TÜRK‹YE’DE SOSYOLOJ‹ - sosyolojiden daha fazlası · Türkiye’de Sosyolojikitab› uzaktan e¤itim yoluyla lisans düzeyinde sosyoloji program›na kay›tl› ö¤rencilere

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2638

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1606

TÜRK‹YE’DE SOSYOLOJ‹

YazarlarProf.Dr. Mehmet AKGÜN (Ünite 1)

Dr. Fahri ATASOY (Ünite 2)Prof.Dr. Nilgün ÇELEB‹ (Ünite 3)

Doç.Dr. Y›ld›z AKPOLAT (Ünite 4)Prof.Dr. Bayram KAÇMAZO⁄LU (Ünite 5, 6)

Doç.Dr. Ufuk ÖZCAN (Ünite 7)Prof.Dr. Ertan E⁄R‹BEL - Doç.Dr. Ufuk ÖZCAN (Ünite 8)

EditörProf.Dr. M. Ça¤atay ÖZDEM‹R

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Yrd.Doç.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Yrd.Doç.Dr. Alper Altunay

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Betül Hac›köylü

Dil Yaz›m Dan›flman›Okt. Mustafa Ever

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Türkiye’de Sosyoloji

ISBN 978-975-06-1306-7

2. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Nisan 2013

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ vii

19. As›rda Osmanl› Türk Düflüncesi ...................................... 2G‹R‹fi .............................................................................................................. 3BATI ‹LE ‹L‹fiK‹LER VE YEN‹L‹K HAREKETLER‹ ........................................ 3FELSEFÎ AKIMLAR ......................................................................................... 5Rasyonalizm................................................................................................... 6

‹brahim fiinasi ........................................................................................ 6Hoca Tahsin Efendi................................................................................. 8

Pozitivizm ...................................................................................................... 10Beflir Fuad .............................................................................................. 10

Materyalizm.................................................................................................... 13UZLAfiIMCI B‹R F‹K‹R ADAMI AHMET CEVDET PAfiA ............................. 15DEVR‹MC‹ B‹R F‹K‹R ADAMI AL‹ SUAV‹.................................................... 17MUHAFAZAKÂR MEfiRUT‹YETÇ‹ B‹R F‹K‹R ADAMI NAMIK KEMAL ...... 19Özet ............................................................................................................... 23Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 25Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 26S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 26Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 27

Meflrutiyet Dönemi Düflünce Ak›mlar› ................................. 28MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ DÜfiÜNCE AKIMLARI............................................ 29‹kinci Meflrutiyete Kadar Yenileflme Hareketleri......................................... 30‹kinci Meflrutiyet Dönemi Düflünce Ortam›................................................. 32Osmanl›c›l›k .................................................................................................. 33Bat›c›l›k/Garpç›l›k ........................................................................................ 35‹slamc›l›k ....................................................................................................... 36Türkçülük/Turanc›l›k ................................................................................... 38F‹K‹R AKIMLARI VE SOSYOLOJ‹N‹N GEL‹fiMES‹....................................... 40Özet ............................................................................................................... 44Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 46Okuma Parças› ........................................................................................... .. 47Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 48S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 48Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 49

Türkiye’de Sosyolojinin Kurumsallaflmas› ............................ 50KOLEKT‹F K‹fi‹L‹KLER‹N KURUMSALLAfiMASI .......................................... 51SOSYOLOJ‹N‹N TÜRK‹YE’DE KURUMSALLAfiMA ALANLARI ................... 53

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

‹lk Sosyoloji Kitaplar›ndan Günümüze ........................................................ 54‹lk Sosyoloji Dergilerinden Günümüze ...................................................... 56‹lk Sosyoloji Derslerinden Günümüze......................................................... 57‹lk Sosyoloji Bölümlerinden Günümüze .................................................... 59‹lk Sosyoloji Derneklerinden Günümüze .................................................... 63Sosyolojinin Meslekleflmesi ......................................................................... 64SONUÇ........................................................................................................... 66Özet ............................................................................................................... 67Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 69Okuma Parças› ........................................................................................... .. 70Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 70S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 71Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 72

