TÜRK EĞİTİM TARİHİ¼rk eğitim tarihi.pdf · Türk Eğitim Tarihi başlıklı, kendine özgü özellikleri bulunan bir kitap yazmamızın yanında, bu kitap “ilk kez” yazarı

i

TÜRK EĞİTİM TARİHİ

M.Ö. 1000 - M.S. 2018

Prof. Dr. Yahya AKYÜZ

Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Emekli Öğretim Üyesi

Güncelleştirilmiş 30. Baskı

Tarihî eğitim öğretim kurumlarına ilişkin yazarın yaptığı 17 resim ile

Prof. Dr. Yahya AKYÜZ

TÜRK EĞİTİM TARİHİM.Ö. 1000 - M.S. 2018

ISBN 978-975-8792-39-9DOI 10.14527/9789758792399

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2018, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

Güncellenmiş ve resimlendirilmiş 30. Baskı: Mart 2018

Yazım ve düzenleme: Oğuz Akyüz - Gürsel AvcıKapak Tasarımı: Hakkı Uslu

Dizgi-Grafik Tasarım: Gürsel AvcıKapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

iii

Prof. Dr. Yahya AKYÜZ, Çanakkale’nin Yenice ilçesi, Hamdibey kasabasında doğdu (1941). Biga Sakarya İlkokulu’nu (1953), Biga Ortaokulu’nu (1956) ve İstanbul Erkek Lisesi’ni (1959) bitirdi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun oldu (1963). Fransa’da Yüksek Lisans ve Doktora yaptı (1967).

Ocak 1968’de Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi’ne Asistan olarak girdi. 1972’de Doçent oldu. Askerlik görevini 1973-1975 tarihleri arasında Balıkesir’de ve Bursa Işıklar Askerî Lisesi’nde yaptı.

Nisan 1980’de Profesör oldu.

Yahya AKYÜZ’ün Türk eğitim tarihi ile ilgili ilk kitabı 1966’da Fransa’da yayımlanmıştır. O zamandan beri esas olarak Türk eğitim tarihi ile inkılâp tarihi alanında araştırmalar yapıyor.

Yahya AKYÜZ, 2004-2005 öğretim yılında ABD’de University of Central Florida Eğitim Fakültesi’nde “Misafir Profesör” olarak bulunmuş, araştırmalar ve yayınlar yapmıştır. 2005 Kasım ve Aralık aylarında Tokyo University of Foreign Studies’in daveti üzerine Türkçe Bölümü’nde Japon öğrencilere Türk inkılâp ve eğitim tarihi konularında dersler ve konferanslar vermiştir.

Yahya AKYÜZ Aralık 2008’de emekli olmuştur.

Yahya AKYÜZ, Türk eğitim tarihi alanındaki araştırmalarına 1964’te başlamış ve 50 yıldır kesintisiz çalışmaktadır. Ayrıca emekli oluncaya kadar Eğitim Bilimleri Fakültesi’nde 41 yıl lisans ve lisansüstü düzeyde Türk Eğitim Tarihi dersi ile bu alanla ilgili dersler okutmuş, binlerce eğitimcinin yetişmesinde emeği geçmiştir. Öte yandan çok önemli arşiv belgeleri ve ciddi, özgün araştırma makaleleri yayınlamış, ulusal ve uluslararası pek çok sempozyuma katılarak bilimsel bildiriler sunmuş, konferanslar vermiş, TV programlarında Türk eğitim tarihinin çeşitli konularında kamuoyunu aydınlatmaya çalışmıştır. Onun Türk Eğitim Tarihi kitabı böyle bir çalışma ve araştırma ile öğretimin, bilimsel ve akademik birikimin ürünüdür. Mart 2018’de bu kitabın 30. Baskısı yapılmıştır. O’nun çok önemli bir kitabı da Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri (1839-1950) başlığını taşımaktadır. (Ankara, 2012, 543s. Pegem-Akademi Yay.)

Yahya AKYÜZ’ün Balkan ve Çanakkale Savaşları ile Millî Mücadele konularında da son derece önemli araştırmaları ve kitapları vardır.

Yahya AKYÜZ’ün 7 kitabı ve 190 araştırma makalesi vardır.

15 Doktora ve 30 Yüksek Lisans Tezi’nin danışmanlığını yapmıştır.

Yahya AKYÜZ, ayrıca, çevre sorunlarına ve bu konuda öğrencilerin ve toplumun bilinçlendirilmesine duyarlıdır. Bu alanda hem yayın yapmakta, hem de Ayaş’ın Ilıca Köyü’nde 1993’ten beri bir köy korusu oluşturmak amacıyla köylülerle beraber çaba harcamaktadır.

Yahya AKYÜZ, İstanbul’da lise öğrencisi iken yaz tatillerinde bir hattattan geleneksel hat sanatı dersleri almıştır. Ayrıca, yıllardır karakalem ve suluboya resim çalışmaktadır. Bir suluboya resmi ABD Orlando’da University of Central Florida Eğitim Fakültesi (College of Education) Dergisi’nin kapak resmi olarak yayımlanmıştır (Vol.5, 2005). Türk Eğitim Tarihi başlıklı kitabında ve OTAM Dergisi’nde de yayımlanmış belgesel resimleri vardır.

iv

Saygı duyduğum

M. Sadullah ÖZTÜRK

Beyefendi’nin

Anısına

v

ÖNSÖZ

KİTABA VE TÜRK EĞİTİM TARİHİNE İLİŞKİN ÖNEMLİ AÇIKLAMALAR

Bu kitap, ilk kez 1982'de basılmıştır. Bu alanda çeşitli ve değerli araştırmalar var ve yapılmakta ise de, halen, kitabımızın temel özelliği olan, eğitimimizi zaman ve konu bütünlüğü içinde ele alıp analiz ve sentezlere gitme, geçmişle günümüz arasında bağlantılar kurma ve dersler çıkarma niteliğine sahip, kapsamlı ve aynı adı taşıyan bir başka kitap bulunmamaktadır. Ayrıca bu yalnızca Türk Eğitim Tarihi alanında bir ders kitabı değil, Türk milletinin üç bin yıllık insan yetiştirme düzenini ve bundaki dönüşümleri eleştirel bir gözle araştırıp değerlendiren, her düzeydeki araştırmacı ve okuyuculara da hitap eden bir fikir eseridir.

Okuyuculara kitabımızı ve Türk Eğitim Tarihine yaptığı özgün katkıları değerlendirmelerinde ışık tutabilmek için onun temel özelliklerini maddeler halinde kısaca belirtmeyi gerekli görüyoruz:

1. Kitabın Türk Eğitim Tarihi ile ilgili temel bilgilerin tümünü kapsaması amaçlanmış, böylece, zaman bakımından, Tarihimizin en eski dönemlerinden günümüze, başka deyişle M.Ö. 1000’den M.S. 2018’e kadar geçen üç bin yıllık

bir süre içinde muhteva bakımından en geniş anlamda eğitimle ilgili kurum, olay, düşünce, deneyim ve bunların gelişmeleri incelenmiştir. Böylece kitabın temel özelliği, eğitimimizi zaman ve konu bütünlüğü içinde ele alıp, birçok yerde fikir ve olayların günümüzle bağlantılarını ve sonuçlarını ortaya koymasıdır. Başka deyişle, ilk kez, Türk Eğitim Tarihinin konularının tarihî süreklilik ve bütünlük içinde belirlenmesine, bunların açıklanıp yorumlanmasına ve günümüzle ilişkilerinin kurulmasına gidilmiştir.

