaestio an iustitia utilis sit, fit syllogismus: omnis virtus utilis est, iustitia virtus est, iustitia igitur utilis est. Hic est quaestio de accidenti, id est an accidat iustitiae utilitas. Locus est is qui in maxima propositione consistit: quae generi adsunt [1188C] speciei adsunt. Huius superior locus est a toto, id est a genere, virtus scilicet, quae iustitiae genus est. Rursus sit quaestio an humanae res Providentia regantur, dicemus: si mundus Providentia regitur, homines autem partes mundi sunt, humanae igitur res Providentia reguntur. Quaestio de accidenti locus: quod toti convenit, id congruit et parti. Supremus locus a toto, id est ab integro quod partibus constat: id vero mundus est, qui hominibus totum est. A partibus etiam duobus modis argumenta nascuntur, aut enim a generis partibus quae sunt species, aut ab integri, id est totius quae partes tantum proprio vocabulo nuncupantur, et de his quidem partibus quae species sunt hoc modo sit quaestio, an virtus mentis bene constitutae sit habitus. Quaestio est de diffinitione, [1188D] id est an habitus mentis bene constitutae sit virtutis diffinitio. Faciemus itaque a speciebus argumentationem sic: Si iustitia, fortitudo, moderatio atque prudentia habitus mentis bene constitutae sunt, haec autem quatuor virtuti veluti generi subiiciuntur, virtus ergo bene constitutae mentis est habitus, maxima propositio. Quod enim singulis partibus inest, id toti inesse necesse est. Argumentum vero a partibus, id est a generis partibus, quae species nuncupantur: iustitia enim, fortitudo, modestia, et prudentia virtutis species sunt. Item ab his partibus quae integri partes esse dicuntur; sit quaestio an sit utilis medicina, haec in accidentis dubitatione constituta est dicemus: si depelli morbos salutemque [1189A] servari mederique vulneribus utile est, utilis medicina est; at depelli morbos, servari salutem, mederique vulneribus utile est, utilis igitur medicina est. Saepe autem et una quaelibet pars valet, ut argumentationis firmitas constet, hoc modo, ut si de aliquo dubitetur an sit liber factus; si eum vel censu, vel testamento, vel vindicta manumissum esse monstremus, liber factus ostensus est, atque hae partes erant dandae libertatis. Ut rursus si dubitetur an sit 40

domus, quod eminus prospicitur, dicemus quoniam non est: nam vel tectum, vel parietes, vel fundamenta ei desunt; ab una rursus parte factum est argumentum. Licet autem non solum in substantiis, verum etiam in modo, in temporibus, in quantitatibus, in loco, totum partesque respicere. Id enim [1189B] quod dicimus, semper in tempore totum est. Id quod dicimus, aliquando in tempore pars est. Rursus si simpliciter aliquid proponamus, in modo totum est; si cum adiectione, aliqua pars fit in modo. Item si omnia dicamus in quantitate, totum dicimus. Si aliquid a quantitate excerpsimus, quantitatis ponimus partem. Eodem modo et in loco quod ubique est, notum est quod alicubi, pars. Horum autem omnium haec communiter debentur exempla, a toto ad partem secundum tempus: si Deus semper est, et nunc est, a parte ad totum secundum modum; si anima aliquo modo movetur, et simpliciter movetur, movetur autem cum irascitur, universaliter igitur et simpliciter movetur. Rursum a toto ad partes in quantitate: si verus est Apollo in omnibus vates, [1189C] verum erit Pyrrhum Romanos superare. Rursus in loco: si Deus ubique est, et hic igitur est. Sequitur locus qui nuncupatur a causis. Sunt vero plures causae quae vel principium motus praestant atque efficiunt, vel specierum formas subiectae suscipiunt, vel propter eas aliquid fit, vel quae cuiuslibet forma est. Argumentum igitur ab efficiente causa, ut si quis iustitiam naturalem velit ostendere, dicat: congregatio hominum naturalis est, iustitia vero congregatio hominum fecit, iustitia igitur naturalis est. Quaestio de accidente, maxima propositio: quorum efficientes causae sunt naturales, ipsa quoque sunt nataralia. Locus ab efficientibus causis: quod enim uniuscuiusque causa est, id eam rem efficit cuius est causa. Rursus si quis Mauros arma non habere contendat, [1189D] dicet idcirco eos armis minime uti, quod his ferrum desit. Maxima propositio, ubi materia deest, et quod ex materia efficitur, desit. Locus a materia: utrumque vero, id est ab efficientibus atque materia, uno nomine a causa nuncupatur. Aeque enim id quod efficit, atque id quod operantis actum suscipit, eius rei quae efficitur causae sunt. Rursus a fine, sit propositum sic, an iustitia bona sit, fiat argumentatio talis: si beatum esse bonum est, et iustitia bona est, hic enim est iustitiae finis, ut si quis secundum iustitiam vivat, ad beatitudinem perducatur. Maxima propositio: cuius finis bonus est, ipsum quoque bonum est. Locus a fine: ab eo quoque quod cuiuslibet forma est, ita non potuisse volare Dedalum, quoniam [1190A] nullas naturali forma pennas habuisset. Maxima propositio: tantum quaeque posse quantum forma naturalis sua permisit. Locus a forma: ab effectibus vero et corruptionibus et usibus hoc 41

