Embed Size (px)
Citation preview
Tierp, Svedujo – Hugo Löjdquist - Boktryckeri
ANTA!PAROLO.
Anta! proksimume deko da jaroj mi iniciatis por la SAT-Jarlibrohistorian skizeton pri la unuaj jaroj de la laborista esperanto-movado. Tiamla gvidanto de SAT, k-do E. Lanti, konsilis al mi verki pli detalan, plikompletan priskribon kaj sekve de tio mi ekokupis min pri la estinteco denia movado. Pro hazardaj cirkonstancoj kaj per helpo de diverslandajkamaradoj, mi sukcesis kolekti kvanton da historia materialo, kiu ebligis almi skizi iom detalan bildon de la anta!milita laborista esperanto-movado."i tiu skizo aperis en La Nova Epoko (jarkolekto 1930–31). #ajnas al mi, ke nun, kiam pasis $irka! 25 jaroj post la fondi%o de la
unuaj laboristaj esperanto-asocioj en Bohemio ("e&oslovakio), Germaniokaj Nederlando, estas konvena momento por konigi $i tiun skizon en plivasta rondo. Pro tio %i nun aperas en libra formo, kaj kun la espero, ke %iveku intereson pri la pasinteco de nia movado kaj pri la laboro de %iajpioniroj, mi %in transdonas al la legontoj.
G. P. de Bruin.
Enschede, somero 1936. Nederlando.
3
ENKONDUKO.
En 1887 d-ro L. L. Zamenhof publikigis sian esperanton. Juna,nekonata kuracisto, ne-filologo pretendis doni al la homaro lingvoninternacian, kiu ebligus al diverslingvanoj kompreni unu la alian kajkiu preparus ne!tralan fundamenton por interfrati%o de la disaj,interbatalantaj homaj gentoj. Multaj mokis la ideojn de $i tiunepraktika homo kaj ridis pri lia &imera projekto. Sed ne $iuj.Idealistoj diverslandaj, malmultaj la! nombro, sed profunde sentantajla senkomparan valoron de universala interkomprenilo, esploris laprojekton kaj konkludis, ke %i estas ta!ga. Ili proprigis al si lalingvon kaj i%is %iaj fervoraj adeptoj, kiuj kun multe da amo kajsindono varbis por la grandioza ideo. Tiel esti%is la komenco de laesperanta movado.
Kiuj estis la unuaj pioniroj de la movado esperantista? Ili estis$efe personoj el la mezaj klasoj: in%enieroj, instruistoj, kuracistoj,oficistoj, k. s. "u anka! laboristoj estis inter ili, pri tio ne ekzistasinformoj.
Sed kiam do laboristoj envicigis sin en tiu modesta aro daesperanto-pioniroj? Kiuj estis tiuj simplaj proletoj, kiuj la unuajekkomprenis la utilon de esperanto kaj propagandis la novanlingvon?
Ni ne scias. Supozeble en la unuaj jaroj post 1900 en kelkaj lokojprogresemaj laboristoj en kursoj de ne!tralaj organizoj lernis lalingvon kaj provizore ali%is al la ne!trala movado. Nur poste, kiam,precipe en la grandurboj, iom pligrandi%is la nombro da laboristajesperantistoj, ili kunigis sin kaj tiel esti%is la unuaj laboristajesperanto-grupoj (1905–10). Pli poste $i tiuj grupoj organizis sinla!nacie en Laboristaj Esperanto-Asocioj (LEA-oj). Kiel kaj kiam tiookazis, kion faris la LEA-oj, kiuj ludis en ili gvidan rolon kaj kiookazis en la laborista esperanta movado sur internacia kampo, pri tioinformos la sekvontaj pa%oj.
EN BRITIO.En Britio la laborista esperanto-movado neniam prosperis tre bone.
Estas malfacile difini la ka!zon de tio. Oni povus supozi, ke la gravapozicio de la angla lingvo en la monda trafiko malfavore influis lapropagandon de esperanto. Sed en tiu okazo anka! la ne!trala movadodevus suferi la sekvojn de tio. "i tiu estas tamen sufi$e forta kaj influa, elkio montri%as, ke la neprospero de laborista esperantomovado estas ka!zatade faktoroj, kiuj ne validas por la ne!trala movado. Kiuj estis $i tiujfaktoroj, kiuj ka!zis, ke en $i tiu lando kun grandindustrio, kun sufi$e fortajlaborista partio kaj sindikata movado, la lingvo esperanto ne trovis pli daadeptoj, estas demando, kiun ni ne kapablas respondi.
Pri la brita movado oni ne povas rakonti multon. Detaloj pri la agado de%iaj unuaj pioniroj, pri fondi%o kaj funkciado de la unuaj grupoj tutemankas.
En preska! $iuj landoj fondi%is komence lokaj grupoj kaj poste la landaasocio. En Britio okazis inverse. Tie oni starigis jam en 1907 la BritanLigon de Esperantistaj Socialistoj (BLES) kaj nur poste esti%is lokaj grupoj.
Pri la agado de BLES ni ne estas bone informitaj. 'i sendis al laInternacia Socialista Oficejo, la tiama centro de la socialistaj partioj,petskribon pledantan por la akcepto de esperanto $e ties internaciaj kon–gresoj kaj kunvenoj. Anka! %i direktis cirkuleron pri esperanto al lalaboristaj reprezentantoj en la parlamento kaj ricevis de kelkaj el ili favoranrespondon. Plue %i delegis esperantiston al la Internacia Socialista Kon-greso en Kopenhago en 1910. "u tiu delegito tie povis fari ion utilan, pri tiomankas informoj.
La unuaj gazetoj, kiuj propagandis esperanton estis Clarion deR. Blatchfort kaj la anarkista gazeto Freedom (Libero). La unua e$ havisregulan esperanto-rubrikon, al kiu i. a. kunlaboris W. Nutters el Amster-damo. En la eldonejo de Freedom aperis propaganda bro(uro Anarchistsand the international language Esperanto (Anarkistoj kaj la int. lingvoEsperanto). Supozeble %i estis traduko de la samtitola franclingva bro(urode E. Chapelier & Gassy Marin. (P. Stojan nomas %in en sia Bibliografiode Int. Lingvo, sed en la esperantogazetaro el tiu tempo oni ne trovasmencion pri %i.)
La unua sekretario de BLES estis Helen Fryer. "i tiu kamaradinolaboris multe por la Ligo. #i verkis anka! lernolibron por anglo-lingvanoj,
6
speciale por ne-gramatikuloj. Kelkaj aliaj aktivuloj el la brita movado estis:P. J. Cameron, J. Holt, J. Hoyle, kunlaboranto al Internacia Socia Revuo(ISR),* H. Hyams (pse!donime: Tagulo), kunlaboranto al diversaj gazetoj,W. Padfield, kunlaboranto al ISR kaj partoprenanto al kelkaj ru%ulaj kon-gresetoj, kaj Y. Yelland, kunlaboranto al ISR.
EN "E#OSLOVAKIO.La unua propagandisto de esperanto en $i tiu lando, tiutempe ankora!
nomita Bohemio, estis F. V. Lorentz, redaktoro de la gazeto Zar (Brilo), kiuen 1890 eldonis la unuan $e&lingvan lernolibron. Beda!rinde $i tiu pioniropro politika persekuto devis forlasi la landon kaj pro tio la de li komencitapropagando ne estis da!rigata.
Nur en 1900 progresema instruisto Th. Cejka rekomencis la propa-gandon kaj dank’ al li kaj al aliaj pioniroj la lingvo iom post iom pli-konati%is.
La unua signo de la disvasti%o de esperanto inter la laboristoj estis, keen la na!a kongreso de la bohem-slava socialdemokrata partio estisproponate rekomendi esperanton al la laboristaro. #ajne la tempo estisankora! ne matura por tio, almena! la malaprobo de unu el la gvidantojsufi$is por malakceptigi la proponon.**
Sed – stranga fakto – unu jaron poste, en 1911, la kongreso de la samapartio “unuanime rekomendis al la bohemaj laboristoj la propagandon deesperanto”!***
Do, rapide (an%i%is la situacio. "u ni devas supozi, ke en unu jaro lainfluo de esperanto en laboristaj rondoj tiom kreskis? Se jes, kiel do okazis$i tio? Kiuj ludis $efan rolon en tiu progresigo? "i tiujn demandojn ni nepovas respondi. Ni scias nur, ke en septembro 1911 fondi%is la LaboristaEsperantista Asocio, sekcio de la Laborista Akademio en Prago (Praha).Estraranoj estis: F. J. Chaloupecky, A. Hais, R. !ada, J. !idlo kaj F. Vanek.
* Vidu la koncernan $apitron.** Le Travailleur Esperantiste, julio 1914.*** Kulturo, jan. 1912.
7
'ia starpunkto estis socialdemokrata. En la sama jaro okazis la unua kon-greso de la asocio, kiun $eestis pli ol cent kamaradoj. Krom raportado priagado, organizado kaj taktiko, okazis paroladoj pri “Eki%o, evoluo kajhistorio de la lingvo internacia”, pri “Praktika signifo de esperanto por lalaboristaro” kaj pri “Esperantismo kaj socialismo”.
Kiel principdeklaron oni akceptis $i suban rezolucion: *
Ni volas propagandi la ideon de la tutmonda internacia lingvo inter laboristaro,divastigadi ideon de socialismo inter la esperantistaro, pere de esperanto esti utilajal la bohema laboristaro okaze diversaj praktikaj interrilatoj je fremdlando,informadi vere la transliman publikon, precipe samcelanan, pri la vivo kaj penadode la bohema proletariato; en la interna evolucio de esperanto influi kiel elementokonserviga kaj fari%i tiel gardantaro de %ia natura, neperforta evoluado, klopodi poraprobigi esperanton kiel interlingvon de socialista Internacio por la!bezonadiversnacia interrilatigado, precipe en internacia socialista kancelario kaj okaze deuniversalaj kongresoj de Internacio, same kiel en por informaj gazetaro kajpublika)oj eldonataj de Internacio al proletariato de la tuta mondo. Subtenate de niapolitika partio, bohemslava sociala demokratio, agitadi por aprobo kaj akcepto deesperanto en korporacioj le%odonaj kaj por %ia enkonduko en lernejaron en nia tutadiverslingva (tato. Nia cetera programo devenas jam evidente el tiuj $i sep postulojfundamentaj.**
En la komenco de 1912 la asocio aperigis $iumonatan gazeton Kulturo."i tiu gazeto kompreneble anka! respegulis la revolucian starpunkton de laorganizo. Klare %i estas esprimita en la gvidartikolo “Nia programo” en launua numero.
Unue ni estas socialistoj,poste esperantistoj.
Ni propagandas la lingvon internacian inter la bohema laboristaro, simple pordoni al %i novan praktikan rimedon por senpera interrilato kun laboristaro de lacetera mondo. Ni alportos al bohemaj laboristoj multan originalan, interesanraporton pri vivo kaj klopodo de fremdaj samcelanoj kaj samtempe ni informos lafremdujon pri individuaj bezonoj de proletariato bohema.
Nia unua celo estos do la praktika eluzo de esperanto en servoj de internaciasocialismo.
Nia plua fervora sopiro estos enkonduko de novaj direktoj en la %isnunanevolucion de esperantista movado, la renaski"o de esperantismo per socialismo.
