Embed Size (px)
Citation preview
TÜRKEĞİTİMTARİHİ
TürkeğitimtarihibilinenilkTürktoplumlarıilebaşlar.
Türklergenişbiryayılmagöstermişlerdir.“Oğuztoplumunungöçüpyürümediğiyolvarmı?Evinitutupoturmadığıyurtvarmı?(Ebu’l-GaziBahadırHan,Şecere-iTerakime)sözüTürklerinbuözelliğineişaret
etmektedir.
TarihtebilinenilkTürkhükümdarıTeoman,ilkTürkdevleti’deAsyaHunDevletidir.HunlardanöncekiTürklerinsiyasibirorganizasyonhalindeyaşayışları
hakkındaşimdilikelimizdenetbilgilerbulunmamaktadır.
FakatHunlardanöncedeTürklerinsiyasibiryapı
halindeyaşamışolmalarıileilgilibaştaÇinkaynaklarıolmaküzerearkelojikkazılardaelde
edilenbilgilerbizlerebazıipuçlarıverebilecektir.
TÜRKLERMÜSLÜMANOLMADANÖNCE
EĞİTİMLERİNİNTEMELÖZELLİKLERİ
Türklerin10.yüzyıldaMüslümanolmalarındanöncetarihsahnesineçıkmışenönemlidevletleri,
Hun,GöktürkveUygurdevletleridir.
Budevletlerintoplumlarıiçinbazan"eskiTürkler"dedenilmektedir.
Bunlarıneğitimgörüşveuygulamaları
benzerliklergösterirsedeherbirininkendinehastemelözellikleribulunmaktadır.
• Türktoplumlarınıneğitimanlayışveuygulamaları,yaşamabiçimlerininetkisiyleşekillenmiştir.
• Çocuklarınvegençlerintoplumsallaştırılıpeğitilmesindetoplumuntöresiönemlibirroloynamaktadır.
• BudevirlerdekiTürklerineriştikleriuygarlıkvekültürdüzeyi,onlardaörgüneğitimkurumlarınınbulunduğunakesinbirdelilisedebukurumlarhakkındahenüzbilgimizyoktur.
• Budöneminedebîeserlerindeyaygınolarakbirtâlimîyaniögreticiamaçbulunduğugörülür.Bunlar,insanlarahayattayolgösterebilecekilkeler,ahlâkîesaslar,felsefekırıntılarıtaşır.Şiirvekısmenatasözüniteliğindekibuparçalar,odönemlerinahlâkveterbiyeanlayışınıgösterir.Bunlar,iyiliğin,cömertliğin,bilgeliğin,cesaretinönemivedeğeri,büyüklereitaatvs.gibibugündeyaşayandeğerlerdir.
• EskiTürklerde“alpinsan”tipineönemverilmektedir.OguzKagandestanındaOğuzKağankendisinetümdünyahalklarınınitaatetmesiniistervekendisinidünyanınhükümdarı,yöneticisiolarakgörür.O,dışadönük,mekândagenişlemekisteyen,göçebe,akıncı,düşmanlarvehayvanlarlamertçeçarpışan,üstünTürk'ütemsileder.
• EskiTürklerdeköklübirbilimsevgisivardır.Alpinsantipinintemelözelliklerindenbiri,onuncesurolduğukadarbilgebirkişioluşudur.
• EskiTürklerdemeslekîeğitimdeönemlibiryertutar.
• TürklerintarihibilineneneskiyazılıbelgelerideMüslümanolmalarındanöncekidönemeaittir.
• EskiTürklerde,genelliklecinsiyetfarkıgözetmeden,büyükbirçocuksevgisivardır.
HUNLAR
M.Ö.1000yıllarındaOrtaAsya’daAltayDağlarıvebunlarınkuzeyvedoğubölgelerindeBüyükHun
Devletikurulmuştu.BudevletinenünlüikihükümdarıTeomanveoğluMete(Yön.M.Ö.209-174)dir.BüyükHunDevletiM.S.50yıllarındaÇin’inbaskılarısonucuparçalandıveHunlarınönemlibirkısmıbatıyagöç
ederekUralDağlarındanBatıAvrupayadoğruuzananAvrupaHunDevletinikurdular.BudevletinenönemliHükümdarıAtilla’dır(Yön.437-453).RomaveBizans’ıvergiyebağlayanAtilla’nınölümündensonraHunlar
bağımsızlıklarınıkaybettiler.