Kitabımızın bu temel özelliğini başka ifadelerle şöyle açıklayabiliriz: Kitabımız yalnızca, geçmişten günümüze eğitimdeki olayları ve gelişmeleri vermekle yetinmemekte, bir Anadolu kiliminin örgüsü gibi, olayların ve gelişmelerin hem dönemleriyle, hem birbiriyle, hem de sonraki dönemlerle ilişkilerini, etkileşimi ve yorumunu, önemini% eleştirel bir gözle ortaya koymaya çalışmaktadır.

Kitabımızın bu özelliğine en güzel örneklerden biri, soru 150’de incelediğimiz şu güncel konuda görülebilir: “Türkiye’nin Avrupa Birliğine girme çabaları ve küreselleşme Türk eğitim tarihi açısından nasıl değerlendirilebilir? Bunların Türk eğitimine etkileri nelerdir?”

Bu konu, Osmanlının Avrupa’ya yönelişinden 2006’da Türkiye Cumhuriyeti’nin AB’ne girme çabalarına kadar eğitim-siyaset-ekonomi-yenileşme2 boyutları açısından ve tarihî gelişim süreci içinde işlenmiş, geçmişle bugün arasında benzerlikler ve bugün ortaya çıkan dersler açıklanmıştır. Okuyucu, böyle bir konunun Türk eğitim tarihi açısından ilk kez dile getirildiğini ve incelememizin bir fikir yazısı niteliği taşıdığını da görecektir.

vi

2. Konular sorular halinde belirlenerek işlenmiştir. Kısmen Sokrat'ın öğretim yöntemine benzeyen ve öğrenciye bir konuyu öğretme bakımından geçerli olan bu yöntem, çok geniş ve dağınık alanların incelenmesinde de işe yarar görünmektedir.

3. Yararlanılan kaynakların tümü, ayrıntılı olarak verilerek hem okuyucunun kaynaklara ilişkin geniş ölçüde bilgilendirilmesi sağlanmış, hem de bilimsel araştırma yönteminin gereği titizlikle yapılmıştır.

4. Bir devlet ya da dönemdeki eğitim ele alınmadan önce, kısaca tarihî ve siyasî açıklamalar yapılmış, sonra, eğitimin temel özellikleri maddeler halinde gösterilmiş, böylece konuya önce kuşbakışı bir yaklaşıma gidilmiştir. Daha sonra da devlet ya da dönemin özelliklerine göre çeşitli eğitim konularına geçilmiş, bunlar da mantıkî bir düzen içinde, önce örgün, sonra yaygın eğitimle ilgili olarak sıralanıp ele alınmıştır.

5. Kitaba, bizim hazırladığımız ve Hakkı Uslu’nun çizdiği Asya'da eski Türk devlet ve toplumlarını, bölgeleri, kentlerini gösteren özgün bir harita konmuştur.

6. Eğitim tarihimizin bazı önemli ve özgün belgelerinin metin içinde klişeleri verilerek okuyucunun bunlarla doğrudan ve görsel teması sağlanmıştır.

7. Atatürk'ün 1930'da Samsun Orta Okulunda girdiği bir derse ilişkin çok anlamlı bir fotoğraf verilmiştir.

8. Dilin ve anlatımın açık, sade ve akıcı olmasına, mümkün oldukça yabancı kelime kullanılmamasına özen gösterilmiştir. Ülkemizde bazen rastlanan “bir eser anlaşılmıyorsa bilimsel olduğu içindir” gibi bir görüş çok yanlıştır. Bizim inancımıza göre, en karmaşık konular bile iyi incelenirse, Türkçeyi özenle kullanma sorumluluğu taşınırsa ve açık yazmak için çaba harcanırsa berrak ve sade yazılabilir. Asıl zor olan budur ve böyle bir anlatıma ulaşmak amaçlanmalıdır. Eskiden buna “başarılması çok zor olan kolaylık” (sehl-i mümteni) denirdi.

9. Bir bilim dalının gelişmesinde, ilgili terimlerin belirlenmesi, açıklanması çok önem taşır. Bu düşünceden hareketle, eski eğitim terimlerimiz, ilk kez, Türk Eğitim Tarihi Terimleri Sözlüğü başlığı altında kitabın sonunda toplanıp açıklanmıştır. Bu sözlük, gerek kitabımızın, gerek eski eğitim metinlerinin anlaşılmasında okuyucuya çok yardımcı olacaktır.

10. Eğitim Tarihimizdeki gelişmeler, bazı önemli siyasî gelişmelerle ilişkili olarak Zaman Çizgisi başlığı altında tablo halinde verilmiştir. Bu tablo da bu haliyle ilk kez yapılmaktadır.

11. Eğitim Tarihimizde fikir, düşünce, kurumsal gelişme, uygulama alanında çok önemli bir tecrübe birikimi vardır. Bu birikimin olumlu, olumsuz, dikkate değer ya da pek değer taşımayan yönleri bulunmaktadır. Kitabımızda bu zengin birikimi eleştirel bir gözle değerlendirip tartışarak öğrenci ve okuyuculara tanıtmak, onlara Eğitim Tarihimizin değerini göstererek bu alanda ve millî eğitimimizi geliştirme yolunda araştırma zevki vermek, bağımsız yaşama özelliğimizle ilgili geçmişten gelen dersleri göstermek de amaçlanmıştır.

vii

12. Kitabımızda 2006’daki 10. baskısından itibaren yaptığımız 1 suluboya resim yer almaktaydı: Edirne’de II. Bayezid Darüşşifası. Bunun kimi ressamların ve okuyucularımızın beğenisini kazanması üzerine 19. baskıda tarihî eğitim öğretim kurumlarımıza ilişkin yaptığımız 10 resim sunmuştuk. 30. Baskıda ise 17 resim yer almaktadır. Bu amatörce çalışmalarımız bizim Türk eğitim tarihi ile ne kadar özdeşleştiğimizi de göstermektedir. Böylece bir “ilk” daha gerçekleşmiştir: “İlk kez” Türk Eğitim Tarihi başlıklı, kendine özgü özellikleri bulunan bir kitap yazmamızın yanında, bu kitap “ilk kez” yazarı tarafından yapılan tarihî eğitim öğretim kurumlarımıza ilişkin resimlerle okuyuculara sunulmuştur.

13. Her baskıda kitabın güncelleştirilip yeni araştırmalarla zenginleştirilmesi onun bir başka özelliğidir. Böyle olunca da kitabın hacmi giderek artmaktadır. Ancak bu doğaldır: En eski tarihlerden günümüze kadar eğitimsel fikir, düşünce, kurum ve tecrübelerimizi ve bunlardan çıkan dersleri konu alması, bugünkü eğitim sorunlarını çözmekte bize ışık tutması gereken Türk Eğitim Tarihi gibi geniş kapsamlı ve çok önemli bir ders, Üniversite düzeyinde, basit ve niteliksiz bir kitap veya teksir, kısa notlar ve birkaç fotokopi ile okutulup öğretilemez. Bu asla doğru ve yararlı ol-maz. Böylesine önemli bir konu, ciddî, sistemli, bilimsel olarak ele alınırsa yararlı olabilir. Kitabımızda bu amaçlanmaktadır. Öğrenciler ayrıca, başka ciddî ve bilimsel kitapları da araştırıp okumalıdırlar.