* En $i tiu kaj sekvontaj cita)oj ni ne (an%is la lingva)on de la originalo.** Kulturo, jan. 1912.
8
Ni $iam intensive defendos la principon, ke la politika kaj kultura konvinko neestas $e esperantisto afero privata kaj sensignifa, sed $iam ni proklamados, ke lavera esperantismo kiel maturi%inta ideo povas esti nur parto de %enerala pens-maniero de la homo sinscie progresema, antiklerikula, antinaciula, antimilitaristakaj socialista.
Tial – estante tute sendependaj de bur%aj esperantistoj – ni propagandos enBohemujo nian propran opinion pri historia tasko kaj signifo de la lingvo internaciane respektante la cirkonstancon, ke ni na%as kontra! fluo.
Kulturo okupis inter la tiamaj laboristaj esperantaj gazetoj tute apartanlokon. Revolucia %i estis. A!du, kiel %i kritikis la ne!tralajn kongresojn:
Dudek kvin jarojn ekzistas jam esperanta movado. Dudek kvin jarojn %iajpioniroj klopodas starigi ion grandiozan, mondoregontan, sed %is nun ili nesukcesis aran%i e$ simplan efektive laboran kunvenon. Lasta VIII kongresego tionterure dokumentas. Bonvenado kaj fama “babilado”, ekskurso, balo, teatro,fiservema glorumado de modesta persono de Zamenhof, kelke da senprogramaj“laboraj” kunsidoj kaj kanto de naiva himno pri “pacaj batalantoj”: tio estas $io,kio okazas dum tia tutmonda kunvenego esperantista – kaj la! tio aspektas postetuta esperanta movado %enerale.*
Klare %i difinis la starpunkton de laboristaj esperantistoj:Por ni lingvo internacia ne estas celo, kun kiu finas nia penado, sed nur rimedo,
per kiu ni batalas por idealoj multe pli altaj.
'i alju%is al esperanto jam pli gravan rolon ol tiu de helplingvo. Kura%e%i skribas, la! la ideoj de la nunaj sennaciistoj:
Movado socialdemokrata same kiel anar&ista povas esti nur tutmonda; %i nepredevas forigi la limojn de historiaj (tatoj. Restos nur lingvaj limoj inter naciaro, kajtiujn pa(o post pa(o povos forigi nur lingvo internacia, kiu tamen ne restos eternedua lingvo, sed balda! fari%os lingvo unua por $iuj.
Anka! sur lingva kampo Kulturo estis revolucia: %i jam uzis apud -ujokaj -lando anka! la landnoman fina)on -io.
Tamen la bohemaj laboristaj esperantistoj ne nur klopodis iom revoluci-igi la laboristan esperantan movadon, sed anka! bone laboris por esperanto.Proksimume unu jaron post sia fondi%o la asocio jam nombris $irka! 500membroj. Aperis flugfolio por laboristoj en kvanto de 10,000 ekzempleroj.Estis eldonata perletera kurso, kiu akiris preska! 200 partoprenantojn.
* Kulturo, a!g. 1912.
9
Kulturo havis eldonkvanton de 2,000 ekzempleroj. Krome estis komencataeldono de internacia laborista kantaro sur apartaj folioj. Aperis “La ru%astandardo” de Czerwinski kaj “Mallibereja kanto” de N. Zoula.
Kulturo havis e$ la honoron esti konfiskita! 'ia deka numero (oktobro1912) surhavas la komunikon: “Post konfisko dua korektita eldono”. 'ia$efartikolo titolita “Milito!” protestanta kontra! la balkana milito, enhavasblankan lokon. La redaktoroj tie enmetis rimarkon: “Konfiskita! Oniforgesis, ke ni vivas en A!strio.”
La lasta numero de Kulturo aperis en junio 1914.
EN "INIO.Laborista esperantista movado ne ekzistis en "inio. Tamen estis tie inte-
reso por esperanto inter socialistoj. Kelkaj el ili ne nur lernis la lingvon, sedanka! aplikis %in praktike.
Aperis en #an&ajo en la komenco de 1913 $iusemajna gazeto #ina So-cialisto, eldonita en $ina kaj esperanta lingvoj. 'i estis grandformata kajilustrita; la esperanta parto ne estis tre valora, sed la redakcio uzis %in poraltiri eksterlandajn esperantistojn al kunlaborado. Ricevitaj koresponda)ojkaj anka! artikoloj el Internacia Socio Revuo aperis tradukitaj en la $in-lingva parto de la gazeto. Kiom da numeroj eliris, ne estis konata. Redak-toro estis: K. C. !an.
En a!gusto 1913 ekeliris en Kantono alia gazeto, nome La Vo$o de lapopolo, eldonata kaj redaktata de Sifo. 'i estis anarkista, semajna kajampleksis 16 pa%ojn, el kiuj 12 estis $inlingvaj kaj 4 esperantaj. Laesperanta parto enhavis artikolojn pri situacio kaj okazinta)oj en "inio, prianarkismo kaj kontra!militismo, traduka)ojn el verkoj de Tolstoj, Bakunink. a. La $inlingva enhavo konsistis parte el artikoloj a! leteroj de divers-landaj kunlaborantoj tradukitaj $inlingven de la redaktoro.
La Vo$o de la popolo spertis multajn malfacila)ojn. Post la apero de dunumeroj en Kantono %i estis malpermesata de la $ina registaro. Tiam laeldonante forkuris al Maka! (Portugala kolonio), sed anka! tie li estismalhelpata, la! peto de la $ina registaro. De tie Sifo translo%i%is al #an&ajo,kie li fine povis da!rigi la eldonadon.
10
Estis do multaj malhelpoj. Malgra! $i tiuj, malgra! tio, ke mankis monokaj ke la kunlaborantoj estis malmultaj, Sifo persistis. Li redaktis lagazeton, administris kaj presis %in. Ofte li estis malsana. Apena! resan-i%inte, li reeklaboris por aperigi novan numeron de sia gazeto. Fine li i%isgrave malsana. Lia malri$o ne permesis venigi kuraciston. La presma(inon,per kiu li propramane presis la gazeton, li ne volis vendi, $ar %i la! lia diroestas la sola vivfonto de la anarkista ideo, kaj $ar estus malutile vendi %inpor savi unu personon. Poste per helpo de amikoj li estis transportata enhospitalon, sed tro malfrue. Li mortis la 27-an de marto 1915.
Sciante pri la cirkonstancoj, en kiuj Sifo aperigis sian gazeton, onikomprenas, ke %i ne eliris tute regule. Post lia morto %i vivis ankora!kelkan tempon. En novembro 1916 aperis la 29-a numero. #ajne oni posteforlasis la esperantan parton.
Estas ankora! raportinde, ke anarkist-komunistoj en #an&ajo proponis alla internacia anarkista kongreso, kiu okazus en 1914 en Londono, akceptiesperanton kiel oficialan internacian lingvon. Ili anka! publikigisprincipdeklaron en esperanta lingvo.
EN FRANCIO.
En la vintro de 1902-03 la franca sekcio de la Asocio Internacia Kon-tra%milita aran%is, la! rekomendo de la en 1902 en Amsterdamo okazintaInternacia Kontra%milita Kongreso, kelkajn kursojn en esperanto. "i tiujkursoj liveris la unuajn laboristajn esperantistojn.
En 1905 fondi%is en Parizo Grupo Liberecana Esperantista, kiu faris entiu urbo la unuan propagandon en laboristaj rondoj. Poste fondi%is anka!grupoj en Liono (Lyon), Marsejo (Marseille), Limo%o (Limoges) kaj aliajurboj. En la unuaj jaroj anka! la internacia Asocio Paco-Libereco*, kiudissendis cirkulerojn, eldonis bro(urojn kaj aran%is propagando-kunvenojnkaj kursojn, multe propagandis.
* Vidu la koncernan $apitron.
11
Por labori en specialaj rondoj fondi%is en 1910 ESFIO (EsperantaSekcio Franca de la Internaciista Organiza&o), kiu celis propagandi $e laSocialista Partio kaj en 1911 la sindikata Esperantista Federacio, kiesagadejo estis la sindikatista movado. ESFIO eldonis en 1912 esperant-lingvan bro(uron: Laborista Klaso kaj socialismo, de M. Cachin, tradukitade L. Berland & L. Vergnaud.
Grava propagandilo por la movado estis la gazeto Le Travailleur Espe-rantiste (La Laborista Esperantisto), kies unua numero eliris januaro 1912.Komence R. Louis estis redaktoro kaj administranto, de oktobro 1913J. Habert redaktis kaj A. Raimond administris la gazeton. La enhavokonsistis el propagandaj artikoloj, kroniko, literatura)oj, kurso, ktp.
Estas rimarkinda fakto, ke supre nomita gazeto aperis kvaza! kielprivata eldona)o, $ar mankis tutlanda organizo unuiganta $iujn laboristajnesperanto-grupojn. Nur en la komenco de 1914 la tri diversaj organizojkuni%is en unu Franca Laborista Esperantista Unui"o, restantaj tamenmemstaraj kaj sendependaj unu de la aliaj. "i tiu nova unui%o eldonisserion da ilustritaj po(tkartoj kiel reklamilojn por la en 1914 okazontainternacia laborista esperanto-kongreso. Pli da laboro %i ne povis fari, $ar lamondmilito finigis %ian vivon.
La movado en Francio estis multe malhelpata de la agado de grupeto daidistoj, kiuj faris multan bruon kaj sufi$e malutilis al nia movado. Pro tio laesperantistoj estis devigataj multe okupi sin pri kontra!agado. La sindikataEsperantista Federacio e$ aran%is grandan publikan kunvenon pri“Esperanto-Ido” kaj eldonis la tie faritajn paroladojn kiel bro(urojn.
Aktivaj laborantoj, ankora! ne nomitaj estis i. a.: P. Asselin. Fi Blan Go(pse!donimo de F. Blangarin) A. Herman, Joffrin, A. Panlou kaj Senrono.
Franclingvaj propagandeldona)oj el la unuaj jaroj estas:E. Chapelier, La liberecanoj kaj la lingvo internacia Esperanto, 1904,
Bruselo.E. Chapelier & G. Marin, La anarkistoj kaj la lingvo internacia Esper-
anto, 1907, Paco-Libereco, Parizo.C. A. Laisant, Esperanto kaj la estonto de la mondo, 1908. Paco-
Libereco, Parizo.
12
EN GERMANIO.
En Germanio fondi%is en la jaroj 1908–11 laboristaj esperanto-grupoj enBerlino, Dresdeno, Hamburgo kaj aliaj urboj. Jam balda! oni sentis labezonon pri kunligo la! nacia skalo kaj el tio rezultis en 1911 la fondi%o dela Germania Laborista Esperantista Asocio (GLEA).
