55
THE C THE C THE C THE C THE CONS ONS ONS ONS ONSTITUTION OF INDIA TITUTION OF INDIA TITUTION OF INDIA TITUTION OF INDIA TITUTION OF INDIA PREAMBLE PREAMBLE PREAMBLE PREAMBLE PREAMBLE WE THE PEOPLE OF INDIA, having solemnly resolved to constitute India into SOVERIEGN SOCIALIST SECU- LAR DEMOCRATIC REPUBLIC and to secure to all its citizens: JUSTICE, social, economic and political; LIBERTY of thought, expression,belief,faith and worship; EQUALITY of status and of opportunity; and to promote among them all FRATERNITY assuring the dignity of the individual and the unity and integrity of the NATION; IN OUR CONSTITUENT ASSEMBLY this twentysixth day of November, 1949, do hereby ADOPT, ENACT AND GIVE TO OURSELVES THIS CONSTITUTION.

THE CONSTITUTION OF INDIA PREAMBLE...THE CONSTITUTION OF INDIA PREAMBLE WE THE PEOPLE OF INDIA, having solemnly resolved to constitute India into SOVERIEGN SOCIALIST SECU-LAR DEMOCRATIC

  • Upload
    others

  • View
    6

  • Download
    1

Embed Size (px)

Citation preview

THE C THE C THE C THE C THE CONSONSONSONSONSTITUTION OF INDIATITUTION OF INDIATITUTION OF INDIATITUTION OF INDIATITUTION OF INDIA

PREAMBLE PREAMBLE PREAMBLE PREAMBLE PREAMBLE

WE THE PEOPLE OF INDIA, having solemnly resolvedto constitute India into SOVERIEGN SOCIALIST SECU-LAR DEMOCRATIC REPUBLIC and to secure to all itscitizens:

JUSTICE, social, economic and political;LIBERTY of thought, expression,belief,faith andworship;EQUALITY of status and of opportunity;and to promote among them allFRATERNITY assuring the dignity of the individualand the unity and integrity of the NATION;IN OUR CONSTITUENT ASSEMBLY thistwentysixth day of November, 1949, do herebyADOPT, ENACT AND GIVE TO OURSELVES THISCONSTITUTION.

Remain Blank

MOISERMOISERMOISERMOISERMOISERPOL-THUM

Halam Language Text Book for Class-III

SCERT DIRECTORATE OF SCHOOL EDUCATION

TRIPURA

Directorate of Kokborok & Other Minority LanguagesSchool Education Department

Agartala,Tripura

Text Book for Class III in Halam Language

© SCERT Department of School Education

First Print: , 2015

Text book Preparation -1. Thomas Halam2. Naidar Bhakta Malsum3. Rev. Ganga Bahadur Kaipeng

4. Debthang Halam

5. Jotham Halam

ANSUOKPU :-

Directorate of Kokborok & Other Minority LanguagesAgartala, Tripura

le

SCERT, Department of School Education

Printed at:

Tripura Sorkara School Education Department ruiril anga kum2006 ata Pol-I ( khat) ata Pol-VIII (ariat) tena primary le upperprimary-na lekhabu dora a sut, a sin le ansuakna lupuak dora chuSCERT kuta a siak zit u. Kum 2005 ata lekhabu dora hi kum tinasin zat, asap zat le athul zat a omten ansin zel keng.

Athei athiam ngai, mastor ngai, ramil anziak ngai le a sut le asin ngai ei pongna zara hiva lekhabu bari ei hong tung thei sikaamani kom raisan chong ka mantung. Hiva lekhabu ei sa zel theinarang mastor ngai le athei athiam ngai kom ata chongkurbut asa phamchunga pom inti.

Ei hek khitna, andit aruai iskul naipangte ngai kom hiva lekhabuhi anchu beia a riat una ana lei pompe uten nei pongna bari tungabetok inti.

Director State Council of Education & Research Training

Tripura Sorkar : Agartala

CHONGMARUOI

Remain Blank

ASUNG A OM NGAI(Contents)

Pek

1. Sap Mutep Rasei ……………..………....…………. 09

2. Ram mwnokung ling …………………....……...…... 13

3. Thiempu In-a pan........………………………….….. 16

4. Ashok …...............................………….….…...…… 19

5. Vivekananda naupang lai ……….....……..……….... 22

6. Na ram: Na lungkham……………….................……. 25

7. Bu thar nek ...............…………………………............ 28

8. Cham rwchang ngetna .........…………………….…… 32

9. Nam La …..................................................…………… 34

10. Tulsinmi ……………...........……………………… 36

11. Rasiamna………………………………………...... 39

12. Naupang zawmna ……………………………….... 42

13.Thingkung ngai le damna chong…………………… 45

14. Bu sukna Chong…………………………………... 47

15. Hianna Chong ………………………………......… 49

16. Rui abongte ngai .......................................................... 51

17. Grammar ......................................................................... 54

8

Remain Blank

9

A phutir Kolkata kase laiin Gin gawlan dunga Chengrakal ansiamna ngarul-pawthi seal kaden khatka lungkho Lampui kawla ar‘phun kimuta. Chong achailai tak, apa rang ar‘thang tak, ka pa! lampui kawla irang seal ir‘phun maw?Hama, ki ir‘thang a raet kale, anui renga ariltak, seal changmak, ar‘mingMilestone (thum). Kei kati tak, ka pa! Thum i tina maw irang rae thei ming.Anungte aril tak sap chong mile aching nung a lat, stone tina achang nunglung, thum tina achang, lampui ar‘thek tikhoka thum anphun sin, hana khatkakhatnika khatthumka adang khom ar‘sui hina thum khat sawm leikhatka, anraethei ta, hinate Kolkata mel (mile) sawmleikhatka tina chu khatkuaka ar‘thek.Hima aril kale, keima rang lungkho kawla kei asui tak.

Man ‘khatka ning khura khatkuaka’ ar`sui. Ka en kelreng abul mutepkhatka, azova khatkuaka mutep chunga kasaek renga kati, hankhom hima sapkhatka adang sap changmak. Hama zova katitak ,apae! Himazova lungkho aawm ,hina makmana sawmlei sirika hima ka den zai khatka mutep taeka eimuthei. Hama atitak atun khatnik taeka mutep eimuta, abula milestone (thum)anphun, eini hangatiang senamen enrang na nuam nung, nika nang var’mu kiti.Keima katitak chawma enrang adang nang khai mak, khatka mutep ata rengeimu. Ka pa!, atun lamse tetei, keima sap mutep ngei risin kiti.

Tinin vani ar’samta, abula thum (milestone) taeka kise renga mutep ngeika en hanchu risin rang kin ka phuttak kasalung sunga ra ngamna khatsawmkathum(milestone) kamu kale, ka pa rang kihet renga katipek,apae! Sap mutepkithei zova, kapa ati, zangan maw nithei kei ar’sin tak. A ti renga hama akuaka,ariat, asirik, hina khat thumka milestone anmu kale zai ar’thang tak, keimakhom, hima akuaka, hima ariatka, hina asirika, hima kaden karil. Kapa ar’bekta,keima himazaka mutep ngei karsin, achangmak nung akuaka zova ariatka,ariatka asirik, zai a awm , hinate arae ta, lem rangkin kuak, riat, sirika tikiti.

Iswar Chandra Bidhyasagar

BUNG-1

SSSSSAP MUTEP RASEIAP MUTEP RASEIAP MUTEP RASEIAP MUTEP RASEIAP MUTEP RASEI

10

Hamarang risin dan viat pher rang kin, hama keima aruk thum(milestone) kei ramu khai mak, hamazova ara ngakka thum amu kalekei ar’thang tak hima hajak mile maw tirata. Keikhom ka en reng karil, apae! Hima milestone hi ansui dan dik khai mak, hinate aruka te aawm rang, ara ngaka te achangta.

Hima chong arae kale, apa le achampui ngei paka anphamta, hamaani ngei anmai amu kale sadim kin arae theita. Birsingh a raepu kalikantachatarjee khom anbila a awm, hama kaner aman renga ‘adik, kapa adik’hima chong ril paka bawr kei apek. Kapa rang ahet renga ati, kapu,Pathian lekha nang ipek paka zai thaw raw. Nadam tirthei nung Miriamchangthei niti. An reng kinreng keima kei anrasin zova paka anzai aparta,anzai ipar kamu kale keikhom paka kazai a parta.

Asuimi: Iswar Chandra Bidhyasagar ar’zirni 26th September,1820 AD, ithi 29th July, 1891 AD. Ar’zirna mun Medinipur Dist,Birsingh a khua. Apa Thagur das benerjee, A nu Baghabati Debi. IswarChandra Bengali ata india ram sunga an raet chemmi aching. Khuatang dung ro leh ei khawmuala nupang ngei rinin theina rathuarnatianga Reng Ram mahan rai a zova Iswar Chandra achang. Eikhawmuala numei ranei dan nangtir rangkin Iswar Chandra alekhasuinakhom arae puisin.