14. Her baskıda, kitabın tümü tekrar tekrar gözden geçirilmektedir. Az yukarıda, kitabın “sürekli güncelleştirilip yeni araştırmalarla zenginleştirildiği” şeklinde belirtilen özelliğine gelince: Bir baskıdan ötekine gidilirken, bu arada yapılan ciddî yayınlar, doktora tezleri vs. ve kendi yayınlarımız özetle değerlendirilmektedir.

15. Türk eğitim tarihi alanında gittikçe artan değerli araştırmalar yapıldığını görmekteyiz. Ancak şöyle bir durum da gözleniyor:

Türk eğitim tarihi 2006’dan itibaren tekrar programlara girmeye başlayınca bu dersin kitabına ihtiyaç arttı. Yayınevlerinin teşviki ile bir araya gelen genç öğretim elemanları bir editörün başkanlığında ders kitapları yazdılar. Ancak bir ders kitabı yazmak sanıldığı kadar kolay değildir. Bu, büyük bir bilimsel birikimi, yıllarca araştırma, yayın ve öğretim yapmayı gerektirir. Özetle, iyi bir ders kitabı, bir öğretim üyesinin “olgunluk” döneminde verebileceği bir üründür7

16. Eğitim Bilimleri ile Eğitim Fakültelerinin amacı, öğrencilere çeşitli eğitim bilgileri kazandırmakla sınırlı kalamaz. Öğrencilere, Türkiye'nin ve Türk dünyasının eğitim sorunlarını tarihî derinlik ve bütünlük içinde kavratmaya çalışmak ve onları, geçmiş tecrübelerden ders alarak çözüm arayışlarına yöneltmek de gerekir. Oysa, eğitimimiz, zaman ve konu bütünlüğü içinde en geniş biçimde incelenmez, öğrenilmez ve algılanmazsa, eğitimimizi bugün geliştirmek için yeni fikirler üretilemez. Bu da ancak Türk Eğitim Tarihi dersinin yardımı ile sağlanabilir. Kitabımızın temel amacı budur. Bu nedenle, sözü geçen Fakültelerde ve onların tüm Bölümlerinde böyle bir dersin okutulması gereklidir. Biz, her geçen gün Türk Eğitim Tarihinin öneminin daha çok anlaşılması gerektiğine inanıyor, kitabımızın ve çalışmalarımızın bunda payı olacağını düşünüyoruz.

Ancak YÖK, 4 Kasım 1997 tarihli Eğitim Fakültelerinin "yeniden yapılandırılması" programlarında Türk Eğitim Tarihi dersine yer vermemiştir (Bu konunun değerlendirilmesi kitabımızın SONUÇ kısmında yapılmıştır). O tarihten beri, gerek bilimsel sempozyumlarda, gerek makalelerimizde Türk Eğitim Tarihi dersinin mutlaka

viii

ve zorunlu olarak okutulması gerektiği gerekçeleriyle tarafımızdan birçok kez açıklanmış ve savunulmuştur. Nihayet YÖK’ün Mart 2006’da başlattığı Eğitim Fakültelerindeki programların “güncelleştirilmesi” çalışmalarında bu ders bazı programlara tekrar alınmıştır (Temmuz 2006). Ayrıca seçimlik dersler içinde de daha yaygın bir açılma imkânına kavuşmuştur.

17. Kitabımızın, Türk Eğitim Tarihi dersi yanında, Türk Tarihi ve Kültürü, İnkılâp Tarihi, Türk Eğitim Sistemi, Eğitim Bilimine Giriş, Eğitim Hukuku ve Yönetimi, Türk Eğitim Düşünürleri$ gibi dersler ve konularda da Eğitim Fakülteleri öğrencilerine, ayrıca tüm öğrenci, öğretmen, aydın, yazar, araştırmacı ve devlet adamlarına da yararlı olacağına inanıyoruz.

Kitabımızın 30. Baskısını özenle gerçekleştiren Pegem Akademi yöneticileri Servet SARIKAYA ve Gürsel AVCI'ya, ayrıca Ayrıntı Basımevi’nin değerli çalışanlarına içten teşekkür ederim.

Ankara, Mart 2018 Prof. Dr. Yahya AKYÜZ

Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

Emekli Öğretim Üyesi

1. Baskı : 1982 Eğitim Bilimleri Fakültesi Yay.

4. Baskı : 1993 (Gözden Geçirilmiş) İstanbul Kültür Koleji Yay.

7. Baskı : 1999 (Gözden Geçirilmiş) ALFA Basım Yayım Dağıtım. San.

9 - 26. Baskılar

27. Baskı

29. Baskı

30. Baskı

:

:

:

:

2004-2014

2015

2016

2018

(Gözden Geçirilmiş)

(Gözden Geçirilmiş)

(Güncelleştirilmiş)

(Güncelleştirilmiş)

Pegem Akademi Yayıncılık




ix

İÇİNDEKİLER

Sayfa

ÖNSÖZ: KİTABA ve TÜRK EĞİTİM TARİHİNE İLİŞKİN ÖNEMLİ

AÇIKLAMALAR .......................................................................................... V

GİRİŞ

1. Türk eğitim tarihinin amacı nedir? Türk eğitim tarihi ne zaman başlar, hangi dönemlere ayrılır, hangi konuları kapsar? Türk eğitim tarihini araştırmak ve öğrenmek neye yarar? Türk eğitim tarihinin temel kaynakları nelerdir? ......... 1

I. KISIM

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN ÖNCE

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri ............................................................... 5

HUNLAR

2. Hunlarda eğitim hakkında neler biliyoruz? ....................................................... 6

GÖKTÜRKLER

3. Göktürklerde eğitim hakkında neler biliyoruz? Orhun Anıtlarının Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ........................................................................... 11

UYGURLAR

4. Uygurlarda eğitim hakkında neler biliyoruz? .................................................. 14

5. Eski Türklerin eğitimi başka kültürlerden etkilenmiş midir? ............................ 15

6. Eski Türklerde öğretim araç gereçleri nelerdi? Matbaa biliniyor muydu? ...... 16

II. KISIM

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN SONRA

* Dönemin eğitiminin genel özellikleri. ............................................................ 19

I. BÖLÜM

İÇ ASYA MÜSLÜMAN TÜRKLERİ, KARAHANLILAR

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri ............................................................. 21

7. Karahanlılarda eğitim, medreseler ve öğretimleri hakkında neler biliyoruz? .. 21

8. Farabi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................................................. 23

9. İbni Sina'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .............................................. 25

10. Balasagunlu Yusuf'un Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................... 31

11. Kaşgarlı Mahmut'un Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................. 35

12. Ahmet Yesevî ve Edip Ahmet bin Mahmut Yüknekî'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................... 38

x

II. BÖLÜM

SELÇUKLULAR, ANADOLU BEYLİKLERİ

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri ............................................................. 42

13. Selçuklularda eğitim hakkında neler biliyoruz? .............................................. 43

14. Anadolu Selçukluları ve Beyliklerindeki başlıca medreseler hangileridir? ..... 48

15. Selçuklularla çağdaş Avrupa'da eğitimin durumu nedir? ................................ 49

16. Ahilik ve Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................................................... 52

17. Nizamülmülk'ün Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 53

18. Mevlâna Celâlettin'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 54

19. Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli, Âşık Paşa'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................... 56

20. Nasrettin Hocanın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?..................................... 57

III. BÖLÜM

OSMANLILAR

* Dönemin eğitiminin genel özellikleri. ............................................................ 59

A) KURULUŞTAN EĞİTİMDE İLK YENİLEŞME HAREKETLERİNE KADAR

(1299-1776)