Erken Cumhuriyet Döneminde Türk Sosyolojisi ................. 74ERKEN CUMHUR‹YET DÖNEM‹NDE TÜRK DEVR‹M‹ ALGISI.................. 761940’LARDA KÖY MONOGRAF‹ ÇALIfiMALARI ......................................... 88Özet ............................................................................................................... 92Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 93Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 94S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 94Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 95

1950-1960 Döneminde Türk Sosyolojisi................................ 961950-1960 DÖNEM‹ SOSYOLOJ‹S‹............................................................... 971950’li Y›llarda Sosyolojide Etkili Olan Ekoller, Sosyologlar veEserleri ........................................................................................................... 98KÖY SOSYOLOJ‹S‹ ....................................................................................... 99KÜLTÜR DE⁄‹fiMELER‹ VE BATILILAfiMA.................................................. 100E⁄‹T‹M SOSYOLOJ‹S‹................................................................................... 103Dil Sosyolojisi Kapsam›nda Yap›lan Tart›flmalar ......................................... 104DÖNEM‹N BAfiAT EKONOM‹ - POL‹T‹K ANLAYIfiI .................................. 105‹LET‹fi‹M SOSYOLOJ‹S‹ VE D‹⁄ER KONULAR ........................................... 106GÖÇ SOSYOLOJ‹S‹ ....................................................................................... 107Özet ............................................................................................................... 109Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 111Okuma Parças› 1 ........................................................................................... 112Okuma Parças› 2 .......................................................................................... 112Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 113S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 113Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 114

Türk iye’de Sosyoloj iiv

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

1960-1980 Döneminde Türkiye’de Sosyoloji ........................ 1161960-1980 DÖNEM‹NDE TÜRK SOSYOLOJ‹S‹N‹N GENEL E⁄‹L‹MLER‹... 118ASYA, OSMANLI VE TÜRK‹YE’N‹N TOPLUMSAL YAPISININ NEL‹⁄‹TARTIfiMALARI, TOPLUMSAL DE⁄‹fiME VE AZ GEL‹fiM‹fiL‹K.................. 119KÖY SOSYOLOJ‹S‹ ....................................................................................... 125GECEKONDU VE KENT SOSYOLOJ‹S‹ ....................................................... 128D‹N SOSYOLOJ‹S‹......................................................................................... 129TOPLUMSAL TABAKALAfiMA VE S‹YASET SOSYOLOJ‹S‹ ......................... 131A‹LE, KADIN VE GENÇL‹K SOSYOLOJ‹S‹................................................... 134Özet................................................................................................................ 135Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 137Okuma Parças› .............................................................................................. 138Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 138S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 139Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 140

1980-2000 Döneminde Türkiye’de Sosyoloji ........................ 142TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE YEN‹ YÖNEL‹fiLER ............................................ 143Türk Sosyolojisinde 1980 Sonras› Dönüflümün Sosyo-Politik Temelleri ... 144Sivilleflme Tart›flmalar›................................................................................... 1451980’lerde Sosyal Teorinin Dönüflümü ....................................................... 1461980-2000 ARASI DÖNEMDE TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE BAfiLICA TEMA VE KAVRAMLAR ................................................................................ 147De¤iflen Bilgi/Bilim Anlay›fl› ve Pozitivizm Elefltirileri .............................. 147Ulus-Devletin Sorgulanmas› ........................................................................ 149Kimlik/Aidiyet ve Din/Laiklik Eksenli Çal›flmalar ...................................... 151Küreselleflme Tart›flmalar› ve Küreselleflmenin Getirisi Olarak Melezlik... 153Postmodernizmin Girifli ve Bat›-D›fl› Modernlik Tart›flmas› ........................ 1541980-2000 DÖNEM‹NDE TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE ÖNE ÇIKAN BAZI ‹S‹MLER ............................................................................................... 1561960’lar›n Sonlar›ndan 2000’lere Baykan Sezer Sosyolojisi ....................... 158TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE YOL AYRIMI ...................................................... 160Özet................................................................................................................ 163Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 164Okuma Parças› 1 ........................................................................................... 165Okuma Parças› 2 ........................................................................................... 165Okuma Parças› 3 ........................................................................................... 165Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 166S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 166Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 167

