1 1 1

Najaarscongres

‘PENSIOEN: Maatschappelijk vraagstuk? Of politieke speelbal? ’

22 november 2013

@kringpensioen

2 2

Agenda

9.30 – 9.35 uur Opening en Inleiding

Helen Heijbroek, voorzitter KPS

9.35 - 9.40 uur Introductie

Dr. Lennart Booij, dagvoorzitter

9.40 - 10.00 uur Op weg naar een sterke tweede pijler?

Prof.dr. Theo Nijman, lid commissie Goudswaard

10.00 - 10.45 uur Van pensioencrisis tot pensioen(r)evolutie

Prof.mr.drs. Mark Heemskerk, bijzonder hoogleraar

Pensioenrecht

10.45 – 11.15 uur PAUZE

11.15 - 12.30 uur Paneldiscussie: Hoe gaan we verder?

Verkenning van mogelijke alternatieven

Panel:

• Mirjam Bink, ONL voor Ondernemers

• Willem Reijn, ANBO

• Michiel Hietkamp, CNV Jongeren

• Thomas Ronnes, Jonge Socialisten

Discussie wordt in goede banen geleid door Lennart Booij

12.30 Afsluiting, lunch en mogelijkheid van bezoek aan Louwman

Museum

3 3

Opening en Inleiding

Helen Heijbroek, voorzitter KPS

4 4

Een sterk merk in ontwikkeling

Benz patent motor car

1886

Benz 5hp phaeton

1895 Benz Duc Victoria 1900

Merceds Benz K Torpedo 1926

Mercedes Benz Nurburg

500 1933

Mercedes Benz spezial roadster

1936

5 5

en op de toekomst voorbereid………………..

Mercedes benz F Cell Roadster

Mercedes Benz SLR

6 6

Nederlands pensioenstelsel: sterk merk

Toppositie wereldwijd, maar …………..

7 7

Gaan we voor grondige verbouwing?

Rijksmuseum

8 8

Of is alleen nieuwbouw toekomstbestendig?

Welkom in het Louwman Museum

9 9

Bouwstenen

10 10

Agenda

9.30 – 9.35 uur Opening en Inleiding

Helen Heijbroek, voorzitter KPS

9.35 - 9.40 uur Introductie

Dr. Lennart Booij, dagvoorzitter

9.40 - 10.00 uur Op weg naar een sterke tweede pijler?

Prof.dr. Theo Nijman, lid commissie Goudswaard

10.00 - 10.45 uur Van pensioencrisis tot pensioen(r)evolutie

Prof.mr.drs. Mark Heemskerk, bijzonder hoogleraar

Pensioenrecht

10.45 – 11.15 uur PAUZE

11.15 - 12.30 uur Paneldiscussie: Hoe gaan we verder?

Verkenning van mogelijke alternatieven

Panel:

• Mirjam Bink, ONL voor Ondernemers

• Liane den Haan, ANBO

• Michiel Hietkamp, CNV Jongeren

• Thomas Ronnes, Jonge Socialisten

Discussie wordt in goede banen geleid door Lennart Booij

12.30 Afsluiting, lunch en mogelijkheid van bezoek aan Louwman

Museum

11 11

Introductie

Dr. Lennart Booij, dagvoorzitter

12 12

Op weg naar een sterke tweede pijler?

Prof.dr. Theo Nijman, lid commissie Goudswaard

Op weg naar een sterke tweede pijler ?

Theo Nijman

Tilburg University

November 2013

14

Agenda

• Wat stond er ook al weer in “Goudswaard” en “Frijns” ?

• Zijn we na vier jaar discussie iets opgeschoten ?

• Kernvragen nu bij invulling tussenvariant FTK

• Juist deze maanden essentieel voor realiseren aanbevelingen

• Tijdige evolutie voorkomt revolutie

• Welke vragen moeten aan de orde komen in de al

aangekondigde vervolg discussie over verdere hervormingen

van het Nederlandse stelsel ?

15

Goudswaard rapport:

Op naar een sterke tweede pijler

Belangrijkste elementen uit het rapport:

• Onvermijdelijke afruil kosten, ambitie en risico

• Er worden terecht grote beleggingsrisico’s genomen maar

risico’s niet helder belegd (incomplete contracten) Sluit direct

aan bij Frijns !

