1

TIEÁNG HAÙT CUÛA NHAÂN NGÖ ... I came like Water, and like Wind I go!

Nguyeãn Duy Chính

2

Töø moät tieáng haùt treân bieån caû ...

ÔÛ chöông 30 boä YÛ Thieân Ñoà Long Kyù, Kim Dung ñaõ cho moät coâ gaùi ñang meâ man trong côn soát haùt hai caâu:

Lai nhö löu thuûy heà, theä nhö phong﹐

Baát tri haø xöù lai heà, haø sôû chung.

來 如 流 水 兮 逝 如 風

不 知 何 處 來 兮 何 所 終

Hai caâu thô naøy theo nhö chuù thích cuûa taùc giaû laø baûn dòch moät taùc phaåm töø tieáng Ba Tö cuûa nhaø thô Quaùch Maït Nhöôïc. Ñoaïn ñoù nguyeân vaên nhö sau:

… AÂn Ly haùt khuùc haùt ñoù roài, sau ñoù laïi theâm moät baøi khaùc, laàn naøy tieáng ca heát söùc nguïy bí, khoâng gioáng ñieäu haùt Trung Thoå chuùt naøo, nghe cho kyõ thaáy töø yù cuõng gioáng nhö khuùc haùt cuûa Tieåu Chieâu:

Ñeán nhö nöôùc chaûy xuoâi khe, Ñi nhö gioù cuoán bieát veà nôi nao.

Cuoäc ñôøi nhö theå chieâm bao, Veà ñaâu roài seõ ra sao baây chöø?

Naøng cöù haùt ñi haùt laïi hai caâu aáy maõi, caøng luùc caøng nhoû daàn, ñeán khi tieáng haùt laãn vaøo tieáng soùng, tieáng gioù khoâng coøn nghe thaáy gì nöõa. Moïi ngöôøi nghó ñeán sinh töû voâ thöôøng, coõi nhaân sinh nhö nöôùc soâng chaûy maõi khoâng hieåu töø ñaâu maø ñeán, daãu cho anh huøng haøo kieät cuõng khoâng ai qua khoûi ñöôïc caùi cheát, coù khaùc gì gioù maùt kia chaúng bieát thoåi veà nôi naøo.

Theâm xuoáng moät chuùt cuõng chính Kim Dung giaûi thích nguyeân uûy cuûa hai caâu thô naøy möôïn lôøi keå cuûa Taï Toán:

… Minh giaùo truyeàn töø Ba Tö, khuùc haùt Ba Tö naøy coù uyeân nguyeân vôùi Minh giaùo nhöng khoâng phaûi laø baøi ca cuûa Minh giaùo. Baøi haùt naøy laø do moät vò thi nhaân raát noåi tieáng cuûa Ba Tö hôn hai traêm naêm tröôùc ñaây teân laø Nga Maëc laøm, nghe noùi ngöôøi Ba Tö ai ai cuõng bieát caû. Naêm xöa khi ta nghe khuùc haùt naøy thaáy hay quaù neân coù hoûi Haøn phu nhaân veà lai lòch

cuûa baøi ca, baø ta coù keå roõ raøng ñaàu ñuoâi cho ta nghe.

Hình 1: Hasan Ben Sabbaùh (bò boâi maët) vaø ñoàng ñaûng

3

Ngaøy ñoù ñaïi trieát gia cuûa Ba Tö laø Daõ Mang môû tröôøng daïy hoïc, moân haï coù ba ñeä töû kieät xuaát: Nga Maëc gioûi veà vaên hoïc, Ni Nhöôïc Maâu gioûi veà chính trò coøn Hoaéc Sôn gioûi veà voõ coâng. Ba ngöôøi hôïp tính nhau neân cuøng theà öôùc neáu giaøu sang seõ khoâng queân nhau. Veà sau Ni Nhöôïc Maâu ñöôøng maây rong ruoåi ñöôïc laøm Thuû töôùng cuûa Giaùo Vöông. Hai ngöôøi baïn cuõ cuõng tôùi, Ni Nhöôïc Maâu xin vôùi Giaùo Vöông phong quan chöùc cho Hoaéc Sôn. Nga Maëc khoâng muoán laøm quan, chæ xin moät moùn tieàn boång haøng naêm ñeå coù thì giôø nghieân cöùu thieân vaên lòch soá, uoáng röôïu ngaâm thô. Ni Nhöôïc Maâu moïi vieäc ñeàu öng thuaän, ñoái xöû thaät haäu hó.

Ngôø ñaâu Hoaéc Sôn vaãn mang huøng taâm khoâng chòu ôû döôùi ngöôøi khaùc, aâm möu phaûn loaïn. Vieäc y laøm thaát baïi beøn keát tuï ñoàng ñaûng vaøo trong nuùi thaønh moät thuû laõnh toâng phaùi uy chaán thieân haï, goïi laø phaùi Y Tö Myõ Löông chuyeân aùm saùt gieát ngöôøi. Thôøi Thaäp Töï Quaân, ngöôøi Taây Vöïc khi noùi ñeán teân Sôn Trung laõo nhaân Hoaéc Sôn, khoâng ai laø khoâng kinh sôï. Thôøi ñoù vua caùc nöôùc Taây Vöïc bò cheát veà tay caùc thuû haï cuûa Hoaéc Sôn khoâng bieát bao nhieâu maø keå.