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri. ............................................................ 61

21. Osmanlıların ilk dönemleri ile, onlarla çağdaş beyliklerde ve Türk Devletlerinde eğitim hakkında neler biliyoruz? ....................................... 61

22. Fatih ve Süleymaniye medreselerinin kuruluş ve öğretim düzeni nasıldır? ... 65

23. Klâsik Osmanlı medrese düzeni nasıldır? Okutulan bilimler nelerdir? ........... 67

24. Avrupa'da 15.-17. yüzyıllarda üniversiteler ve bilim, Osmanlılara göre neden ve nasıl farklı bir gelişme göstermiştir? ............................................... 71

25. Meslek ve ihtisas medreseleri nelerdir? ......................................................... 73

26. Medreselerin toplumdaki etkinliği nasıl ortaya çıkıyordu? .............................. 75

27. Medreselerin bozulma nedenleri ve bozulma biçimleri nelerdir? Medreselerin ıslahına çalışılmış mıdır? .......................................................... 81

28. Medrese sisteminin 20. yüzyıl eğitim düşüncesi ile karşılaştırılabilecek yönleri var mıdır? ............................................................................................ 87

29. Osmanlılarda ilköğretim nasıldı? .................................................................... 88

30. Osmanlılarda sıbyan mektebi öğretmenleri nasıl yetişiyor ve toplumu nasıl etkiliyorlardı? .......................................................................................... 92

xi

31. Osmanlılarda saray eğitim ve öğretim kurumları nelerdir?. ............................ 94

32. Osmanlı hükümdarları nasıl yetişiyordu? ....................................................... 98

33. Osmanlılarda askerî eğitim ve öğretim kurumları nelerdir? .......................... 102

34. Osmanlılarda azınlık ve yabancı okulları nelerdir?....................................... 103

35. Osmanlılarda memur yetiştiren kurumlar nelerdir? ...................................... 106

36. Osmanlılarda halk eğitimi çalışmaları nelerdir? ............................................ 107

37. Osmanlılarda eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldı? ................................... .111

38. Vakıfların Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................................ 112

39. Kabusname'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ....................................... 114

40. Gülistan ve Bostan'ın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................. 115

41. Amasyalı Hüseyinoğlu Ali'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................. 119

42. Hacı Bayram Velî, Yazıcıoğlu Mehmet ve Ahmet'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................................................................................. .122

43. Kınalızade Ali'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................................... 124

44. Kâtip Çelebi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ...................................... 125

45. Mustafa Âli ve Koçi Beyin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ....................... 129

46. Lütfi Paşa, Naimâ, Sarı Mehmet Paşa’nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................................... 131

47. Nabi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?................................................... 131

48. Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................. 134

49. Osmanlılarda matbaanın kuruluşu nasıl gerçekleşmiştir? Matbaanın ve İbrahim Müteferrika'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ... 135

B) EĞİTİMDE İLK YENİLEŞME HAREKETLERİ DÖNEMİ (1776-1839)

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri. .......................................................... 143

50. Yenileşme döneminde açılan askerî okullar nelerdir? .................................. 143

51. Yenileşme döneminde açılan sivil okullar nelerdir?...................................... 148

52. Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi nedir? ................................................................ 149

53. İlköğretim zorunluluğu nasıl getirilmiştir? ..................................................... 151

54. Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın eğitim ıslahatı nedir? Bunun Osmanlı hükümeti üzerinde etkisi olmuş mudur? ............................ .152

55. Avrupa'ya öğrenci gönderilmesi ve bunun toplumdaki etkileri nelerdir? ..... .152

56. Sümbülzade Vehbi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................ 153

xii

C) TANZİMAT DÖNEMİ (1839-1876)

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri ........................................................... 157

57. Tanzimat döneminde eğitimde yenileşmenin dayanakları nelerdir? ............ 159

58. Tanzimat döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ............... 160

59. Tanzimat döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........... 164

60. Tanzimat döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...... 168

61. Tanzimat döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 171

62. Tanzimat döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okulların durumu nedir?............................................................................................... 173

63. Tanzimat döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabaları nelerdir? ..................................................................................... 177

64. Tanzimattan sonra okullara giren müsbet bilim dersleri ile geleneksel dinî derslerde öğrenciler çelişkili biçimde etkilenmiş midir? ....... 189

65. Tanzimat döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? ....................... 191

66. Tanzimat döneminde bazı devlet adamlarının eğitimin gelişmesine katkıları nelerdir? .......................................................................................... 193

67. Tanzimat döneminde halk eğitimi çalışmaları nelerdir? ............................... 195

68. Ziya Paşa ve Ebüzziya Tevfik'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............. 197

69. Namık Kemal'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ...................................... 199

70. Ali Suavî'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................................ 201

71. Selim Sabit Efendi’nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................ 203

72. Usûl-i cedîd hareketi nedir? .......................................................................... 207

73. Yeni eğitim görüşleri ve öğretim yöntemleri ile ilgili ilk kitaplar nelerdir? ..... 210

74. Türk eğitim tarihinde okul binaları ve başlıca öğretim araç gereçlerinin gelişimi nasıl olmuştur? ................................................................................ 215

D) I.MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1876-1878)


75. Kanun-i Esasî'de eğitimle ilgili hükümler nelerdir? ....................................... 224

E) MUTLAKIYET DÖNEMİ (1878-1908)


76. Mutlakıyet döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ............. 226

77. Mutlakıyet döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? .......... 232

xiii

78. Mutlakıyet döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? .... 237

79. Mutlakıyet döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 238

80. Mutlakıyet döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okulların durumu nedir?............................................................................................... 240

81. Mutlakıyet döneminde özel eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........... 247

82. Mutlakıyet döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabaları nelerdir? .... 248

83. Mutlakıyet döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? Yönetimin okullara, programlara, öğretmenlere müdahaleleri nelerdir? ...... 252

84. Mutlakıyet döneminde Maarif Nezaretinin kitap yasaklanmasına ilişkin girişimleri nelerdir? .............................................................................. 257

85. Gizli hürriyet hareketlerine katılan ve çevrelerine yeni fikirler aşılayan öğretmenler kimlerdir? ................................................................... 257

86. Atatürk Mutlakıyet dönemi öğretmenleri için ne demiştir ve O'nu yetiştiren başlıca öğretmenler kimlerdir? ............................................. 258

87. Münif Paşa’nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 260

88. Sait Paşa’nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .......................................... 260

89. Ahmet Mithat Efendi’nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ......................... 261

90. Ahmet Rıza Bey’in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................................. 262

F) II.MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1908-1918)


91. Meşrutiyet döneminde okul öncesi eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? 267

92. Meşrutiyet döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ............. 268

93. Meşrutiyet döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?... ...... 270

94. Meşrutiyet döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........................................................................................................ 273

95. Meşrutiyet döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 275

96. Meşrutiyet döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okulların durumu nedir?............................................................................................... 277

97. Meşrutiyet döneminde özel eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........... 279

98. Meşrutiyet döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabaları nelerdir? 279

99. Meşrutiyet döneminde medreselerin ıslahı çalışmaları nelerdir? ................. 284

100. Meşrutiyet döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? ..................... 286

xiv

101. Öğretmenler ilk kez ne zaman meslek örgütleri kurmuşlardır ve bunların etkinliği nedir? ................................................................................. 287

102. Meşrutiyet döneminde öğretmenlerin çıkardığı başlıca meslekî dergiler nelerdir? ............................................................................. 289