• Spanning (spagaat) tussen groepen deelnemers

• Meer of minder beleggingsrisico

• Al dan niet afdekken van renterisico

• Gebrek aan transparantie

• Onrealistische verwachtingen over pensioenuitkomst

• Geen inschatting van mate van onzekerheid

• Transparant zijn over (waarde van) zachte individuele rechten

Discussie 2010- 2012

• Inmiddels breed draagvlak voor stijging pensioenleeftijd als t.z.t.

levensverwachting hoger dan thans ingeschat (LAM)

• Begrip gegroeid voor belang van indexatie en voor uitkeringen die

deels meebewegen met behaalde rendementen (RAM/AFS)

• Lang blijven hangen in precieze invulling zachte rechten,

duidelijkheid lijkt er nu snel te komen

• Grote vraag wat te doen met opgebouwde rechten. Is het juridisch

b.v. houdbaar om

• het bedrag per jaar te verlagen omdat men doorgaans langer

pensioen zal krijgen ?

• of om in de tussenvariant FTK korten van rechten over meer

jaren dan nu al het geval is uit te smeren ?

16

Generatie-akkoord mei 2013

• Akkoord tussen aantal ouderen organisaties (ANBO, Unie KBO,

PCOB) en jongeren organisaties CNV Jong en FNV Jong.

Betrokken als gespreksleider

• Doel: wegnemen indruk dat oud en jong alleen maar tegenover

elkaar staan in de pensioendiscussie

• Aanbevelingen o.a.:

• Premie actuarieel fair i.p.v. discontering gemiddelde rente

• Geen waarde veranderingen bij aanpassingen aan contract

• Vrijheid pensioenfonds om eigen risicoprofiel te kiezen

• Enige individuele vrijheid in keuze beleggingsbeleid gewenst

• Beperken van pro-cycliciteit

• Nader onderzoek nodig naar doorsneepremie en -opbouw

17

Waar staan we eind november 2013 ?

• Belangrijke stappen gezet:

• Completere contracten

• Risico informatie in termen van koopkracht

• Maatschappelijk overeenstemming over doorwerking

levensverwachting

• Toch een FTK: tussenvariant, uitsmeren van schokken bij nominale

discontering

• Issue laatste maanden 2013: Precieze vormgeving tussenvariant

• Hoe voorkomen we grote complexiteit ?

• Laat fondsen hun eigen risicoprofiel kiezen en houd ze daar aan

• Hoe kunnen we de premie stabiliseren zonder intransparante

overdrachten ?

• Kunnen heldere eigendomsrechten bijdragen aan herstel van

vertrouwen ?

18

Tilburgs Menu

• Uitdaging voor Klijnsma en parlement om tussenvariant zo vorm te geven

dat aanbevelingen Goudswaard en Frijns (en Wijffels) echt uit de verf

komen

• Gerechten op Tilburgs Menu (Bovenberg-Nijman, oktober 2013):

oDekkingsgraad staffel in plaats van complexe AFS

oGebruik vaste verwachte rendementen aandelen (als in opdracht

commissie parameters); sta ook variant toe die rente gevoeligheid

verder beperkt door vaste exogene indexatieambitie

o In definitie houdbare indexatie niet alleen verwachte pad betrekken

maar ook mate van onzekerheid (vergelijk haalbaarheidstoets)

oActuarieel faire variabele opbouw bij vaste premie (en geen tien-jaars

rente middeling)

oRapporteer economische waarde en verantwoord verschuivingen

daarin als gevolg van beslissingen van fondsbestuur

• KISS TiM !

19

Belang van vermelden van economische

waarde van pensioentoezegging

• Zeven onderzoekers en specialisten hebben verwoord waarover ze

het eens zijn en op basis van welke argumenten de auteurs soms

verschillen in de beleidsaanbevelingen

• Guus Boender, Lans Bovenberg, Dirk Broeders, Peter Gortzak, Theo

Kocken, Theo Nijman en Jan Tamerus, zie www.netspar.nl

• Gedeelde aanbeveling:

• Hanteer niet de (huidige) juridische waarde van de

pensioentoezegging maar de economische waarde als uitgangspunt

voor waardeoverdracht, kostendekkende premie etc

• De juridische waarde is gebaseerd op de fictie van risicoloos

beleggingsbeleid en een 100% dekkingsgraad.