Al la naski%o de GLEA anta!iris epizodo, en kiu iu Leopold Schlaf,komercisto en Dresdeno, ludis strangan rolon. Tiu Schlaf “starigis” en 1910t. n. Germanan Laboristaran Esperantistan Ligon. "i tiu organizo ekzistisnur sur papero. Ne okazis kongreso, ne okazis elektoj, ne ekzistis regularo,e$ mankis plena estraro. 'i nur havis prezidanton kaj tiu estis nomitaSchlaf. En a!gusto 1910 Schlaf komencis eldoni monatan gazeton DerArbeiter Esperantist (La Laborista Esperantisto), oficiala organo de suprenomita “Ligo”. Aperis de %i 8 numeroj, %is marto 1911. La enhavo,kvankam plejparte germanlingva, ne estis tre propagandiga. Estis en %imultaj artikoloj kontra! Ido, kies adeptoj e$ per cirkuleroj al la grupojklopodis konverti ilin al tiu lingvo. En la unua numero de la gazeto trovi%isprovizora regularo kaj komuniko, ke en decembro okazos kongreso. En latria numero ni trovas la adresojn de 30 grupoj. Supozeble inter ili estisanka! )us starigitaj kursoj. Tamen estis anka! kelkaj, kiuj estis sufi$ememstaraj kaj kapablaj kaj ili havis pri organizaj aferoj aliajn ideojn ol la“prezidanto”. "i tiu agis tute a!tokrate; li prokrastis la okazontan kon-greson, ne enpresigis proponojn kaj protestojn ktp. Pro tio la grupo enHamburgo turnis sin per cirkulero al la diversaj grupoj, plendante pri laagado de “prezidanto” kaj konigante al ili siajn proponojn. Responde al tioSchlaf eksigis la hamburgan grupon.
Fine en aprilo 1911 en Lajpcigo okazis la kongreso. La unua gravapunkto de la tagordo estis la agado kaj konduto de Schlaf. "i tiu klopodispravigi sin, sed ne sukcesis. Montri%is, ke li agis ne nur nedemokrate, sedanka! profite al sia propra po(o. Sekve de $i $io li estis eksigata kaj forigatael la kongresejo. La fino de $i tiu malagrabla afero estis proceso kontra!GLEA, kiun Schlaf akuzis pro ofendo. 'i fini%is per akordo en kiu la kulpod e Schlaf estis plene konstatata kaj la ofendintoj reprenis siajn ofendajnvortojn.
Oni devas konfesi, ke Schlaf estis bona oratoro kaj propagandisto. Lifaris paroladojn en multaj urboj anta! granda publiko kaj vekis intereson
13
por esperanto $e multaj laboristoj. Kelkaj grupoj povis post lia paroladokomenci kursojn kun 75 kaj e$ kun 200 partoprenantoj ... Nur estasbeda!rinde, ke Schlaf tro atentis sian propran monujon.
Fintraktinte la aferon rilate al Schlaf la kongreso eklaboris. Oni fiksis laregularon, elektis estraron kaj decidis eldoni monatan gazeton. Estisreprezentitaj 115 grupoj, el kiuj 25 kun $. 600 membroj tuj ali%is. GLEArapide kreskis. En 1912 %i havis 63 sekciojn kun pli ol 1000 membroj, en1913 jam 70 kun 1400 membroj. La organo Anta%en aperis regule $iu-monate, 8-pa%a. Kvankam %i de komence portis la adreson de F. Zuckarollikiel redaktejon, tamen montri%as el komuniko de la asociestraro en lanumero de majo 1912, ke %is tiu dato Oscar Bünemann redaktis %in. Laenhavo estis plejparte esperantlingva. Trovi%is en %i rakontoj, skizoj,sciencaj artikoletoj, grupaj raportoj, ekzerco-rubriko kaj sciigoj de laestraro. Precipe %i celis informi kaj pliperfektigi siajn legantojn.Propagandilo por neesperantistoj %i ne estis.
Aliaj eldona)oj de GLEA estis Adresareto, kiu enhavis la adresojn de%iaj sekcioj kaj kelkajn el la eksterlando, kaj germanlingva propagandabro(uro Der Deutsche Arbeiter und die Welthilfssprache Esperanto (Lagermana laboristo kaj la mondhelplingvo esperanto).
Kiel estraranoj de GLEA funkciis %is a!gusto 1914: F. Hegewald,Henneberger, A. Mehlhorn, A. von Riesen, E. Schmiedel, A. Schiemeck,G. Stein, Wegner kaj F. Zuckarolli.
EN HUNGARIO.
"i tie komenci%is la organizita laborista esperanta movado en 1909,kiam trideko da personoj en aparta $ambro de trinkejo en Budapesto fondisla Hungarian Esperantistan Societon Laboristan. Iniciatinto estis I. Polgar,aliaj agemuloj estis J. Haspeklo, I. Beller, J. Repaszky, J. Nagy, K. Schrei-ter kaj F. Csikos. La! la statuto la societo povos ekfunkcii nur, kiam $i tiuregularo estos le%e aprobita. Pro tio nur en 1914 povis fondi%i la unuagrupo en Kassa (nun $e&e: Ko(ice). En majo 1914 la societo partoprenis latiam ankora! permesitan majan manifestacion kun propra standardo. Jamtiutempe trafis la societon la unua malpermeso: en Szekesfehervar la polico
14
ne volis permesi grupon motivigante, ke %i “ne povas allasi la plimulti%onde la slangoj” ((telistaj lingvoj). Bone organizita tutmonda protestosukcesis (an%i $i tiun decidon. La! raporto de la komitata kunsido je la 14-ade Julio 1914 la societo havis tiutempe $. 400 membrojn .
EN JAPANIO.
La unua esperanto-eldona)o en Japanio aperis en 1906, kiam )urnalisto!imei Futubatei publikigis sub la titolo Legolibro de Mondlingvo ekzerco-libron de d-ro Zamenhof kun japana traduko.
Unu jaron poste E. Osgi (Osugi?) lernis esperanton en la malliberejo. Lidonis esperanto-kurson por $inaj studentoj en Tokio. Sekve de tio la de$inaj anarkistoj eldonita revuo La Egaleco ($ine: Hen-pas) enpresisesperanta)ojn.
En ISR de februaro 1908 aperis artikolo de E. Osgi. Li skribas i. a.:“… mi trovis vian Socian Revuon en la oficejo de Japana EsperantistaAsocio. Kiel granda estis mia %ojo! Mi decidis tuj skribi ion kaj deziris havihonoron kunlaboranti%i.” En noto aldonita al la artikolo li komunikas, ke“en Tokio estas kelkaj, kiuj volas lerni esp-on” kaj ke ili “estas organizontajla Grupon Libertarian Esperantistan”.
En la mezo de 1908 aperis $ina anarkista gazeto The Chinese AnarchistNews, eldonita de $inaj anarkistoj lo%antaj en Tokio. 'i anka! enhavisparton da teksto en esperanto. Ni citas e1 %i:
“… ni fine decidis ekstudi la internacian lingvon esperanto. De lakomenco de aprilo fondi%is kurso profesorata de nia japana K-do Ei Osgi.La kurso okazas trifoje semajne. Nombro da lernantoj estas nun dudek. 'i(ajnas pligrandi%i ankora!…” En la dua numero oni legas: “Nia esperantaentrepreno mar(as tre bone. MuIte da studentoj lo%antaj en Japanlandoaprobas fervore la lingvon internacian. La kurso pligrandigas $iutage lanombron da lernantoj, kiuj progresas rapidege…”*
En 1911 Sato Osuka k a j T. Jamaga lernis esperanton kaj per tiointerrilatis kun alilandaj. En 1913 Jamaga voja%is "inion kaj poste helpisen #an&ajo $e la eldono de “La vo$o de la popolo”.
* ISR julio 1908.
15
En oktobro 1914 aperis en Tokio japanlingva gazeto La Proletario(Proletaria &urnalo?), eldonita. de E. Osgi. Sed jam %ia unua numero estiskonfiskata de la polico. La! mencio en La vo$o de la popolo, kies redakcioper sekreta forsendo ricevis $i tiun numeron, %i anka! enhavis tekston enesperanto.
EN NEDERLANDO.La unua propagandisto por esperanto inter la nederlandaj laboristoj estis
J. L. Bruijn en Hago. Li publikigis en la a!tuno de 1906 en la Volksdagblad(Popola Tag)urnalo) esperantokurson en 10 lecionoj. En notoj aldonitaj al $itiuj lecionoj li raportis pri la esperanto-movado, pri Internacia Socia Revuoktp.
Unu jaron poste, en majo 1907, fondi%is en Hago la 'enerala Esper-anta Laborista Klubo kaj en Amsterdamo la Laborista Societo Esperantista.Amba! grupoj estis ne!tralaj, ne havis socialistan tendencon.
La haga grupo komencis en julio 1908 la eldonadon de monata gazetetoFrateco, redaktata de J. L. Bruijn. 'i estis, same kiel la grupo, ne!trala. Laredakcio diris en sia Anta!parolo:
Jen modesta folieto difinita por veki la intereson de l’ laboristoj por latutmonda helplingvo esperanto… Precipe la laboristaro ja povas atendinekalkuleble multe da utilo de l’ aplikado de esperanto, $ar $i tiu estasfortika rimedo en la batalado por plialta, plibona socio… Estas preska!superflue diri, ke la enhavo de nia organo estos %enerala kaj ne!trala. Nideziras grupigi $iujn laboristojn, kiaj ajn estu iliaj politikaj konvinkoj,$irka! la verda standardo.
La plimulto el la enhavo estis dulingva: en nederlanda lingvo kaj esper-anto. Krom propagandartikoloj trovi%is en %i anka! kelkfoje leteroj dealilandaj korespondantoj pri laboristaj temoj. Menciinde estas, ke la!artikolo en iu numero de Frateco, tiama revolucia socialdemokrato, W. vanRavensteyn, nomis la propagandon por esperanto inter la laboristoj “dan-%era ludeto” kaj la esperanto-movadon “bur%a malsa%a)o”.
Kurioza)o estas la fakto, ke la redaktoro de Frateco estis socialisto, laadministranto… katoliko!
Frateco ne vivis longe; en majo 1909 eliris %ia lasta numero.
16
Sed jam en septembro 1910 la 'enerala Esperanta Laborista Kluboaperigis novan gazeton Laborista Esperantisto. Redaktadon kaj administr-adon prizorgis R. Coomans. "i tiu gazeteto, kvankam anka! ne!trala, estismalpli %enerala, pli distinge laborista ol %ia anta!ulo. 'i enhavis propa-gandartikolojn en nederlanda lingvo kaj rakontojn kaj skizojn en esperanto.'ia lasta numero eliris en a!gusto 1911.
En majo 1911 fondi%is la Nederlanda Federacio de Labortstaj Esper-antistoj. 'i konsistis el nur du sekcioj, nome Hago kaj Amsterdamo.Kvankam %ia anaro estis plejparte socialista, %i tamen akceptis ne!tralanstarpunkton. Sekretario estis K. H. Meyer en Hago, prezidanto W. Nuttersen Amsterdamo.
En septembro 1912 la Federacio ekeldonis monatan propagandan gaze-ton Arbeider Esperantist (Laborista Esperantisto). W. Nutters estis redak-toro, la administradon prizorgis K. H. Meyer. Lastnomito poste anka!redaktis la gazeton.
La! statistiko la Federacio havis en komenco de 1913 ok sekciojn kunsume $irka! 200 membroj.
Al la en Frankfurto okazinta kongreso de Germana Laborista Esperant-ista Asocio (1913), kie estis priparolata la temo “internacia organizo delaboristaj esperantistoj” %i sendis delegiton, kiu defendis tie la starpunkton,ke en fondota internacio devas esti loko por $iu laborista esperantisto.