103. Balkan ve I.Dünya Savaşlarının Türk eğitim tarihindeki etkileri ne olmuştur? ................................................................................................. 290

104. Meşrutiyet döneminde köy eğitimi için ileri sürülen fikirler nelerdir? ............ 296

105. Meşrutiyet döneminde halk eğitimi çalışmaları nelerdir? ............................. 299

106. Emrullah Efendi’nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 300

107. Satı Beyin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................................... 301

108. Tevfik Fikret'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 304

109. Ethem Nejat'ın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 305

110. Mehmet Âkif'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 306

111. Ziya Gökalp'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ......................................... 309

112. Ömer Seyfettin'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................................... 312

113. Prens Sabahattin'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 313

114. İsmail Hakkı Baltacıoğlu'nun Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................. 314

IV. BÖLÜM

KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİ

(1919-1922)


115. Millî uyanış ve örgütlenmeye öğretmenlerin katkısı ne olmuştur? ............... 317

116. Cephede öğretmenlerin etkisi ne olmuştur? ................................................. 318

117. İşgal altındaki bölgelerde okul ve öğretmenlerin durumu nedir? .................. 318

118. Kurtuluş Savaşı döneminde eğitimde kurtuluş bilinci nasıl görülür? ............ 319

119. Kurtuluş Savaşı döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? ........... 320

120. 1921 Maarif Kongresi ve önemi nedir? ......................................................... 320

121. Kurtuluş Savaşı döneminde azınlık ve yabancı okulların durumu nedir? .... 321

122. Kurtuluş Savaşı döneminde halk eğitimi çalışmaları nelerdir? ..................... 323

123. Kâzım Karabekir'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................. 324

xv

V. BÖLÜM

TÜRKİYE CUMHURİYETİ

(1923'ten sonraki dönem)


124. Tevhid-i Tedrisat nedir? ................................................................................ 329

125. Cumhuriyet döneminde eğitimin resmî temel amaçları ve ilkeleri nelerdir? ........................................................................................................ 331

126. Atatürk'ün Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................................... 335

127. Yazı, dil, tarih ve kültür inkılâplarının eğitimimizdeki yeri nedir? .................. 344

128. Cumhuriyet döneminde okul öncesi eğitiminde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 345

129. Cumhuriyet döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........... 346

130. Cumhuriyet döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ....... 352

131. Cumhuriyet döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........................................................................................................ 358

132. Cumhuriyet döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 371

133. Cumhuriyet döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okulların durumu nedir?............................................................................................... 374

134. Özel dersanelerin eğitimimizdeki yeri nedir? ................................................ 377

135. Cumhuriyet döneminde özel eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?.......... 379

136. Cumhuriyet döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabaları nelerdir? ..... 380

137. Köy Enstitülerinin kuruluşu, programları ve çalışmaları nasıldır? ................ 392

138. Köy Enstitülerinin ve yetiştirdiği öğretmenlerin etkileri ne olmuştur? ........... 396

139. Karma eğitim ne zaman ve nasıl gerçekleşmiştir? ....................................... 397

140. Cumhuriyet döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? ................... 399

141. Cumhuriyet döneminde heyet-i ilmiyeler, eğitim şûraları ve ele aldıkları temel konular nelerdir? ............................................................. 401

142. Cumhuriyet döneminde halk eğitimi çalışmaları nelerdir? ............................ 404

143. Cumhuriyet döneminde yabancı uzmanların Türk eğitimi ile ilgili raporları nelerdir ve bunların etkisi ne olmuştur? .................................. 409

144. Cumhuriyet dönemindeki başlıca eğitimciler kimlerdir? Eğitim bilimi ve akımlarındaki gelişmeler nelerdir? ................................................................ 411

145. Mustafa Necati'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................................. 411

xvi

146. Hasan Âli Yücel ve İsmail Hakkı Tonguç’un Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................................... 413

147. 12 Eylül 1980 rejiminin eğitim ve öğretmenler konusundaki görüşleri ve istekleri nelerdi? ............................................................................................ 413

148. Cumhuriyet döneminin gelişim çizgisi içinde ve bugün başlıca eğitim ve öğretmen sorunları nelerdir? ......................................................... 414

149. Öğretimde ezbercilik nedir? Kaynakları nelerdir? ......................................... 425

150. Türkiye’nin Avrupa Birliğine girme çabaları ve küreselleşme Türk eğitim tarihi açısından nasıl değerlendirilebilir? Bunların Türk eğitimine etkileri nelerdir? ............................................................................................ 427

VI. BÖLÜM

GÜNÜMÜZÜN ÇEŞİTLİ TÜRK TOPLUMLARI VE DEVLETLERİNDE

EĞİTİMİN TARİHİNE BİR BAKIŞ

151. Çeşitli Türk Toplumları ve yeni Türk Devletlerinin eğitim tarihleri nasıl bir gelişme göstermiştir? ............................................................................... 431

SONUÇ

152. Türk eğitim tarihinin genel bir değerlendirilmesi nasıl yapılabilir ve bu tarihten bugün için ne gibi temel dersler çıkarılabilir? ............................. 437

ABSTRACT

THE HISTORY OF TURKISH EDUCATION (1000 B.C.-A.D.2018) ..................... 449 ZAMAN ÇİZGİSİ

153. Türk eğitim tarihindeki başlıca olaylar, gelişmeler zaman çizgisi üzerinde nasıl gösterilebilir? ......................................................................... 451

KAYNAKLAR ....................................................................................................... 463

TÜRK EĞİTİM TARİHİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ .................................................. 485

KONU DİZİNİ ........................................................................................................ 509

KİŞİ ADLARI DİZİNİ ............................................................................................. 519

xvii

BELGELER

Belge No Sayfa

1. Asya'da eski Türk Devletleri .............................................................................. 9

2. Atatürk Samsun Orta Mektebinde bir Tarih dersinde (1930) ........................... 17

3. 1528 tarihli bir Avrupa gravüründe Hipokrat, Galenos ve İbni Sina ................ 27

4. Bursa medreselerinde disiplin alanında bozulma ve bazı kişilerin cezalandırılmaları ile ilgili bir belge (1794) ................................. 86

5. Padişah II.Mahmut'un İstanbul sıbyan mektepleri öğrencilerine bahşiş verilmesi ile ilgili fermanı (1809) ........................................................... 90

6. Tarîku’l Edeb'ten bir sayfa (1453) .................................................................. 121

7. Darülmuallimîn Nizamnamesi (1851) ............................................................ 179

8. Darülmuallimîn Nizamnamesi ile ilgili açıklayıcı yazı (1851) ......................... 180

9. 1877'de Darülmuallimîn-i Rüşdî ve Mülkiye Mektebinin dersleri ................... 184

10. Darülmuallimîn öğrencilerinin Sadarete verdikleri şikâyet dilekçesi .............. 188

11. Kamış kalemi açma ve yazarken tutma yöntemini açıklayan bir belge (1879-1880) ................................................................................................... 219

12. II. Meşrutiyet döneminde Edremit İdadîsinde verilmiş bir Âferin ödül kâğıdı (1917) .................................................................................................. 235

13. Maarif Nazırı Zühtü Paşanın Protestan okulları hakkında Abdülhamit'e sunduğu tezkere'den bir kısım (1893) ..................................... 244

14. Maarif Nazırı Haşim Paşanın imzasını taşıyan, ders programları konusunda Saraya yazılmış bir belge (1906) ................................................ 255