Iswar Chandra luka giansa(intelligent) achang. Hama mising mivarleh mirasei rang kin ‘Bidhyasagar’aman. Aphuttir reng Fort WilliamCollege a ulian chem achang, hama zova Sanskrit College khom ulianachang. Hama zova bengaliram sungtiang iskula ani rasei rang kinaman. Hana achangta lawpthei leh nauriang-lungnat ngeiani aruan sin.Hama rangmi lawptheipa tinin riming ansak.hama atuna retep asiampu.Hama isui ngeiachangta, barnaparichawi,upa kramnika, budhai,akhanmanjuri, branti bilas achang. Bidhyasagar kiana ram dang ratuknuamak.

Ipore a suakna: Bidhyasagar isui ‘Bidhya charitra’ boi ata reteplak achang. Asunga chong: Iswar Chandra bidhyasagar lampui kawlathum (milestone) enin sap mutep athei. Bidhyasagar anin reng isui azangin kin maw mutep ar’sei hima iril achang.

RASEI RUANNA

11

Rae raw:Milestone – ThumNumber - Mutep

THAWRANG

1. Tuktirbal ngin rang anuaia rathangna sam raw: (Aman - 1)a. Milestone(thum) imaw?b. Asui mi imaw vani ar’sam?c. Birsingh a ar’seimi ar’ming tumaw?d. Birsingh a ar’seimi asuimi pa rang imaw aril?e. Asuimi azae boi ata maw hima retep ilak?

2. Tawi raukin samraw: (Aman – 3)a. Atuna retep ei pore kale Iswar Chandra Bidhyasagar again asatna

zangan maw ei rae?b. Atumaw Kolkata aphuttir asemi? Azae namaw chengrakal amu

na?c. ‘Hama seal changmak, ar’ming milestone (thum)’- seal kaden im

sin athaw? Milestone, azae namaw, irang maw anphun?d. ‘Adik, kapa adik’ hima chong atumaw ati mi? ati mi irang iti

maw?e. Ani ngei an pham kale kei khom ki phamta-ani ngei tina atungei

maw an pham? Atimi irang aman I pham maw?3. Seivat kin sam raw: (Aman – 5)

a. Lamse chungin kapa rang kar’thang,apae! Lampui kawla irangseal kaden an phun maw? Atu pa maw? Ar’ming imaw? Lampuikawla irang seal kaden an phun maw?

b. ‘Ki en pareng khatka mutep hanchu akuaka mutep chunga kakutkasaek reng kati.’ Atumaw , imaw atina azae namw akut asaek?Irinin maw atimi khatka leh kuaka mutep akut asaek?

c. Keima mutep rasei rang kin phut kiti- atimi atu maw? Hama azaemutep maw rasei rang kin aphut? Hama ha mutep ir’seia ril raw?

d. Hama keimi rang aruk ka milestone rang keira mu khai mak. Hina‘keima rang iti atumaw rang iti maw? Hina hama atu maw? Hamaatun irang maw aruka milestone rang ramu mak?

Rangamna – SungmunKapu – Sir

12

e. Kapu nangma ra Pathian lekha nang i pek sadim kin zai thaw raw, nadam nung Miriam chang thei niti, atimi atu maw? Kapu tumaw? Pathianatimi atu chong maw? Miriam chang thei niti atimi atu maw? Himachongei atimi imaw rilrang inuam?

4. Chongdan ata leh adang ata sam raw:a. Chong let suiraw:

A phutna –Bawr –Hamazova –Damhar –Serang –Kapu –

b. Ar’kar ata adik zen raw:i. Ka pa! Atun ……..… tetei sap mutep rasei kiti. (ar;to/lamse/

azuang)ii. Ka pa ati zangan maw…....……kei ar’sin tak. (nirae/nimu/nithei)iii. Hama ati atun khatnik taeka….........…..eimu theita. (science/

Bengali / mutep)iv. Hima ………........…ansui dan dik khai mak hinate aruka te a

awmrang. (milestone/lungkho/seal)v. Nadam nung ….........……..lachang thei niti. (alian/bir/Miriam)

Murle ching ranga. Iswar Chandra Bidhyasagar ar’zirni leh athi ni ching raw.b. Iswar Chandra Bidhyasagar khatka khuatang dung sin ithaw aril

raw. Iswar Chandra Bidhyasagar isui a khatka- nika ching raw.c. Iswar Chandra rang irang milawp theipa anti maw.

13

Ram chu zing kân mûk nika muk thumka â swi mwno chwkhawngkuinin tâlâi mwlâia â ling tâk ya. Er-in mawkawta sungninDigambari rwthwi mehel mehel blampâ pheng tung ennin chawngsumnin hamâ i mâw a chang tâk Ram? Ram a twng ennin a ti,‘mwnokung a awm nung a rinim lûk man ywi’. Digambari vwika zawka ning swnin a ti tâk, “tâlâi mwlâi kwn mwnokung, hingkwtâ changmak lem kâm chang mak vwika ngan la mu ming, kw sapâ’.

Chawng rângâi lonin Ram chu, tui bâwknin tâlâi mâlâi kwn tuibâwknin a mipawk ya, thing tak a ling tâk, Halâi Narayani tuikâwngkwn tui risilnin a hawng ta, hamâ nunga Digambari vâidi mwi ai kângkuvang a ning ai hai rwmwk, a nu rang a mu kale mwhetnin â ding a,‘En râw, Narayani, la en râw. Nw palorwngpâ kâm thâw dân la en râw.Tâlâi kwn mwnokung wi ling nung to a rinim awm yat, a ti:

Narayani a munui tâk ya. Hanung a nu ningsu a hawng lwm,hitwng Ram a thâw ai thamak, pheng a kwn munui zonin a rawkhawlta. Ningswnin Digambari mit ra-alnin a sanu twng en bwlam a ti tâk,‘Nwngma î ti mak che dw? Hanân mwnokung chang se? Narayani chumunui blamnin a ti tâk, ‘Hazikupui mâw na râmâw? Atika mâw?Hazikpui a kung â lwn thwi hamâ”.

A ruzung mâw â awm, gwr gwr tui wi bâwk nung dam yat chu?Hamâte thâituk ngan char yat. Nw makunga changse bai, hamâw zova amân ngan pai yat.

Sharatchandra Chattapadhyay

BUNG-2RAM MWNOKUNG LING

14

Dwbwra Nitya hawngnin a hawng ril tâk, kw nu pheng a rwsut ta,kw pi Sutu Babu thingtak a pai tâk. Narayani a pâwn manin a hawng ya,a châwng kân kwbwi a chang ta, thingkung awm khâ mak, “Ram thingtakling i mâw a chang tâk?” a ti. Digambari a mâi mikhunin, a kut chal lekhîknin chwsa a ti. Narayani a hawng en nung, hamâ ha pai reng changmak, khuknin swk a chang ta. Halâi chawng lonin senin pêna paininNarayani ina a swk ta.

Ram chu mânsâ chem sikul kwntâ hawngnin, thingkung en rangnina sê ta vwika zawk ngan a pêr ta. A lekhabu ngwi lwnin a mwhet ta ya,kw unu kw thingkung te? Narayani er-in kwntâ hawngnin a ti, “Himâtwng hawng râw nwng ril ket”. ‘Nâwm ming hawng na ning, kw thinghwng kwn maw?’ “Hi tung hâwng bai nwng ril ket”. Ram a hâwng kalea kut kwn mannin kâinin a pâwm ya, a lu kwn a kut khaknika le amâwtâwi ya, a ti. Sinzawmni kwn mâw mwnokung wi ling sin? Ramrang chawngdâi le a rwthang tâk, i mâw a thâw? Narayani munuinin ati tâk, “Sinzawmni kwn mwnokung wi ling nung inatâ sâmo ulwn chemâ thi sin wng ti”. Ram vwika zawk a mêl zingnin a ti ya, “Lêmchâwng”.Narayani munuinin a ti ya, chang mak lêmchâwng chang mak pawnchikâkwn a rwsui â awm ha.

Hakwn mâw pawnchikâ la en ket. Narayani a mulung sungarawkhawlnâ hâwinin a ril a, nwngma izât upatê mâw? Sinzawmni tepawnchikâ riming le rekhen rang khawm changmak. Nwngma itâ mâwen net? Hi châwng te Bhula khawm â hâwi. Hanung atak rang ko râw. Azikpui mwnokung rang a mw-awl tinin Narayani chu Bhula kwn â sêpui ta. Zak lonin a nu kuvangnin a unu rang a ringa mâwkâwinin achâng kwn â bwi ya, a ti, “Hamâ kwi khawm ki hâwi phâinin wi painung i chang mak, na unu?”

Narayani a châng kwn mibwinin a ti ya, “Âw thawmak” A mitrithikwng ni kâwn a zung ta.

THÂW LÂWM1. A tawitê kân ur pe râw. (1)

(a) Ram mwnokung ling retep hi i lekhabu kwntâ mâw lâk â chang?(â) Bhula atu mâw?