En Arbeider Esperantist de majo 1914: (speciala propaganda numero)estis presitaj eldiroj pri esperanto de kelkaj gvidantoj de la laboristamovado nederlanda. 'i enhavis i. a. favorajn vortojn de F. Domela Nieu-wenhuis kaj N. J. C. Schermerhorn. Socialdemokrataj gvidantoj %enerale nefavoris la esperantan movadon.
J. L. Bruijn tradukis kaj eldonis en 1909 Na% historioj pri la a%toritatola! Multatuli. Poste li transiris en la ne!trala movado. W. Nutters publikigisen 1912 en Het Volk (La Popolo), $eforgano de la Socialdemokrata Labor-ista Partio, esperantokurson. Li verkis lernolibron kaj bonegajn propagand-artikolojn.
17
EN RUSIO.
Esperanto naski%is en Rusio; %ia unua lernolibro aperis en la rusa lingvo(1887). Sed %uste en Rusio la esperanto-movado, e$ la ne!trala ($arlaborista esperanta movado pro politikaj cirkonstancoj ne povis ekzisti tieanta! 1917), suferis pro multaj malhelpoj flanke de la registaro.
En 1895 aperis en la gazeto La Esperantisto artikolo titolita “Prudentoa! kredo?”, de la konata verkisto Leo Tolstoj. Pro $i tiu artikolo la eniro dela nomita gazeto en Rusio estis malpermesata.
Komence tute ne estis eble en Rusio eldoni gazeton a! aliajn publika)ojnen esperanto, $ar mankis speciala esperanto-cenzuristo. Vane dum 17 jarojrusaj esperantistoj en diversaj lokoj klopodis ricevi permeson por eldonigazeton. Nur en januaro 1905 povis aperi la unua numero de Esperanto,gazeto por propagando de la internacia lingvo esperanto en Rusio. Sed e$poste esperantistoj, kiuj estis aktivaj en multaj lokoj, ne povis akiripermeson por eldono de esperanta)oj. Ankora! en 1907 moskvaj esperant-istoj petintaj permeson por aperigi esperanto-gazeton ricevis malaprobanrespondon.'is 1905 ekzistis en Rusio unu esperanto-societo en St. Petersburgo, kiu
havis filiojn en 13 diversaj urboj.En 1905 aperis la gazeto Ruslanda Esperantisto, kiu vivis %is 1907 kaj
poste reaperis de 1909 %is 1910. Gazeto Espero eliris dum la jaro 1908.En 1908, en Serpu&ov la! iniciato de la loka esp. societo estis
malfermataj kursoj en Popola Domo de l’ grafino Sollogub, sed kiam lagrafino eksciis pri tio, (i tuj postulis likvidi la kursojn, $ar (i konsiderisesperanton lingvo de “diablaj framasonoj”.
En 1909 fondi%is Ruslanda Ligo Esperantista la! iniciato de gazetoRuslanda Esperantisto, kie ludis $efan rolon kolonelo Postnikov. Samjareaperis en Moskvo nova organo Ondo de Esperanto, kiu i%is la centro de larusa esperanta movado.
En aprilo 1911 okazis en Petersburgo polica traser$ado en la lo%ejoj dekelkaj esperantistoj kaj en la oficejo de la Ruslanda Ligo Esperantista. "iujtrovitaj koresponda)oj, fotoj kaj gazetoj estis forprenataj. Kelkaj esper-antistoj estis arestataj.� Inter ili estis la prezidanto de la Ruslanda Ligo
* La Ondo de Esperanto, n-o 6, junio 1911.
18
Esperantista, Postnikov, kiun oni kondamnis pro “(tatperfido”.** La Ligoestis malstarigata.
Komence de 1913, moskvaj esperantistoj klopodis aran%i esperanto-kongreson, sed la administraj organoj ne donis permeson por tio.
En Vladivostoko al kunveno de esperantistoj polica oficiro alportis mal-permeson paroli publike pri Esperanto.***
Okazis, ke la cenzuro el la medicina revuo Vo$o de Kuracistoj elprenisunu pa%on pro iu suspekta artikolo de doktoro.
Kiam al kievaj esperantistoj estis donita la permeso kunvoki Tutrus-landan Kongreson, direktoro de polica departemento skribis: “Necesas, keestu organizita de la loka administracio severa observo dum la kunsidoj de$i tiu kongreso.”
Estas kompreneble, ke en tiaj cirkonstancoj laborista esperanta movadone povis ekkreski. Sed tamen trovi%is laboristoj kaj intelektuloj, kiuj kom-prenis la gravon de esperanto kaj klopodis lerni %in. Pri tio atestas jenajfaktoj:
En 1906 senlaboruloj okupitaj en societaj laboroj en Petersburgo sendisdelegiton al la esperanto-societo Espero kun la peto doni al ili lecionaronpor instruado en esperanto.
En *arbin organizi%is en 1910 malgranda grupo el laboristaj esperant-istoj $e la $efaj fervojaj metiejoj.
En Vladivostoka malliberejo en 1909 laboris sub gvido de Frolov interpolitikaj malliberuloj esperanto-rondeto.
En Orel la Gubernia 'endarma Oficejo notas, ke la membroj de lokagrupo de la Rusa Social-Demokrata Laborista Partio, zorgas pri kreo deesperanto-rondeto.
En Samara Gubernio laboristoj de kolorigista korporacio petis per lavila%ano V. Kodakov al la guberniestro permeson kunvoki personojn, kiujvolis studi esperanton kaj organizi societon. La guberniestro respondis, ke“studado de esperanto estas afero de lernejo, sed ne socia afero”.
En 1910, en La Ondo de Esperanto skribas d-ro Kogan, provinca kurac-
** “Li transdonis diversajn sekretajn dokumentojn pri artilerio kaj multaj fortika)oj al militaj agentoj a!stria, japana, germana”, La Ondo de Esperanto, n-o 2, 1911.
*** Ruslanda Esp-isto, n-o 8, 1906.
19
isto: “… en unu bela diman$o venas piedire du nekonataj laboristoj enporcelanfabriko, kiu trovi%as je 15 verstoj de mia lo%loko. Ili a!dis en laurbo Dmitrovo pri mi kiel esperantisto kaj venas nun kun la humila petoinstrui ilin pri esperanto.”"i tiuj faktoj montras, ke intereso por esperanto ne mankis. Internacia
Socia Revuo, la internacia proleta esperanto-organo, havis en 1912 enRusio $. 20 abonantojn kaj diversajn kunlaborantojn. Beda!rinde ne estaseble ekscii, kiuj estis $i lastaj, $ar $iuj artikoloj pri Rusio estis subskribitajper pse!donimoj kiel: Timemulo, Amiko, Malnova rusa esperantisto, Tomo,Danielo, Boriso k. s. Sed anka! la disvasti%o de $i tiu revuo en Rusiorenkontis malfacila)ojn. Librejo, kiu vendis ISR-on, skribas al tieseldonanto: “Ni ne plu povas vendi vian revuon, $ar la estraroj malpermesistion kaj oni riskas fermi%on de la librejo.”
La polico ne malatentis la agadon de la esperantistoj. En 1912 la cara“o&ranka” (sekreta fako) per speciala cirkulero de 10. a!gusto (n-o 04953)proponis tre atente observi la esperantistojn havantajn kunligon kun ISR kajLiberiga Stelo. 'i e$ havis specialajn agentojn por observi la esperant-istojn. Pri tio certigas raporto de 'endarmestro de Moskva-Ar&angelskaFervojo de 27. septembro 1912 (n-o 744), per kiu kolonelo Kasatkininformas la departementon de polico pri la valora agado de iu Tatarenkov,kiu montris al li personojn aktive propagandantajn esperanton la! programode Liberiga Stelo. La kolonelo proponas pagi al T. $iumonatan salajron, $ar“por la granda kvanto da informoj, kiujn donas T., li konsideras malprofitepagi al li la! ekzemplero”. E$ oficialaj diplomatoj okupis sin pri lakolektado de informoj en eksterlando. En la dokumentoj de la polica depar-temento de 1912 oni trovas informon de oficisto por specialaj komisioj enParizo, pri kolektado de informoj pri revolucia agado de esperanta organizoLiberiga Stelo a!, kiel %i nomi%as en la dokumentoj de la “o&ranka”,“Stelo-Libero”.
EN SVEDIO.
Pri la movado en Svedio ne estas multo konata. Jam en 1901 lakongreso de la Ligo de junaj socialistoj akceptis proponon favoran alesperanto kaj decidis dedi$i unu kolonon da teksto en sia organo Brand alesperanto. Sed $u $i tiu decido efektivi%is?
20
La!dire ekzistis en 1903 en Stokholmo Klubo Esperantista de labor-istoj. #ajne %i poste malfondi%is. Tamen en 1907 %i ankora! ekzistis kaj e$vigle agadis. 'i havis propran $ambron kaj aran%is multajn kursojn.Sekretario estis tiam Hj. Wallberg.
Tre fervora laboranto por nia ideo estis tiutempe E. Hakanson en Söder-telge. Li propagandis en gazetoj kaj $e kongresoj kaj estis krome aktivakunlaboranto al ISR. Tro frue, estante 24-jara, li mortis en la a!tuno de1907.
En 1905 fondi%is en Stokholmo Laborista Esperanto-klubo de anark-istoj. En 1912 la! iniciato de John Johansson stari%is en la sama urboLaborista Esperanto-klubo. En Gotenburgo fondi%is grupo en 1909.
EN ALIAJ LANDOJ.Kvankam kelkaj landoj ne estas reprezentitaj en $i tiu skizetaro, tio ne
signifas, ke en nenomitaj landoj ne estis laborantoj por nia ideo. Ni neparolis pri A!strio, kvankam en Vieno funkciis aktiva laborista esperantagrupo, ni anka! ne nomis Bulgarion, Hispanion, Portugalion, Rumanionk. a., kvankam Internacia Socia Revuo tie havis aktivajn kunlaborantojn,kiuj sendube anka! laboris por la disvastigo de esperanto inter la laboristoj.Sed pro manko de informoj ni ne povis raporti pri ilia agado."i loke, kvankam kronologie ekster la kadro de $i tiu verketo, ni anko-
ra! menciu la gazetojn Socialismo, eldonita de hispanaj kamaradoj enMadrido en a!gusto-septembro 1914 kaj Liberiga Stelo, eldonita en 1916en Buenos Aires. De amba! eliris, la! nia scio, nur du numeroj.
INTERNACIA ORGANIZADO.La unua internacia proleta esperanta organizo estis la Internacia Asocio
“Paco-Libereco”. 'i fondi%is en majo 1906 en Parizo. Iniciatintoj estis Fi-Blan-Go kaj R. Louis, kiuj en la unuaj jaroj anka! estis %iaj $efaj gvidantoj.Ceteraj membroj de la estraro estis G. Bastide, E. Hakanson, C. Papillonkaj P. Soler:
La celo de la asocio estis, la! artikolo unua de la statuto:
21
Batali per presa)oj (libroj, bro(uroj, revuoj, prospektoj, ktp.) kontra! la Armeokaj la Militarismo, la Kapitalismo, la Alkoholismo, fine kontra! $iuj dogmoj kajanta!ju%oj, por la plibonigo de la socia vivado.
