HUBEYS et-TiFLIS!

(Me h med Hafld Efendi. nr. 434 ı kayıtlıdır (Ateş, TM, Vll-Vlll/2, s. 100-101; diğer nüs­halar Bodleian, nr. 1571/3; Ethe. nr. 2276ı.

z. Na?-mü's-sülCık. Lugata dair olan bu Arapça eserin bir nüshası British Muse­um'dadır (Brockelmann, I, 893ı. 3. Tercü­mô.nü '1-]favô.fi. Bu Farsça eseri sadece Bağdatlı İsmail Paşa zikretmektedir (He­

diyyetü'l-'ari(fn, I, 263ı.

D) Diğer Eserleri. 1. Kô.milü't-ta'bir. Müellif, ll. Kılıcarslan'a ithaf ettiği bu Farsça alfabetik rüya tabirnamesini Ki­tô.bü Şıl;l;ati'1-ebdô.n' ı yazdıktan sonra kaleme almıştır. Faydalandığı kaynaklar arasında Danyal'in Kitô.bü'1-Uşul'ü, Ca'­fer es-Sadık'a nisbet edilen Kitô.bü't­Ta]fsim'i, İ brahim el-Kirmanl'nin Kitab-ı Düstar'u, Ca bir el-Mağribl'nin Kitô.bü '1-İrşô.d'ı, İbn Sirln'in Kitô.bü '1-Cevô.mi'i. İsmail b. Eşhas'ın Kitô.bü't-Ta'bir'i. Ab­düsselam b. Hasan'ın Kenzü'r-rü'ye'1-Me'munfsi, Abdus'ün Kitô.bü Beyô.ni't­ta'bir'i gibi eserler yer almaktadır. Hu­beyş et-11fllsl, on beş fasla ayırdığı eseri­nin önsözünde rüya ve rüya tabiri hak­kında genel bilgiler verdikten sonra o güne kadar hiç kimsenin böyle bir kıla­vuz meydana getirmediğini. bu eserin okuyucuyu birçok kitaba başvurmaktan müstağni kılacak kadar zengin olduğunu söylemektedir. Kô.milü't-ta'bir'in gerek nüshalarının çokluğu gerekse Türkçe'ye beş ayrı tercümesinin yapılmış olması onun çok beğenildiğinin bir işaretidir. Eser ayrıca birçok defa basılmıştır (Tah­ran 1265, 1284, 1302, 1346, 1352, 1355; Bombay I 302ı. Kô.milü't-ta'bir'in Türk­çe tercümeleri şunlardır : a) ll. Murad dev­rinde Beylerbeyi Karaca Bey'in emriyle adı bilinmeyen bir kişi tarafından yapılan tercümenin mütercim hattı nüshası Bur­sa Müze Kütüphanesi'nde (nr. E 4/125Iı kayıtlıdır (Ergin, JV/1-2, s. 107-J08ı . b) Yavuz Sultan Selim adına yine kimliği bi­linmeyen bir mütercimin yaptığı çeviri­nin bir nüshası Thpkapı Sarayı Müzesi Kü­tüphanesi'nde (Reva n Köşkü, nr. ı 769ı

bulunmaktadır (Ateş, TM, Vll-Vlll/2, s. 99ı. c) Kevô.milü't-ta'bir. Bevaric'de doğup Musul'da yaşayan Hızır b. Abdülhadl ta­rafından Kanuni Sultan Süleyman zama­nında yapılmıştır (Süleymaniye Ktp., He­kimoğlu Ali Paşa, nr. 59 I; a.g.e., s. 99-looı . d) Kadılkudat Çelebi için kendisini Muhib diye tanıtan bir kişi tarafından ya­pılan bu tercümenin bir nüshası Süley­maniye Kütüphanesi'nde (Laleli, nr. 2926ı kayıtlıdır (a.g.e., s. ıooı e) Mlr Azam Şah Misk1n tarafından Çağatay Türkçesi'ne