15. II. Meşrutiyet dönemi başında Manisa İdadîsinde verilmiş bir Şehadetname (1910) ................................................................................ 271

16. Kasım 1914'te, İstanbul'da bir azınlık okulu hakkında ilân ............................ 278

17. 1944'te bir kahvehane ve Üniversiteye giremeyen öğrenciler ....................... 408

18. Asya'da bağımsızlıklarına kavuşan yeni Türk Devletleri ............................... 432

19. Bir öğrencinin Türk Eğitim Tarihi’ne ilişkin görüşleri ...................................... 527

20. Bir öğrencinin Türk Eğitim Tarihi’ne ilişkin görüşleri ...................................... 528

21. Bir Profesörün Türk Eğitim Tarihi’ne ilişkin görüşleri ..................................... 529

22. Bir Yrd. Doçentin Türk Eğitim Tarihi’ne ilişkin görüşleri................................. 530

23. Bir Profesörün Türk Eğitim Tarihi’ne ilişkin görüşleri ..................................... 531

Yazarın yaptığı resimler .......................................................... Kitabın sonunda

xviii

TABLOLAR Tablo No Sayfa

1. Bağdat Nizamiye medreselerinin dersleri ........................................................ 44

2. Anadolu Selçuklularında ve Beyliklerindeki başlıca medreseler ..................... 48

3. Klâsik Osmanlı medreselerinin dereceleri, ders kitapları, bilim dalları ............ 69

4. Enderun Mektebi'nde odalar ve hizmetleri ...................................................... 97

5. Mühendishane-i Berri-i Hümayûn'un kuruluşundaki ders programı .............. 145

6. Mekteb-i Harbiye'nin kuruluşunda 1. ve 2. kısım dersleri .............................. 147

7. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine göre Darülfünûnun şubeleri

ve dersleri ...................................................................................................... 169

8. 1874'te İstanbul Darülmuallimîni şubeleri ve dersleri .................................... 182

9. 1892'de İstanbul ve kasaba ilkokulları dersleri .............................................. 227

10. 1892'de köy ilkokulları dersleri ...................................................................... 227

11. 1904'te ilkokul programları............................................................................. 228

12. 1892-1893 öğretim yılında ülkede yeni ve eski tip ilkokulların

sayısal durumu ............................................................................................. .231

13. 1890-1900 yıllarında vilâyetlerde mektep talebelerinin sayısının

vilâyet nüfusuna oranı ................................................................................... 232

14. 1898-1899'da Rüşdiye ve İdadîlerin dersleri ................................................. 233

15. 1900'de Darülfünûnun şubeleri ve dersleri .................................................... 237

16. 1898'de İstanbul Darülmuallimîni İptidaiye Şubesinin programı ve

haftalık ders saatleri ...................................................................................... 248

17. 1898'de İstanbul Darülmuallimatının programı ve haftalık ders saatleri ....... 249

18. 1900'de taşrada bulunan Darülmuallimînler, öğretmen ve öğrenci sayıları .. 250

19. Erkek Sultanîleri ve İstanbul Kız Sultanîsinin 1915'lerde ders programları ... 273

20. 1915'te Darülmuallimîn-i İptidaînin ders programları ..................................... 281

21. Balkan Savaşları sırasında ya da az sonra yayınlanan önemli kitaplar ........ 290

22. Cumhuriyet döneminde resmî ve özel ana okullarında sayısal gelişmeler ... 345

xix

23. 1981-1982 öğretim yılı ilkokul haftalık ders dağıtım cetveli ........................... 350

24. Cumhuriyet döneminde resmî ve özel ilköğretimde sayısal gelişmeler......... 350

25. 1937-1938'de genel orta okul ve Liselerin haftalık ders dağıtım çizelgesi .... 354

26. 1981-1982'de genel orta okul ve Liselerin haftalık ders dağıtım çizelgesi .... 355

27. Cumhuriyet döneminde resmî ve özel orta okullarda sayısal gelişmeler ...... 357

28. Cumhuriyet döneminde resmî ve özel Liselerde sayısal gelişmeler ............. 357

29. Haziran 1982'de yüksek öğretim kurumlarının sayısal durumu..................... 367

30. 20 Temmuz 1982'deki düzenlemeye göre Üniversiteler ve bunlara bağlı

Eğitim Fakülteleri ile Eğitim Yüksek Okullarının sayıları ............................... 368

31. 2005-2006 öğretim yılında başlıca örgün meslekî ve teknik

orta öğretim kurumları ................................................................................... 372

32. 2003-2004 öğretim yılında özel öğretim okulları ........................................... 376

33. 2003-2004 öğretim yılında özel eğitimin durumu .......................................... 379

34. 1924'te İlk Darülmuallimînler ve İlk Darülmuallimatların programı ve


35. 1937-1938 ders yılında İlköğretmen okullarının programı ve


36. 1930-1932'lerde ilkokul öğretmenlerinin bazı illere göre dağılımı ................. 383

37. 1979-1980'de sınıf öğretmeni yetiştiren 2 yıllık Eğitim Enstitülerinin

programı ve haftalık ders saatleri .................................................................. 385

38. Açılış tarihlerine göre Köy Enstitülerinin yerleri ............................................. 393

39. Köy Enstitülerinin 1943 tarihli programına göre ders grupları ve dersleri ..... 394

40. Millî Eğitim Bakanlığı teşkilât şeması ............................................................ 400

41. Heyet-i İlmiyeler, Millî Eğitim Şûraları ve ele aldıkları temel konular ............. 402

42. T.C. eğitimi hakkında rapor veren başlıca yabancı uzmanlar ve

ele aldıkları temel konular .............................................................................. 409

xx

TARİHÎ EĞİTİM ÖĞRETİM KURUMLARINA İLİŞKİN

PROF. DR. YAHYA AKYÜZ’ÜN YAPTIĞI

RESİMLER (Kitabın sonunda)

Kitabın içinde Resim No geçtiği sayfa

1. Kırgızistan’da Burana (eski Balasagun) harabeleri ve balballar ...... 31

2. Sivas Gökmedrese ........................................................................... 48

3. Erzurum Çifte Minareli Medrese ....................................................... 48

4. Diyarbakır Ulu Cami ......................................................................... 48

5. Mardin Kasımiye Medresesi ............................................................. 48

6. Konya’da Mevlanâ Celâlettin’in Türbesi ........................................... 64

7. Ankara Hacı Bayram Camii ve Akmedrese .................................... 123

8. İstanbul’da Ayasofya Medresesi ...................................................... 66

9. İstanbul’da Fatih Külliyesi ................................................................. 65

10. Edirne’de II. Bayezid Darüşşifası ..................................................... 74

11. İstanbul’da II. Bayezid Medresesi .................................................. 112

12. İstanbul’da Süleymaniye Külliyesi .................................................... 67

13. İstanbul’da Sultanahmet (Cevri Kalfa) İnas Rüşdiyesi ................... 164

14. İstanbul Darülmuallimîni ................................................................. 177

15. Ankara Çankaya Atatürk Müze Köşkü .......................................... 335

16. Ankara Gazi Üniversitesi ................................................................ 386

17. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi ................................ 362

1

GİRİŞ

1. Türk eğitim tarihinin amacı nedir? Türk eğitim tarihi ne zaman başlar, hangi dönemlere ayrılır, hangi konuları kapsar? Türk eğitim tarihini araştırmak ve öğrenmek neye yarar? Türk eğitim tarihinin temel kay-nakları nelerdir?

Türk eğitim tarihinin amacı nedir?