Hunlardaesasitibariylegöçebebirkavimdir.Çinkaynaklarındaneldeedilenbilgileregörebunlarsürüleri
ilemesgulolurlardı.
GöçebeTürkler’indüşmanları,yinekendilerigibiatlıolankomsularıidi.Busebepleatlıdüsmanları,onlarıbir
andabastırabiliyorveherşeydeoandayokolabiliyordu.Yaşamakisteyenlerheransavaşahazır
olmalıidiler.Elisilahtutanvedüsmanakarşıkoyabilecekkimseler,neredevenasılgörevebaşlayacaklarınıçoköncedenbilmeliydiler.
BüyükordularkuranHunTürkleriogünekadargörülmediksavaştaktiklerigeliştirmişlerdir.
MeteHan,üçyüzbinatlıileçoksüratlibiçimdeÇinsınırlarınagirerveÇin’inmerkezinekadarilerleridi.
ÇinSeddionlarıdurdurmakiçinyapılmıştır.
Hunlar,OrtaveBatıAvrupa’daçokgenişbölgeleri
elegeçirmişler,RomaveBizans’abaşeğdirmişlerdir.
BunlarbizeHunlar’ınçokiyibiraskerlikvesavaşeğitimigördüklerinikanıtlamaktadır.Bueğitim
töreiçindegerçekleşiyordu.
EskiTürkler’dekieğitimdeönemlibirunsurdahayvanyetiştiriciliğidir.
Türkler,atterbiyesivetürlücinstenhayvanlarınyetiştirilmesindebüyükilerlemekaydetmişlerdir.
Özellikleatlarıneğitilmesigünübirlikbirsistem
olmasagerek,bellibirbirikiminvebellibirdüzeninsonucudur.
GeleneğegöreTürkhükümdarlarınaidareetmeyetkisiTanrıtarafındanverilmiştir.BuyetkiEski
Türkler’de“Kut”ileifadeedilmektedir.
OnlaragöretüminsanlarTürkdevletininhalkı,Türkhakanıisedünyanınhükümdarıidi.Türkler’deherzamanbirdünyadevletikurmadüsüncesinin,
düsüncesihâkimolmuştur.
BununyanındahürvebağımsızyaşamaisteğideherzamanTürklerarasındakabulgörenbirgörüşolmuşvebuikianlayışdatöreyoluylayeniyetişenkuşaklaraaktarılmıştır.Busistemiyaygınegitimin
engüzelörneklerindenkabuledebiliriz.
Sürübesleyenatlı-göçebevesavaşçıbirtoplumdahayvanürünlerinin(et,süt,deri,yün...)
değerlendirilmesi,çeşitliaraç-gereçyapımıileilgili,usta-çırakilişkisiiçindebazıbecerilerindoğalolarak
gelişmiştir.
Hunlarböylecekürk,halı,madenîeşyavekılıçkuşağıplakalarıveyateçhizatvekoşumtakımı,bronzplâkalar,kopçaklarvedüğmeleriletemsil
edilenbirsanatasahiplerdi.
DolayısıylameslekieğitimindeHunlardasözkonusuolduğunusöyleyebiliriz.
HunlardaveeskiTürkler’dedindekısmenbireğitimaracıidi.Onlarda“halkinanışı”ile“devletdini”ayrı
şeylerdi.
Halkinanışıdahaziyadehastalık,fal,sihirbazlıkgibiinsanlarıngünlükihtiyaçlarınacevapverenveonları
manevibakımdantatminedenprensiplerdi.
Devletdiniisedevletinvarlıksebebiniizahedenvehükümdarınidaresinemeşruiyetverenbirinanışlar
sistemiidi.
HalkinanışındahalklakarşıkarşıyaolanveTanrıileilişkikurduğunuiddiaedenŞamandenilenaracılarmevcutidi.Devletdinindeisebaşrahip,hükümdarın
bizzatkendisiydi.