modo; nam si bona est domus, et constructio domus bona est, et e contrario, si bona est constructio domus, bona est domus. Rursus si destructio domus mala est, bona est domus, et si bona est domus, mala est destructio domus. Et si bonum equitare est, bonus est equus, et si bonus est equus, bonum est equitare. Est autem primum quidem exemplum a generationibus, quod idem ab effectibus vocari potest; secundum a corruptionibus; tertium ab usibus: omnium autem maxima propositio: cuius effectio bona est, ipsum quoque bonum est, et econverso; cuius corruptio [1190B] mala est, ipsum quoque bonum est, et econverso; et cuius usus bonus est, ipsum quoque bonum est, et e converso. A communiter accidentibus argumenta fiunt quoties ea sumuntur accidentia, quae relinquere subiectum vel non possunt vel non solent, ut si quis hoc modo dicat: Sapientem non poenitebit, poenitentia enim malum factum comitatur. Quod quia in sapiente non convenit, ne poenitentia quidem. Quaestio de accidente. Maxima propositio: Cui non inest aliquid ei, nec illud quod eius est consequens inesse potest; locus a communiter accidentibus. Expeditis igitur locis his qui ab ipsis terminis in quaestione positis assumuntur, nunc de his dicendum est qui, licet extrinsecus positi, argumenta tamen quaestionibus subministrant. Hi vero sunt vel ex rei [1190C] iudicio, vel ex similibus, vel a maiore, vel a minore, vel a proportione, vel ex oppositis, vel ex transumptione. Et ille quidem locus qui rei iudicium tenet, est huiusmodi: ut si dicamus id esse quod vel omnes iudicant vel plures. Et hi vel sapientes, vel secundum unamquamque artium penitus eruditi. Huius exemplum est, coelum esse volubile, quod ita sapientes atque astrologi doctissimi iudicaverunt. Quaestio de accidente. Maxima propositio: quod omnibus vel pluribus vel sapientibus hominibus videtur, ei contradici non oportere. Locus a rei iudicio. A similibus vero hoc modo: si dubitetur an hominis proprium sit bipedem esse, dicemus: similiter inest equo quadrupes, ut homini bipes; non est autem equo quadrupes proprium; non est igitur [1190D] homini bipes proprium. Quaestio de proprio. Maxima propositio: si quod similiter inest, non est proprium, nec id de quo quaeritur esse proprium potest. Locus a similibus. Hic vero in gemina dividitur, haec enim similitudo aut in qualitate consistit, aut in quantitate; sed in quantitate paritas, id est aequalitas nuncupatur, in qualitate similitudo. Rursus ab eo quod est magis: si quaeratur an sit animalis diffinitio, quod ex se moveri possit, dicemus sic: magis oportet animalis diffinitionem esse quod naturaliter vivat quam quod ex se moveri possit; non est autem haec diffinitio animalis quod naturaliter vivat; nec ea quidem igitur 42