‹ ç indek i ler v

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Türk Sosyolojisinin Temel Nitelikleri ve GenelE¤ilimleri................................................................................... 168

TÜRK‹YE’DE SOSYOLOJ‹N‹N ANA YÖNEL‹fi‹: BATICILIKTÜRKÇÜLÜK.................................................................................................. 171‹MPARATORLUKLA ‹L‹fiK‹L‹ ‹SLAMCILIKTAN LA‹KL‹⁄E ......................... 178TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE DO⁄U-BATI ÇATIfiMASI.................................... 184Özet ............................................................................................................... 187Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 188Okuma Parças› ........................................................................................... .. 190Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 190S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 190Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 191

Türk iye’de Sosyoloj ivi

8. ÜN‹TE

Önsöz

Türkiye’de Sosyoloji kitab› uzaktan e¤itim yoluyla lisans düzeyinde sosyoloji

program›na kay›tl› ö¤rencilere yönelik olarak haz›rlanm›flt›r. Türkiye’de Sosyoloji

kitab›n›n ünitelerini belirlerken geçen yüzy›l›n bafl›nda Darülfünun’da (Üniversite-

de) kurulan içtimaiyat (sosyoloji) kürsüsüyle beraber geliflen sosyolojinin özellik-

le üniversiter çat› alt›nda seyrini ve geliflimini daha iyi anlamak için 19. Yüzy›l dü-

flüncesini ve ard›ndan da II. Meflrutiyet dönemine bakmak gerekiyordu. Dolay›-

s›yla kitab›n ilk ünitesi 19. Yüzy›l Osmanl›-Türk düflüncesine ayr›ld›. Osmanl›

Devleti’nin da¤›lma sürecinin son evresinde kristalize olmaya bafllayan sosyolojik

düflünce üniversitede statü kazand›ktan sonra kurumsallaflmas› a¤›rl›kl› olarak ‹s-

tanbul merkezli ve daha sonra da Anadolu’da aç›lan üniversitelerde bölümler ku-

rulmas› biçiminde bir geliflim çizgisi göstermifltir.

Elinizdeki kitab›n son alt› ünitesi cumhuriyet döneminin siyasal k›r›lma ve ge-

çifl dönemleri dikkate al›narak yazarlar›m›z taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r. Son üni-

tede Türk Sosyolojisinin Temel Nitelikleri Genel E¤ilimleri ele al›narak ö¤renciye

genel bir bak›fl aç›s› kazand›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Her ünitenin sonunda özet, s›ra

sizde ve kendimizi s›nayal›m bölümleri okudu¤unuz metinleri daha iyi anlamaya

ve s›navlara haz›rlanmaya yard›mc› olacakt›r.

Türkiye’de Sosyoloji kitab›ndaki ünitelerin yaz›lmas›na katk›da bulunan Prof.Dr.

Nilgün Çelebi’ye, Prof.Dr. Bayram Kaçmazo¤lu’na, Prof.Dr. Ertan E¤ribel’e, Prof.Dr.

Mehmet Akgün’e, Doç.Dr. Y›ld›z Akpolat’a, Doç.Dr. Ufuk Özcan’a, Dr. Fahri Ata-

soy’a, Arfl.Gör. Asl›han Selcen Bingöl’e ve Arfl.Gör. Erhan Akarçay’a; ayr›ca kita-

b›n tasar›m›na katk›lar›ndan dolay› Yrd.Doç.Dr. D. Alper Altunay ve bas›m ifllerin-

de çal›flan A.Ö.F. Dizgi Birimine emeklerinden dolay› teflekkür ederim.