Disvastigi la lingvon internacian “esperanto” $e $iuj internaciistoj, liberpens-uloj, socialistoj, liberecanoj, $u organizante kursojn, $u alimaniere.
Propagandi la kontra!militarismajn, socialismajn kaj liberecanajn ideojn $e laesperantistoj.
Paco-Libereco estis sufi$e aktiva. En kelkaj jaroj %i aperigis kvin esp.-lingvajn libretojn kaj du propagandobro(urojn franclingvajn. "i tiuj libretojhavis kontra!militisman tendencon. 'i anka! aran%is kursojn, precipe enFrancio.
En 1910 Paco-Libereco kuni%is kun alia esperanta organizo: Esperant-ista Laboristaro. Pri ekzisto kaj agado de $i lasta organizo informoj neestas troveblaj. Ka!ze de $i tiu kuni%o la nomo de la nova societo i%isLiberiga Stelo. Anka! la statuto iom (an%i%is. En la nova statuto oni i. a. neplu parolis pri batalo kontra! la alkoholismo, sed kontra! la religio. “Batalipor plibonigo de la socia vivado” cedis lokon al “batali por la malstarigo dela kapitalista socio”. “Propagandi kontra!militismajn, socialistajn kajliberecanajn ideojn” estis anstata!igata per “propagandi liberigajn ideojn”.Estis aldonate al la celoj “helpi al neesperantistaj lab.-organizajoj”. Kromela nova statuto ebligis anka! al neesperantistoj ali%i al la asocio, se iliaprobas %ian programon.
Oni ne povas diri, ke la kuni%o de amba! organizoj multe utilis. Estasneniu atesto pri plia aktiveco de Liberiga Stelo. #ajne %i e$ malpliaktivi%is.Bro(uroj, kiaj aperis en la unuaj jaroj, ne plu eliris. La membronombrorestis proksimume la sama.
Oni devas konstati, ke la organizo, $u sub la nomo Paco-Libereco, $ukiel Liberiga Stelo, malgra! la agemo de siaj gvidantoj ne sukcesis estivera, bone funkcianta internacia organizo. Ekster Francio, kie lo%is laplimulto el %ia membraro, %i havis kelkajn membrojn en deko da diversajlandoj. #ajnas, ke precipe en tiuj landoj, kie la anarkista tendenco estis iomforta, %i trovis simpation $e la laboristaj esperantistoj. En Germanio, kietiutempe la laborista esperanta movado estis pli forta ol en aliaj landoj, %ihavis tre malmulte da membroj. En Nederlando, kie la ne!tralisma ten-denco superregis, %i e$ ne trovis unu membron. Anka! Britio, kie $e multajsocialistoj oni trovas iom da religiemo, ne povis esti favora kampo porasocio, kiu celas kontra!batali la religion.
22
Malavanta%o estis, ke la asocio ne havis propran organon. Estas vere, keISR ne rifuzis enpresigi komunikojn ktp. pri %i, $ar en la unuaj jaroj lagvidantoj de Paco-Libereco kaj la redaktoro kaj administranto de ISR estisla samaj personoj. Sed propra gazeto, interliganta $iujn membrojn, propa-gandanta la ideojn de la asocio ja estus farinta grandajn servojn al %i.
Oni anka! povus demandi, $u Liberiga Stelo ne anta!metis al si trograndajn, tro ampleksajn taskojn. Batali kontra! la militismo, kontra! lareligioj, kontra! $iuj dogmoj, tio estas sendube grandega tasko. Tro am-pleksa estis la celaro de Liberiga Stelo, ne tia, ke $iuj a! almena! la pligranda parto de la laboristaj esperantistoj povis kolekti%i sub %ia standardo.Aliflanke grandega parto de laborista esperantistaro pensis nur pri propa-gando kaj ne atentis la uzadon de la lingvo. Kaj krome anka! la ne!tralismoankora! regis en la tiutempa movado. Nur per $i tio estas klarigebla lafakto, ke kvankam la laborista esperanta movado nombris almena! 2 milojnda adeptoj, la anaro de Liberiga Stelo estis nur kelkaj centoj.
Per la ekzisto de Liberiga Stelo la organiza problemo do ne estis solvita.La plimulto el la laboristaj esperantistoj ne aprobis %ian tendencon. Pro tio$i tiu asocio ne sukcesis igi sin la efektiva reprezentanto de la laboristaesperantistaro kaj la organiza problemo restis aktuala kaj diskutata de-mando.
En la ru%ulaj kunvenoj $e la universalaj kongresoj, en la jarkunvenoj dela landaj asocioj kaj en la diversaj organoj laboristesperantistaj la organizademando estis multe priparolata temo, precipe en la jaroj 1912–1914. "e lakongreso de la Germana Laborista Esperanta Asocio okazinte dum pasko1913 en Frankfurto okazis priparoloj pri tio, kiujn $eestis anka! delegitojde la nederlanda kaj franca laboristaj esperantoorganizoj kaj kamaradoj elRusio, Bohemio kaj Hispanio sen mandatoj.
A. von Riesen el Hamburgo enkondukis la temon kaj konkludis, ke estaseble fondi tutmondan organizon, al kiu povos ali%i pro praktikaj ka!zoj nurpo unu organizo el la diversaj ekzistantaj regnoj; diversaj tendencoj rilate alpolitika, sindikata a! lingvaj bazoj sin devus unuigi en unu asocio de lakoncerna regno.
La sekvintaj parolantoj principe konsentis al tiuj proponoj kaj onikomisiis la estraron de GLEA interrilati kun eksterlandaj asocioj, por ke $ela kongreso en Parizo (1914) oni definitive decidu pri tiu afero kaj starigututmondan organizon.
23
Aperis diversaj projektoj de statuto por internacia organizo. La plej kon-ata – kaj (ajne anka! la plej aprobata – estis tiu de la GLEA-estraro. Porkonigi %in ni citu %ian plej gravan parton:*
NomoLa diverslandaj laboristaj esperantistaj unui%oj kunligas sin kaj alprenas por tiu
centra unui%o la nomon: Internacia Laborista Esperantista Asocio.
CeloLa $efaj taskoj de tiu unui%o estas:
a) Krei da!ran kaj firman kunligon inter la jam ekzistantaj regnaj unui%oj kajilia geanaro.
b) Subteni la propagandon por la disvastigado de la mondhelplingvo esperantoen la popolamaso $iulanda tia, kia %i estas difinita en la fundamento de d-roZamenhof, kaj la! la principoj, kiujn starigas la instancoj, kreataj por plua dis-volvi%o, se tiuj korporacioj estas destinitaj de la tuta esperantistaro kaj se ili estasbazitaj je demokrata elektrajto kun la fincelo, ke tiu $i lingvo fari%u la dua de $iuhomo kaj la sola lingvo por intergentaj pritraktadoj.
c) Reprezenti nian movadon $e okazontaj kongresoj naciaj kaj internaciaj delaboristunui%oj, pruvante tie %ian facilan ellerneblecon kaj praktikan ta!gecon porla kongresoj de la diverslingvaj kunvenantaroj.
d) Rilate al nacieco, politiko, religio kaj $iuj ajn personaj konvinkoj, la ILEArezervas ne!tralan karakteron.
En la artikolo pri ali%o estis dirate, ke povas ali%i $iulandaj laboristajesperantistaj unui%oj, kies $efa tasko estas la propagando de esperanto kajke ali%o de nove fondita laborista esperanta unui%o el lando, kie jam ekzis-tas ne!trala tia unui%o, nur estos permesata, se tiu aparta novfondi%o estasrajte pruvata per la neceso pri propagando de esperanto inter samprin-cipanoj.
Karakteriza trajto en $i tiu projekto estas, ke en %i tute ne estis parolatapri uzado kaj utiligo de esperanto, pri eldono de organo, nek pri klasbatalo,a! klasa starpunkto. Rilate al nacieco, politiko kaj religio %i estis ne!trala.Kaj tamen la proponinto, GLEA, staris sur klasbatala starpunkto!
Tute alian projekton faris la Bohema Laborista Asocio Esperantista. 'iproponis kuni%on de naciaj asocioj en Internacia Laborista FederacioEsperantista (ILFE).
* Ni ne (an%is la lingva)on de la originalo.
24
Membro de ILFE povas fari%i nur tiu asocio, kiu staras sur bazo de klasabatalo; kiu propagandas internacian lingvon, por prepari per %ia helpo la vojon porsociala revolucio; kaj fine tiu, kiu en demandoj pure esperanto-lingvaj respektas laprincipon de natura demokrata evoluado de l’ mondolingvo.
La tasko de laboristaj esperantistoj estas propagandi la Zamenhofan mondo-lingvon en vicoj de klase organizita laboristaro de $iuj nacioj, prepari %ian aprobonkiel internacian lingvon de monda klasa movado laborista, praktike faciligadiinternaciajn rilatojn de laboristoj, eldonadi unuecan porinforman socialistan mond-literaturon kaj krei internacian proletarian esperantan gazetaron.
Tiamaniere devas esti praktike plifortigita internacia solidareco kaj klasa unu-eco de proletariaro, plialtigita %ia %enerala batalkapablo sur monda forumo kaj tielpreparotaj la fundamentoj por estonta kulturo mondcivitana.
Monda organiza)o laborist-esperantista kunigas $iujn klase organizitajn sam-celanojn de $iuj nacioj kaj de $iuj praktike diferenci%antaj skoloj (direktoj) kolek-tivistaj. 'i bazas sur jenaj du principoj:
a) sur principo de absolute libera a!tonomio de laboristoj de $iu nacio resp.lingvo;
b) sur principo de absolute libera a!tonomio de $iu praktike memstara social-ista skolo (direkto).
La! $i tiu projekto povus ali%i al la internacia organizo anka! du sam-landaj asocioj diverstendencaj. En la enkonduko estis dirate i. a.:
Ni akcentas, ke estonta ILFE devas alcentrigi $iujn klase ideantajn laboristojn,ili estu socialdemokratoj a! anar&istoj. Memkompreneble estas tre malfacile trovipor tia lar%a bazo bonan esprimon, sekve ni parolas en projekto pri kolektivismo a!pri socialismo kiel eble plej %enerale. La celo de la Federacio lastavice estas,plifaciligi kaj pliakrigi la reciprokan inter(an%on de pensoj de diversaj skolojklaslaboristaj: tial nia projekto bazas sur absoluta, netu(ebla a!tonomio de $iu ajnskolo, nacio, asocio."i tiuj cita)oj montras grandan diferencon inter la starpunktoj de la
germanaj kaj la bohemaj kamaradoj. La ideoj de $i lastaj montras ianparencecon al tiuj de la postmilita movado. Klasbatala starpunkto, utiligode esperanto por laborist-klasaj celoj, celado al plifortigo de internaciasolidaro kaj al kreado de kulturo mondcivitana – $i $ion ja anka! celas kajsubtenas granda parto de la nuntempa laborista esperantistaro.