Haøn phu nhaân noùi raèng, beân phía cöïc taây ngoaøi bieån khôi coù moät ñaïi quoác, teân laø Anh Caùch Lan, vua nöôùc ñoù laø AÙi Ñöùc Hoa coù loãi vôùi Sôn Trung laõo nhaân bò y sai ngöôøi haønh thích. Quoác vöông bò truùng dao taåm thuoác ñoäc, may nhôø vöông haäu xaû thaân cöùu choàng, huùt chaát ñoäc ôû veát thöông ra, nhôø theá nhaø vua môùi thoaùt cheát. Hoaéc Sôn chaúng keå gì ñeán aân nghóa ngaøy xöa, laïi sai ngöôøi gieát cheát Thuû töôùng Ba Tö laø Ni Nhöôïc Maâu. Khi saép cheát, Thuû töôùng ngaâm baøi thô cuûa Nga Maëc, chính laø hai caâu “Ñeán nhö nöôùc chaûy heà, ñi nhö gioù, Ai bieát veà ñaâu heà, roài ra sao?”. Haøn phu nhaân cuõng coù noùi raèng veà sau voõ coâng cuûa Sôn Trung Laõo Nhaân do Minh giaùo hoïc ñöôïc. Ba söù giaû Ba Tö voõ coâng quaùi dò laï luøng, coù leõ hoïc töø Sôn Trung laõo nhaân.

(YÛ Thieân Ñoà Long Kyù, ch. 30 – Kim Dung, baûn dòch Nguyeãn Duy Chính)

*

* *

... Ñeán moät nhaø thô Ba Tö

Hai caâu thô treân ñöôïc nhieàu ngöôøi xem nhö moät caâu hoûi nhaân sinh maõi maõi ñi tìm caâu traû lôøi. Theá nhöng caâu chuyeän keå treân döïa vaøo ñaâu hay chæ laø moät trong nhöõng daät söï maø Kim Dung töôûng töôïng ra ñeå theâm phaàn haáp daãn. Chính ngöôøi vieát cuõng ñaõ thaéc maéc trong moät thôøi gian daøi vaø coù leõ khoâng bao giôø ñeå yù ñeán nöõa neáu khoâng laøm coâng vieäc dòch laïi boä YÛ Thieân Ñoà Long Kyù.

Cöù theo Kim Dung, Nga Maëc ôû vaøo khoaûng hôn 200 naêm tröôùc thôøi ñaïi cuûa boä YÛ Thieân Ñoà Long Kyù, maø boä truyeän naøy laáy boái caûnh cuoái ñôøi Nguyeân (theá kyû thöù 14) nghóa laø nhaø thô naøy soáng vaøo khoaûng cuoái theá kyû thöù 11, ñaàu theá kyû thöù 12.

Hình 2: Omar Khayyaùm

4

Nga Maëc ñaây laø Omar Khayyaùm (1048-1123)1 moät nhaø thô raát noåi tieáng cuûa Ba Tö vôùi caùi teân daøi ngoaèng ngoaüng laø Ghiyaùthuddin Abulfath Omar bin Ibraùhim al-Khayyaùmi – maø nghóa cuûa noù laø Omar, con trai cuûa Abraham, ngöôøi cheá taïo leàu (tent-maker). OÂng goác ngöôøi Naishapur vuøng Khorassaùn vaø khi coøn treû cuõng laøm ngheà cuûa cha nhöng ñaõ thaønh danh ñeå ñöôïc haäu theá nhaéc ñeán nhö moät thi só, toaùn hoïc gia, thieân vaên gia, trieát gia raát noåi tieáng. Nhieàu coâng trình thieân vaên cuûa oâng raát chính xaùc ñeán möùc chuùng ta ngaøy nay phaûi kinh ngaïc. Nhöõng khi raûnh roãi oâng cuõng laøm nhöõng baøi thô töù tuyeät (quatrain), moãi baøi boán caâu dieãn taû quan nieäm nhaân sinh coù nhieàu suy nghó khaùc haún vôùi tin töôûng cuûa ñöông thôøi: oâng khoâng maáy quan taâm ñeán sau khi cheát, vaø ñaõ daùm tuyeân boá moät caâu raát hieän sinh: Ta, chính ta ñaây, laø Thieân Ñöôøng vaø Ñòa Nguïc (I, myself, am Heaven and Hell).

OÂng ñöôïc Nizaùm ul-Mulk (Ni Nhöôïc Maâu) laø quoác sö cuûa vua Malik-Shah, môøi veà trieàu, vaø nhaø vua ñaët troâng coi vaø thieát laäp moät ñaøi thieân vaên ñeå tính toaùn lòch soá. Trong chính moät baûn töï söï (Wasiyat hay Testament) cuûa chính Nizaùm ul-Mulk ñaõ traàn thuaät moïi vieäc nhö sau:

… Moät trong nhöõng nhaø thoâng thaùi vó ñaïi nhaát cuûa Khorassaùn laø Imam Mowaffak taïi Naishaùpuùr, moät ngöôøi ñöôïc nhaân daân yeâu meán vaø kính neå – vôùi aân suûng cuûa Thöôïng Ñeá soi roïi linh hoàn oâng neân ñaõ thoï ñeán ngoaøi taùm möôi nhaêm vaø ngöôøi ta tin raèng nhöõng ai ñoïc kinh Koran vaø hoïc hoûi vôùi oâng ñeàu ñaït ñöôïc danh voïng cuøng haïnh phuùc. Chính vì theá cha toâi ñaõ göûi toâi ñeán hoïc vôùi ngaøi vaø ñöôïc thöông yeâu vôùi bieät nhaõn neân ñaõ hoïc ôû ñaây tôùi boán naêm.

Khi toâi tôùi ñaây, coù hai ngöôøi khaùc cuõng traïc tuoåi toâi cuõng vöøa ñeán. Moät ngöôøi laø Hakim Omar Khayyaùm (Nga Maïc) vaø ngöôøi kia laø Hasan Ben Sabbaùh (Hoaéc Sôn 1034-1124). Caû hai ñeàu lanh lôïi vaø nhieàu naêng löïc neân ba chuùng toâi keát thaønh baïn taâm giao. Khi Imaùm baõi lôùp, chuùng toâi thöôøng gaëp nhau ñeå oân laïi baøi vöøa môùi hoïc. Omar queâ ôû Naishaùpuùr coøn cha cuûa Hasan Ben Sabbaùh thì laø moät ngöôøi soáng ñaïo ñöùc vaø nghieâm khaéc nhöng tính khí hôi khaùc thöôøng. Moät hoâm Hasan noùi vôùi toâi vaø Khayyaùm: “Ngöôøi ta baûo raèng nhöõng ngöôøi hoïc troø cuûa Imaùm Mowaffak seõ thaønh danh. Nhö theá moät trong chuùng ta sau naøy seõ giaøu coù vaäy mình coù neân öôùc heïn vôùi nhau chaêng?”. Chuùng toâi hoûi: “Theá ngöôi muoán gì?”. Y ñaùp: “Mình haõy laäp moät lôøi nguyeàn,