15

2. Â tawitê kân ur pe râw.(a) Digambâwri atu maw? Ram rang î mit le mâw a en?(â) Ram tâlâi mwlâi kwn i kung mâw nw ling? Itâ ni ling mâw?(aw) Narayani rang Ram imaw ati thwi?(âw) Ram awmdan munin Narayani a mâw a thâw tak?(b) Hi retep mawng tung Ram thingkung ha a mâw a chang tâk?(ch) Sikul kwntâ hawngnin Ram a mâw a thâw?

(d) Narayani Ram rang hakhanin maw a sung a midâi?3. Retep kwntâ rwthangnâ ngwi ur pe râw. (5)

(a) Hamâ i mâw a chang tâk Ram? A rwthangmi atu mâw? Hanân Ram a mâw a thâw? Ram itâ ai thâw mâw?

(â) Tâlâi mwlâi kwn mwnokung! Hi chawng â rilmi atu mâw? Atu rang enin mâw hi chawng a ril? Tawlai kwntâ mwnokung retep chet râw?

4. A rawnga mukawp raw. (1)

(a) Dwbwra ……………………...….. hawngnin a hawng ril tâk.

(â) Tâlâi kwn ……………….... wi ling nung to a rinim awm yat.

(aw) …………………………. kwn mâw mwnokung wi ling sin.

(âw) Hi châwng te ……………………….. khawm â hâwi.

(âw) Lêmchawng chang mak— Izât mâw lêmchawng chang mak?(b) A nu kuvangnin…. Atu mâw?

(aw) Tâlâi mâlâi kwntâ mwnokung wi pai nung rêsêl lâwm awmmak val ha?

16

Bibhuti Bhuswan Bandopadhai

Birip tha nin. Apu zinga tuola Brile ansil unga adai sikin nisa eisuok a lei awt. A nu ahonga a koi. Awpu in thoi to ro, a vien inchu inna(school) lekha in chu ase rang na nang. Na lekha le slet vachoi kati, inthoi to ro, namai va fie to ro, hipa nabila a tuongin inchu inna va thakvak roa hong ro. Inchu inna lekha inchu rangin aman riet ta amit amanmenga anurang a en, eiman don chu, naite achang nupa he don loi ngai,lai bung suopui ngaile in suol ngai, anni ngai ha inchu inna (school)anva thak zai. Hanchu hapa hantin in om cha chak ma, inrang mo inchuina (school) miva thak rang antia? A chom lok ani Sarbioya a hongaava ti sir, apu inthoi to ro, namai fie to ro, nangma rangin saipuor(muri) nasun pe lul kati atun, inchu ina (school) insung insung in vasaro, asing pa. Anu chong ha iem tho sa bak loi in - i a ti. Hanko anu tienganheia amelei ason doka a en, inthoi ranga chong ni mak.

Hanko apa ahonga inselet reng om khai mak ka, ase rang anangzei. Anu he dawn loi sikin amit rathi reng a suok rak. Anun asak zatasunna apek han ati pe, keima inna reng se noning na an thak kati.Kharak hong ning mo ! hava ti ngai mak, si ! han tikata aropa akut adarra thu thu atia ama chil. Lekha thei ro, asa zat in lekha na thei inke,nalienta chakiri nei tho rang. Ha tuk mo sum nei nei rang? ha pen inchikhai no tini. Awi thiempu (guru mashai) rang a re renga tipe no ro se.Inchuna inna (school) aman tunga hariharpa ha ati pe - nan inchu ahektakeima nava don rek kati. Awpu, insungin na maziek ro thiempu chongrangai ro, chang noro duo. Achom lok ani anuk anheia apa rang lampuitieng mukhai maka an mang pe zei. Tuipuipa ang den, a lu a zuk ngutaan sung meia a om. Hanti kata ei chi rerei sikin alu adoma a en lethiempu rang a lei mu-a neinun zuorna char ratu rang mo machi a varaa pek.

BUNG-3THIEMPU-IN A PAN

17

Ngai man thaw ro1. A tawm te in dik ro :- i) Awpu anu raming ingmo ? ii) Awpu apa raming ingmo ? iii) Awpu anu ha engmo asun lul in nape kati ei ti pe ? iv) “Lekha vathei ro” - tu lekha athei rang mo ei ti ? v) Tu mo, tu rangmo thiempu chong adon rangin ei ti ? vi) Lu khatta inruk inruk ingmo ei thaw ?

vii) Inchu inna ase han awpu anu ha ingmo atia ei masi ?

naipang ulien ngai Jamfer ra an insunga lekha hawta a angmo an pawrehanko hawta angmo an in dai. Anni rang a awt in nai pangte ha chapuiaan ngeia talbuo apet zet ta awm. Lu khat naite ulien abienga a pawtong, hava pa ha neinun zuorna chara engmo ei venga a mit en amanhoia a awm. Amatawna lunni sleta inle lek mo anma an e thaw. Lu khatta anzei inruk in a chong, dera kana pek, anuk lukhat pu ati, keimakathun gol, hankaw sleta ama ziek han maw han maw amitle thiemputieng a en. Awpu athei in sletta lekha ramil pa ngai a maziek-a a awm.

-------------------------

2. A tawm ral in dik ro :-

i) Tu ngaimo inchu inna an i tir ? hava rangin awpu engmo ei mandon ?

ii) “Hanchu angma hantin in awm cha chakma, engma tia inchuinna ase rang anang rek ? ”angma’ ei i tipu ha tumo ? tu ngaimoinchu inna an i tir zai a tia ei man don ?

iii) Hanchu inna ase hanha anu rang ingmo atia ei masi ?

iv) Harihar awpu rang inchu inna aman tunga ingmo eiti pe ?

v) ‘A nu chong don loi sikin amit rathi a suok rak’ anu chong donloi sikin amit rathi a suok rak tu rangmo an e ti ? in sik mo anuchong ei don nawk ?

18

3. Man tuok inna ril ro :-

i) “Hipa nabila a tuongin inchu inna va thak vak roa hongro ”

hawva fung/simkhuo a ta mo an e lak ? a suipu tu mo ? tu rangmotumo ei va thak ranga eiti ?

ii) “ Naite achang nupa he don lawi ngai, lai bung suopui ngaileinsuol ngai, anni ngai ha inchu inna anva thak zai”

“Inchu inna naite achang ha anse’ tu e man don maw ? ei man donpu adik mo ? awpu hawva tha han mo inchu inna eise ?

iii) “Awpu inthoi tawro, namai va fie tawro, nangma rangin saipuor(muri) nasun pe lul kati, atun”

tumo awpu rang hiva chong ati pe ? anu ha turangmo hanmo aserang ei tir ? saipuor nasun pe lul kati atipu tumo ?

iv) “Awi thiempu (gurumashai) rang a re renga tipe naw ro se ”

tumo tu rangmo hiva chong ei ril ? ‘awi’ turangmo ei ti ? thiempurang a re renga ti nawro se , inti na mo ?

v) “A maw tawnna lunnia slet-a inle lek maw an maziek ka ingmo ane thaw.”

‘amo tawna’ tu maw tawnna mo ? naipang lunni a slet-a ingmo an emaziek ? naipang lunni lekha inchu maw anni ?

viii) Ze tha raming an e chin pu, ha tha ramingpu ril ro ? Nikhatta zing chongpu, hava nin awpu ingmo ei thaw ?

vi) ‘Tui puipa’ hiva chong tumo aman don ? Inrangmo ei mandon ?

vii) ‘Tui puipa. angma alu azuk ngutta ansung zet.’

‘Tui puipa’ chong hi inrangmo ati rek ? Inrangmo alu azuknguta ansung rek ?

19

Kum BC 300 tatanga India rama nam alian tak khat reng a hongachang. Mauryan nam a ti una, a reng anlal khit u chu Chandragupta.India ram dora ei op zit ang keng. Tenchu ram khat dak mandok thei luia dona, hava ha Kalinga ram. Atun chu hava ram ha Orissa a ti u zei.Chandragupta athi sua a naipasal Bindusara reng a honga chang. Amaum kum 25 tang reng a changa rui a ril sua athi. A naipasal Ashok chureng a honga chang ret. Hiva hi BC 272 tang ninti. Reng ei hong changpoila tiang chu Ashok hi reng lungkham abui mi a nina, a mi ngaingalin adit u mak. Kum akua reng a chang suana Kalinga ram chu avaruna, ava mandok thei zeia, miring um lakh khat zotor ava that.

Tenchu Ashok chu a raisan thak thei maka, mi tam tak athi lealiam ei va mu han lungkham a mu sabak. Havan ata chu tute le anduilai nok rang khomak ansam. Buddho sakhua a zi zei a. Miring le rannungaduk anna le athat rang nuam pial lai mak. Ama um annuai sabaka ahun a manga, raliang ariat bak le anthuam a. Somotorai rong puananthum a rasila, kongkhit le a kong a khit. Achet anchina rang simphuaia choi zela, a sam anchepna rang chemte a vong. A ti nek ranga rannungei chul nokna rang ansakena a dona. Hava lim ha ei anliangna chu a ni.