Editör

Prof.Dr. M. Ça¤atay ÖZDEM‹R

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bat› ile iliflkiler ve yenilik hareketlerini aç›klayabilecek,19. As›rda Türk düflüncesini özetleyebilecek,Türk düflüncesinde rasyonalizmin yans›malar›n› de¤erlendirebilecek, Türk düflüncesinde pozitivizmin yans›malar›n› aç›klayabilecek,Türk düflüncesinde materyalizmin yank›lar›n› özetleyebilecek, Dengeci ve meflrutiyetçi düflünürleri de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Matbaa• Ak›l • Adalet • Zulüm

• Hürriyet • Pozitivizm • Materyalizm

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN

Türkiye’de Sosyoloji 19. As›rda Osmanl›Türk Düflüncesi

• G‹R‹fi• BATI ‹LE ‹L‹fiK‹LER VE YEN‹L‹K

HAREKETLER‹• FELSEF‹ AKIMLAR• UZLAfiIMCI B‹R F‹K‹R ADAMI

AHMET CEVDET PAfiA• DEVR‹MC‹ B‹R F‹K‹R ADAMI AL‹

SUAV‹• MUHAFAZAKAR MEfiRUT‹YETÇ‹

B‹R F‹K‹R ADAMI NAMIK KEMAL

1TÜRK‹YE’DE SOSYOLOJ‹

G‹R‹fiOsmanl› ‹mparatorlu¤u 17. as›rdan itibaren Avrupa devletleriyle yapt›¤› her savafl-ta art›k topraklar alarak de¤il topraklar b›rakarak geri çekilmeye bafllam›flt›r. Özel-likle 1683’teki ikinci Viyana yenilgisi, Avrupa devletlerine Osmanl›lar›n eski gü-cünde olmad›¤›n› göstermifltir. 18. as›rdan itibaren ise bilimsel, pedagojik, askerîve ekonomik yönden yeni hayat flartlar› yaratm›fl Avrupa devletleri karfl›s›nda, sö-zü edilen alanlarda hiçbir geliflme kaydedemeyen, ekonomik yönden art arda ge-len savafllar ve isyanlarla birçok alanda geliflmeyi ve ilerlemeyi unutmufl bir Os-manl› imparatorlu¤u bulunmaktad›r. Bat›’n›n bilim, e¤itim, askerî, teknolojik veekonomik yönden bu üstünlü¤ü karfl›s›nda baz› devlet adamlar›m›z, Avrupa ülke-leriyle iliflkiler kurarak onlar›n sözü edilen alanlardaki geliflmelerinin takip edilme-si ve gerekli yenilik hareketlerinin yap›lmas› kanaatine varm›fllard›r. Bu nedenle19. as›r Türk düflüncesi ünitesinde hem Bat›’yla olan iliflkiler, hem bu iliflkiler ne-ticesinde ülkemizde yap›lan yenilik hareketleri söz konusu edilecektir. Bundansonra Bat› kaynakl› olan felsefi ak›mlar›n ülkemizde hangi fikir adamlar› taraf›ndanhangi düzeyde temsil edildikleri üzerinde durulacakt›r. Ayr›ca 19. as›rda hem ye-nilikçi, hem gelenekçi düflünceyi eklektik bir tav›rla ele al›p dengeci bir politikagüden Ahmet Cevdet Pafla’n›n, Türkiye Cumhuriyetinin temel fikirlerini gündemegetiren Ali Suavi’nin, günümüzde baz› fikirleri öne ç›kan hürriyetçi düflünür Nam›kKemal’in fikirleri verilecektir. Böylece 19. as›r hakk›nda analiz yapabilme imkân›do¤acakt›r.

BATI ‹LE ‹L‹fiK‹LER VE YEN‹L‹K HAREKETLER‹

Bat› ile iliflkiler ve yenilik hareketlerini aç›klayabilmek.