1 Encyclopaedia Britannica ghi laø 1122

Hình 3: Quaân khuûng boá aùm saùt moät vieân chöùc (coù leõ chính laø Nizam ul-Mulk)

5

sau naøy khi ai khaám khaù thì ngöôøi ñoù seõ chia xeû ñoàng ñeàu vôùi hai ngöôøi kia vaø khoâng daønh ñaëc quyeàn gì cho mình caû”. Chuùng toâi ñoàng yù. Nhieàu naêm troâi qua vaø toâi ñi töø Khoranssaùn ñeán Transoxiana, töø Ghazni ñeán Cabul; ñeå khi trôû veà toâi laøm vieäc haønh chaùnh vaø leân ñeán chöùc toång lyù trong noäi caùc thôøi Tieåu Vöông Alp Arslaùn.

Cuõng trong baøi töï thuaät naøy, oâng keå tieáp veà vieäc hai ngöôøi baïn cuõ sau naøy ñaõ tìm gaëp oâng ñeå yeâu caàu thi haønh lôøi höùa thuôû coøn ñi hoïc. Vò Quoác Sö (Vizier) ñaõ vui veû baèng loøng. Hasan xin moät chöùc vuï trong chính quyeàn vaø Quoác Vöông ñaõ chaáp thuaän lôøi yeâu caàu cuûa quoác sö nhöng y khoâng thoûa maõn vaø vaø thaát baïi trong möu toan soaùn ñoaït vai troø cuûa Nizam ul-Mulk phaûi boû troán. Hasan sau ñoù trôû thaønh laõnh tuï cuûa nhoùm khuûng boá Ismailiyah -- moät nhoùm Hoài giaùo ly khai cöïc ñoan töø Ai Caäp truyeàn sang Ba Tö – chuyeân duøng nhöõng thuû ñoaïn aùm muoäi vaø taøn aùc vôùi yù ñònh cöôùp chính quyeàn.

Boïn khuûng boá naøy coù nhieàu chi phaùi, trong ñoù nhoùm do Hasan Ben Sabbaùh laõnh ñaïo ñaõ coù thôøi ñaõ kieåm soaùt moät khu vöïc roäng lôùn trong daõy nuùi Elburz (giöõa Iran vaø Syria), aûnh höôûng maïnh trong taàng lôùp thôï thuyeàn vaø daân lao ñoäng. Naêm 1090, y chieám ñöôïc laâu ñaøi Alamuùt trong tænh Ruùdbar ôû daõy nuùi naèm doïc bieån Caspian vaø töø caên cöù naøy noåi danh trong thôøi Thaäp Töï Quaân (Crusade).

Theo toå chöùc cuûa nhoùm Ismailiyah ngöôøi ñöùng ñaàu cuûa hoï ñöôïc goïi laø Sôn Chuû (Shaykhuùl-Jabal - Mountain Chief), roài töø chöõ naøy Thaäp Töï Quaân dòch thaønh le Vieux (laõo gia) hay Old Man of the Mountains (maø Kim Dung dòch laø Sôn Trung Laõo Nhaân). Trong thôøi kyø huy hoaøng, Hasan ñaõ soáng nhö moät tieåu vöông giöõa nhöõng raëng nuùi cao:

... Laõo gia sai quaây moät thung luõng giöõa hai ngoïn nuùi laïi ñeå bieán nôi ñoù thaønh moät khu vöôøn, khu vöôøn to lôùn vaø ñeïp ñeõ nhaàt maø ngöôøi ta coù theå thaáy ñöôïc, trong troàng ñuû loaïi caây aên traùi. Nhieàu laâu ñaøi vaø dinh thöï ñoà soä vaø traùng leä nhaát ngöôøi ta coù theå döïng leân, taát caû ñeàu daùt vaøng vaø nhöõng böùc tranh loäng laãy. Coù nhöõng doøng suoái chaûy ñaày röôïu hay söõa, maät vaø nöôùc, vaø raát nhieàu phuï nöõ, nhöõng ñaøn baø ñeïp nhaát treân ñôøi, bieát chôi ñuû loaïi nhaïc khí, haùt thaät eâm tai vaø nhaûy muùa cöïc kyø duyeân daùng. Laõo gia quaû muoán nhöõng thaàn daân cuûa oâng ta coi ñaây laø Thieân Ñaøng thaønh thöû oâng taïo döïng ñuùng nhö nhöõng gì tieân tri Mahomet mieâu taû nöôùc trôøi ... Khoâng moät ai ñöôïc quyeàn böôùc chaân vaøo khu vöôøn ngoaïi tröø nhöõng ngöôøi coù yù muoán trôû thaønh Ashishin. Coù moät böùc thaønh chaén giöõ ngay cöûa vaøo ñuû söùc ngaên chaën caû theá giôùi, ngoaøi ra khoâng coøn loái naøo khaùc. OÂng ta giöõ nôi trieàu ñình moät soá thanh nieân, töø möôøi hai ñeán hai möôi tuoåi vaø keå cho hoï nghe veà Thieân Ñöôøng nhö ngaøy xöa Mahomet ñaõ laøm, vaø hoï tin vaøo oâng ta chaúng khaùc naøo ngöôøi Saracens tin vaøo ñaáng tieân tri.