BUNG-4

ASHOKASHOKASHOKASHOKASHOK

20

Buddho sakhua anchuna chu a zom sabak. Hiva sakhua anchuna chulungpeka a maziaka, mipui bila a puang chachak. Mi ngai chu miring lerannung chunga lungkham a nei rang a manchu. Rannung reng a thatnok rang chongpek a rasua. Ram tam taka kuitir a tir. Buddho le aruaisi ngai ruchar le a neinun marua ngai siakna rang in um a sin. Havain ngai chu Stupa ati u. Ashokin a mi ngai hi a mandon sa sabak. Lampuidailim rang lam sira thingkung a linga, miring le ranin ei nek rang tikhurum a huat. Hintin hin a ram sunga phukdai taka kum 40 sung rui a ril.Kum BC 232 han athi.

Ashok hi India rama reng ngai bila a raming anthang khit ninti.Ramual reng ngai bila ngal anthang khit ngai bila a ril una, asik chudikna le lungkhamna le rui ei ril sika keng. India ramin chu a mansangsabak. Sorkar andangna (seal) rang a lungphun khat Tolailir leAkoibaknei ramil chu a mang una, hava ha Ashoka Chakra a ti u. --------------------------

KALINGA ANDUINA BC-261

21

1. Anziak anzom ruo:Ngalin, ruaisi, rannung, chongpek, naipasal, khomak, thingkung,siakna, lungkhamna, anthang, ramin, andangna, lungphun,mansang, sabak, anliangna.

2. Anziak anzom nok ruo:Anlal khit, khat dak, tam tak, thak thei, tikhur um, lai nok.

3. Athuaia ankelna ngai masang ro.(a) Ashok a pa le a pu raming ril ro.(b) Ashok a nam raming hong zat mo?(c) Hova kuma mo reng ei chang?(d) Hotuk asot mo rui ei ril?(e) Hova kuma mo ei thi?(f) Ashokin andui ei mathanna asik ril ro.

4. Athuaia chongramal ngai omzia riat ro:Tenchu –Lungkham –Run –Chep –

Ansakena –Andangna –Anthang –

22

Nâupangtê kwntâ phut ngan, Naren mulung sunga chi awm mak,mi rang khawm chi mak — but peret khawm chi mak. Hâ khâw kwnluka Ramratan Basu wng ti â awm. A inreket kwn mwnokung lunpâkhatka â awm. A bul-wk kwn a mwchang lun khat-nik-thumka â awm.

BUNG-5

Himatâ ngan tâk paveng Ramratan Babu sunglonâ. Naupang ngwia zâw le zâw mak kwn wng hawng rawchawk tâ ai rawkhawl pêk, wngnachulnin wng kut wng phwi kuk rang ai chi halnin khawm wngna en ta,imaw-witinung i chang âwl mak. Nika te Ramratan Babu rwvak kwn ahawng ta. Chawng dâinin nâupang ngwi kwn ava ti, “Retep rwngainwng bwi? Hâ nâupang ngwi khawm retep te rângâi rang ten nâwmnani ngwi val” â pâw pêk. Hana kwn nâupang ngwi chu wng châknin,“Rângâi kwi, mwnokung rwbula. Mwno rwbula ngan Ramratan Babuchu nâupang ngwi le a sung ta. Retep tui taknin wngna ril tâk ya. Ai rilchu- mwnokung retep ngan â chang. Hi mwnokung lûk a sâwt ta. Atakkhawm nâupang a chang lâi mwnopâr thâwk a champui ngwi le wnghawng sin. Imâw-witinug nika hanân chichaiawm khatka munin, hâmuna adang hawng khâi sin mangwi. Nâupang ngwi,”Imâw nwng mu?”wng ti ya. “Hi i, Hangwi nwng hâwi nung chi nwng?: wngna ti pêk.“Vwika rang te ti ta râw bai” tinin nâupang ngwi wng ti pêk.

Khâw kwntâ nâupang ngwi hâ thingkung nâwia a khwlo wng lêngsin. Hana kwn wng ulun Naren khawm â sê vang. Hana kwntâ nâupangngwi pheng pârthâwk rangtâ wng hawng chang mak ya, a mwchangkwn rwtûlnin râwchâwm wngnai hwi pêk wng hawng to.

Shashibhashan Dasgupta VIVEKANANDA NAUPANG LAI

23

Retep hâwinin î rawchawk lo katâ zar zar in kwn wng sê ta. Ninik-thumka nâupang ngwi mwnokung rwbula wngna rwmu khâi mak.Paveng Ramratan Babu, “A dik ta kw lou a nang ta” a ti tâk. Nika chukhâw kwntâ nâupang ngwi khwlo kwn, Naren rang rawknin man khâimangwi. Rawk tinka rawknin sânzâ kwn nung, hâ mwnokunga sêk Narena mântâ mân a mwchang kwn rwtulnin â awm.

Wng mu ta nung, âla kwntâ nâupang ngwi wng rwthang tâk, “Azwi,Naren mâw? Âw, âw, a ti. “Hanân imâw nw thâw? “Rwtulnin ki awm”wngna ti pêk. Nâupang ngwi âla-wk kwn dingnin wng awm.

Naren râwchâwmnin, “Awi mâwl ngwi, pavengpâ riming hâwininthadim nwng chi ta na. Kwite hi nithumka sunga kwi mân ki hawng sin.Pavengpâ imâw ka thaw ya? Retep sw ngwi hâwinin nwng chi. Nwngmit le mu lotâ î khum maro nwngna ki ti” tinin a mawng ta.

THÂW LÂWM1. Â tawitak kân sui râw. (1)

(a) Naren nâupang lâi hakhanin mâw â awm?(â) Ramratan Babu nâupang ngwi rang imâw wngna ril?

(aw) Naren itâ mâw hâ chawng khum mak? (âw) “A dik ta kw lou a nang ta” — hâ lou imâw?

(b) “Hamâ ha chichai awm tak”-- atu tak mâw chichai â awm?

Ra mratan Babu a mit kilnikân micheknin a ti, “Hi thing mwchangakhatka pavengpâ â awm”. Naren a ti pêk, “A rimil hakhanin mâw âawm?” “Hamâ ha chichai awm tak, zânthima pâwn ngo rwkhumnin âlêng sin a, hanung hi mwnokung â lui khawka rang wng ning a misw”.

24

3. Retep kwntâ rwthangnâ ngwi sui râw. (5)

(a) A bul-wk kwn a mwchang lun khat-nik-thumka â awm… Akaretep kwntâ mâw? Â suimi atu mâw? I rwbul chawng mâw a ril?

(â) Hana kwn wng ulun Naren… Naren hi atu ngwi ulun mâw? Itâmâw ulun ti â chang?

(aw) Himatâ ngan tâk paveng Ramratan Babu sunglonâ... Aka retepkwntâ mâw hi chawng lâk â chang? Paveng Ramratan Babu atumâw? A sunglonâ imâw?

(âw) Retep tui taknin wngna ril tâk ya... Atu mâw retep a ril? Retep a rângâi ngwi atu ngwi mâw? I retep mâw ril â chang?

2. Â tawitênin sui râw: (3)

(a) Hâ khâw kwn luka Ramratan Basu wng ti â awm… Atu ngwi khâw chawng mâw ril â chang? Ramratan Babu atu mâw?

(â) Khâw kwntâ nâupang ngwi hâ thingkung nâwia a khwlo wnglêng sin… Hinân aka thingkung chawng mâw ril â chang?Thingkung awmnâ atu khâw mâw? Hamâ i thingkung mâw?

(aw) “Hi thing mwchanga khatka pavengpâ â awm”... Atu mâw hichawng â ril mi? Hi chawng atu ngwi rang ai ril mâw? Pavengpâretep khum makmi riming imâw?

4. A rawngnâ muna mibit râw. (1) (a) ………………………… mwlung sunga chi awm mak. (â) Nika te …………………………… rwvak kwn a hawng ta.

(aw) Hi ……………………….. lûk a sâwt ta. (âw) Imâw-witinug nika hanân …………… khatka munin.

(b) ………………………, Naren mâw?

25

Bijankrishna Chaudhury

India hi na ram. India sualam-mar kila Bangladesh sualam changamuala ramngon kara ram asinte ngai sari a om. Hiva zuarpui sari bilaankhat hi nei omna ram le nei madit khit Tripura a ni zei.

Tripura anga, India mun dang danga chong tin, ak tin le raliangtin le anvo nam tin chi tin ngai hi nei leng. Na chong, na la le na omthongai antei ngalam mi tin mita anmilna khat anlang reta, hava anmilnaha – koini hi India mi le sa hanuk chu mi tin hi lungkham nei anmu kiarret. Vate zuva, thingkung rokung, tidung, khuo le tui le mual doram neimadit kiar. Hiva lungkhamnan na ram lungkham a mu ranga ei namanchu.