quae minus videtur esse, quod ex se moveri possit, animalis diffinitio putanda [1191A] est. Quaestio de diffinitione. Maxima propositio: si id quod magis videtur inesse non inest, nec id quod minus videbitur inesse inerit. Locus ab eo quod magis est. A minoribus vero converso modo. Nam si est hominis diffinitio, animal gressibile bipes, cum id minus videatur esse diffinitio hominis, quam animal rationale mortale, sitque diffinitio hominis ea quae dicit alias gressibile bipes, erit diffinitio hominis animal rationale mortale. Quaestio de diffinitione. Maxima propositio: si id quod minus videtur inesse inest, id quod magis videbitur inesse, inerit. Multae autem sunt diversitates locorum ab eo quod est magis et minus argumenta ministrantium, quos in expositione Topicorum Aristotelis diligentius persecuti sumus. Item a proportione, ut si quaeratur an sorte [1191B] sint eligendi in civitatibus magistratus, dicamus minime. Quia ne in navibus quidem gubernator sorte praeficitur, est enim proportio. Nam ut sese gubernator habet ad navim, ita magistratus ad civitatem. Hic autem locus distat ab eo qui a similibus ducitur. Ibi enim una res unicuilibet alii comparatur. In proportione vero non est similitudo rerum, sed quaedam habitudinis comparatio. Quaestio de accidente. Maxima propositio: quod in unaquaque re evenit, id in eius proportionali evenire necesse est. Locus a proportione. Ex oppositis vero multiplex est locus. Quatuor enim sibimet opponuntur modis, aut enim ut contraria adverso sese loco constituta respiciunt, aut ut privatio et habitus, aut ut relatio, aut ut affirmatio et negatio. Quorum discretiones in eo libro [1191C] qui de Decem Praedicamentis scriptus est, commemoratae sunt, ab his hoc modo argumenta nascuntur. A contrariis, si quaeratur an sit virtutis proprium laudari, dicam minime, quia nec vitii quidem vituperari. Quaestio de proprio. Maxima propositio: contraria contrariis conveniunt. Locus ab oppositis, id est ex contrario. Rursus in quaestione sit positum, an proprium sit oculos habentium videre. Dicam non, eos namque qui vident, alios etiam caecos esse contingit. Nam in quibus est habitus, in eisdem etiam poterit esse privatio, et quod est proprium non potest a subiecto discedere. Et quoniam veniente caecitate visus abscedit, non esse proprium habentium oculos videre convincitur. Quaestio de proprio. Maxima propositio: ubi privatio abesse [1191D] potest, habitus proprium non est. Locus ab oppositis secundum habitum et privationem. Rursus sit in quaestione propositum, an patris sit proprium procreatorem esse. Dicam recte videri, quia filii est proprium procreatum esse: ut enim sese habet pater ad filium, ita procreator ad procreatum. Quaestio de proprio. Maxima propositio: oppositorum 43

ad se relatorum propria, et ipsa ad se referuntur. Locus a relativis oppositis. Item sit in quaestione propositum an sit animalis proprium moveri. Negetur, quia nec inanimati quidem est proprium non moveri. Quaestio de proprio. Maxima propositio: oppositorum opposita propria esse oportere. Locus ab oppositis secundum affirmationem et negationem. Moveri enim [1192A] et non moveri secundum affirmationem et negationem sibimet opponuntur. Ex transumptione hoc modo fit, cum ex his terminis in quibus quaestio constituta est, ad aliud quiddam notius dubitatio transfertur, et ex eius probatione ea quae in quaestione posita sunt confirmantur, ut Socrates cum quid posset in uno quoque iustitia quaereret, omnem tractatum ad reipublicae transtulit magnitudinem, atque ex eo quod illic efficeret, in singulis etiam valere confirmavit. Qui locus a toto forsitan esse videbitur. Sed quoniam non inhaeret his de quibus proponitur terminis, sed extra posita res hoc tantum quia notior videtur, assumitur, idcirco ex transumptione locus hic convenienti vocabulo nuncupatus est. Fit vero haec transumptio et in nomine quoties ab [1192B] obscuro vocabulo ad notius argumentatio transfertur, hoc modo, ut si quaeratur an philosophus invideat, sitque incognitum quid philosophi significet nomen. Dicemus ad vocabulum, transferentes notius non invidere, quia sapiens sit. Notius vero est sapientis vocabulum quam philosophi. Ac de his quidem locis qui extrinsecus assumuntur, liquide dictum est, nunc de mediis disputabitur. Medii autem loci sumuntur vel ex casu, vel ex coniugatis, vel ex divisione nascentes. Casus est alicuius nominis principalis inflexio in adverbium, ut a iustitia inflectitur iuste. Casus igitur est a iustitia id quod dicimus iuste. Coniugata vero dicuntur quae ab eodem diverso modo deducta fluxerunt, ut a iustitia iustum, iustus. Haec igitur inter se et cum ipsa iustitia coniugata dicuntur, [1192C] ex quibus omnibus in promptu sunt argumenta. Nam si id quod iuste est bonum est, et quod iustum est bonum est, et si qui iustus est bonus est, et iustitia bona est. Haec igitur secundum proprii nominis similitudinem consequuntur. Medii vero loci appellantur, quoniam si de iustitia quaeritur, et a casu vel a coniugatis argumenta ducuntur, neque ab ipsa substantia proprie neque coniuncte, neque ab iis quae sunt extrinsecus posita videntur trahi, sed ex ipsorum casibus, id est quadam ex ipsis levi mutatione deductis. Iure igitur hi loci medii inter eos qui ab ipsis et eos qui sunt extrinsecus collocantur. Restat locus a divisione qui tractatur hoc modo: Omnis divisio vel negatione fit, vel partitione. Negatione fit ut si quis ita pronuntiet: omne animal aut habet pedes [1192D] aut non habet. Partitione vero velut si quis dividat: omnis 44