Türklerin Bat›l› olarak isimlendirilen toplumlarla as›l iliflkileri, afla¤› yukar› iki bu-çuk as›r kadar süren Haçl› Seferleri zaman›nda olmufltur. Çünkü bu savafllar her ikitaraf›n birbirlerini tan›malar› için f›rsatlar yaratm›flt›r.

13. as›rda Haçl› seferlerinin duraklamas› ve 1204’de ‹stanbul’da kurulan Latinimparatorlu¤unun 1261’de y›k›lmas› üzerine Bat› ile iliflkiler önemli hale gelmifltir.1299’da kurulan Osmanl› devleti, Anadolu’nun bat›s›nda Bizans’› yenip ‹stanbul’u1453’te fethettikten sonra bafllad›¤› Karadeniz sahillerinin fetih ifllemini tamamlaya-

19. As›rda Osmanl› TürkDüflüncesi

1A M A ÇN

rak Akdeniz’in kuzeyindeki Ceneviz hâkimiyetini sona erdirmifltir. Bu s›ralarda Su-riye ve M›s›r’da önemli ticaret imkân›na sahip olan Venedikliler, Osmanl› devletiy-le anlaflm›fllard›r. Bu nedenle Venedik ve Cenevizliler, Türklerin bire bir iliflkidebulunduklar› ilk Bat›l› kavimlerdir (Tanp›nar, 1976: 37-38).

1453’ten sonra Avrupa’da bafllayan Rönesans’tan, güzel sanatlar, bilim ve fenalanlar›yla toplumsal ve siyasal kurulufllar etkilenmifllerdir. Böylece Avrupa’da; ye-ni sanatla, yeni fenle ve yeni teflkilatla donat›lm›fl devletler do¤mufltur. Bat›’daFrancis Bacon’1a (1561-1626) bafllayan bilimsel hareket, do¤a güçlerinden insanla-r›n azami ölçüde faydalanma imkân›n› haz›rlam›flt›r. Kâ¤›t ve matbaan›n keflfiyle fi-kirler ve hisler kolayl›kla yay›lma imkân›n› bulmufltur (Atuf, 1930: 36-37).

Bat›’yla Haçl› seferleriyle bafllayan iliflkiye ra¤men, III. Ahmet devrine kadar, fi-kir ve sanat alanlar›nda do¤urucu niteliklere sahip etkiler olmam›flt›r. Kara MehmetPafla’n›n Viyana’ya yapt›¤› sefer heyetine kat›lan Evliya Çelebi, Avrupa’yla iliflkile-rimizi konu edinen bir eser yazm›flt›r. O, bu eserinde, Viyana ziyareti s›ras›nda ora-daki ordunun, düzenli ve disiplinli oldu¤unu, onlar›n, askerî alanda çok iyi düzen-lenmifl savunmay› güçlendirici sistemleri bulundu¤unu bildirmektedir (Tanp›nar,1976: 39-43).

28 Çelebi Mehmet Efendi ise, l721’de gitti¤i Paris’le ilgili padiflaha sundu¤u se-faretnamesinde, Avrupa’da yeni teknikler, bilim kurullar›, askerî okullar, hastane-ler, rasathaneler, teflrihhaneler, limanlar, karantina yöntemleri, hayvanat bahçeleri,park, tiyatro ve opera gibi hiç bilinmeyen e¤lence yerleri bulundu¤unu belirtir(Berkes, 1973:32).

28 Çelebi Mehmet Efendi’yle birlikte Paris’e giden o¤lu Said Mehmet Efendi, zi-yareti s›ras›nda k›sa sürede binlerce eserin bas›ld›¤›n› gördü¤ü matbaalar› gezmifl-tir. Said Mehmet Efendi, ‹stanbul’a dönünce aslen Macaristanl› olan Müteferrika ‹b-rahim Efendi (1674-1745)’yle görüflüp, bir matbaa kurulmas› için, Vezir-i Azam ‹b-rahim Pafla’ya (1662-1730) baflvurmaya karar vermifllerdir. O, Müteferrika ‹brahimEfendi’yle birlikte matbaan›n kurulma gerekçesini aç›klayan Vesilet-üt-T›baa is-miyle bir risale yazarak dilekçelerini sadrazama sunmufllard›r.