25
INTERNACIA SOCIA REVUO.Proksimume en la jaroj 1905–06 ekaperis $e kelkaj diverslandaj labor-
istaj esperantistoj la ideo eldoni internacian esperantan gazeton por ru%uloj.Precipe M. Verema (pse!donimo de P. Berthelot) en Svisio, V. Richard kajR. Louis en Francio, E. Chapelier en Belgio, E. Hakanson en Svedio kajZoctan Baranyai en Hungario okupis sin pri tio kaj interrilatis unu kun laalia. Sekve de tio M. Verema en 'enevo aperigis en 1906 RondirantanFolieton por kreado de tutmonda SOCIA REVUO pri $io, kio interesas lahomaranan vivadon. Eliris de %i 4 numeroj (kune 24 pa%oj), el kiuj tri estisprizorgitaj de Verema; la lastan numeron redaktis Fi-Blan-Go en Parizo."i tiu Folio enhavis i. a.: alvokojn “al la socialistoj” de V. Richard, “Al
la Anar&istoj” de E. Chapelier, artikolon “Niaj planoj kaj projektoj” deM. Verema kaj aliajn pri Paco-Libereco, pri pacismo kaj socialismo, priprogramo, pri titolo, pri la kunveno de esperantistaj ru%uloj en 'enevo ktp.En la kvara numero trovi%is Fundamenta Deklaracio tekstanta jene:
La kunveneto, kiu okazis $e la “Cercle Communiste”, en 'enevo, la 2-an deseptembro 1906, kunveneto, kie $eestis diverslandaj esperantistoj socialistaj a!liberecanaj, decidis fondi tiun $i revuon, esperante redaktatan, kiel internacianorganon por defendi la liberigajn ideojn. La titolo alprenata por la gazeto estas:Internacia Socia Revuo.
La redaktantoj deklaracias, ke tiu $i gazeto estos:1 - e . Rimedo por interkunigi la socialistojn kaj liberecanojn-esperantistojn
diverslandajn per inter(an%o de ideoj teoriaj kaj praktikaj.2-e. Informa folio rilate al internacia socia movado, $u politika, $u ekonomia.3-e. Organo batalema starigata kontra! $iuj potenca)oj, kiuj subpremas la
homan rason, kaj permesas la ekspluatadon de homoj per homoj.Petas nur la helpon, por enkonduki ilian aferon de la ru"uloj sen distingeco de
titoloj: socialistoj, anarkiistoj, liberecanoj, liberpensantoj, ktp.Alprenas, ke la gazeto akceptos la teoriajn disputojn, tamen en la limo de la
loko disponebla, kaj observigas ke la parto disputada estas morale akceptata kielmalpli ur%a ol la parto informada.
Petas $iujn kamaradojn, ke ili diskonigu per propagando tiun $i )urnaleton,liberegan tribunon por la defendo de la homaj rajtoj.
Kaj fine ekvekigas $iujn liberajn konsciencojn per la alvoko:Socialistaj kaj liberecanaj esperantistoj ekstaru! Agadi estas vivi! Anta!en por
la libereco!
26
"i tiu deklaro estis subskribita de V. Richard, P. Berthetot, Fi-Blan-Go,E. Louis kaj C. Papillon.
Komence de 1907 aperis la unua numero de Internacia Socia Revuo kunsubtitolo “monata esperanta gazeto, internacie redaktata kaj ilustrata pri $io,kio interesas la homaran vivadon”. 'i estis 16-pa%a, plus verda kovrilo,formato 27�21,5 cm. La kovrila titolpa%o estis ilustrita de desegnistoWillette; %i prezentis bildon de virino sidanta supre sur terglobo kajmamnutranta kvar malsamajn rasojn.
La enhavo estis:* 'enerala artikoloj: La vila%anaj agristoj en Rusujo, deamiko; La feli$o por la proletarioj, de J. Nys; Pripensadoj pri laindividualismo, de M. Devaldes; Kontra! la rusa prunto, de InternaciaSocialista Oficejo; Sociaj kaj politikaj partioj $iulandaj: socialistaj Partiojen Granda Britujo de W. W. Padfield; Sveda laborista movado, de E. Ha-kanson; Socia Movado: informoj el kaj pri Bohemlando, Bulgarlando,Brazillando, Franclando, Germanlando, Gvineo, Holando, Hispanlando,Meksiklando, Ruslando, Svislando, Unuigitaj #tatoj; Esperanta Movado:diversaj sciigoj. Sur la kovrilo ni trovas komunikojn: Al niaj legantoj, Alniaj kunlaborantoj, nomoj de kunlaborantoj kaj desegnistoj ktp. Anka!tutpa%a bildo (desegna)o) estis en %i.
En la unua jaro eliris 11 numeroj (9 kajeroj), sume 152 pa%oj. Sed $ar lanombro da abonantoj ne estis sufi$e granda, en la lasta parto de la jaro lakaso estis malplena kaj por aperigi la lastajn numerojn de la jarkolekto, onidevis alvoki la oferemon de la abonantoj. Anka! en la postaj jaroj ripeti%is$i tiu malfacila)o. En 1908 oni klopodis venki %in farante el ISR mal-multekostan, duonmonatan gazeton (kelkaj e$ proponis %in eldoni se-majne!), sed sensukcese. En julio kaj a!gusto efektive aperis ISR duon-monate, sed en la lastaj kvar monatoj eliris nur po unu kajero okpa%a. Laprovo do plene fiaskis. La tuta jarkolekto 1908 nombris 144 pa%ojn. Ekdejunio tiujare la kovrilo estis forlasita. La tria jarkolekto konsistis el 12kajeretoj okpa%aj.
Dum $i tiuj unuaj tri jaroj la revuo aperis en Parizo, redaktata de Fi-Blan-Go kaj administrata de R. Louis. La enhavo estis pli malpli simila altiu de la unua numero. La! nia nuna koncepto %i enhavis tro da longajteoriaj artikoloj.
* Ni ne (an%is la lingva)on de la originalo.
27
La jarkolektoj 1910 kaj 1911 ampleksantaj respektive 104 kaj 100pa%ojn, estis redaktataj de J. L. Bruijn en Hago. La enhavo restis proksi-mume la sama; %i i%is iom pli diversspeca kaj anka! aperis en %i kelkfojeliteratura)oj.
En siaj tri lastaj vivjaroj ISR estis prizorgata de W. Nutters enAmsterdamo. Iom post iom la stato de la revuo i%is pli sana. La abonantarokreskis. En la komenco de 1912 %i havis preska! 300 abonantojn en 22landoj, en la mezo de tiu jaro 400 en 16 landoj, en 1913–1914 e$ pli ol 600.De 1913 la revuo havis formaton kiel libro, 21�13,5 cm. "iu numero estis24-pa%a, la tuta jarkolekto de 1913 ampleksis 312 pa%ojn.
Anka! la enhavo pliboni%is. Malplii%is la %eneralaj artikoloj, plimulti%isinformoj pri vivo kaj batalo de la laboristaro. Aperis anka! bonajliteratura)oj.
Je la fino de 1912 la abonantaro estis dividita jene: Germanio 231,Britio 104, Francio 80, A!strio 53, Nederlando 51, Hispanio 41, Rusio 20,Bulgario 14 (?), Hungario 14, Usono 10, A!stralio 6, "inio 2, Japanio 2,Rumanio 2, Svedio 2, Brazilio 1, Turkio 1, Man%urio 1. Oni vidas, ke tutemankas la landoj Argentinio, Belgio, Danio, Grekio, Italio, Norvegio,Polio, Portugalio kaj Svisio.
Plej grandaj nombroj da abonantoj estis en Parizo ($. 40), Lajpcigo (36),Amsterdamo (23), Vieno (21), Hamburgo (20), Mun&eno (18), Frankfurto(17), Stutgarto (17), Bilbao (16), kaj Prago (15).
La plej regulaj kunlaborantoj al ISR estis: en A!strio: R. Auerbach kajCnarf, en Belgio: E. Chapelier, en Britio: J. Hoyle, H. Hyams kaj W. Pad-field, en Bulgario: I. Nenov, en Francio: Fi-Blan-Go, R. Louis, C. Papillonk a j A. Panlou, en Germanio: D. Ivanski k a j W. Thielking, en Hispanio:C. Froment, en Hungario: J. Toth, en Italio: Luigi Berta, en Meksikio: Ge-nurare E. Terrues kaj Renato Rugiers, en Nederlando: J. L. Bruijn, R. Coo-mans kaj W. Nutters, en Nov-Zelando: E. H. Parker, en Portugalio: E. Cos-ta, Carlo Nobre kaj Gomes Pereira, en Rumanio: E. J. Nicolev, en Svedio:E. Hakanson, J. Johanson kaj Vatberg, en Usono: Perlov, D. A. Kla"in kajC. E. Randall. De la rusaj kunlaborantoj ni scias nur la pse!donimojn.
La militeksplodo subite finis la vivon de ISR. La numero de a!gusto1914, jam presita, ne plu povis esti ekspedata. Kelkajn monatojn poste, endecembro samjara la redaktoro ankora! aperigis 8-pa%an militnumeron, sed
28
anka! %i atingis nur kelkajn abonantojn. La cenzuro malebligis, ke %i trafuen la manojn de la adresitoj. Kiel multaj aliaj entreprenoj, ISR likvidi%iskiel viktimo de la milito.*
INTERNACIAJ KUNVENOJ.La Universalajn Kongresojn de Esperanto $eestis kutime anka! kelkaj
diverslandaj socialistaj esperantistoj. De 1906 $i tiuj kutimis organizi apar-tan kunvenon Kongreseto de Ru"uloj por priparoli siajn proprajn aferojn.
La unua tia kunveno okazis en septembro 1906 en 'enevo. Gravegaokazinta)o! Unuafoje en la historio de la laborista movado kunvenas so-cialistoj diverslandaj, diverslingvaj kaj interparolas kaj diskutas sen inter-pretistoj, sen lingvaj malfacila)oj. Unuafoje kunvenas proletoj diverslandaj,parolas unu kun la alia senpere kaj tuj komprenas sin reciproke. Kia historiamomento – grandsignifa kaj multpromesa!
Se oni demandas al ni, kiuj estis la $eestintoj al $i tiu unika, mondgravamanifestacio, ni devas respondi, ke ni ne scias. "u ili mem sufi$e konsciispri la gravo de $i tiu momento? E$ tion ni ne scias. Nur sekan, mallongan,prifaktan, raporton ni posedas pri %i. Per %i niaj legantoj devas kontenti%i.'enerala kunveno de la “ru"uloj” esperantistaj, okazinta en 'enevo la
2-an de septembro 1906.**
La Kunveno oficiale malfermi%as je la 10-a matene – $eestas kamaradoj elFranclando (Paris, Bellegarde, Voiron, Saumur, Gex); Britlando (Liverpool, Ips-wich, Manchester); Germanlando (Frankfurt); A!strolando (Tirolo); Svislando(Genève, Nyon, Zürich, Neuchâtel); Pollando (Warszawa); Man%urlando(Kharbin).
Kiel sekretario estas elektita la kamarado Fi-Blan-Go.Oni decidas unue ne publikigi la nomojn de la $eestantoj.Verema salutas la kunvenantojn, kaj rakontas pri la cirkonstancoj de la naski%o
de la ideo pri “Socia Revuo”.Fi-Blan-Go legas leteron de la sekretario de la Asocio “Paco-Libereco”.
* En 1920 IRS reaperis, sed ne sukcesis reakiri sian anta!an lokon en la movado.Post duona jaro %i denove malaperis. Eliris 72 pa%oj. Redaktado-eldonanto estis W. Nutters.