homo aut est sanus, aut aeger. Fit autem universa divisio vel generis in species, vel totius in partes, vel vocis in proprias significationes, vel accidentis in subiecta, vel subiecti in accidentia, vel accidentis in accidentia. Quorum omnium rationes in eo libro diligentius explicui quem de divisione composui. Atque idcirco inde ad horum omnium cognitionem congrua petantur exempla. Fiunt autem argumentationes per divisionem, tum ea segregatione quae per negationem fit, tum ea quae per partitionem. Sed qui his divisionibus utuntur, aut directa ratiocinatione contendunt, aut in aliquod impossibile atque inconveniens ducunt, atque ita id quod [1193A] reliquerant, rursus assumunt. Quae facilius quisque cognoscet, si prioribus analyticis operam dederit. Horum tamen talia in praesens praestabunt exempla notitiam. Sit in quaestione propositum an ulla sit origo temporis. Quod qui negare volet, id nimirum ratiocinatione firmabit nullo modo esse ortum, idque directa ratiocinatione monstrabit hoc modo: Tempus aut originem habet, aut non. Sed quoniam mundus aeternus est (id enim paulisper argumenti gratia concedatur), mundus vero sine tempore esse non potuit, tempus quoque aeternum est. Sed quod aeternum est caret origine, tempus igitur originem non habet. At si per impossibilitatem idem desideretur ostendi, dicetur hoc modo: Tempus aut originem habet, aut non. Sed si tempus habet originem, [1193B] non fuit semper. Tempus autem habet originem, fuit igitur quando non fuit tempus. Sed fuisse temporis est significatio, fuit igitur tempus quando non fuit tempus, quod fieri non potest. Non est igitur ullum principium temporis. Posito namque ut ab ullo principium coeperit, inconveniens quoddam atque impossibile contingit, fuisse tempus quando non fuerit tempus. Reditur itaque ad alteram partem, quod origine careat. Sed haec, quae ex negatione divisio est, cum per ea quaelibet argumenta sumuntur, fieri nequit ut utrumque sit, quod affirmatione et negatione dividitur. Itaque sublato uno alterum manet, posito altero reliquum tollitur, vocaturque hic a divisione locus medius inter eos qui ab ipso duci solent, atque eos qui extrinsecus assumuntur. Cum [1193C] enim quaeratur an ulla sit origo temporis, sumitur quidem esse originem, et ex ea per propriam consequentiam de re ipsa quae quaeritur fit impossibilitatis et mendacii syllogismus. Quo concluso reditur ad prius quod verum esse necesse est. Siquidem id quod ei oppositum est ad impossibile aliquod inconveniensque producitur. Itaque quoniam ex ipsa re, de qua quaeritur, fieri syllogismus solet, quasi ab ipsis locus est deductus, quoniam vero non in eo permanet, sed ad oppositum redit, quasi extrinsecus sumitur. Idcirco hic a divisione locus inter utrumque 45