• In de economische waarde wordt de waarde van (onzekere)

toekomstige toe- en afslagen meegenomen

20

Transparantie: herverdelende

solidariteit alleen boven de motorkap

• Pensioenfondsen verschuiven bij afwijking van compleet

contract veelal economische waarde tussen deelnemers

pensioen

• Verwerken nieuwe inzichten levensverwachting

• Discretie in beslissing al dan niet te indexeren

• Keuze beleggingsbeleid (tenzij contract lineair)

• Dergelijke herverdelende solidariteit vraagt om transparantie

• De zeven auteurs verschillen over de vraag of een

pensioenfonds wel waarde moet herverdelen. Waar ze het over

eens zijn is dat als het gebeurt dat transparant moet gebeuren.

Economische waarde daartoe belangrijk uitgangspunt

21

Vervolg discussie

• Klijnsma heeft terecht aangekondigd dat de discussie na de FTK

discussie zal doorgaan over:

• Grote verplichtstelling

• Doorsneepremie en doorsneeopbouw

• Vermijden perverse solidariteiten, b.v. overdrachten naar hogere

inkomens

• Heldere individuele eigendomsrechten, als in DC3.0

• Meer flexibiliteit en maatwerk

• Risicodragende annuïtaire uitkeringen ?

• Deels niet annuïtaire uitkering ?

• Uitkering gekoppeld aan individuele zorgkosten ?

• Keuze van de pensioenaanbieder ?

22

Doorsneepremie en doorsneeopbouw

• Verzekeringssolidariteit is gewenst, kostensolidariteit (ex ante

bekende waarde overdrachten) niet

• Dit is voorbeeld van ongewenste (kosten)“solidariteit”

• Jongere werknemer krijgt te behalen beleggingsrendement niet

toegerekend en bekostigt zo pensioenopbouw van oudere

werknemer

• Ongelijke uitkomsten afhankelijk van vraag wanneer men zzp-er

was, wanneer men part-time of in buitenland werkte

• Alternatief is b.v. gelijke premie van allen maar verschil in

opbouw: iedere deelnemer betaalt ex ante eigen kosten

(“degressieve opbouw”)

• Vooral overgangsprobleem: hoe afscheid van impliciete

toezeggingen aan nu oudere werknemers

• Juridische vragen welke alternatieven toegestaan en in hoeverre

gelinked aan al dan niet grote verplichtstellling

23

Relevant vergezicht: DC 3.0

• Sluit aan bij 10 punten plan van jongerenorganisaties van PvdA,

D’66 en VVD, mei 2013

• Complete contracten, waarin afgesproken hoe uitkering zal

fluctueren met ontwikkeling van financiële markten, rente, inflatie

en levensverwachting

• Nominale garanties kunnen naarmate men ouder wordt groter deel

van pensioentoezegging uitmaken

• Pensioenplicht met nationaal bepaalde inleg

• Keuze beleggingsmix door pensioenaanbieder

• Eventueel vrije keuze van pensioenaanbieder (door werkgever

dan wel werknemer)

• Voors en tegens nader te onderzoeken: DB en DC convergeren

24

Conclusies

• Nog steeds heeft Nederland een sterk pensioenstelsel

maar onderhoud is nodig

• In paar jaar tijd al meer bereikt dan vaak gedacht

• De komende maanden zijn zeer belangrijk

• Daarna gaat de discussie door

25

Mission Netspar contributes to the ongoing improvement

of financing opportunities for the ‘old age’ of Dutch and

European citizens through network development, formulating

and executing scientific research and knowledge transfer programs.

27 27

Van pensioencrisis tot pensioen(r)evolutie

Prof.mr.drs. Mark Heemskerk,

bijzonder hoogleraar Pensioenrecht

28 28 2

Van pensioencrisis tot pensioen(r)evolutie

Naar een nieuw pensioenevenwicht

voor jong en oud

Prof. mr. drs. Mark Heemskerk

Hoogleraar pensioenrecht, Radboud Universiteit Nijmegen

Blom c.s. advocaten, Nieuwegein

29 29

Kraakt ons pensioenstelsel?

• Er is een pensioencrisis

5,5 miljoen mensen gekort in 2013

rumoer over casinopensioen

• Het pensioenevenwicht tussen jong en oud dreigt te worden

verstoord

• Solidariteit ter discussie

Pensioenleeftijd

Doorsneepremie

• Naar een nieuw pensioenevenwicht?

30 30

Het nieuwe pensioen: verwachtingsmanagement

• Levensverwachting stijgt: goed nieuws?