Onlar, dilekçelerinde; yang›nlar, isyanlar nedeniyle bir çok eserin y›rt›ld›¤›n›veya yok oldu¤unu, yazma eserlerin ise hattatlar›n dikkatsizli¤iyle yanl›fl yaz›ld›¤›-n›, medrese ö¤rencilerinin eser bulmakta güçlük çektiklerini belirterek kitap bas›-m›na izin verilirse sözü edilen eksikliklerin giderilece¤ini bildirmifllerdir. Damad‹brahim Pafla bir encümen huzurunda inceletti¤i baflvuruyu uygun bulmufl ve ko-nuyu fler’î görüflü al›nmak üzere, fieyhul ‹slâm Abdullah Efendi’ye havale etmifltir.O da, yap›labilecek olas› itirazlar› göz önünde bulundurarak dinsel baz› kitaplar›nd›fl›nda lügât, mant›k, heyet, tarih, co¤rafya, edebiyat, t›p ve felsefe alanlar›nda ya-z›lan kitaplar›n bas›labilece¤i konusunda fetva verir. Bu fetvaya dayanarak ç›kanbir fermanla 1727 Temmuz’unda matbaa kurulur ve Türkçe eserler bas›lmaya bafl-lan›r (Uzunçarfl›l›, 1978: 158-160).

Kurulan matbaada, XVI. as›r sonlar› bilginlerinden Vanl› Mehmed Bin Musta-fa’n›n, Vankulu Lügat› ismiyle 31 Ocak 1729’da çevrilen S›hah-i Cevheri’si, bin nüs-ha ve ciltsiz olarak bas›lan ilk eserdir (Uzuçarfl›l›, 1978: 161; Korlaelçi, 2002: 155).

Kâtip Çelebi’nin Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfari’l-Bihâr, ‹brahim Müteferrika’n›n çe-virdi¤i Tarih-i Seyyah, Aristo ve Gaza1î’nin fikirlerinin bir çeflit özeti olan Usûlü’l-hikem fî Nizam-il-Âlem (Ülken, 1966: 17), ‹brahim Müteferrika’n›n Füyüzât-› M›k-natiyye, Kâtip Çelebi’nin Cihannüma’s›yla Takvimü’t-Tevarih’i ve Nâima Tarihigibi eserler bu matbaada bas›lm›flt›r (Uzunçarfl›l›, 1978: 162).

4 Türkiye ’de Sosyolo j i

Matbaan›n Türkiye’yegetirilmesi, bilim, felsefe,sanat, e¤itim alanlar›ndabirçok eserin bas›m›n›kolaylaflt›rd›¤› gibi,ö¤rencilerin kitap ve nots›k›nt›lar›n›n giderilmesineyard›mc› olmufltur.

1699’da imzalanan Karlofça antlaflmas›yla birlikte Bat›’n›n askerî, teknolojik vee¤itim yönünden üstünlü¤ü anlafl›ld›¤›ndan, baz› devlet adamlar›, Osmanl› ordu-sunun askeri tekni¤inin yenilefltirilmesi gerekti¤ine inan›yorlar (Ülken, 1966: 16).