medius collocatur. At vero qui ex partitione sumuntur duplici sunt modo: aliquoties enim quae dividuntur simul esse possunt, ut si vocem in significationes dividamus, omnes simul esse possunt, veluti cum dicimus amplector [1193D] aut actionem significat, aut passionem, utrumque simul significare potest. Aliquoties veluti negationis modo quae dividuntur simul esse non possunt, ut aut sanus est aut aeger. Fit autem ratiocinatio in priore quidem modo divisionis, tum quia omnibus adest quod quaeritur vel non adest, tum vero idcirco alicui adesse vel non adesse quod aliis adsit aut minime. Nec in his explicandis diutius laborabimus, si priores resolutorii vel Topica Aristotelis diligentis animum lectoris instruxerint. Nam si quaeratur utrum canis substantia sit, atque hanc divisionem faciat collocutor: Canis vel latrabilis animalis, vel marinae belluae, vel coelestis sideris nomen est, demonstretque per singula et canem latrabilem substantiam [1194A] esse, marinam quoque belluam et sidus substantiae posse supponi, monstravit canem esse substantiam. Atque hic quidem ex ipsis in quaestione propositis, videbitur argumenta traxisse. At in talibus syllogismis: aut sanus est, aut aeger; sed sanus est, non igitur est aeger; sed sanus non est, aeger igitur est. Vel ita, sed aeger est, sanus igitur non est; vel ita, sed aeger non est, sanus igitur est, ab his quae sunt extrinsecus sumptus est syllogismus, id est ab oppositis. Idcirco totus hic a divisione locus inter utrosque medius esse perhibetur, qui si in negatione sit constitutus, aliquo modo quidem ex ipsis sumitur aliquo modo vero ab exterioribus venit. Si vero a partitione ducantur argumenta, nunc quidem ab ipsis, nunc vero ab exterioribus copiam praestant. Et [1194B] Graeci quidem Themistii diligentissimi scriptoris ac lucidi, et omnia ad facilitatem intelligentiae revocantis talis locorum videtur esse partitio. Quae cum ita sint, breviter mihi locorum divisio commemoranda est, ut nihil praeter eam monstretur esse relictum, quod non intra eam probetur inclusum. De quo enim in qualibet quaestione dubitatur, id ita firmabitur argumentis, ut ea vel ex ipsis sumantur quae in quaestione sunt constituta, vel extrinsecus ducantur, vel quasi in confinio horum posita vestigentur. Ac praeter hanc quidem diffinitionem nihil extra inveniri potest. Sed si ab ipsis sumitur argumentum, aut ab ipsorum necesse est substantia sumatur, aut ab his quae eam consequuntur, aut ab iis quae inseparabiliter accidunt, vel his adhaerent, et ab eorum substantia [1194C] separari seiungique vel non possunt, vel non solent. Quaecunque vero ab eorum substantia ducuntur, ea aut in descriptione, aut in diffinitione sunt, et praeter haec a nominis interpretatione. Quae vero ea velut substantiam continentia consequuntur, 46