Hasan meâ hoaëc ñoàng ñaûng baèng moät loaïi caây coù chaát ma tuùy teân laø hashish khieán ngöôøi duøng noù bò aûo giaùc theo caùch thöùc sau ñaây:

6

... OÂng ñöa nhoùm ngöôøi ñoù vaøo vöôøn – boán, saùu hay möôøi ngöôøi moät – baèng caùch cho hoï uoáng moät loaïi meâ döôïc khieán cho hoï thieáp ñi roài cho ngöôøi khieâng vaøo thaønh thöû khi tænh laïi thì ñaõ ôû trong vöôøn roài. Khi tænh laïi thaáy mình ôû moät nôi tuyeät dieäu quaù neân ai cuõng nghó mình ñaõ ñöôïc leân Thieân Ñaøng. Nhöõng phuï nöõ vaø ñoàng trinh kia aâu yeám vôùi hoï vaø cho hoï taát caû nhöõng gì maø moät thanh nieân ham muoán, vaø vì theá chaúng moät ai muoán boû ñi.

Ngöôøi ñöôïc leänh ñi thi haønh vieäc aùm saùt ñöôïc goïi laø Hashshashin (ngöôøi huùt hashish hay opiate of hemp-leaves) vaø chöõ naøy ñaõ bieán thaønh chöõ assassin trong tieáng Anh.2

Vò vöông gia ñoù – maø chuùng toâi goïi laø laõo gia – duy trì trieàu ñình cuûa oâng moät caùch huy hoaøng vaø cao sang nhö theá, khieán cho nhöõng keû ngôø ngheäch kia tin töôûng tuyeät ñoái raèng oâng laø ñaáng tieân tri. Moãi khi oâng muoán göûi moät ashishin ñi coâng taùc, oâng seõ sai ngöôøi cho keû ñang ôû trong vöôøn uoáng moät thang meâ döôïc roài khieâng haén vaøo dinh. Khi gaõ thanh nieân tænh laïi ôû trong laâu ñaøi maø khoâng coøn ôû trong Thieân Ñöôøng nöõa, y caûm thaáy huït haãng. Sau ñoù y ñöôïc daãn vaøo gaëp laõo gia, vaùi chaøo heát söùc cung kính töôûng raèng ñöùng tröôùc moät ñaáng tieân tri thöïc.

Vöông gia môùi hoûi y töø ñaâu ñeán, y traû lôøi laø töø Thieân Ñöôøng, nôi maø gioáng y nhö nhöõng gì ñaáng Mahomet ñaõ mieâu taû trong thaùnh kinh. Vieäc ñoù khieán cho nhöõng ai ñang ôû trong trieàu, vaø nhöõng ngöôøi chöa ñöôïc chaáp nhaän, theøm thuoàng mong ñöôïc vaøo Thieân Ñöôøng. Vaø nhö theá, neáu laõo gia muoán gieát moät tieåu vöông naøo, oâng ta chæ noùi vôùi chaøng thanh nieân: “Ngöôi haõy ñi gieát keû ñoù keû ñoù vaø khi ngöôi trôû laïi ñaây caùc thieân thaàn cuûa ta seõ ñöa ngöôi trôû laïi Thieân Ñöôøng. Neáu ngöôi coù cheát chaêng nöõa ta cuõng seõ sai thieân thaàn mang ngöôi trôû veà Thieân Ñöôøng ñöôïc”. Theá laø y tin ngay vaø khoâng leänh laïc naøo maø y khoâng laøm vì ngöôøi thanh nieân chæ mong sao choùng hoaøn thaønh nhieäm vuï ñeå ñöôïc quay veà Thieân Ñöôøng. Vaø baèng caùch ñoù, laõo gia sai ngöôøi ñi aùm saùt nhöõng ai oâng ta caàn tröø khöû. Caùc tieåu vöông khaùc ai ai cuõng khieáp sôï vaø ñaønh tuyø thuoäc vaøo oâng ta ñeå mong sao ñöôïc yeân bình vaø thaân thieän.3

Nhoùm khuûng boá naøy hoaït ñoäng maïnh taïi Trung Ñoâng cho tôùi maõi taän theá kyû thöù 13 thì bò ngöôøi Moâng Coå tieâu dieät maëc duø moät soá ít vaãn toàn taïi tôùi ngaøy nay.

2 Veà töø nguyeân (etymology) cuûa chöõ assassin cho ñeán nay vaãn coøn nhieàu tranh luaän. Coù ngöôøi thì cho raèng baét nguoàn töø Hassaniyyuùn coù nghóa laø “ngöôøi theo Hasan”; Caseneuve thì laïi nghó coù lieân quan ñeán chöõ seaâx (con dao) trong Anglo-Saxon; Geùbeùlin laïi baûo laø töø chöõ Shaøhinshaùh (vua cuûa caùc vì vua). Giaûi thích ñöôïc nhieàu ngöôøi chaáp nhaän nhaát do Sylvestre de Sacy laø töø caây thuoác Hashish (Indian hemp hay Cannabis Indics) vaø du nhaäp vaøo AÂu Chaâu do caùc Thaäp Töï Quaân (Crusaders) ñeå bieán thaønh Assassini, Assessini, Assissini, Heissessini, Hashishin ... Edward G. Browne: A Literary History of Persia (Cambridge: Cambridge University Press, 1956) tr. 204-5 3 Edward G. Browne: sñd tr. 207-8

7

Moät trong nhöõng naïn nhaân cuûa hoï laïi chính laø Nizam ul-Mulk.4 Ngöôøi ta baûo raèng tröôùc khi töø traàn Nizam ul-Mulk ñaõ ngaâm nhöõng caâu thô “ñi nhö gioù cuoán bieát veà nôi nao” (Oh God! I am passing away in the hand of wind!) cuûa ngöôøi baïn Omar Khayyaùm.

Omar Khayyaùm cuõng ñeán gaëp Nizam ul-Mulk nhöng oâng laïi khoâng muoán laøm quan maø chæ xin ñöôïc “soáng döôùi söï che chôû cuûa ngaøi ñeå nghieân cöùu veà Khoa Hoïc, caàu nguyeän cho ngaøi ñöôïc tröôøng thoï vaø phong tuùc”. Vò Quoác Sö thaáy yù ñònh cuûa ngöôøi baïn cuõ khoâng theå lay chuyeån neân ñaønh phaûi ñeå oâng ñi vaø chu caáp cho oâng moät naêm 1200 mithkaùls (tieàn vaøng) ñeå oâng trôû veà soáng taïi Naishaùpuùr cho tôùi khi cheát. Omar Khayyaùm ñaõ tinh thoâng nhieàu boä moân nhaát laø thieân vaên hoïc vaø ñöôïc trieàu ñình cuõng nhö daân chuùng heát söùc aùi moä.