Bu nedenle III. Mustafa (1757-1773) döneminde, askerî alanda ordunun Bat›esas›na göre düzenlenmesi üzerinde durulur. Yap›lacak yenilikler konusunda, Ba-ron de Tott isimli Macar as›ll› bir Frans›z ajan padiflaha yard›mc› olur. Süratçi oca¤›-n›n oluflturulmas›, yeni icat edilen toplar›n kullan›lmas›, tophanenin ›slah› ve mü-hendishane mektebinin kurulmas›, bu devrin yenilikleri aras›nda yer al›r. Özelliklemühendishane mektebinde, matematiksel bilgiler alan›nda yeni ve önemli bir hare-ket olmufltur. Baron de Tott’un, mühendishanede verdi¤i dersler; Osmanl›lar›n, Av-rupa bilim ve tekni¤iyle aç›k bir flekilde ilk buluflmas› say›l›r (Tanp›nar, 1976: 48).

III. Se1im (1789-1807)’in dönemi, yenileflme ve kurulufllar› Avrupal›laflt›rma fik-rinin yerleflme zaman›d›r. O, yenileflme ve Bat›l›laflma hareketlerinde ilk olarak Ye-niçeri oca¤›n›n yan›nda Avrupa yöntemleriyle e¤itim gören yeni bir ordunun ku-rulmas› ve bu ordunun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için Bat›l›lar›n fenni harp kitaplar›-n›n getirilmesi iflini ele al›r. Bunu gerçeklefltirmek için hem içerden hem d›flar›danfikirler al›nm›fl, Fransa, ‹ngiltere vs. gibi Bat›l› devletlerden kara ve deniz ordular›için uzmanlar istenmifltir. Ayr›ca sefirlikler kurulan Bat›l› ülkelerinin Londra, Viya-na, Berlin ve Paris gibi baflkentlerine elçiler gönderilmifltir (Tanp›nar, 1976: 52-54).

II. Mahmut (1808-1839) döneminde 1826’da Yeniçeri oca¤› kald›r›lm›fl (Berkes,1973: 142) ve yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye ad›yla yeni bir ordu kurul-mufltur. 1828’de Askerî Kâtipler mektebiyle T›bhane mektebi aç›lm›flt›r (Ergin,1977: 336). 1828 veya 1829’da Cerrahhane kurulmufltur. Sa¤l›k alan›nda karantinayöntemine geçilmifltir. 1839’da II. Mahmut’un emriyle çiçek afl›s› uygulamas›nabafllanm›flt›r (Berkes, 1973: 163-167).

19. Asr›n önemli yenilik hareketleri nelerdir?

Hükümet flûras›, adliye iflleri yüksek meclisi ve askeri flûra dairesinden ibaretolan üç meclis kurulmufltur. Sadrazaml›k, Baflvekile dönüfltürülmüfltür. Bakanl›klarbirbirlerinden ayr›lmalar›na ra¤men, ‹ç ‹flleri, D›fl ‹flleri ve Maliye bakanl›klar› d›fl›n-daki bakanl›klar, Milli E¤itim’e ba¤lanm›flt›r. fieyhulislâml›k, hükümet yönetimi d›-fl›nda b›rak›larak, ‹slâm milletinin din görevlisi haline getirilmifltir (Berkes, 1973:153-154). 1838’de ilkokullara ö¤retmen, t›bbiye ve harbiyeye okur yazar ö¤renci ye-tifltirmek gayesiyle Rüfltiye okullar› aç›lm›flt›r (Berkes, 1973: 161).

1848’de k›l›k k›yafette yenilikler yap›lm›flt›r. Böylece her derecedeki memurla-r›n mesai ve tatil günlerinde giyecekleri k›yafetler belirlenmifltir. Gaye devlet me-murlar›na flekil vermek oldu¤undan esnaflar›n k›yafetleri hariç tutulmufltur (Er-gin,1977: 1856) Memurlar›n fes giymeleri kabul edilmifltir (Ergin, 1977: 1859).