270

yapılan çevirinin bir nüshası Berlin König­lichen Bibliothek'tedir (nr. 162, bk. a.g.e., s. ıooı. z. Kitô.bü Vücuhi '1-Kur'ô.n. 24 Safer 558'de (1 Şubat 1163) telifedilen bu Farsça eser Ahmet Ateş'e göre Ana­dolu'da kaleme alınan ilk eserlerden biri­dir (TV, 1/16, s. 163-164ı. Kitabın bilinen tek nüshası Atıf Efendi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (ek, nr. ı 3 I 6 ı 3. Kitabü Te1]]işi 'i1e1i'1-Kur'ô.n (Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 62/2ı. Müellif, 24 Saf er 558'de (1 Şubat 1163) kaleme aldığını belirttiği bu Arap­ça eseri üç fasla ayırmıştır. Bu üç faslın her birinde ele alınan konulara işaret edilen eserin mevcut nüshası sadece bi­rinci faslı ihtiva etmektedir. 4. Beyô.­nü 'ş-şınô.'ô.t. Farsça olan ve yirmi bab­dan meydana gelen bu eser yayımıanmış olup (Th.hran I 336 hş . ı kimya ilmi, değerli taşlar, cam ve bunların boyanması, boya terkipleri. kılıç. bıçak ve ustura gibi alet­lere su verilmesi, deri tabaklama ve bo­yama teknikleri. mürekkep yapımı. hay­vanların özellikleri. değerli taşlar ve ma­denlerin özellikleri, elbiselerden leke çı­karma teknikleri gibi çok çeşitli konuları içermektedir. Eserin Hall! b. Abdurrah­man tarafından Türkçe'ye muhtasar bir tercümesi yapılmıştır (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 925/5, vr. 373-384ı.

BİBLİYOGRAFYA :

Katib Çelebi, Süllemü'l-uüşul ila tabal):ati'l­füf":ıul, Süleymaniye Ktp ., Şehid Ali Paşa, nr. 1887, vr. 74b, 367'; a.mlf., Keşfü';;:-;;:unun, ı,

261, 262, 467; ll, 1310; SüıyanT Mikhail. Chro­niques (tre.). B. Chabot), Paris 1905, s. 390-391, 394-395; A. Fon ah n, Zur Quellenkunde der persischen med izin, Leipzig 191 O, s. 15-16; Rıdvan Nilfiz [Edgüder]- İsmail Hakkı [Uzun­çarşı! ı], Siuas Şehri, istanbul 1346/1928, s. 153-154; Brockelmann, GAL Suppl., ı, 893; İzat:ıu '1-meknun, ll , 64; Hediyyetü '1-'arifin , ı, 263; Kehhale. Mu'cemü '1-mü'ellifin, ll, 189; Os­man 1\ıran, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul1971, s. 230-233; Fihrisü 'l-mal]­tutati'l-muşauuere: et-tıb, Kahire 1398, 111/2, s. 44, nr. 409; Ramazan Şeşen, Neuadirü'l-mal] ­tutati'l-'Arabiyye, Beyrut 1400/1980, ll, 141; a.mlf., Fihrisü mal]tutati 't-tıbbi'l-İslami, s. 197-198; a.mlf., "Türkiye Kütüphanelerindeki Tanı­tılmamış Bazı Farsça Yazmalar", İTED, Vlll/1-4 (1984), s. 31; Mikail Bayram, Anadolu 'da Te'lif Edilen İlk Eser: Keşfü'l-Akabe, Konya 1981, s . 7-8, 20-21; TÜYATOK, Ankara 1984,34/11, s. 8-9, nr. 5; Ahmet Ateş , "Hicrl VI-Vlll. (XII-XIV.) Asırlarda Anadolu'da Farsça Eserler", TM, VII­VIII/2 (1 945), s. 97-101; a.mlf., "Anadolu Kütüp­hanelerinde Mühim Yazmalar", TV,I/16 (ı 955). s. 163-164; Muharrem Ergin, "Bursa Kitaplık­larındaki TürkÇe Yazmalar Arasında", TDED, IV/1-2 (1950), s. 107-108; Hüseyin Ali MahfQz, "Aşarü l:lubeyş et-Tiflis!", MMLADm., L/1-2 (ı 975), s. 392-406.

~ CEVATİZGİ

L

HUBÜBI ( .sı~!)

Ebu Aliel-Haserı b . Haris el-HubGbi el-Harizml

Matematikçi, kadı ve fakih. _j

Hayatı hakkında fazla bilgi bulunma­makta. sadece matematikçi ve astro­nom Ebü'l-Vefa el-Buzcani'nin ( ö. 388/ 998ı bir risalesinden onun çağdaşı oldu­ğu öğrenilmektedir. İbn Irak ve Sirfıni gi­bi alimierin ifadelerinden döneminde ile­ri gelen bir matematikçi sayıldığı anlaşıl­maktadır. Ebü'l-Veffı el-BQzcanl, Darü'l­kütübi'z-Zahiriyye'deki bir mecmuada yer alan (nr. 4871, vr. 82a·bı ve E. S. Ken­nedy ile Mustafa Mevalidl tarafından neşredilen (bk. bibl.ı bir varaklık risale­sinde, Hububl'nin yüksekliği bilinmeyen bir üçgenin kenarları vasıtasıyla alanını bulma hakkındaki bir sorusuna daha ön­ce Archimedes, Heran. Beni Musa. Ha­zin ve Biri'ıni gibi birçok matematikçinin üzerinde çalıştığı "Heran nazariyesi" de­nilen formülle, fakat farklı bir şekilde ce­vap vermektedir; bu cevap AB = c, AC = b ve CB = a bir ü enin kenarları olmak üzere [(c;b)2 _ (~i]· [ (~)2 _ (czb)2] şeklin­de özetlenebilir.