Tenchu, hiva lungkhamna anteina sika zoro khakhat ansualna asuak chachak. Tenchu anraptena na ninga nanzak ret. Hava anzaknasika na ninga dikna konga miring anga ana manding ret chachak. Havanchu mi khat ei chap sika na malung ana, mi khat ei anni sika na raisan.Hanuk chu, vonchamna bu, tinralna ti, naipang laia andaina ngai,lekhanchuna, vanglai sinthona ngai anruala nansem ret chachak.Hasikhan, riami ranga taituan lathopun umora hintin hin la ana manngai“Na madit – na madit, Mual le tidunga ankang rala theilia na tum”.

BUNG-6NA RAM : NA LUNGKHAM

26

Anziakpu ruitang: Bijankrishna Chaudhury hi atunaBangladesh rama Syhlet khopuia May 7, 1930 kuma anzira,August 27, 1992 kuma athi. Rasamoi Memorial School leModonmohan College, Syhleta lekha anchu. India le Pakistanansen suana Kolkata University thuaia Maharaja BirbikramCollege, Agartala ata 1950 kuma BA a pass. 1958 kumaKolkata University ata Bangla chonga MA a zui ret. MaharajaBirbikram College le mun ateteia sin athona, lekha um tam taka maziak.

A omzia riat ro: Ramngon – , mual - , zuarpui - , lungkham -, voncham - , vanglai - , taituan - , riami - , raisan - .

ATHO RUO1. Chongkam khata masang ro:

(a) Na ram raming hongzat mo?(b) India sualam-mar tiang state hotuk mo a om?(c) Tripura hi India hovan tiang chang mo ei om?(d) India rama a leng ngai hi hong sik mo lungkham nei anmu?(e) India rama a leng ngai hi hong sik mo zoro khakhat nei

ansual chachak?

27

2. A tong ngai manbit ro:(a) Zuarpui sari bila ankhat hi ___________ a ni.(b) India sualam-mar kila _____________ ram a om.

(c) Na chong le na la anmil nokam nei anmilna chu koini hi________ na ni.

(d) Anzakna sika na ninga dikna konga miring anga ana ______ retchachak.

(e) Mual le tidunga ankang rala _________ na tum.

Zoro –

Taitual –

Ansual –

Dikna –

Miring --

3. Chongkam sin ro:

Zuarpui –

Chong –

Lungkham –

Voncham –

Raisan –

28

Akum titina rutlai tha han, khuo mi ngai buthar-anthar nek hun/somoi. Hava tha han kapu Thanga ngai buthar-anthar an nek. Kapa bilakeima khom barua achang kase. Kamalpa ngai khom anpa ngai bila anhong. Khuo mi ngai nupang naipang ngai om anhong. Hanko kanninaipang ngai kan lei indaia meia, a hoi pe lok zai. Zing tieng kapu halawia asea sakung ava phoi a, a hong tieng arme changal asuong naranginchang long, bu nek narangin na, pathien thona rangin nathiel, Chongthiruo hava ngai ava choia a hong. Kholoia a ni barua ava chang ngai pathien ruo anman tuok, anman tuok zoi, a chom lo ani Ochai a va tung. A va tung zoi tui anbuol,aravo atuk sam an sak zoi le. Pathien a tho rangin doi tho ruo kola avan dinga Ochai a chang rangin a lei inning sier ra a lei om. Hanko,kapu le ka pangak Buma Arbawm le Ar ngai an va choia, a ke, amuranra suka Ochai rang anpek. Hanko Ochai Ar ngai alek huta Ochaiachang. Ochai ha pena pathien a tho zoi, insunga ngai atho rang ase.Insunga ngai chu sakung le inkil pathien a va tho. Ochai achang zoi ataratuong ngai zu an buok ka an nek.

Barua, kharua ngai chu ar an hal, arme an rachan hanchu bu an er,an ansuong, bu-an, an a tho ngai an inzoi phatle insunga an luta zu nekanse. zu annek zoi, Ochai rang aviena pathien nei tho pu ha a sa moatin sema inkel rangin kapu le kapi ha Ochai rang chubai anva um.

BUNG-7BUTHAR NEK

29

hanko zu anpeka Ochai khom sema anril. Ochai sema aril pe zaianansema asa ati pe zai. Kapu’n uchai rang atipe atun chu arai bu pe toro, arai bu rangin leleia anman tuoka a vapek.

Hanko Ochai pa ha chor dona achoia a raibu apek ase. A raibuanzoi chembu, lungthu, tangkhang, pakhlai, arap, mokot anzoi rol akhitzoi pathien roi ahek. Hanke nupang, naipang, atar atuong ngai le bunek rang hun ani. Hava bu thar anthar nekna han ei rengin ba khuo pumin ei se thei. Hava buthar-anthar pathien chu ei nam pathien eini sikin eirengin ei se thei. Pathien a tho ata bu nek hun han ha kamal ngai le anleiindaia a hoi lok. Atar atuongai bu annek zoia Ochai ava thak, kapa ngakbuma.

------------------------------------

Ngai man thaw ro1. Atawm te in dik ro : i) Hova tha han mo bu thar ei e nek ? ii) A pu raming ing mo ? iii) Apu ha ing pathien mo ei tho ? iv) Loia a sea eng mo ei va phoi ? v) Pathien an tho zoia eng mo an i nek ? vi) Zu an nek zoia Ochai rang eng mo an e ra kel ?2. Atawm ral in ril ro ? i) Tu le mo barua ei se ? Tu ina mo pathien an i tho ? ii) Pathien a tho pu tu mo ? Arbomle Ar a va choi ngai tu ngai

mo ? iii) A raibu an pek zoi le loko in eng mo an i tho ? iv) A pangak raming ing mo ? Bu nek zoia tu rang mo ei va thak ?

30

3. Simkhuo/phung chong ata ril ro : i) “Kapa bila keima khom barua achang kase” ho simkhuo/ phung chong ata mo an e lak ? tu inna mo barua an e se ? In pathien mo an e tho ? ii) “ Zing tieng kapu loia asea sakung ava phoi” hiva chong tu mo ati ? In rang mo sakung ei va phoi ? sakung ava phoi pu tu mo ? iii) “ Ochai sema aril pejaia, nan sema asa ati” ing pathien mo an e tho ? tu rang mo sema an e rakel ? Ochai sema aril han eng mo eti?4. Alet in ti ro : i) kapu - kapi ii) bu - iii) ase - iv) athak -

v) sema asa -

5. A dik pu rok ro :

A B

i) Ho va tha han bu thar ei e nek . i) khuo mingai ii) Tu bila mo barua keise . ii) kapa billa iii) Ochai pa eng pathien mo ei tho. iii) Ochai pa rang iv) Sema tu mo aril . iv) Ochai pa v) Pangak buma tu rang mo ei va thak. v) bu thar pathien vi) Tu mo pathien a tho. vi) kapu thanga

vii) Tu ngai mo barua achang. vii) rutlai tha han

vi) barua - vii) zingtieng - viii) atar - ix) nupang - x) pangak -

31

6. Atong na ngai han man sung ro : i) A kum intinna _______ tha han, khuo mi ngai _____ nek hun. ii) Zing tieng kapu ha lawia asea ____________ phoi a. iii) Kholoi a ni barua ava chang ngai ___________ anman tuok. iv) A rai bu rangin ______________ an man tuoka a vapek. v) Atar atuongai bu annek zoi __________ ava thak, kapa ngak buma.

7. Maziek ro : i) Arai bu a pek honna/ somai han hava va rang mo ei pek ? ii) A pu loi ata ava kir honna/ somai han eng i i mo ei va choi ? iii) A pa bila barua ase pu, apu, apangak ramingai eng mo ?

8. Asunga adik tak riat ro :- i) Nava tha han mo bu thar ei e nek? ( vatchang tha/ rutlai tha/ tui

buol tha) ii) Tu ngai mo pathien ruo in tuok ? ( Ochai/ a pangak/ barua) iii) Arbom le ar ava choi pu tu mo ? ( kapu thanga/ pangak

buma/ kapa)

Ni le thâpâ cham rwchang ngetnâ,Kundri a rwkan khawdâikunga;Thingrînîm nâwia thirthi dâitê,Thirthi rulum to a hawng rêlê.

Kila reketa sulchwk rawchawm,Sarât a kil mun danga sênin;Mania manzawk sârtuiruchu,Rwbê thwi mak a mâw a chang tâk.

Thirthi zap a sêm a râk so nung,Barwi mwrâisâ sukmul a tum;A rângâi hwi mak a râk rwlawn,Zâwinin â lâm khawm keu ngan awm mak.

Sung mak lak ding mak lak dingchumchâwi,Awrnâ le khamnâ zamit batnâ;Hingkhan vwika chwngkhan vwika,Phingsirnâ dwrwpka to â chang.

THÂW LÂWM1. Â tawi tak kân ur pe râw. (1)

(a) Thingrînîm nâwia i thirthi mâw â hawng?(â) Sarât a kw mâw â sê

(aw) Hi lâ ‘Cham rwchang ngetnâ’ a mâwphâwmi atu mâw?