** El: Rondiranta Folio, n-o 4. Ni ne (an%is la lingva)on de la originalo.
29
Verema parolas pri necesa unui%o de la $iunuancaj ru%uloj por efektivigi launuan revuon esperantan LIBERAN.
Papillon raportas pri la Grupo Liberecana Esperantista de Paris.La tagordo venigas la raportojn pri la nuna stato de esperanto $e la diversnaciaj
ru%ularoj. Rezultas el tiuj raportoj, ke la situacio %enerala, kvankam ne ankora!brila, estas tamen esperoplena kaj montras la nepran necesecon de ne!tra informilointer la diversnaciaj militantoj.
La kunveno komisias al kamarado Verema liveri al la interesatoj la precizantekston de la decido de la kongreso de Chalons pri la uzado de esperanto en lainternacia Brusela oficejo.
La intereso estas precipe vekata de tiu fakto, ke kelkaj gazetoj (Vorwärts k. a.)diris, ke la uzado de esperanto estas malpermesata de la germana socialista estraro.
Pri la venonta internacia socialista Kongreso de Stuttgart oni konsilas al lasamideanoj informi%i pri la eblaj delegotoj de sia lando en tiun kongreson kaj fariapud ili $iaspecan propagandon.
Pri la enkonduko de esperanto en la laboristan klason, oni varme konsilas al lapropagandistoj kaj instruantoj uzi kiel eble plej simplajn lernolibrojn kaj instru-metodojn. M. V. rekomendas precipe la Ekzercaron de Zamenhof. K. B. diras, ke$iuj metodoj estas malbonaj por neinstruitoj. Oni devas doni al la lernantojinteresan libron (romanon) por legi kaj nur direkti, kontroli kaj faciligi ilianlaboron. N. E. rimarkigas, ke per tio la gramatiko senintence lerni%as.
Oni konsilas al la samideanoj forlasi neniam okazon por interesigi la labor-istarojn pri la demando de lingvo internacia (kongresoj, strikoj k. c.).
Oni komencas disputi pri la titolo de la estonta revuo kaj por doni tempon zorgepripensadi la demandon, oni decidas rekunveni posttagmeze je la tria.
Dua kunveno. – Post kelkaj proponoj kaj inter(an%o de rimarkoj por la titolo dela revuo, oni akceptas:
“Internacia Socia Revuo”.
Efektive, la disputado montras, ke estas bezona nova radiko. "ar la konatajradikoj, (ajne internaciaj, kiel social-, komunist- dernokrat- k. c. havas la! la landojtre diversajn signifojn, kaj la akordo estas ebla sur neniu el ili.
La kunveno esprimas la deziron, ke plej balda!e eliru la unua numero. Onidecidas eldoni kvaran kaj lastan rondirantan folion, sur kiu oni montros la adresojnde la naciaj kunlaborantoj kaj detalos la praktikan planon financan por la eldonadode la revuo.
Oni decidas, ke la protokolo estos publikigata en la IV-a folio.La kunveno fini%as je la 6-a. Fi-Blan-Go.
30
Dua Kongreseto de Ru%uloj Esperantistaj okazis en Kembri%o (Cam-bridge), Britio, je 13–16 a!gusto 1907. Kiom da kamaradoj $eestis %in, neestas konate. Estis inter ili Auerbach (Germanio), Fi-Blan-Go kaj Papillon(Francio), N. P. E-f ($u Estivjef el Rusio?), Padfield kaj Whiteman (Britio)kaj E. Privat (Svisio).
Oni sendis al la en Stutgarto okazanta Internacia Socialista Kongresomanifest-leteron protestantan kontra! la malakcepto de esperanto, kiel unuel la oficialaj lingvoj de la internaciaj socialistaj kongresoj. 'in verkisE. Privat, N. P. E-f kaj Fi-Blan-Go. Kiel historian dokumenton ni represu%in $i sube:
Cirkulero sendita de la Dua Universala Kongreseto de la Ru%uloj Esperantistajal la delegitoj de la Socialista Kongreso en Stuttgart:
Kiam unu registaro, precipe registaro de l’ tipo rusa a! turka, malhelpas kaj e$absolute malpermesas disvasti%on de Lingvo Internacia en regataj de ili landoj, iliagas tre prudente kaj tre konforme al sia esenca naturo. La lingvo, kiu detruas a!almena! malfortigas limojn, la lingvo, kiu efektivigas internaciecon de popoloj,por ili estas signo de morto a! almena! de grava (an%i%o.
Ni tion komprenas kaj ni pri tio ne miras: kontra!e ni mirus, se estus alie.
Sed ni efektive miras kaj sentas doloron, kiam ni vidas, ke la partio, kiu sinnomas “internacia”, la partio, kiu estis naskita per la epokfaranta alvoko: Pro-letarioj de $iuj landoj, Unui"u! kiam tiu partio ne sole ne zorgas pri demando deLingvo Internacia, sed e$ malhelpas %in, la!forte kontra!batalas sub diversajpretekstoj kaj la! diversaj manieroj.
"u la devizo: “Proletarioj de $iuj landoj, unui%u!” fari%is tiel same sensignifaornamo de oficiala konstrua)o de partio, kiel la devizo: “Libereco, egaleco, frateco”fari%is nun nur fantomoj de la francaj regnaj institucioj?
Estus tre malbona signo por la interna vivo de socialista partio, se %i rilate aldemando pri Lingvo Internacia konservus la saman ka(itan malamikan pozicion,kiun okupis ekzemple la rusa registaro %is la lasta ekstera malvenko.
Estus pli konforma al la indo kaj ideo de la “Internacia” Laborista SocialistaPartio, se %i en la nomo de du grandaj principoj – internacieco kaj demokrateco –prenus sur sin la devon kaj honoron akcepti la nunan internacian lingvon porefektivigi la belan son%on de l’ demokrata, kontra!privilegia kaj kontra!(ovinistahomaro.
31
En la nomo kaj la! decido de la multnaciaj Esperantistaj socialistoj kunvenintajen Cambridge, A!guston 15-an 1907, subskribas:
F. Blangarin, W. W. Padfield.
Sekretarioj de la kunveno.*
La! propono de E-f oni decidis principe fondi Societon, kiu akceptusISR kiel oficialan organon a! konsistus simple el tiuj abonantoj de ISR,kiuj volus enskribi%i kiel membroj. Al E-f, Fi-Blan-Go kaj Padfield estiskomisiate prepari provizoran regularon por tia societo.
Plie oni diskutis pri “Simplega lernmetodo de esperanto”, sed ne decidispri %i, starigis komisionon por esplori la demandon de Socia Vortaro kajsendis al la en Amsterdamo okazanta Kongreso de “Libertarioj” (Liber-ecanoj) leteron, rekomendante al %i la lingvon esperanto.
La Kongreseton de Ru%uloj Esperantistaj en Dresdeno (a!gusto 1908)$eestis kamaradoj el Britio, Francio, Germanio, Norvegio, Polio kaj Rusio.Okazis 4 kunsidoj. La! sciigo en ISR de a!gusto oni priparolis i. a. lademandon: "u Internacia Socia Revuo restos esperanta? – "i tiu punktorilatas al la fakto, ke kelkaj (malmultaj) kamaradoj post elpa(o de ido ali%isal tiu lingvo kaj volis idigi ISR-on.
#ajnas tamen, ke tiu punkto ne estis priparolata tute klare. Je la komencoiu kamarado proponis ne priparoli lingvajn demandojn: “Ni estas enEsperantujo kaj do ni estas fidelaj je esperanto.”
Poste oni legis artikolon de Auerbach (favoran al ido) kaj respondon dela redakcio, diskutadis longe kaj konfuze kaj… elektis komisionon. Kiondevus fari $i tiu komisiono kaj kion %i faris? Pri tio ni ne trovis informojn.
Estis multaj kaj tre malsamaj proponoj pri ISR. Iu proponis fari el ISRRevuon de l’ Revuoj, enpresigante nur traduka)ojn (!), alia proponis dividiISR je du partoj “libertaria” (anarkista) kaj socialista kaj por $iu parto elektiapartan redaktoron. "i lasta propono estis akceptata de la kongreso, sed(ajne la legantoj de ISR poste decidis alie; almena! la revuo restis tia, kia %iestis %is tiam.
* La! I.S.R., a!gusto/septembro 1907. Ni ne (an%is la lingva)on de la originalo.
32
Propono ne fondi societon de abonantoj al ISR, sed Socialistan SocietonInternacian Esperantistan estis akceptata kaj oni elektis komisionon poresplori la demandon.*
#ajnas, ke $e la kongresoj en Barcelono kaj Va(ingtono 1909 kaj 1910ne okazis kunvenoj de socialistoj.
Anstata!e ni dedi$u kelkajn vortojn al la Esperanto-Kongreseto enKopenhago okazinta de 29 a!gusto %is 31 a!gusto 1910. 'i estis aran%itade la (ne!trala) Dana Ligo Esperantista samtempe kun la tie okazanta In-ternacia Socialista Kongreso, kun la celo fari propagandon $e la parto-prenantoj kaj gvidantoj de $i tiu kongreso. La Esperanto-Kongreseton$eestis $irka! 100 personoj, plejparte ne-socialistoj. Publika kunveno, alkiu estis invititaj la delegitoj de la Socialista Kongreso kaj en kiu devusparoladi diverslandaj esperantistaj socialistoj, malsukcesis, $ar nur kelkajdelegitoj de la kongreso $eestis %in. Nur per personaj interrilatoj kun lakongresdelegitoj oni iom propagandis nian lingvon. Krom la nomita pu-blika kunveno okazis kelkaj laborkunsidoj, en kiuj raportis i. a . Abraham-sen (Danio), W. Nutters (Nederlando), E. Parker (Britio) kaj L. Schlaf (Ger-manio).
En 1911 okazis “Kongreseto de Ru%uloj” en Antverpeno. Estis 4 kun-sidoj, kun proksimume 30 partoprenantoj el 8 landoj.
Diversaj kamaradoj raportis pri la stato de la laborista esperanta movadoen siaj landoj. Poste oni parolis pri ISR. “Pri la enhavo oni estis kontenta;nur malaprobinda estas, ke %i enhavas tiel multe da poemoj ofte tute sen-valoraj. La redakcio estas petata rifuzi literatura)ojn neta!gajn.”
En la lasta kunsido, malbone vizitita, $ar jam multaj forvoja%is, onipritraktis la demandon “kion fari por enpenetrigi esperanton inter lalaboristoj diverslandaj”. Post longa diskutado oni akceptis proponon, la!kiu al la socialistoj $eestintaj la kongreson estis rekomendate formi tujnaciajn socialistajn sekciojn kun naciaj sekretarioj kaj krome unuinternacian sekretariejon. La samon devus anka! fari la anarkistoj. Plie onielektis internacian sekretarion por plifaciligi la klopodojn farotajn porstarigi internacian unui%on.
La kongresintoj anka! organizis internacian propagand-kunvenon, kiutre bone sukcesis. "eestis proksimume 150–200 personoj. Kamaradoj el 6diversaj landoj paroladis. Multaj laboristoj enskribigis sin por starigota lokagrupo.
* I.S.R., oktobro 1908.