BlrQnl İsti]]rô.cü '1-evtô.r fi' d-dô.'ire adlı eserinin ikinci faslının birinci teoremin­de, "Eşit olmayan iki parçaya bölünmüş herhangi bir dairenin yayı bir doğru ile birleştirilir ve yayın ortasından bu doğru­ya bir dikime indirilirse doğru iki eşit par­çaya bölünür". yani ABC kırık doğrusu ABC yayı üzerinde olsun, ABC yayının or­tasından OH diktmesi doğru üzerine indi­rilsin ABC kırık doğrusu iki eşit parçaya bölünmüş olur. Sonuçta EH, HB ve BC'­nin toplamına eşittir" şeklinde ifade edi­len Archimedes teoremini verir. Metin­den anlaşıldığı kadarıyla diğer birçok ma­tematikçi gibi Blrunl tarafından da önem­senen bu teori yedi farklı şekilde ispat­lanır. Çünkü bu teoremin yardımıyla Sin 1 °'nin değeri belirlenmekte ve sinüs fonk­siyonu için gerekli olan trigonometrik de­ğerler tablosu hazırlanmaktadır. Sirfıni

zikrettiği bu yedi ispat şeklinden ikisini Hubfıbl'ye atfeder.

Blrunl'nin hacası Ebu Nasr İbn Irak. Bl­runl'ye yazdığı Ma'rifetü'1-]fısiyyi'1-fe -

1ekiyye adlı risalesinde Ebü'l-Vefa el­Bfızcanl'nin Hububl'ye küresel trigono­metri konusunda bir mektup yazdığım belirtmektedir. Gıyaseddin Cemşld el-Ka­şi ise (ö. 832/1429ı Mittô.l;u'1-l;isô. b'ında,

bazı tereke ve vasiyet meselelerinin ce­bir ve geometri yolu ile yapılmış çözüm­lerini H u bubi'ye nisbet etmekte, bu da onun etkisinin uzun yıllar sürdüğünü göstermektedir. Söz konusu çözümlere bakıldığında Hububl'nin. islam matema­tiğinde bilinmeyenin tesbiti için benim­senen hutut ve sütuh yöntemini kullan­dığı görülür. Cemşid ei-Kaşi'nin ifadeleri bu yöntemin HubCıbl'nin keşfi olduğunu ortaya koymaktadır.

Eserleri. 1. Kitdbü'l-İsti~şa fi'l-cebr ve'l-mu~iibele. HubCıbi'nin en tanınmış eseri olup Kitabü'l-İsti~şfı ve't-tecnis ti'l-}J.isfıb adıyla da bilinir. Müellif. Katib Çelebi'nin de belirttiği gibi (Keşfü'?·?U­nün, ı. 80). Harizml'nin sistemleştirdiği cebir ve mukabele ilmi içerisinde mevcut teorik bilgileri verdikten sonra bunları te­reke ve vasiyet hesaplarına uygulamak­ta. ayrıca Cemşid ei-Kaşi'nin kendisine at­fettiği hutut ve sütuh yöntemiyle de çö­züm örnekleri vermektedir. Kitabın pek çok yazma nüshası vardır (Türkiye kütüp­hanelerinde bulunanların başlıcaları Sü­leymaniye Ktp., Molla Çelebi, nr. 47/3,

vr. 2 12b-248b; Kayseri Raşid Efendi Ktp., nr. 1226; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1366, vr. 41'-95'). z. Yakın zamanlar­da Taşkent'te Orta Asya ve Kazakistan Müslümanları Dini idaresi Kütüphane­si'nde kayıtlı (nr. ı ı ı 8) bir mecmua içeri-

sinde Hububi'nin miras meselelerine da­ir yeni bir risalesi bulunmuştur; onun he­men arkasından da et-Tecnis ti'l-}J.i­sfıb'ın müellifi Ebu Tahir Siraceddin Mu­hammed b. Muhammed es-Secavendi'­nin bu esere yaptığı şerh gelmektedir. Bir giriş ve dört fasıldan oluşan risalenin giriş kısmında dört temel işlem, pozitif tam ve rasyonel sayıların kare kökünü al­ma, sayıların pozitif tam sayılara göre üs­leri nin hesabı gibi konular işlenmekte­dir; diğer fasıllar miras meseleleriyle ilgi­lidir. Problemierin çözümü sırasında bi­linçli bir şekilde cebir ve mukabele, hu­tut. kareye tamamlama, dinar ve dir­hem hesabı ile çift yanlış hesabı gibi beş farklı yöntem kullanmıştır. Bu problem­lerle Cemşid ei - Kaşi'nin Miftfı]J.u'l-]J.i­

sfıb'ında ele aldığı problemler arasında benzerlikler vardır; nitekim Kaşi de bu problemierin H u bubi'ye ait çözümlerini onun adını zikrederek vermektedir. Risa­lede Kitfıbü'l-İsti~şfı'ya atıfta bulunul­makta ve bu durum eserin ondan sonra yazıldığını göstermektedir (ibadov, XIII J-2, S. 84-86).