• De 70% eindloonmythe bestaat nog

• Pensioenanalfabetisme

• Weinig vertrouwen in pensioenfondsen

• Pensioen wordt minder zeker en zeker minder

31 31

De pensioenkloof tussen jong en oud

• Pensioenevolutie: van 70% eindloon naar 70% middelloon

• Pensioenversoberingen

1. van eindloon naar middelloon

2. afschaffing van VUT naar prepensioen

3. de stille pensioenrevolutie: het premieplafond (CDC)

4. verhoging pensioenleeftijd

5. minder pensioenopbouw en lagere premies?

• Langer doorwerken voor minder pensioen

• Het is tijd voor verwachtingsmanagement

32 32

Het nieuwe pensioencontract

• Economische pensioenhervorming…

….met juridische bezwaren

• Werkt alleen als jong én oud meedoen

• De ongemakkelijke waarheid:

(1) pensioen is al onzeker

(2) pensioenakkoord is geen juridisch akkoord

• Weerstand tegen plannen

Europees eigendomsrecht

Wijzigen met voormalig werknemers

Leeftijdsdiscriminatie

• Van nominaal en reëel

… In basisvariant ongunstig voor jongeren

… naar een tussenvariant

33 33

Pensioen wijzigen met pensioengerechtigden

• Positie slapers en pensioengerechtigden is nauwelijks

geregeld

1. Pensioenovereenkomst = pensioenafspraken tussen

werkgever en werknemer?

2. Wijzigen via verplicht bpf (art 4 wet Bpf)

deelnemers en werkgevers leven statuten en reglementen

bedrijfstakpensioenfonds na

3. Eenzijdige wijziging pensioenovereenkomst (19 PW)

werkgever kan pensioenovereenkomst zonder instemming

werknemer wijzigen indien zodanig zwaarwichtig belang dat

belang werknemer naar maatstaven van redelijkheid en

billijkheid moet wijken

• Wat staat er niet?

34 34

Pensioen wijzigen met pensioengerechtigden (2):

Juridische evolutie

• De pensioenfondsroute: niet de werkgever maar het

pensioenfonds wijzigt het pensioenreglement

HR 6 september 2013 (ECN);HR 9 november (Delta Lloyd)

• Wijzigingsverbod opgebouwd pensioen als belemmering

35 35

Naar een nieuw pensioenevenwicht (1)

• Wettelijk voorgeschreven doorsneepremie bij verplicht Bpf

• Tijdsevenredige pensioenopbouw (17 PW)

• Doorgeschoten solidariteit?

• Balans herstellen door loslaten doorsneepremie?

36 36

Naar een nieuw pensioenevenwicht (3)

• Leeftijdsafhankelijke opbouw of premie bij

middelloonregeling kan nu niet

• Juridische belemmeringen wegnemen

8 Wet Bpf wijzigen?

Leeftijdsdiscriminatie? HvJ 26 september 2013 Experian)

De verplichtstelling in gevaar? (HvJ 2011, AG2R)

37 37

Naar een nieuw pensioenevenwicht (4)

• De verplichtstelling gerechtvaardigd

• De hypotheekrenteaftrek van het pensioengebouw

• Is verplichtstelling wenselijk?

….individueel pensioensparen?

….keuzevrijheid voor uitvoerder?

• Onderzoek

38 38

Conclusie

• Nederland heeft een goed pensioenstelsel

….dat onderhoud vergt

• Geen pensioenpaniek of revolutie

….maar goed doordachte evolutie

http://www.ru.nl/onderzoek/contact_en_service/zoekwijzer/vm_

zoeken/teksten_redes/

Vragen?

m.heemskerk@jur.ru.nl

Mark.heemskerk@ofblomadvocaten.nl

39

Pauze

39

tot 11.15 uur

40 40

Paneldiscussie:Hoe gaan we verder?

Verkenning van mogelijke alternatieven

Wordt hiermee voorgesorteerd op ‘stip op de horizon’

of is daar meer voor nodig?

Panel:

• Mirjam Bink, ONL voor Ondernemers

• Willem Reijn, ANBO

• Michiel Hietkamp, CNV Jongeren

• Thomas Ronnes, Jonge Socialisten

Discussie wordt geleid door Lennart Booij

41

Afsluiting

Postbus 44

3879 CA Hoevelaken

T: 033 257 05 88

F: 033 258 03 40

info@kps.nl

www.kps.nl

41 3