C.L. Nunhlima

32

BUNG-8

CHAM RWCHANG NGETNA

33

(âw) Barwi mwrâisâ sukmul tum a râk akhanin mâw â awm?(b) ‘Sung mak lak ding mak lak’ rang imâw wi ti sin?

2. Tawinin ur pe râw. (3)(a) Ni le thâ cham wng rwchang nung a mâw â chang?(â) Izât tharâw mâw a chang dân rwbê thwi lo khau â tung?

(aw) Atu sukmul tum mâw a rângâi hwi mak? Ai hwi maknâ tâsikimâw a chang tâk?

(âw) I tharâw mâw kwn mâw phingsirnâ â chang?3. La chawng kwntâ ur pe râw. (5)

(a) “Kundri a rwkan khawdâikunga”… Atu ngwi mâw kundri wngrwkan? I thâw wng rwkan mâw?

(â) “Sarât a kil mun danga sênin”… Sarât a kwntâ mâw â mun dangaâ sê? Itâ ai sê mâw?

(aw) “Thirthi zap a sêm a râk so nung”… Thithi zap a râk nung amâw â chang sin? I tharâw mâw â tung?

(âw) “Hingkhan vwika chwngkhan vwika”… Itâ mâw himhkhanvwika chwngkhan vwika a chang nung imâw a chang tâk? Itâ aichang mâw?

4. A râkâr rawng ngwi mibit râw. (1)(a) Mania ………………… sârtuiruchu.(â) A rângâi hwi mak a râk …………………….

(aw) Kila reketa …………………… rawchawm. (âw) Sung mak lak ding mak lak ……………………….

(b) ……………………... dwrwpka to â chang.5. Chawngmu awmzu ti râw. (1)

(a) Khawdâikung (â) Rawchawm (aw) Sârtuiruchu

(âw) Manzawk (b) Dingchumchâwi

34

Jana gana mana Adhinyaka, jaya heBharata,Bhagya Vidhata.

Punjab, Sindhu, Gujarat, MarathaDravida, Utkala, Banga

Vindhya - Himachal - Yamuna- GangaUtchala - jaladi – Taranga.

Taba subha name jage,Taba subha ashisha mage,

Gahe taba jaya – gathaJana gana mangala dayaka jaya he

Bharat, Bhagya Vidhata.Jaya he, jaya he, jaya he,Jaya, jaya, jaya jaya he.

Anziakpu ruitang: Maharsi Debendranath Tagore a naipasal naipangkhit Rabindranath Tagore. Kolkata Normal Iskula anchuna kum akuami a ni lai ata la ei phua thei sika a mastorin a manpak sabak. Ama hamaniapur pumpuia lekha anziaka anthang le ram lungkham a mu. Latam tak ei phuana a ninga la ei tho len. Hiva ‘Nam La’ hi a raming takchu ‘Bharat Vidhata’. Havana poila tianga abong khat hi nam lana neitho chachak.

Rabindranath Tagore

BUNG-9

NNNNNAM LAM LAM LAM LAM LAAAAA

35

Hiva La ruitang: Na ram India borsang a pekpu raminga la phuapunei manpak. Indiana Punjab, Sindhu, Gujarat, Maratha, Dravida, Utkalale Banga, Vindhya mual, Himalaya mual, Ganga le Yamuna tidung doraumora India rang borsang ei mantung. India mipui rang amani ngai haborsangpu a ni zei. Hasikhan la phuapu amani ngai derdin a dona raisanchong ei mantung.

A omzia riat ro:Adhinyak – a puma; Vidhata – Pathian; Vindhya – India malai takamual khat raming; Jaladitaranga – Tipuilian tiduar ansok; Ashis –Borsang; Mage – a zong/bor a zong; Mangaladayak – Asa tho.

ATHO RUO1. Chongkam khata masang ro.

(a) Nam La phuapu raming hongzat mo?(b) La phuapu tu raminga mo raisan chong ei mantung?(c) Hiva lana tu mo borsangpu?(d) Ganga hong zat mo?(e) Punjab hovan mo ei om?

2. Nam Lana hova ram raming ngai mo achuang?3. Nam Lana tipui anni raming a chuang ngai ril ta.4. Nam Lana mual anni raming achuang ngai ril ta.5. Nam La hi hova lekhabu ata mo ei lak u?6. Chongkam sin ro: Puma – Borsangpu – Tiduar ansok – Pathian –

36

Ârkhâwn mâna langawl rawkawtnin khet tu’ng atu mâw â sê,Chw wi tulsinpâ, a awmnâ wi khâw kwn.Hazika mâw â dâi, hazika mâw â thum, wng awmsâk ngwi parâwl,Inchaper kwn wng awm, lung-in nwi mangwi.Pâwn bawrawk wng sil wng kai, bu pawrawl wng nek,Thi le mê pawlnin rwkhawl taknin sun zân wng awm.Hazika ru’ngnin, nwi mangwi sungthi kawrnâ,Pat ngan a rwmu wng mâisâw zâipâr mel.Lem chawng ril mangwi, mulung tinin,Midang thanâ tâsik wng mulung pat a rwvak sin.Wng ling wng châwn wng kut le, mi khêt,Râwsur khawmâng wng rwphâk kumpasâwt.Nêng wng thawl langawl le wng ling wng kut le,Mabe mulung râtnâ le rângkwchak mârâ wng mi vâng.Wng rwthântui zungnin wng tulsin mârâ rang wini wi hai sâk,Wng tulsinnâ zâra, wini rwlonin wi nek wi sâk.Wngni kut kâmthâwmi ngwi, tulsin changmak – wngna tâwm mak,

Wngni wngna râsâng, wngni wngnâ lu’n – thanin awm ngwi se.

Bung-10TULSINMI

Ghulam Mustafa

37

Chawngmu hâwinâ

Tung – khak. Dâi – rul Wngni – wng taksâ

Inchaper – in tâwmtê Tulsinmi – kâmthawmi Thanin – ri reselnin.

Rwswinâ kwn â changmi

A mâwphâwmi rang risinnâ: Gulam Mustafa, a zir kum 1897, ai thi1964. A zir mun- Manuharpur. A rwswinâ Ripan College kwntâ B.A.zonin B.T. khawm a zonin rwswimi ulun Headmaster changnin kum1949 lâi Faridpur District Sikul kwn a kâm a thaw. Retep sui le reteptawingwi luk â sui â thwi ya, a lekha sui Roktrag, Khushruj, Kabyakahini,Sahara, Bulbulistan, Bani Adam, khanung Kabbe Kuran ngwi a sui.Hajarat Muhamed a dam sunga retep ai sui ngwi le retep tha tak taktamka ai sui ‘Bishwanabi’ hingwi tek lo khawm Pakistan-a Islam ngwilâ le wng pathun retep wng mang ngwi ai sui â awm. Gulam Mustafa hilâ sak thwimi khawm â chang. Abbas Uddin le munka wng lâ sakrecording ngwi khawm a lâ awm.

La sung chawng

Tulsinmi ngwi hi wi cgampui tha tak wng chang. Wngni inchaperkwn indâwng saknin kâm wng thaw ya, sil-kâi thâ nwi lonin bu-an thâne thwi lo wng awm. A kumbitnin hakha ngan indâwng wng sak. Imâw-witinung, wng palaknâ le tip wng sawinâ chu rângkwchak mârâ wngmivâng sin. Wngni wng palaknâ zâra wini ngwi khawm ne lâwm salâwm wi man thwi ta. Hamâtâsiknin wngni ngwi rang rwnumnin wngnaen mini, mulung le ten â sw kân wngna rwvak rang chang mak. Thadekwi ti nung wngni ngan to wngna rwsâng, wngnâ lun ya wngni ngan towi champui dik.

---------------------------

38

THÂW LÂWM

1. Â tawi tak kân ur pe râw. (1)(a) Tulsin mi atu rang maw witi?(â) Hangwi hatika maw kheta wng se?

(aw) Tulsin mi ngwi I ina maw wng awm? (âw) Wng mulung rwvak hakhanin maw?

(b) Tulsinmi ngwi imâw pat wng rebek?

(ch) Tulsin mi ngwi I rwvak le maw kumpasâwt wng awm?

2. Tawinin ur pe râw. (3)

(a) ‘Sâwn-ina wng awm lung in kutha nwima ngwi’… Atu ngwimâw sâwn ina wng awm? Itâ mâw lung in nwi ma ngwi?

(â) ‘Mita sik hakhanin mâw tha rang, hama to pat wng rwvak’…Atu ngwi mâw mita rang wng rwvak? Wngni ita maw hikhanwng rwvak?

(aw) ‘Wng kut le wngni mi khet wng thâw’.wngni tina atu ngwimaw? Wngni ita mâw mi khêt wng thâw?

(âw) ‘ Mulung penin rangkachak mârâ wngmi vang’… Mulung pêkha imâw? Akwn mâw rangkachak mârâ wngmi vâng?