Kataloglarda Hububi'ye Kitabü'l-lfi­sab ve'l-cebr ve'l-mu~iibele ve Kitfı­bü'l-lfisfıb adlı iki ayrı çalışma daha nis­bet edilmektedir. Ancak bunların yuka­rıda tanıtılan eserler veya onların birer parçası olması kuwetle muhtemeldir.

Hubübi'nin Kitabü 'l-istikşii fl'l-cebr ve'l-mukabele ad lı eserinin ilk ve son sayfalan (Süleymaniye Ktp., Molla Çelebi, nr. 47/3).

HUBYAR MESCiDi

BİBLİYOGRAFYA :

Biruni. istil)racü'l-eutar fi'd-da'ire (haz. Ha­run Abdü rrabadi, yüksek lisans tezi, 1977. e l­Camiatü'l-ürdüniyye), s. 27, 30-31; Cem şi d eı­Kaşi. Miftaf:ıu '1-J:ıisab (nşr. Nadir en-N abi us!). Dımaşk 1977, s. 555, 561; Keş{ü 'z·zunCın, ı,

80; Suter. Die Mathematiker; s . 197; a.mıf., Beitriige zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam, Frankfurt 1986, ll, 17-18; Brockeımann . GAL Suppl., 1, 857; Kehhale. Mu'cemü'l-mü'ellifin, III, 214; Sezgin, GAS, V, 336; Ramazan Şeşen, l'leuadirü '1-mal)tCıtati'l­'Arabiyye, Beyrut 1975, 1, 265-266; Ebü ' I­Kasım-i Kurbanı. Zindeginame-i Riyazidanan-ı

Devre-i İslami, Tahran 1365 hş., s. 90-91; Ali Rıza Karabulut. Kayseri Raşid Efendi Eski Eserler Kütüphanesindeki Yazmalar Kata/oğu, Ankara 1995, I, 197; E. S. Kennedy- Mustafa Mawaldi. "Abü al-Wafa' and the Heran Theo­rems", MTUA, 111/1 ( 1979). s. 19-30, Arapça metin, s. 50-53; Ali İshak Abdüllatif. "Mu'ade­letü Herfı[n]: irca'ü'l-fazlli-ehli'l-fazl", MMMA (Küveyt). XXXI/I ( 1987). s. 59-145; J. Kh. lbadov. "Mathematical Manuscripts by al-Hububi, al­Sajawandi andal-Amili in the Library of the Muslim Religious Bo ard for Central Asia and Kazakhstan", Studies in History of Medicine and Science, Xll/1-2, New Delhi 1993, s . 81-88; Yunus Kerameti, "Ebu Ali J:!ububi", DMBİ, VI, 35-39. Iii . İHSAN FAZLIOGLU

L

HUBUS

(bk. VAKlF).

HUBYAR MESCİDİ

İstanbul Sirkeci'de XX. yüzyıl başlarında yeniden yapılan

aslı XV. yüzyıla ait cami. L

.J

.J

Eminönü ilçesinin Sirkeci semtinde Aşi­refendi caddesiyle Hamidiye Türbe soka­ğının köşesindedir; Hoca Hubyar Camii ve­ya Büyük Postahane Camii adlarıyla da bi­linir. Hadikatü'l-cevfımi'de kayıtlı Arap­ça kitabesine göre ilk defa Mir Hoca H u b­yar tarafından 878'de (1473-74) yaptırı­lan mescid zamanla ortadan kalkmış ve yerine, 1905-1909 yılları arasında Mimar Vedat'ın (Tek} Büyük Postahane binası ile birlikte tasarladığı bugünkü cami inşa edilmiştir. Bu arada minarenin tamam­lanması uzayarak basında eleştiri konu­su olmuş, mimar yardımcısı Muzaffer Bey de tenkitlere cevap vermiştir (Hayal, sy. 30 ı 1326J, s. 2; sy. 32 ı 13261. s. 2-3). 881 (1476) tarihli vakfıyesinden, bugünkü Cer­rahpaşa Hastahanesi'nin arsasında bu­lunan ve aynı adı taşıyan bir mescidin da­ha mevcut olduğu ve 2300 akçelik vakıf gelirinin her ikisine birden tahsis edildiği öğrenilmektedir.

7,S x 7,S m. boyutlarında kare bir pla­na sahip olan caminin dört köşesi, yapı-

271