Khi vua Malik Shah coù yù ñònh caûi toå nieân lòch, Omar laø moät trong taùm nhaø baùc hoïc ñöôïc vôøi vaøo trieàu ñeå thöïc hieän coâng taùc naøy vaø sau ñoù ñaõ aùp duïng vaøo thôøi ñaïi maø ngöôøi ta goïi laø Jalaùli era (hay Jalaùd-ud-din) maø tính toaùn chính xaùc hôn lòch Julian vaø cuõng khoâng keùm gì lòch Gregorian. OÂng cuõng ñeå laïi nhieàu coâng trình veà ñaïi soá (algebra) vaø ñoùng goùp khaù nhieàu vaøo söï huy hoaøng cuûa khoa hoïc Trung Ñoâng thôøi trung coå. OÂng phoái hôïp caû hai pheùp löôïng giaùc (trigonometry) laãn pheùp xaáp xæ hay caän töï (approximation) ñeå ñöa ra phöông phaùp giaûi ñaïi soá baèng quan nieäm hình hoïc.

Omar Khayyaùm cheát khi naøo cho ñeán nay khoâng coù taøi lieäu naøo chính xaùc ngoaøi moät giai thoaïi khoâng bieát do ai vieát veà moät baøi thô cuûa oâng, baèng tieáng Ba Tö, phuï ñính cho cuoán Veterum Persarum Religio cuûa Hyde trang 499 ñöôïc ñeà caäp ñeán trong thö tòch cuûa D’Herbelot döôùi tieâu ñeà Khiam laø oâng qua ñôøi ôû Naishaùpuùr vaøo naêm 517 (1123 TL).

4 Nizam ul-Mulk bò aùm saùt cheát treân ñöôøng ñi töø kinh ñoâ Esfahan ñeán Baghdad naêm 1092, Omar Khayyaùm bò thaát suûng. Veà caùi cheát cuûa Nizam ul-Mulk, saùch vôû cheùp laø do nhoùm khuûng boá Ismailiyah (Y Tö Myõ Löông) nhöng cuõng coù nôi cho laø do aâm möu cuûa vôï oâng vì con trai baø khoâng ñöôïc chæ ñònh laøm ngöôøi thöøa keá.

Hình 4: Moät maûnh ngaø khaéc theo thô cuûa Omar Khayyaùm :

A Book of Verses underneath the Bough, A jug of Wine, a Loaf of Bread – and Thou

Beside me singing in the Wilderness – Oh, Wilderness were Paradise enow!

8

Khwaùjah Nizaùmi, moät ngöôøi hoïc troø cuûa oâng ñaõ keå laïi nhö sau:

Toâi vaãn thöôøng ñaøm ñaïo vôùi sö phuï, Omar Khayyaùm, trong moät khu vöôøn vaø moät hoâm thaày toâi ñaõ baûo: “Moä ta seõ naèm taïi moät nôi maø gioù baéc seõ raûi leân treân ñoù nhöõng caùnh hoa hoàng”. Toâi hôi ngaïc nhieân vì thaày toâi khoâng bao giôø noùi nhöõng lôøi voâ yù nghóa. Nhieàu naêm sau khi coù dòp vieáng Naishaùpuùr, toâi ñeán thaêm moä oâng vaø ngaïc nhieân thay nhöõng caønh caây loøa xoøa reo raéc nhöõng caùnh hoa phuû kín caû taám bia.

Taùc phaåm cuûa Omar Khayyaùm ñöôïc dòch ra nhieàu thöù tieáng vaø baûn tieáng Anh cuûa Edward FitzGerald (1859) raát ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán. Thô cuûa oâng laøm theo theå töù tuyeät nay coøn löu truyeàn khoaûng 250 baøi. Theå loaïi naøy laø moät loaïi gaàn nhö daân ca cuûa Ba Tö, ñöôïc vieát baèng tieáng meï ñeû trong khi phaàn lôùn caùc aùng vaên chöông khaùc ñöôïc vieát baèng tieáng AÛ Raäp. Coù leõ chính vì theá maø nhieàu baøi ñöôïc quaàn chuùng truyeàn tuïng vaø nhöõng hình aûnh oâng neâu leân ñöôïc khaéc treân nhöõng maûnh ngaø nhö moät taùc phaåm ngheä thuaät chaúng khaùc gì ngöôøi Vieät chuùng ta laáy nhöõng caâu Kieàu, Chinh Phuï Ngaâm laøm ñeà taøi veõ tranh. Thô cuûa Omar Khayyaùm ca ngôïi cuoäc ñôøi nhaøn taûn, tieâu dao, uoáng röôïu, ca haùt ít nhieàu ngöôïc vôùi taäp tuïc nghieâm khaéc vaø nhöõng caám ñoaùn cuûa Hoài giaùo vaø coù leõ ñoù cuõng laø moät maët khaùc cuûa choán thieân ñöôøng maø con ngöôøi vuøng Caän Ñoâng mô töôûng.