Türk eğitim tarihinin amacı, en eski tarihlerden günümüze kadar Türk milletinin ürettiği, benimsediği, geliştirdiği eğitim ve öğretimle ilgili düşünceleri, kurumları, uygulamaları ortaya koymak, insan yetiştirme düzenini ve nasıl bir insan tipi yetişti-rilmeye çalışıldığını araştırmak, Türk toplumlarının mutluluğu ve mutsuzluğu ile eği-tim ve öğretimlerinin ilişkisini araştırmak, bugünkü eğitim sorunlarımızı en iyi bi-çimde çözebilmek için geçmişten bir takım dersler çıkarılıp çıkarılamayacağını tar-tışmaktır. Kuşkusuz, geçmiş tecrübelerden ders çıkarılıp onlardan günümüzde ya-rarlanılması kolay değildir. Bu, uzun ve ciddî araştırmaları gerektirir.

Türk eğitim tarihi, genel Türk tarihi içinde yer alan, eğitim ile ilgili bir Tarih bilimidir.

Türk eğitim tarihi ne zaman başlar, hangi dönemlere ayrılır?

Türk eğitim tarihi, tarihi bilinen ilk Türk toplumları ile başlar.

Türkler için şöyle denmiştir: "Oğuz toplumunun göçüp yürümediği yol var mı? Evini tutup oturmadığı yurt var mı?"1 Gerçekten Türkler çok geniş bir yayılma gös-termiştir ve çeşitli devletler kurmuşlardır. Fakat, bu kadar dağınıklık ve çeşitlilik içinde bir takım temel devletler vardır ki onların bağımsız yaşama geleneğinde ke-sintisiz bir çizgi oluşturur ve Türk tarihinin en önemli kısmını teşkil ederler. Bu dev-letler, sıra ile şunlardır: Hun, Göktürk, Uygur, Karahanlı, Selçuklu, Osmanlı Devlet-leri ve Atatürk'ün kurduğu, ebediyen yaşayacak olan Türkiye Cumhuriyeti Devleti. Kitabımızda bu devletlerdeki eğitimi ele alacağız. T.C. Devletindeki eğitimi de gü-nümüze kadar inceleyeceğiz.

Günümüzün çeşitli Türk toplumları ve devletlerinde eğitimin tarihî gelişimine de değineceğiz.

1 Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime, s. 62.


2

Türk eğitim tarihi hangi konuları kapsar?

Bir milletin eğitim tarihi, öğretim ve eğitiminin tarihidir. Şu halde bu konuların be-lirlenmesi, öğretim ve eğitim terimlerinin açıklanması ile kolaylaşabilir. Bazan bir-birine karıştırılan bu terimler aşağıdaki gibi tanımlanabilir:

Öğretim (Osm.: tedris, tâlim/Fr.-İng.: enseignement, instruction): Teşkilâtlı ve düzenli olarak genellikle bir öğretim kurumunda (okul vs.) öğretmenler tarafından, öğrencilere, araç gereç kullanılarak bilgi aktarılması ve öğretilmesi çalışmalarının tümüdür. Başka deyişle öğretim, öğrenmenin gerçekleşmesi için girişilen düzenli, teşkilâtlı, plânlı çabaların tümüdür ve bazan örgün eğitim olarak da adlandırılır. Öğ-retim, eğitimin bir parçasıdır ve ancak öğretilen şeyler kişinin davranışlarında olumlu yönde değişiklikler meydana getirmişse eğitim haline dönüşür.

Böylece öğretim boyutu açısından, Türk eğitim tarihi başlıca şu konuları kap-samalıdır: Okullar, okul binaları, ders programları ve kitapları/Öğrencilerin ödüllen-dirilmesi ve disiplini/Öğrenci karne ve diplomaları/Okul, öğrenci ve öğretmenlerle ilgili her çeşit bilgi, belge, defterler, fotoğraflar/Devletlerin, rejim ve hükümetlerin eğitim amaçları, eğitim felsefeleri/Eğitim ve öğretmen sorunları/Okul, öğretmen ve öğrencilere ilişkin sayısal bilgiler/Eğitimle ilgili yasal belgeler/Devlet adamlarının söylev ve demeçleri/Eğitim sisteminin yapısı, işlevi/Eğitimi düzenleme ve ıslah ça-lışmaları/Eğitimci ve öğretmenlerin anıları, görüş ve düşünceleri/Eğitimcilerin ve aydınların tartıştığı, geliştirdiği eğitim düşüncesi/Okul ve öğretmenlerin toplumdaki yeri, önemi ve etkileri, vb.

Eğitim (Osm.: terbiye/Fr.-İng: education, pedagogie): Kişinin zihnî, bedenî, duygusal, toplumsal yeteneklerinin, davranışlarının en uygun şekilde ya da isteni-len bir doğrultuda geliştirilmesi, ona bir takım amaçlara dönük yeni yetenekler, dav-ranışlar, bilgiler kazandırılması yolundaki çalışmaların tümüdür. Eğitim, hayat boyu sürer; plânlı ya da tesadüfî olabilir. Okul, okuma-yazma, ders araç gereçleri ile ve bunların dışında aile veya bir çevre içinde, kişisel yetişme vs. yollarıyla yapılan öğ-retme, öğrenme, bilgi aktarma, beceri kazandırma çalışmalarının tümünü kapsa-yan bu çabalara yaygın eğitim de denmektedir. Kısaca, eğitim, öğretimi de içine alan çok geniş bir terimdir.

Böylece eğitim boyutu açısından, Türk eğitim tarihinin, yukarıda belirtilen öğre-timle ilgili konulardan başka şunları da kapsaması gerekir: Halk ve yetişkinler eği-timi/Yaygın eğitim kurumları/Kitle iletişim araçları ve etkileri/Toplumun çocuk yetiş-tirme yöntemleri ve çocuk oyunları/Toplumda yaygın biçimde ortaya çıkan eğitim düşüncesi ve uygulamaları/Toplumun eğitim, bilim anlayışı, eğitim değerle-ri/Atasözleri, destanlar, masallar, ninniler/Büyük edipler, ahlâkçılar/ Siyasetname-ler, vb.

Bunlardan bazılarını kısaca açıklayalım:

Atasözleri: Milletlerin psikolojisini, hayat tecrübelerini, insana ve olaylara bakı-şını yansıtan atasözlerinin eğitimle sıkı ilişkileri vardır. Örneğin şu beş atasözümüz çok anlamlıdır: Çocuk düşe kalka büyür / Ağaç yaşken eğilir / Kargadan başka kuş tanımaz / Besle kargayı oysun gözünü / Hayvanın alacası dışında, insanın alacası içinde. Kazak Türkçesinde de şöyle bir atasözü vardır: İt simirse iyesin kabar (Se-miren köpek sahibini ısırır) bunların açıklanması ve yorumunu okuyucularımıza bı-rakıyoruz.

GİRİŞ

3

Başka milletlerin de eğitimle ilgili atasözleri vardır. Örneğin bir Fransız atasözü şöyledir: “Demiri döve döve demirci olunur.” Afrika’da bantu dilinde bir atasözü de ağaç yaşken doğrultulur şeklindedir ve yukarıdaki atasözümüzle aynı anlamdadır.

Ninniler: Annelerin bebeklerini ve küçük çocuklarını uyuturken söyledikleri ninni-ler onların geleceğine ilişkin arzu ve dileklerini ifade eder ve ailelerin nasıl bir insan tipine değer verdiğini gösterir.