talia sunt, ut vel generis, vel differentiae, vel integri, vel specierum, vel partium loco circa ea quae inquiruntur assistant. Item vel causae, vel efficientes, vel materiae, vel formae, vel finis, vel effectus, vel corruptiones, vel usus, vel quantitates, vel tempus, vel modi. Quod vero proprie inseparabile vel adhaerens accidens nuncupatur, id in communiter accidentibus numerabitur. Et praeter haec quidem aliud quod cuique inesse possit inveniri non potest. Quibus ita positis inspiciamus nunc eos locos quos dudum extrinsecus [1194D] pronuntiabamus assumi. Ea enim quae extrinsecus assumuntur, non sunt ita separata atque disiuncta, ut non aliquo modo quasi e regione quadam ea quae quaeruntur aspiciant. Nam et similitudines et opposita ad ea sine dubio referuntur quibus similia vel opposita sunt, licet iure atque ordine videantur extrinsecus collocata. Sunt autem haec, similitudo, oppositio, maius, minus, rei iudicium. In similitudine enim tum rei similitudo, tum proportionis ratio continetur. Omnia enim similitudinem tenent. Opposita vero in contrariis, in privationibus, in relationibus, in negationibus constant. Comparatio vero maioris ad minus quaedam similium dissimilitudo est. Rerum enim per se similium discretio maius ac [1195A] minus facit. Quod enim omni qualitate omnique ratione disiunctum est, id nullo modo poterit comparari. Ex rei vero iudicio quae sunt argumenta quasi testimonium praebent et sunt inartificiales loci, atque omnino disiuncti, nec rem potius quam iudicium opinionemque sectantes. Transsumptionis vero locus nunc quidem in aequalitate, nunc vero in maioris minorisve comparatione consistit. Aut enim ad id quod est simile, aut ad id quod est maius aut minus, fit argumentorum rationumque transsumptio. Hi vero loci quos mistos esse praediximus, aut ex casibus, aut ex coniugatis, aut ex divisione nascuntur. In quibus omnibus consequentia et repugnantia custoditur. Sed ea quidem quae ex diffinitione, vel genere, vel differentia, vel causis argumenta ducuntur, demonstrativis [1195B] maxime syllogismis vires atque ordinem subministrant, reliqua verisimilibus ac dialecticis. Atque hi loci qui maxime in eorum substantia sunt de quibus in [1196A] quaestione dubitatur, ad praedicativos ac simplices, reliqui vero ad hypotheticos et conditionales respiciunt syllogismos. Expeditis igitur locis et diligenter tam diffinitione quam exemplorum luce patefactis, dicendum videtur quomodo hi loci maximarum sint differentiae propositionum idque brevi, neque enim longa disputatione res eget. Omnes enim maximae propositiones vel diffinitionem continent, vel descriptionem, vel nominis interpretationem, vel totum, vel partes, vel genus, vel species, vel caetera quibus differunt inter se maximae propositiones. 47

Nam in eo quod sunt maximae non differunt, sed in eo quod haec a diffinitione quidem, illa vero a genere, aliae veniunt ab aliis locis, et his iure differre, hique earum differentiae dicuntur. Sed quoniam divisio Themistii [1196B] patefacta est, nunc ad M. Tullii divisionem transeamus.

48

Elegimos el libro tercero completo porque en l se encuentran los tpicos, lugares o argumentos que se encuentran tanto en la dialctica como en la retrica. Tambin, aparecen a lo largo de todo el libro y en unas listas al final, los tpicos segn Temistio en comparacin con la doctrina y denominacin de Cicern (Tuliana). Las fuentes ciceronianas evidentes son De partitione oratoria, De inventione, Topica y, para ejemplificar, algunos discursos como la Primera Catilinaria.

49

Liber tertius [1195][1195B] Quod locorum differentias multipliciter varieque tractamus, nihil mirum diligentibus ingeniis videri debet, cum manifestum sit, unamquamque rem multis saepe differentiis, atque in varias divisionis figuras posse partiri. Nam quia singulas res non una, sed plures saepe differentiae comprehendunt, necesse est, ut secundum differentiarum varietatem fiat diversitas etiam divisionum, ut et numeri nunc eas colligimus differentias, quod alii pares, alii impares, nunc [1195C] vero quod alii primi atque incompositi, alii secundi atque compositi. Triangulorum etiam multis modis fieri partitionem geometricae disciplinae tenor ostendit. Id tamen in omnibus pervidendum est, ut nihil extra in qualibet divisionis forma relinquatur, nihil ultra superfluum ac praeterquam necesse est, aggregetur; quare quid mirum videri debet, si cum antea secundum Themistium locorum differentias dederimus, nunc diversas secundum M. Tullium depromamus? Cuius proposita breviter partitione, atque exemplis convenientibus expedita, tum demum quo differat, vel quo congruat superius digestae divisioni, quo etiam altera claudat alteram commemorabo. Nam cum M. Tullius omnem logicam facultatem, quam rationem diligentem disserendi dixit, duas habere [1195D] partes proposuerit, unam inveniendi, alteram judicandi; cumque locos diffinierit esse argumenti sedes a quibus scilicet argumenta promuntur, argumentum etiam rationem quae rei dubiae faciat fidem, divisionem locorum omnium hoc modo fecit. Ex his, inquit, locis, in quibus argumenta inclusa sunt, alii in ipso haerent de quo a