Hình 5

Moät nhoùm cöôùp ôû sa maïc Trung Ñoâng Ñaây laø moät taám hình khaù ñoäc ñaùo, trích trong Book of Marvels (1937) cuûa Richard Halliburton vôùi lôøi chuù thích “Moät boïn cöôùp sa maïc döõ daèn ñöùng cho chuïp hình ...

nhöng hoï khoâng hieàn laønh nhö theá ñaâu neáu gaëp phaûi treân sa maïc”

9

*

* *

Naêm 1861 ngöôøi ta thaáy moät tieäm saùch cuõ ôû London (England) coù baùn reû moät cuoán saùch vôùi giaù 1 penny nhan ñeà Rubaiyaùt of Omar Khayyaùm, the Astronomer-Poet of Persia, Translated into English Verse. Cuoán saùch ñoù khoâng ñeå teân ngöôøi dòch. Dòch giaû ñaõ möôïn ngöôøi chuû tieäm in 250 baûn ñeå taëng baïn beø vaø sau ñoù, nhö soá phaän cuûa nhieàu taäp thô coå cuõng nhö kim khaùc, ñeå thì chaät choã, baùn chaúng ai mua neân y ñaõ taëng laïi cho nhaø in vaø ñöôïc rao baùn reû mong thu ñöôïc ñoàng naøo hay ñoàng naáy. Giaù nguyeân thuûy cuûa cuoán thô laø 5 shillings, giaûm xuoáng coøn 1 shilling maø vaãn eá neân sau cuøng ñaõ xuoáng möùc coøn 1 penny (1/12 cuûa shilling) tröôùc khi laøm giaáy pheá thaûi.

Hai thanh nieân voâ tình nghe ñöôïc beøn ruû nhau ñeán mua moãi ngöôøi vaøi quyeån – 1 penny 1 quyeån. Hoâm sau hoï quay laïi ñònh mua theâm thì thaáy giaù ñaõ leân ñeán 2 pennies moät quyeån, vaø moät ñoàn möôøi, möôøi ñoàn traêm ngöôøi ta uøn uøn ñeán mua cuoán Rubaiyaùt ñeán noãi chæ vaøi tuaàn sau giaù saùch leân voït ñeán 21 shillings moät quyeån, nghóa laø gaáp 250 laàn caùi giaù baùn sale.5

Ngöôøi vieát khoâng coù caùi may maén kieám ñöôïc moät baûn nguyeân thuûy ñoù maø chæ coù trong tay ba baûn in sau naøy.

- Baûn thöù nhaát do Walter J. Black ôû New York (USA) aán haønh naêm 1942 nhan ñeà The Rubaùiyaùt of Omar Khayyaùm – Rendered into English Quatrains by Edward FitzGerald (The five authorized versions), 178 trang.

- Baûn thöù hai laø moät baûn ñeïp cuõng nhan ñeà Rubaiyaùt of Omar Khayyaùm, translated into English Quatrains by Edward FitzGerald, do Random House, New York xuaát baûn naêm 1947, 150 trang ñöôïc ñöïng trong hoäp cöùng. Sôû dó chuùng toâi goïi laø baûn ñeïp vì moãi trang ñöôïc in treân moät neàn veõ caùc loaïi ñieåu thuù, ñoùng khung vaø coù keøm theo moät soá böùc minh hoïa baèng maøu cuûa hoïa só Mahmoud Sayah ngöôøi Ba Tö, ña soá veõ nhöõng caëp tình nhaân raát tình töù.

- Baûn thöù ba do nhaø xuaát baûn Grosset & Dunlap, Publishers, New York aán haønh naêm 1946 nhan ñeà Rubaiyat of Omar Khayyam – Rendered into English verse by Edward Fitzgerald vaø nhöõng hình veõ cuûa hoaï só Ba Tö Sarkis Katchadourian cuõng laø moät taùc phaåm hieám coù.

Moät baûn dòch haåm hiu chöa bao giôø hoaøn taát 5 Moät baûn naøy, giaáy oá vaøng ñaõ ñöôïc baùn vôùi giaù 8000 dollars vaøo naêm 1929 vaø chaéc chaén ngaøy hoâm nay thì giaù phaûi cao hôn khoâng bieát bao nhieâu laàn.

Hình 6: Edward FitzGerald

10

Edward FitzGerald laø moät coâng töû con nhaø giaøu, con nhaø gia theá. Meï oâng teân laø Mary Frances FitzGerald Purcell laø em hoï cha oâng vaø ñöôïc thöøa höôûng cuûa gia ñình moät gia taøi keách xuø. Edward sinh ngaøy 31 thaùng 3 naêm 1809 laø con thöù baûy trong taùm anh em. Cuõng nhö nhieàu caäu aám khaùc, Edward chôi nhieàu hôn hoïc. Caäu coù maùu ngheä só vaø chæ thích ñoïc saùch laøm thô, ñaùnh ñaøn vaø veõ. Caäu cuõng noåi tieáng veà aên maëc nheách nhaùc, ít khi caïo raâu vaø tính tình böøa baõi, phoøng oác luùc naøo cuõng böøa boän nhöõng saùch vôû, hình aûnh, quaàn aùo … Maëc daàu ñöôïc cha göûi vaøo moät ñaïi hoïc danh tieáng, Edward cuõng chæ leâu beâu trong boán naêm. Theá nhöng nhöõng ai quen bieát ñeàu phaûi chòu raèng Edward raát quí baïn beø.

Cuoäc ñôøi cuûa Edward cuõng voâ ñònh nhö khi caäu theo hoïc ñaïi hoïc vaø thöôøng ñi lang thang moãi nôi ñoä vaøi thaùng, phaàn lôùn chæ vì toø moø hôn laø coù muïc tieâu roõ reät. Maëc duø gia ñình coù nhöõng phuû ñeä ôû khaép nôi, caäu laïi chæ ñi thueâ phoøng ôû moät mình. Trong soá caùc baèng höõu, Edward coù quen vôùi moät thö kyù ngaân haøng teân laø Bernard Barton, lôùn hôn caäu ñeán 25 tuoåi, coi nhö moät ngöôøi baïn vong nieân trong vaên chöông. Naêm 1849, khi Barton bònh naëng saép cheát, FitzGerald toû loøng haøo hieäp höùa seõ chaêm soùc cho coâ con gaùi Lucy cuûa oâng naøy. Thöïc tình maø noùi, Edward FitzGerald chæ coù yù seõ chu caáp cho coâ gaùi moà coâi nhöng caû ngöôøi oám laãn coâ gaùi laïi töôûng laø Edward ngoû lôøi caàu hoân. Chính caùi tính do döï baát quyeát cuûa Edward FitzGerald ñaõ khieán cho vieäc ñoù trôû thaønh nhì nhaèng keùo daøi ñeán maáy naêm lieàn vaø cuoái cuøng anh chaøng ñaønh phaûi laáy coâ gaùi laøm vôï maëc duø baïn beø coá gaéng khuyeân can khoâng neân “anh huøng rôm”. Theá nhöng ngöôøi huøng cöù tieán haønh leã cöôùi vaøo ngaøy 4 thaùng 11 naêm 1856.