33
Anka! $e la 8-a Universala Kongreso de Esperanto en Krakovo (1912)la socialistaj esperantistoj havis sian apartan kunvenon. Partoprenis dudeko(50?) da kamaradoj el Al%erio, Bohemio, Francio, Hungario, Serbio kajPolio. Oni faris jenajn decidojn: 1) La protokoloj de verdsocialistaj kon-gresetoj okazontaj dum mondkongresoj esperantistaj a! de Socialista Inter-nacio, estu transdonataj al la redaktoro de ISR, kiu ilin arkivigos. 2) Kielcentra organo de $iuj verdsocialistoj estis aprobata ISR, kiun $iu kamaradoplej efike subtenu. 3) La adresaro de laboristaj geesperantistoj ankora! neestos eldonata kiel aparta libro, sed la redakcio de $iu esperantista Jarlibroestos petata disponigi por tiu $i celo specialan rubrikon en Jarlibro. 4) Oniklopodos por akceptigi esperanton kiel $efan interlingvon por SocialistaInternacio, precipe por %iaj kongresoj… La krakovaj aran%intoj de lakongreseto ellaboros la rezolucion, kiun la Bohema Laborista AsocioEsperantista prezentos al la Internacia Socialista Sekretariejo en Bruselo.5) Fine estis sendata salutletero al la kongreso de la Social-DemokrataPartio de Germanio.*
En Berno okazis en jaro 1913 du kunvenoj de socialistaj esperantistojokaze de la Universala Kongreso. Ilin $eestis 60 personoj el 7 landoj. Oniraportis pri la movado en diversaj landoj, decidis aran%i propagand-kunvenon (kiu tamen ne okazis) kaj akceptis proponon elekti internaciansekretarion, kiu farus internacian enketon kaj da!rigus la interrilatojn interla naciaj asocioj, grupoj ktp. La rezulto de tiu enketo kaj, se eble, provizoraregularo estus publikigotaj kelkajn monatojn anta! la kongreso en Parizo,kiu estis planita por la venonta jaro.
Al la Internacia Socialista Oficejo estis sendata rezolucio, en kiu onipetis studi la demandon pri internacia lingvo kaj rekomendi %in al lavenonta internacia socialista kongreso.
La membroj de Liberiga Stelo havis apartan kunvenon, en kiu oni anka!raportis pri la movado (!), esprimis la deziron, ke oni ne plu organizi%u la!tendencoj, sed ke $iuj laboristaj esperantistoj kuni%u en unu internaciafederacio. Oni decidis studi la demandon kaj prokrasti la starigon %is lapariza kongreso en 1914.
Oni vidas el $i tiuj resumaj raportoj, ke en la priskribitaj kunvenoj onimulte parolis, sed ne multe faris. Oni parolis, proponis, decidis, sed mankishomoj, kiuj efektivigis la decidojn. Tute prave skribis A. Czubrynski, unu el
* La!: Kulturo, a!g. 1912.
34
la organizintoj de la internacia kunveno en Krakovo: “Verdsocialistarodevas havi ian ekzekutivon, t. e. komision (komisionon) zorgantan pri laefektivigado de la decidoj kongresaj, por ke ili ne restu nur decidojsenfortaj.” #ajnas tamen, ke la kongresintoj en Berno ne priparolis $i tiunpunkton. Cetere tio ne doma%is, $ar pluaj kunvenoj ja ne plu okazis. Latondro de la kanonoj triumfis super la homa racio kaj kvarjara bu$adomalebligis $ian kulturan laboron.
LITERATURO.La unuan laboron por la proleta esperanta literaturo faris Fi-Blan-Go kaj
R. Louis. "i tiuj estis la fondintoj kaj gvidantoj de la Internacia AsocioPaco-Libereco, kiu celis i. a.: batali per presa)oj (libroj, bro(uroj, revuoj,prospektoj ktp.) kontra! armeo, militismo, kapitalismo ktp. La eldonado deliteraturo do estis por %i grava tasko kaj %i klopodis la!pove plenumi %in.Kiel unuan eldona)on %i aperigis en 1906 kontra!militistan bro(uron NovaGvidlibreto por soldatoj en $iuj landoj. La a!toro ne estas nomita; tra-dukintoj estis Fi-Blan-Go kaj R. Louis. 'in sekvis Al la virinoj, de UrbanGohier kun Letero pri la milito de #ino, Antipatriotismo de G. Herve kajLa Parlamentisma iluzio, de C. A. Laisant. Anka! $i tiuj tri verketoj estistradukitaj de supre nomitaj kamaradoj. La lasta eldona)o de Paco-Liberecoestis: La Krimoj de Dio, de S. Fa%ro tradukita de Luis Carlos kaj F. Buo-kin.
Kvankam $i tiuj bro(uroj ne estis originalaj kaj anka! el lingva vid-punkto ne estis neripro$eblaj, ili kiel unuaj eldona)oj sur la kampo de pro-leta esperanta literaturo, tamen meritas honoran mencion.
La literatur-eldona agado de Paco-Libereco estis da!rigata de Interna-cia Socia Revuo. "e %i aperis tuta serio da verketoj de diverslandaj kaj di-verstendencaj a!toroj. Multan laboron por tio faris D. Ivanski (pse!donime:D. J.) en Mun&eno. Li tradukis: La evangelio de la horo, de P. Berthelot.Pri la esenco de konstitucio, de F. Lasalle. La piramido de l’ tiranio, deF. Domela Nieuwenhuis kaj La salajro, de P. Kropotkin. Krome li verkisoriginalan bro(uron Tero kaj libereco (ABC-libreto pri la libera social-ismo), kies eldono pro la milito ne efektivi%is. Anka! W. Nutters laredaktor-administranto de ISR faris gravan traduklaboron. Li esperantigis
35
i. a.: Por ataki kaj defendi de W. Liebknecht kaj La Mizeruloj d e ViktorHugo (unua volumo). Verketo La reforma mono de Silvio Gesell, de Pa%loStani(i$ estis parte originala, parte tradukita. La aliaj eldona)oj de $i tiuserio estis: Kio estas socialismo?, de E. Ferri, tradukita de P. S. kaj Laforto de la fortaj, de Jack London, traduko de K. Fröding.
Aliaj eldona)oj anta!militaj estas: La manifesto de la komunista partio,de Marks kaj Engels, tradukita de A. Baker eldonita de Ch. H. Kerr en "i-kago kaj Laborista Klaso kaj socialismo, de M. Cachin, tradukita de L. Ber-land kaj L. Vergnaud.
PRAKTIKA UZADO.Estas kompreneble, ke en la komenca periodo de la laborista esperanta
movado, kiam la nombro da laboristaj esperantistoj estis ankora! tre mal-granda, kiam ankora! ne ekzistis bone funkcianta internacia organizo, laeblo praktike uzi la lingvon estis multe pli limigita ol nun. La $efa aferoestis tiutempe propagandi, propagandadi…
Tamen oni ne tute malatentis la praktikan utiligon de esperanto. "i tionjam montras $i tiu fakto: la ekzisto de Internacia Socia Revuo. Laboristaesperantisto per legado de $i tiu revuo ja povis informi sin pri la vivo kajagado de siaj kamaradoj en la tuta mondo kaj per tio ekhavi spiritanprofiton. Krome oni povis traduki artikolojn el ISR kaj publikigi ilin ennaciaj laboristaj gazetoj. Efektive oni kelkfoje tradukis artikolojn el ISR,sed tamen trovi%is malofte sciigoj pri tio en la revuo.
Foje oni trovas en ISR proponojn kaj aludojn pri plia praktika uzado dela lingvo. En 1908 oni proponis prepari adresaron de esperantistaj social-istoj kaj aliaj ru%uloj en $iuj landoj por propagandi esperanton inter lasocialistoj, montrante la utilon de la lingvo por kaj per internacia kores-pondado
Du jarojn poste iu konsilis agi la! la ekzemplo de la Universala Es-peranto-Asocio kaj, se eble kune kun %i, starigi Konsulejojn de Laboro, kiujliverus al laboristoj $iujn informojn pri laboro kaj dungado.
En 1912 W. Thielking klopodis ekfunkciigi instituton de “laborkons-uloj”, kiuj helpus al travoja%antaj kamaradoj, donus informojn pri labor-kaj vivkondi$oj, ktp. Samjare li komunikis en ISR, ke la “Internacia Labor-
36
Konsularo” jam starigis oficejojn en 21 urboj de 10 diversaj landoj. Pri laagado de $i tiuj konsuloj oni ne raportis en ISR. Ver(ajne ili ne multon fariskaj $i tiu provo do ne sukcesis. Atentinda provo pri praktika uzado deesperanto por politika celo estis la aperigo de granda bro(uro PolitikaMalliberulo kun subtitolo “unutaga)o dedi$ita al la afero de la politikaj mal-liberuloj kun speciala konsidero al la katorgo”. Per diversaj artikoloj privivo kaj sorto de la politikaj malliberuloj en cara Rusio, %i celis informi prila inferaj situacioj en kiuj vivis $i tiuj kaj instigi al morala kaj materia helpopor plibonigo de ilia sorto. 'in eldonis d-ro Zygmunt Marek en Krakovo,okaze de la tie okazanta Universala Kongreso en 1912. Supozeble %i estisdisdonata a! vendata al la kongresanoj.
Anka! UEA klopodis fari ion en laboristaj rondoj. 'i starigis en 1911Laboristan Bultenon, kiu celis: a) plifaciligi kaj plimultigi la rilatojn inter$iulandaj UEA-anoj-laboristoj; b) studi $iujn demandojn, kiuj rilatas al lastarigo de praktikaj servoj por $iulandaj laboristoj; c) propagandi UEA kajesperantismon $e laboristoj kaj laboristaj institucioj.
Por i%i membro de $i tiu fako oni devis esti ano de UEA kaj alpagi 50-spesdekan (1-markan) kotizon.
La Laborista Fako, nomata Universala Laborista Asocio aperigis ennovembro 1911 Laboristan Bultenon, organo de la laborista fako de UEA,senpaga aldono al la revuo Esperanto. 'in redaktis E. Parker en Londono.La! enhavo %i iom similis la nuntempan esperantan Bultenon de la Inter-nacia Labor-Oficejo. #ajne eliris nur du numeroj de %i. La ka!zo de $i tioestis la malbona prospero de la Fako. En la raporto de UEA 1912–18 onilegas, ke %i havas tro malmulte da membroj (nur 22) por povi da!rigi laeldonadon de la Bulteno kaj ke pro la sensignifa membronombro preska!nenia laboro estis farebla. Supozeble oni balda! likvidis $i tiunentreprenon, $ar en la UEA-Jarlibro 1914 oni ne trovas informojn pri %i.
FINO
37
La formato de $i tiu libro estas Normformato A5 (148 + 210 mm).'i apartenas al la unuecaj formatoj, kiuj estas aprobitaj de la Inter-national Federation of the National Standardizing Associations kajakceptitaj en jenaj landoj: A!strio, Belgio, "e&oslovakio, Finlando,Germanio, Hungario, Japanio, Nederlando, Norvegio, Polio, Ruma-nio, Sovetio, Svedio kaj Svisio. Por detaloj oni legu la artikolojn“Papernormoj” en la SAT-Jarlibro 1929-30 kaj “Normigo” en Sen-naciulo de 21.4.1929.
Tierp, Svedujo – Hugo Löjdquist - Boktryckeri