Büyük edipler, ahlâkçılar: Kitapta önemli yazar, şair, düşünür ve ahlâkçılarımıza genişçe bir yer ayrılmıştır. Çünkü, geçmişe gidildikçe, plânsız, örgütsüz, genel ve yaygın bir eğitim, aynı zamanda bireysel yetişme yolları, örgün eğitime göre, ağır basar. O zamanlar, eğitim, edebiyat, din, ahlâk günümüzdekinden çok daha fazla içiçe girmişti. Ahlâkçı ve ediplerimiz eserleriyle, davranışlarıyla insanları daha iyi, daha olgun (insan-ı kâmil) bir hale getirmeyi, onların duygularını yüceltmeyi, bilgi ve fikir düzeyini yükseltmeyi amaçlıyorlardı. Bu bir eğitim çabasıdır. Bu nedenle onları yaygın eğitimciler olarak da değerlendirmek gerekir.

Siyasetnameler: Bunlar, devlet yönetimine ve yöneticilerin davranışlarına ilişkin hükümdarlara, vezirlere... öğüt vermek için eski devlet adamları vs. tarafından ya-zılan ve tarihimizde sık rastlanan kitaplardır.2 Siyasetnameler, yöneticileri yönetim bilgi ve davranışlarında aydınlatmayı, etkilemeyi amaçladıkları için siyasî eğitim ki-tapları olarak değerlendirilebilir ve konumuza girerler.

Görülüyor ki, Türk eğitim tarihinin konuları çok geniştir. Bu eğitimin -yukarıda açıklandığı gibi- geniş kapsamlı olmasından ve konuların geçmiş ve uzun bir za-man boyutu içinde ele alınması gereğinden ileri gelmektedir. Ayrıca, kitapta, yer yer, çeşitli siyasal, sosyal, hukukî, askerî olaylara da yer vermemiz gerekecektir. Çünkü, eğitim olayı bunlardan soyutlanarak ortaya çıkmadığından, eğitim tarihi araştırmaları onlara yabancı kalamaz.

Ayrıca, kanımızca bazı önemli dönemlerde ve konularda Türk eğitim tarihindeki gelişmelerin yabancı ülkelerle de karşılaştırılması gereklidir. Kitabımızda bu açıdan Avrupa ile bazı ilginç karşılaştırmalara da gidilmiştir.

Türk eğitim tarihini araştırmak ve öğrenmek neye yarar?

Türk eğitim tarihi alanında araştırma yapmak, Türk eğitim tarihini öğrenmek öğ-retmenler, eğitimciler, öğretmen adayı olan öğrenciler, eğitim politikasını belirleyen-ler için çok gereklidir. Bunun bir çok nedeni vardır. Çeşitli yayınlarımızda ve Türk Eğitim Tarihi kitabımızda yer yer açıklanan bu nedenlerin başlıcaları şunlardır3:

1. Eğitimimizin çağdaş ve uygulamaya dönük yönleri yanında uzun bir tarihî geçmişinin bulunduğunu unutmamalıyız. Sadece güncel eğitim yaklaşımı ve uygu-lamalarıyla eğitim bilimleri ve eğitim sorunları anlaşılamaz. Onların tarihî süreç içinde gelişimini de bilmek gerekir.

2 Mehmet Tahir, Siyasete Müteallik Âsar-ı İslâmiye; A.S. Levend, Siyasetnameler; Ahmet Uğur, Si-yasetnameler... 3 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi’nin Eğitim Bilimleri İçindeki Yeri ve Eğitim Fakültelerinde Okutulma Gerekçeleri, Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 2009, C. 41, 40. Yıl Özel Sayısı, s. 7-22.


4

2. Türk eğitim tarihi bilinmeden eğitim fikir ve uygulamalarının gelişimine katkıda bulunulamaz, yeni ve geçerli öneriler getirilemez.

3. Türk eğitim tarihi geniş ölçüde, eğitim öğretimin en önemli unsuru olan “öğ-retmen”in meslek tarihidir. Bu nedenle Türk eğitim tarihini bilmeyen öğretmenler mesleklerinin süregelen sorunlarından habersiz kalırlar, güçlü bir meslek bilinci ka-zanamazlar. Güçlü bir meslek bilinci kazanamayan, sorunlarını tarihî kökenleriyle kavrayamayan öğretmen kitlesi onların çözümü için ne ölçüde ciddî, geçerli ve yeni çözümler üretebilir? Böyle bir öğretmen kitlesi ne ölçüde mesleğe sahip çıkıp onu savunup koruyabilir ve geliştirebilir?

4. Türk eğitim tarihini bilmeyen öğretmenler, Millî Eğitim Bakanlığının (vs.) izle-diği eğitim ve öğretmen politikalarını yeterli bir bilgi ve bilinçle sorgulayıp değerlen-diremez, onlara karşı yeterli ve bilgili bir duyarlılıkla davranamaz, toplumda bir ka-muoyu oluşturamazlar.

5. Türk eğitim tarihi binlerce yıl boyunca “insan yetiştirme” fikir ve uygulamala-rımızı araştırdığı için, o bilinmezse, geçmişten günümüze Türk milletinin mutlu dö-nemlerinin ve zaman zaman uğradığı felâketlerin eğitimsel nedenlerini öğrenme fırsatı kaçırılmış ve bu kadar önemli bir tarihî birikimden bugün için ders çıkarılma-mış olur. Bu konuda öğretmenlerimizin, yöneticilerimizin, aydınlarımızın bilgisizliği milletimizi daha ciddî olumsuz gelişmelere sürükleyebilir.

Özetle, Türk eğitim tarihi eğitim bilimleri içinde çok önemli bir konuma sahiptir. Bu dersin en önemli bir “öğretmenlik meslek dersi” olarak kabul edilmesi ve bu ne-denle Eğitim Fakültelerinin tüm bölümlerinde ciddî olarak okutulması gerekir. Yük-sek Öğretim Kurulu’nun (YÖK) 1997’den itibaren 9-10 yıl kadar bir süre ile bu dersi Eğitim Fakülteleri programlarından çıkarması kanımızca çok yanlış olmuştur. Oysa YÖK’ün bu tutumunu eleştirmek için her zaman söyleyip yazdığımız gibi, “Türk eği-tim tarihi programlardan çıkarılmamalı, Türk eğitim tarihinden dersler çıkarılmalı-dır.” (Y. Akyüz).4

Türk eğitim tarihinin temel kaynakları nelerdir?

Türk eğitim tarihinin temel kaynakları, az yukarıda öğretim ve eğitim terimlerini açıklarken sözünü ettiğimiz konularla ilişkin her türlü yazılı ve sözlü bilgiler, ders araç gereçleri vs. dir. Bunlar devlet arşivleri, eğitim müzeleri, bazı okulların arşivle-ri, özel kişilerin ellerindeki belgeler, kütüphaneler ve sahaflarda bulunan süreli ya-yınlar ve kitaplar, eğitimciler ve öğretmenlerden sözlü tarih yöntemiyle derlenebile-cek bilgilerdir vs K

4 Önemli ve kapsamlı bir araştırma için bkz. Hasan Akgündüz, Hurafe ve Gerçek İkileminde Eğitim (Eği-time Kuramsal ve Tarihsel Yaklaşımlar).

Documents

TÜRK EĞİTİM TARİHİ¼rk eğitim tarihi.pdf · Türk Eğitim Tarihi başlıklı, kendine özgü özellikleri bulunan bir kitap yazmamızın yanında, bu kitap “ilk kez” yazarı