Cuoäc hoân nhaân khoâng ñem laïi haïnh phuùc vaø hai ngöôøi phaûi chia tay. Edward FitzGerald trôï caáp cho ngöôøi vôï ngaén nguûi moät khoaûn tieàn lôùn vaø cuoäc tình duyeân thaát baïi naøy ñaõ aûnh höôûng khaù nhieàu ñeán cuoäc ñôøi oâng. Chính trong thôøi gian khoâng thoaûi maùi ñoù, Edward FitzGerald ñaõ tìm queân trong vieäc dòch Rubaiyaùt cuûa Omar ra tieáng Anh.

OÂng baét ñaàu hoïc tieáng Ba Tö töø naêm 1853, khôûi ñaàu baèng dòch taùc phaåm Salaùmaùn and Absaùl cuûa Jaùmí do moät ngöôøi baïn laø Giaùo Sö E. B. Cowell cuûa tröôøng ñaïi hoïc Cambridge göûi cho. Taùc phaåm thöù hai cuõng do Cowell giôùi thieäu laø nhöõng vaàn thô cuûa Omar Khayyaùm. Loái dòch cuûa Edward FitzGerald cuõng gioáng nhö nhöõng ngöôøi laøm thô Ñöôøng, nghóa laø ngaøy ñeâm mieät maøi, ñi ñaâu cuõng mang theo keø keø vaø moãi khi tìm ñöôïc moät yù hay thì ghi ngay xuoáng. OÂng dòch nhöõng baøi thô cuûa Omar Khayyaùm baèng thô boán caâu cuûa Anh vaên, caâu ñaàu vaàn vôùi caâu thöù hai vaø caâu thöù hai vaàn vôùi caâu thöù tö.

Tôùi ñaàu naêm 1858, Edward FitzGerald ñaõ dòch ñöôïc 75 baøi töù tuyeät vaø göûi cho tôø baùo Fraser’s Magazine. Moät naêm sau vaãn khoâng thaáy ñaêng taûi, FitzGerald ñoøi laïi baûn thaûo vaø töï yù boû tieàn in nhö ñaõ vieát ôû treân. AÁn baûn naøy laø moät taäp thô moûng chæ bao goàm 21 trang maø oâng giôùi thieäu laø cuûa Omar Khayyaùm, moät “ thieân vaên-thi gia Ba Tö ”.6

6 Astronomer-Poet of Persia

11

Veà sau chính oâng thuù nhaän laø “ baûn dòch cuûa toâi traûi qua raát nhieàu traên trôû ”7 vaø cuõng nhö bao nhieâu ngöôøi ñaõ töøng thöû dòch thô, coù leõ ñaây laø coâng trình gian nan nhaát, moät maët phaûi hieåu cho ñeán nôi ñeán choán nguyeân taùc, maët khaùc laïi phaûi bieán nhöõng yù töôûng ñoù thaønh moät daïng vaên chöông neáu khoâng baèng thì cuõng ñöøng keùm quaù. Khoâng phaûi ai cuõng coù theå chuyeån ngöõ moät taùc phaåm taàm thöôøng nhö Kim Vaân Kieàu truyeän cuûa Thanh Taâm taøi nhaân thaønh moät tuyeät taùc nhö Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh. Theá nhöng nhieàu pheâ bình gia veà sau ñaõ ñaùnh giaù raèng baûn dòch cuûa Edward FitzGerald coù phaàn coøn troäi hôn nguyeân taùc cuûa Omar Khayyaùm.

Noùi ñuùng ra, baûn cuûa oâng khoâng phaûi laø baûn dòch. Nguyeân taùc goàm hôn 400 baøi töù tuyeät (ngöôøi vieát duøng taïm ñeå dòch chöõ quatrains), moãi baøi laø moät yù rieâng, tuy coù theå chia thaønh moät soá ñeà muïc nhöng khoâng phaûi laø moät baûn tröôøng thi nhöng Edward FitzGerald ñaõ saép xeáp, choïn löïa, laém khi gheùp ñoaïn noï vaøo ñoaïn kia ñeå thaønh moät baøi thô boán doøng cuûa rieâng mình. Chính vì theá oâng thay vì duøng chöõ dòch (translated), oâng laïi duøng chöõ trình baøy (rendered) laø moät chöõ nghóa raát roäng vaø mô hoà. Coù theå noùi oâng nghieàn ngaãm nguyeân taùc cuûa Omar Khayyaùm roài nung naáu trong loøng, möôïn yù cuûa nhaø thô Trung Ñoâng ñeå naûy ra thaønh nhöõng baøi thô cuûa chính mình. Gordon S. Haight ñaõ baûo raèng baûn cuûa Edward FitzGerald ñaõ “ñaït tôùi moät myõ ñoä môùi vöôït xa caû nguyeân baûn”.8

Ñieåm ñaùng chuù yù laø Edward FitzGerald vaãn tieáp tuïc nghieàn ngaãm nhöõng vaàn thô rubaiyaùt cuûa Omar Khayyaùm cho tôùi cuoái cuoäc ñôøi vaø tieáp tuïc theâm bôùt, söûa ñoåi, khi thì caû caâu, khi thì moät ñoâi chöõ, khi thì ñaûo leân ñaûo xuoáng cho hay hôn. Chính vì theá maø coù tôùi 5 aán baûn khaùc nhau ñöôïc in ra, moãi aán baûn ñöôïc söûa laïi khaùc baûn cuõ. Baûn ñaàu naêm 1859 bao goàm 75 baøi töù tuyeät. Ñeán naêm 1868, oâng in baûn thöù hai, bao goàm 110 baøi. Ñeán baûn thöù ba naêm 1872, vaø baûn thöù tö naêm 1879, oâng giaûm xuoáng coøn 101 baøi. Caû boán baûn ñoù oâng ñeàu ñeå teân voâ danh vaø chính vì theá ngay caû baïn beø oâng cuõng khoâng ai bieát oâng chính laø taùc giaû.