3. A râkâr rawng ngwi mibit râw. (1)(a) Chw wi ……….....…….......………, a awmnâ wi khâw kwn.(â) Pâwn ………....…… wng sil wng kai, bu pawrawl wng nek,

(aw) Midang thanâ tâsik wng ………........……. pat a rwvak sin. (âw) Nêng wng thawl ……….........……. le wng ling wng kut le.

(b) Wng ……….. zungnin wng tulsin mârâ rang wini wi hai sâk.

39

Rato KantiRadai kanti

Hangareng sung na ming.Chati ter atiKalu kei ati

Han khom arat la naming.Nui kanti

Chit pai kantiAtakna awm nini.

Kasalung rahong kitiZak pai kiti

Ariang- rangaisia kaden awm nanung.Katak pekiti

Thingkung tan kitiKalu tawnin rabek nining.

Raneng tankitiNeinun saati

Hankhom chuansin ngei an awmtaktir nining

BUNG-11 RASIAMNA Guru sudai Datta

THAW RANG

1. Khatka tukbalkin anuai a chong sui raw: Aman – 1a. Kani atu ngei rangmaw iti?b. Naupang ngei zangin maw sung rang nuamei?c. Ani ngei irang maw arat nuamei?d. Atakna a awm nung ani ngei im thaw anti?e. Ariang – rangaisia kaden irang maw nuamei?f. Anlu manin ani ngei irang maw sung nangei?g. Naupang ngei im im sin thaw anti?

2. Tawirau kin samraw: Aman – 3a. Rasiamna La asuimi atu maw? Hima La rasiamna iti ngei

rae tir raw?b. La rasiamna iti a irang maw sungrang nuamangei? Ani

ngei im thaw rang an nuam? Atu ngei kiana maw rat rangnuamangei?

c. Atakna ata naupang ngei zangan maw anrasiam? Zanganmaw ariang –rangaisia ngei rang ani anuran?

3. Seivat kinsam raw: Aman -5a. Rasiamna La naupang ngei im im an ir’siam?b. Naupang ngei chuansin ngei rang an awm tak tir lo rang

im thawrang an nuam? Ani ngei hangin kin irang mawansiam?

c. La pore ngin nangma im rasiam niti sui raw?d. Han khom sinthaw ngei an awm tak tir nining – azae na

La maw? Sinthaw imaw? Sinthaw ngei an awm tak tirnining irang iti maw?

Asuimi: Asuimi Guru sudai Datta achangta ani zat achang. SriDatta Dist. a ar’zir. Hama adang rama alam leh lasak ani ar’seipui hanchunupang-naupang ngei rang iskul a lam ani ar’sei pui.

La sunga chong: La sunga naupang ngei vani an ir’sama chongaril. Naupang ngei atakna tawngrang changmak. Ani ngei hangarengsungmei. Naupang ngei chit rang an awm paka zalsawngleh matawntiang an se.

40

40

1. Arawngna bit tiraw:a. ____________ _______________sung nining.b. Hankhom _______________________lanuaming.c. Nui________ _______pai kanti_________

_________nini.d. ____________ rahong kiti _________pai

kiti__________e. Katak _________thing _______kalu _________rabek

nining.f. _______ tan kiti ___________sa ati ________

_______taktir nining.

3. Ra ang ti raw:a. Chati _______________________ tankiti.b. Kasalung ______________________sa ati.c. Thingkung _________________an awm tak tir nining.d. Neinun _________________________rahong kiti.e. Hankhom chuansin ngei _________________ter ati.

2. Chong tuan sui raw:a. Hangareng ______________________________b. Arat ___________________________________c. Khap___________________________________d. Ariang- rangaisia __________________________e.Thingkung________________________________f.Chuansin_________________________________

42

Kazi Nazrul Islam

Keima zinga vate chang kiti, Mima tawna parbila se ngin rang vahet kiti, Kapu suzi atho mana keimi tho kiti, Khua lavar mak inraw’ningsia chungin nu ngei ti anti; Tikiti keima ‘Nupang duai! Nangma inraw, Khua lavarmak nati kale khua var atimaw? Eini ngei eitho mak nung zangan maw khua var ati? Na nau atho nung anae! zan chang khai nini. Ka unu usha atho mana tang rasangati,

Nuai tiang en kiti an la in khawpui khawdai puan ansil.Khawpui anal in tuidertiang budi tui ar’khap,Tikiti keima khua avarta,tuihongluang taraw,Ka puingak jarnaanui, ‘khukan ahong tarek’

Tikiti keima ‘khukan changmak, in ramu tho mi va’

Bung-12

NAUPANG ZAWMNA

43

THAW RANG1. Khatkin tukbal kin sam raw: Aman – 1

a. Atumaw zinga vate chang rang anuam?b. Mi matawna zangatiang maw ava het sin?c. Anu anau rang im ti ati?d. Eini ngei eitho mak nung anae! Eini ngei atu ngeimaw?e. Usha rang naupang ngei zangan maw ar’khen?f. Anuai a khawpui rang zangan maw en ati?g. Kapui ngak zarna anau im ti ati?h. Naupang khukan changmak, anungte atu maw?

a. Atumaw zinga vate? Hama azae na maw aput reng het ati? Atu tho lo man maw tho rang anuam?

b. Ningsia chungin anu im ti ati? Hama rinin anu aning isaet, hama rang maw samthei niti?

c. Naupang atik mawtangrasang ati? Hama radin ata ham aim mu ati?

d. Naupang tuipui rang im ati? Zarna naupang ngei rang ani amu kale im ti ati?

e. Hama aman im raettir na pe ati?

RASEI RUANNAAsuimi: Kazi Nazrul Islam ir’zir 1899AD. Bardaman Churuliakhua. Hama ahat mai La ngei asui, 1976AD lai in Dhaka athi. Hamaaram paka adi.

La sunga chong : Ni suak lo mana naupang ngei an in ramu ahek sin.Aman reng zinga vate ar’ti. Anu ikhap ngei rangai mak. Khua avarmana reng atho reng lekha apore khawpui ngei atureng la tho mangei.

Hama ar’khen reng a in ramu ahek nung tuipui tui chat ngei ratawnganti. Hina naupang khukan changmak inramu tho mi va.

2. Tawi rau kin samraw: Aman – 3

44

1. Seivat kin sam raw: Aman -5

a. Naupang zing a vate achang nung im im thawrang anang?

b. Khaw avar mana atho kale anu aning asaet kale naupang anurang im ati?

c. Naupang zingkin atho reng a awmhei tir rang anuamnangman reng sui raw?

Azing ………………………Tangrasang………….………Va.………………….……….Naupang ………...…………

2. Arawngna bit tiraw:…………. ………..atho mana ………. …………….……. ………. ……. ……….nungei ti anti ………Tikiti keima……….. ……….. ! nangma iraw.............Tikiti keima………. …….. ……… …….…..taraw.……….. …………. Anui……… ………………

Tikiti keima ‘khukan……………………………….va.

3. Chongtuan sui raw:Par bil…………………….Aduai …………………….Inramu…………………….Avar………………………

4. Ra ang tiraw:a. Kapu suzi atho mana———————khawpui an inramu.b. Khua lavar mak————————————ahong tarek.c. Nuaitiang en kiti——————————inramu athomi va.d. Kapui ngak jarna anui————————tuipui hongraw.e. Khukan chang mak—————————— khua var ati maw?f. Khua avar nung———————————keima tho kiti.

45

Bimlendro chokroborti

Thingkung ngai le mal inchang rei asa. Thingkung naman mu ati damna athar. Thingkunga varabu Par par ati, thei inra ati Sete-zuva ngai an madit Hanchu adam na. Thingkung ngai le mal inchang rei asa. Thingkung-in naman mu ati damna athar Thingbuo-Robuo A lumta ulpup angin thingdai lalim Lungkham anei thingdai lalim Hanchu adam na. Thingkung ngai le mal inchang rei asa Thingkung-in naman mu ati damna athar.