Şamanyadakam;kâhin,sihirbaz,sazsairi,yazıyazankâtipveögretmenanlamlarınadagelmekte,bedenveruhdoktorlugudâhilçokçesitlikonulardahalkaönderlikyapmakta,onlarınsorunlarınıçözmeye
çalısmaktaidi.
Budurumdaşamanlarıbirçesityaygıneğitimciolarakgörmekgerekir
HunlardaveeskiTürklerdeçocuksahibiolmakçokarzulanırdı.Erkekvekızlararasındagenelliklefarkgözetilmez,hattabazıkızlaradahafazladeğer
verilirdi.Çocuksuzaileninitibarıdüşüktü.
EskiTürkler’egöreoğulbabasına,kızanasınaçekmeliydi.İyioğlana“ataç”,iyikızada“anaç”
denirdi.İnanışagöre“ataoğluataçdoğar”yaniogulbabasınabenzerdi.
Oğlanıyetiştirmekbabanın,kızıyetiştirmekde
ananıngöreviidi.
EskiTürkler’ineğitimsistemindetöreninçokönemlibiryerivardır.
Butöregereğince,çocuklarıngüçlüveiyibirasker
olarakyetişmelerineçokönemverilirdi.
Doğumveadvermegünleri,törenlerlekutlanırdı.
Çocuklardahaküçükkenatniyetiylekoyunlarabinerler,kuşvefarelerioklavurmayaçalışırlar,ava
götürülürlerdi.Onlarınbirazbüyüyünceatabinmelerideyinetörenlerlekutlanır,ogünçocuğa
adteslimedilir,atyarışlarıyapılırdı.
GÖKTÜRKLER
50yıllarındaparçalananHunlarınbirkısmıKuzeyHunDevletinioluşturmuştu.Budevletde150yıllarında
yıkılıncahakimiyetiAvar(cücen)Türklerielegeçirdiler.
OnlarakarşısavaşanbazıTürkboylarıMS552’deBuminKağan’ınönderliğindeGöktürkdevletinikurdular.
BuminKağan’dansonrakardeşiİstemiKağanbatısını,torunuBukanisedoğusunuyönetti.UygurveÇinlilerin
baskılarısonucu,DoğuGöktürkler630’da,BatıGöktürklerde659’daÇinegemenliğinegirdiler.
DoğuGöktürkler50yıllıkbiraradansonraKutluk(ilteriş)isimlibirliderinönderliğindekurtuluşsavaşıvererek681’detekrarbağımsızlıklarınakavuştular.
Kutlukkağan’ınölümünden(691)sonrakardeşiKapağan,sonraçocuklarıBilgeKağan,Külteginyönetimialmıştır(716).VezirleriTonyukukidi.
BuyıllarGöktürklerinenparlakdönemleriolmuştur.
Kültegin731’de,BilgeKağan734’deölmüştür.
İçsiyasiçekişmeler,Uygurlarvebaşkatoplumlarınisyanı,Çin’inizlediğibölücüpolitika
sonucuGöktürkler745’debağımsızlıklarınıkaybetmişlerdir.
İlkdefaTürkadınıkullanandevletGöktürklerolmuştur.Bilineneneskiyazılıbelgeleronlar
tarafındanbırakılmıştır.
GöktürklerdeeğitimHunlardakineçokbenzemekteydi.
Eğitimtöreiçindevetörekanalıileveriliyordu.
AncakGöktürklerin38harfligelişmişbiralfabeile
işlenmişbirdilesahipolmaları,yazılıeserlerbırakmışolmaları,yazıvedilkonusundaörgünveplanlıbireğitimyapmışolduklarınıdüşündürmektedir.
Çinkaynaklarındakayıtlısuolaydaçokönemlidir:574tarihindeKuzeyTszihanedanıimparatorubirBudistkeşiseBudizm’intemelilkeleriniTürkçe’yeçevirtip,bumetniTürklerarasındadağıtarakonları
Budizm’eçekmeyiemretmişti.
GöçebeTürk’lerarasındaböylebirpropagandanın(misyonerler)tarafındansözledeğildeyazılımetinlerileyapılmakistenmesiokuryazarlığın
Hunlardönemindedahiyaygınolduğunudüşündürmektedir.
GünümüzAvrupauluslarınınhemenhiçbirininmillidilveyazısınınbulunmadığıbirdönemde
Göktürklerinyazılıbelgelerbırakmalarıönemlidir.