Sau khi oâng cheát, ngöôøi ta tìm thaáy moät baûn in laàn cuoái trong ñoù oâng söûa laïi baèng tay moät soá caâu, vaø ñoù chính laø baûn thöù naêm, baûn sau cuøng, ñöôïc baïn oâng laø William Aldis Wright tu ñính vaø aán haønh naêm 1889 döôùi nhan ñeà Nhöõng böùc thö vaø di caûo cuûa Edward FitzGerald 9. Moät caùch toång quaùt, ngoaøi hai baûn ñaàu tieân naêm 1859 vaø 1868, nhöõng baûn sau khoâng coù gì thay ñoåi nhieàu vaø ñeán nay nhöõng baûn in môùi thöôøng coù caû 5 baûn khaùc nhau ñeå ñoäc giaû tieän vieäc so saùnh vaø tham khaûo. Chính vì theá ngöôøi ta cuõng coù theå bieát qua phaàn naøo caùi tính “thoâi xao”10 cuûa Edward FitzGerald vaø coâng lao cuûa oâng trong vieäc coá ñöa baûn Anh vaên leân möùc hoaøn chænh.

7 I suppose very few people have ever taken such pains in translation as I have …(baûn Walter J. Black, 1942, tr. 8) 8 … from that altitude to reach new levels of beauty in his translation, which is incomparably better than the original. (Walter J. Black, 1942, tr. 9) 9 Letters and Literary Remains of Edward FitzGerald 10 noùi veà vieäc goït duõa vaên chöông theo moät ñieån veà Giaû Ñaûo ñôøi Ñöôøng

12

*

* *

Taïi sao baûn dòch cuûa Edward FitzGerald laïi ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán?

Thöïc tình maø noùi, ngay taïi nöôùc Anh soá ngöôøi löu taâm ñeán baûn dòch naøy cuõng raát hieám hoi vaø gaàn nhö 2 aán baûn ñaàu tieân khoâng maáy ai chuù yù. Dòch phaåm naøy chæ ñöôïc noåi tieáng khi Charles Eliot Norton vieát moät baøi khen ngôïi treân tôø North American Review (Hoa Kyø) vaøo thaùng 10 naêm 1869 vaø ñaõ trích daãn 74 baøi töù tuyeät trong soá 110 baøi ñeå daãn chöùng. Chaúng bao laâu thô cuûa Omar ñöôïc raát nhieàu ngöôøi bieát ñeán vöôït xa caû chính queâ höông laø xöù Ba Tö Nghìn Leû Moät Ñeâm cuûa oâng vaø tính cho tôùi giöõa theá kyû 20 ñaõ coù khoaûng 600 aán baûn ñöôïc dòch ra nhieàu thöù tieáng khaùc nhau. Söï troáng vaéng cuûa con ngöôøi döôøng nhö thôøi ñaïi naøo cuõng laø moät aùm aûnh vaø daèn vaët khieán chuùng ta hoaøi nghi taát caû. Coù leõ khoâng bao giôø nhaân loaïi kieám ñöôïc caâu traû lôøi vaø ñoù cuõng chính ñoù laø ñieåm chaïy daøi trong suoát nhöõng doøng thô cuûa Omar Khayyaùm.

Ñeå keát luaän, ngöôøi vieát cheùp laïi baûn tieáng Anh cuûa Edward FitzGerald maø Quaùch Maït Nhöôïc ñaõ dòch ra thaønh hai caâu thô:

Lai nhö löu thuûy heà, theä nhö phong,

Baát tri haø xöù lai heà haø sôû chung!

Nhöõng caâu ñoù laø baøi thô soá 28/29 trong aán baûn ñaàu tieân, baøi soá 31/32 trong aán baûn thöù nhì nhöng trong caùc aán baûn 3, 4, 5 laïi trôû veà thöù 28/29:

With them the Seed of Wisdom did I sow,

And with my own hand wrought to make it grow;

And this was all the Harvest that I reap’d—

“I came like Water, and like Wind I go.”

*

* *

Into this Universe, and Why not knowing,

Not Whence, like Water willy-nilly flowing:

And out of it, as Wind along the Waste,

I know not Whither, willy-nilly blowing.

Nhöõng aâm W laäp ñi laäp laïi taïo neân cho ngöôøi ñoïc moät noãi meânh mang khoù taû, khoâng bieát coù phaûi vì theá maø nhaø thô hoï Quaùch ñaõ dòch ñöôïc thaønh hai tuyeät cuù ôû treân khoâng?

Thaùng 4, 2003

13

Hình 7: Moä phaàn Omar Khayyaùm ôû Naishaùpuùr

14

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Browne, Edward G. A Literary History of Persia (Vol. II – From Firdawsí to Sa’di). Cambridge: Cambridge at the University Press, 1956.

2. FitzGerald, Edward. Rubaiyaùt of Omar Khayyaùm. New York: Grosset & Dunlap, Publishers, 1946.

3. FitzGerald, Edward. Rubaiyaùt of Omar Khayyaùm. New York: Random House, 1947.

4. FitzGerald, Edward. The Rubaiyaùt of Omar Khayyaùm. New York: Walter J. Black, 1942.

5. Hallibrton, Richard. Complete Book of Marvels. Indianapolis: The Bobbs-Merrill Co.,Inc., 1960.

6. Kingston, Jeremy & David Lambert. Catastrophe and Crisis. London: Bloosbury Books, 1979.

7. Time-Life Books. Light In The East, TimeFrame AD 1000-1100. Virginia: Time-Life Books, 1988.