Bung-13

THINGKUNG NGAI LE DAMNA CHONG

46

2. Athuia chong inra kel ngai ha ril ro. i) Tu ngai mo mal eiin chang pui in asa ? Adik chu :- thingkung ngai le mal eiin chang in asa. ii) Thingkung ngai ing mo miman muzai ati ? Adik chu :- iii) Thingkung ngai le tu ngai mo indit ? Adik chu :- iv) Ha ul pup pa han ing mo a om ? adik chu :- v) Thing buo ro buo ngai, nisa alumta ing mo ei tho ? adik chu :-3. Atong na ngai han man bit ro : i) Thing kung le ______________ rei asa. thingkung naman mu ati ___________ athar. ii) Thing buo ro _____________ a lumta ul pup _____________ lalim.4. Athuiya ngai alet in majiek ro : Mal - ningsa. Asa - Athar - Alum -

1. Chong man re ro : Damna athar - adamna athar. Lalim - thing dai la lim. Lungkham - lungkham mi muzai. Le - abila.

5. Chong man tuok ro : 1. Mal - alal kamal pa. 4. Thing buo - 2. Asa - 5. Athar - 3. Indit - 6. Ulpup –

47

Deb thang Halam

O kapi-oi, Na moinu. Sang suk, suk ram sangsuk. O kapi-oi, Na moinu. Thing lak, Ak ruong thing lak O kapi-oi, Na moinu. Ti/tui choi, vok buol ti/tui choi. O kapi oi, Na moi nu An suong, Naipang an suong. O kapi-oi Na moinu Na lak Dol thung buo lak. -----------------------

1. CHONG MAN RE RO : Sang suk - bu suk Vok buol - vok ti in buol na Thing - nupang thing lak

Bung-14BU SUKNA CHONG

48

2. ATHUIA CHONG INRA KEL NGAI HA RIL RO : i) A moinu thing lak e ngin mo a om ? adik chu :- ak ruong thing lak. ii) A moinu ti choi e ngin mo a om ? adik chu :- iii) A moinu sang suk e ngin mo a om ? adik chu :- iv) A moinu an suong e ngin mo a om ? adik chu :-

4. ATHUIA NGAI ALET IN MAZIEK RO : kapi - kapu vok buol -

ak - na moinu -5. CHONG MAN TUOK RO : sang a suk - ka moinu sang a suk. ti a choi - thing a lak -

an a suong -

3. A TONG NA NGAI HAN MAN BIT RO : i) O kapi-oi, ____________ . sang suk, ___________ sang suk. ii) O kapi-oi, ____________ . ti/tui choi, ___________ ti/tui choi.

Ka naipasal ka chong rangai ro,Ka chong rila na kuor sung ro.Na mit mu ata mazok no ro,Na salung rila khum ro.A mu ngai ranga damna a nina,A taksa pumpui u rang riselna keng.Atei neka na salung rung ro,Nunna ei hong suakna keng.Chongpakansal mathan tanla,Mi huang no ro.Na mit le malam en tan,Andin zata malam thir ro.Na ke ranga lampui manrual tan,Na lampui dora det rase.Chang tiang mo, voi tianga mo pet no ro.

Asiat ata na ke thot ro.49

BUNG-15

HIAN-NA CHONG

ATHO RUO

1. Hiva Hianna chong hi en luia ril thei ro.

2. Hiva Hianna chonin hongzat mo tho ro ei na ti?

3. Hiva Hianna chongin hongzat mo tho no ro ei na ti?

1. A omzia riat ro:

Naipasal –

Kuor –

Salung –

Risel –

Chongpeipok –

Huang –

Rung –

Thot –

Lampui –

50

VaVa hi boruaka a nang khit ngai bila ankhat, asik chu va maram

ahui le boruak ei manpar. Tian lai ata thingkung rokung, ramngon leramchang le va ngaiin a lei anzompui sabak. Zingpui arkhuana sualamtiang ani suak man va tin va reng anthuia maram tin le la tho u. Havasua le nek rang sak rang anroka asuak ret u. Rabuna vate omten a nunsak ava laka a tu chachak. Va hi asotpa mun khata ngir chian thei maka,ani lut maseng a pala anlopa anlenga khuluia a rabu pan ret u chachak.Va hi rong atetei a oma, zat atetei um a om. Monai, phualrang, rangkhek,vazum, tokorai, varaho, vasu le atetei a la om. Vaak hi va lima nei riatkhit, a maram anringa hui sabak mak. Tenchu pamsal atheng tiangkukila maram na riatten na ning a manbui ret. Va hi ei masial atomsabak, tenchu achithai andop u.

Rabindranath TagoreRabindranath Tagore hi maniapura lekhanziak anthang khit ngai

bila ankhat. A pa Maharsi Debendranath Tagore le a nu Sarada Devingai nai manlina rang May 07, 1861 kuma Kolkata Jurasakuna Tagoreinsungkuana Rabindranath Tagore hi a lei anzir. Naipangte len ata chongle la anziakna konga kal a phet len. Ama a la phua Rabindra Sangit hianthang sabak. Britist sorkarin ‘Sir’ nina a pek am lak zot maka, a makhirret. August 07, 1941 kuma Rabindranath Tagore hi a lei athi zei. La,chong, sim, drama le atetei a maziak sabak. Mipui koma a chong rilchu – “ Koi um nangni ngai bila mi khat den keng ka ni, hava ha nei nariat tit una rang ni rase”.

51

BUNG-16

RUI ABONGTE NGAI

52

Mother TeresaSouth Yugoslavia rama Skopje khopuia kut sintho mi insungkua

khata August 27, 1910 han Agnes Gonxhe Bojaxhiu a tina nupang khatanzira, nuka ama ha Mother Teresa tina ramuala mi doran a riat. Naipanga chang lai lekha ei anchu bila khotang sinthona kong am anmang.1929 kuma Loreto nuns ngai bila sin atho rang India rama Kolkatakhopuia a honga anriang anvai, aphar, ana, athi rang ngai bila sin athosabak. Ram atei mi ata India mi nina a lak. Hasikhan 1962 han Indiasorkarin Padma Shri Award a pek. 1979 han Mother Teresa chuphukdaina sika Nobel Peace Prize a man ret. September 05, 1997 kumazing dar 09:30 huna Mother Teresa chu a khualanzin hun a heka taituanpongansa rang a lei athi zei. Maniapur nu tin le mi tin ranga anchu zatmiring khat a lei a ni.

Zokna NiNei lengna ram India hi mana kum razanni zotor sap ngai kuta a

lei a om. 1947 kuma August 15 nikhua India chu sap ngai kut ata azok. Hasikhan India mi le sa ngai rang hiva nikhua hi nikhua lian sabakkeng. Zokna manna rang a puta India mi le sa a nun anchan atam sabak.Hava ngai bila Khudiram Basu, Mahatma Gandhi, DesbanduChittaranjan Das, Netaji Subas Chandra Bose, Bal Gangadhar Tilak leatetei ngai anngil ngal samak. Zokna nikhua hi na loma rang raisannanikhua keng. Kum tin hiva nikhuana loko anchuna nam la thona Indiapumkhat ei ni zelna rang khomak nansam chachak. Nam puanzar lalchitho chunga zokna puta a nun anchan ngai na mok.

53

AnthiangnaMiring nuna donglua lian khit chu rivoiansel hi a ni. Hava donglua

ha anthiang le asai ata na manthei. Ni tin zinga nei anthui ata na kut lena mai anthiang vanga nei rasuk ata anthiangna omdan chu nei anzong.Umora tinbual le taksa anthianga asiak, ranok ranai le rikhua raikhuaata na taksa nei rung a nang. Iskul ata na kir le nei anthiangna rang na kena kut nei rasuk zel a nang. Na iskul raliang ngai nei manthiang rang anang. Na kol na kianga boruak asiat ata rikhua anpiang thei. Hasikhanna in kol na inkiang umora ei anthiangna rang na malung nei pek rang anang. Sun khat lekhanchuna sin na tho sua zalmun anthiang vanga neizal a nang. Naipang ata anthiang le asaina konga nei anzong ata rivoisatnaa man asa.

CHONG ANZIAK DANLekha hi anziak dan dik taka na maziakten a siar ahui sabak. Hasikhananziak dan dik taka anziak hi anchu a nang.

1. Kimna (.): Hiva hi sap chonga ‘Full stop’ a ti u. Chongkam neimaziak ahek kip ‘kimna’ nei siak chachak rang. Ankhina – Avianiskul kei se rang. Bu ka nek sua zei.

2. Koma (,): Hiva hi sap chonga ‘Comma’ a ti u. Hiva andangna hichu na chongkam maziak la tung luia anrapte pongansa totnakipa ‘koma’ hi nei siak rang. Ankhina – Hankeng, mipui ngai chua muna tanga a kala, chong a rila, a zolai ngai a koma a hong u.

3. Ankelna (?): Hiva andangna hi sap chonga ‘Question Mark’ a tiu. Ankelna chongkam nei maziak ahek kip ‘ankelna’ hi nei siakrang. Ankhina – Na raming hong zat mo? Na khuo hovan mo?Na dam mo?

54

Bung-17

. , ?

GRAMMAR

4. Horoppui: Horoppui chu A B CH D E……Z ngai hi horoppui ani zei. Horoppui a mang dan –(a) Lekha anziak na phut kip horoppui nei mang rang.

Chongkam na maziak le ‘kimna’ na siak sua kip horoppui denle nei phut rang. Ankhina – Lala hi naipang asa sabak keng.Ringa um asa keng. Thangte a ina a om.

(b) Miring le zinisi raming anphutna kipa horoppui nei mangrang. Ganga, Agaratala, Gangarai, Zamtuli, England, Rama.

(c) La tang anphut kip horoppui nei mang rang.Isu na chong ka mandona,Ka rai a san sabak;Na mel tak ka mu hun tik chu,Ka rai ei san riam rang.

(d) Pathian raming chu horoppui le nei phut rang.Pathian, Puma, Isua, Krista, Durga, Mahadev, Jehova,Immanuel.

Agartala, Pathian, Gangarai, Tuidu, Siaka, Bula....... Ar, Kel, Sarat............ Lekhabu, Bible......... Iskul, Girza ............