Orhunanıtlarıdenilenbubelgeler,732’dedikilenKültegin,735’tedikilenBilgeKağanveyineoyıllardadikilenTonyukukanıtlarıdır.Buanıtlarda6000kadarkelimevardır.OrhunAnıtlarıilkkez29Kasım1893’teDanimarkalıbilginThomsentarafından“Tanrı,TürkveKültegin”kelimelerininçözülmesiileeskibirTürk
yadigârıoldugudünyayailanedilmiştir.Anıtlar“OnikiHayvanlıTakvim”egöretarihlenmiştir.
Bukitabelerebakıldığızamandevletfelsefesi,iskân,komşularlailişkilervedevletiyönetenlere
itaatvb.konularınişlendiğigörülmektedir.
Adetabiranayasaniteliğitaşımaktadır.
Bukitabelerde,Türkhalkınınifadeettiğimizkonulardabilgiedinmesiamaçlanmıştır.Birders
kitabıözelliğitaşıdığınısöyleyebiliriz.
M.Ö.V.veyaIV.yüzyılaaitolduğutahminedilenKazakistan'dakiEsikKurgan’ıbizeiyibirörnek
vermektedir.Bumezardabulunanbirgençcesedininüzerindekialtınkaplamazırh,kemerveyinealtınlasüslenmişeyer,kama,kamçısapı,okveyaylar;o
zamankiTürkuygarlığınınyüksekseviyesinigöstermektedir.
BueşyalarıniçindebulunanbirçanaktakiGöktürk
harfleriyleyazılmışbircümle,bizebuyazınınveyazılıdilinnekadareskiyegittiğikonusundabirfikir
vermektedir.
UYGURLAR
GöktürkdevletiniyıkanUygur-Karluk-Kırgızkonfederasyonudağılıp,Ötükenhavzasına
Uygurlarhâkimolduktansonra745–844yıllarıarasındabölgedeUygurKaganlığı’nıkurmuşlardır.
İçsiyasiçekismeler,Çin’inizlediğibölücüpolitika,
Maniheizmdinininolumsuzetkilerivedoğalafetlersonunda,Uygurlar840’tabağımsızlıklarını
kaybettiler.
Uygurlar’ınhayatbiçimleriGöktürkler’denbaşlıcaikibiçimdefarklıdır:
1. Kentlerdeyerleşikhayat,önemkazanmıştır.
2. Uygurlarötekikültürleregenişölçüdeaçılmışlar,eskidiniinanışlarınıbırakıp,
Maniheizm’ibenimsemişlerdir.
Etvesütyenilmesineizinvermeyensadecesebzeyenilmesiniisteyenbudinonlarıpasifleştirmiştir.
Yerleşikhayatvedindegişikliğinedeniyle
Uygurlar,Türkeğitimtarihinekendidamgalarınıvurmuşlardır.
Manidini,762'deBöğüKağantarafındanresmîdevletdinikabuledilince,Arami-SüryanialfabelerikarışımıManiyazısıdaTürkçeeserlerinbasıldığıbir
yazıhalinegeldi.
Maniheistrahiplerde,Budistrahiplergibi,kendidinlerinianlataneserleriTürkçe’yeçevirmeyeve
propagandayapmayabaşladılar.
UygurlarSoğdalfabesinidealmışlardır.BundanözelbirUyguralfabesigeliştirmişlerdir.
Buyazıilekütüphanelerdolusuedebiyat,sanat,
dinkonusundakitaplaryazdılar.
Onlarınbaskıtekniğinibulduklarınadairdelillerbulunmaktadır.Kalıpbaskıyoluilekitapları
çoğaltmışlardır.
Bilgininyazıveyerleşikhayatsebebiilegenişlemesiylesözlütörebilgisiçokaşılmıştır.
Yerleşikhayatsebebiileörgüneğitiminvar
olduğunudüşünebiliriz.
Uygurlar,bilgivekültürdüzeyleriyükseldiğiiçinyüzyıllarcaçeşitliTürkveyabancı
devletlerinsaraylarındakatiplik,bürokratlık,danışmanlık,tercümanlık,öğretmenlikve
kültürelçiliğiyapmışlardır.