FELSEFÎ AKIMLAR

19. As›rda Türk düflüncesini özetleyebilmek.

19. as›rda Türk fikir dünyas›nda, günümüzde anlafl›ld›¤› anlamda sistemli bir flekil-de felsefi fikirlerin ortaya at›ld›klar› ve bir görüfl olarak en aç›k flekliyle savunul-duklar› söylenemez. Çünkü Tanzimat’tan önceki dönemlerde e¤itim ve ö¤retimkurumlar› olan medreselerin ders programlar›nda felsefeye yer verilmifltir. Ancak

51. Ünite - 19. As› rda Osmanl › Türk Düflüncesi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

2A M A ÇN

II. Mahmut (1808-1839)döneminde 1826’da Yeniçerioca¤› kald›r›lm›fl ve yerineAsakir-i Mansure-iMuhammediye ad›yla yenibir ordu kurulmufltur.

bu durum felsefeye gereken önemin verildi¤i anlam›na gelmez. Durumun böyleoldu¤u felsefe alan›yla ilgili olarak yaz›lan eserlerin azl›¤›ndan ve hatta var olanla-r›n›n da birtak›m flerhlerden ibaret olmas›ndan anlafl›labilir. Hal böyle olunca fel-sefi düflünüfl tarz›na pek itibar etmeyen ve düflünce derinlikleri üzerinde durman›ninsanl›k aç›s›ndan yararlar› oldu¤unu fark edemeyen ülkelerin insan›, bu farkl› me-deniyet ve kültüre sahip olan ülkelerdeki geliflme ve ilerlemelerle karfl›lafl›nca, buülkelerin, fikir, bilim ve teknik yönlerinden kendi ülkesinden daha üstün ve dahaileride oldu¤unu görünce, ister istemez bunlardan etkilenir ve bu geliflmeleri, he-yecanla, hayretle, flaflk›nl›kla, tereddütle izler. Böylece geri kalm›fl bu ülkenin in-san›, bu geliflmeler karfl›s›nda, kabul etme veya kabul etmeme gibi karmafl›k duy-gular aras›nda bocalar. Bu flekilde karmafl›k düflünce ve duygular›n hakim oldu¤uülkelerin insanlar›ndan, olgun ve yarat›c› düflüncelerin do¤mas›n› beklemek birazhayalcilik olur. Böyle bir durumda ister istemez felsefi ak›mlar›n, Bat›’daki anlafl›l-d›¤› anlam›yla de¤il, sadece izleri veya yans›malar›yla temsil edilmesine neden ol-mufltur. Bundan dolay› 19. asr›n Türk fikir adamlar›n›n metotlar›, kurallar›, düflü-nülüfl ve ele al›n›l›fl flekilleri belli olan felsefe sistemlerini kendilerine has yöntem-lerle ortaya koyduklar›n› söylemek do¤ru ve isabetli olmayaca¤›ndan, sadece ras-yonalizm, pozitivizm ve materyalizm gibi felsefi ak›mlar›n onlardaki yans›malar›üzerinde durulacakt›r.

Rasyonalizm

Türk düflüncesinde rasyonalizmin yans›malar›n› de¤erlendire-bilmek.

Rasyonalizm, do¤ru bilginin kayna¤›n›n ak›l oldu¤unu, iyi ve do¤ru eylemin ak›l-la belirlenece¤ini, insan hak ve hürriyetinin ak›lla sa¤lanaca¤›n› savunan felsefi gö-rüfltür. Bu felsefî görüflün Türk düflüncesinde, baz› flair ve yazarlarda yans›malar›üzerinde durulacakt›r.

‹brahim fiinasi 1826’da ‹stanbul’da do¤mufltur. Babas›, Bolulu Mehmet A¤a’d›r. Küçük yaflta Top-hane kalemine giren ‹brahim fiinasi, orada ‹brahim Efendi’den ‹slâmi bilimleri ö¤-renmifltir. Frans›z uzman Chateuneuf’tan Frans›zca dersi alm›flt›r. 1849’da Paris’egitmifl ve 1855’te ‹stanbul’a dönünce Meclis-i Maarif üyeli¤ine atanm›flt›r. Reflit Pa-fla’dan yard›m görmesi, Ali Pafla’n›n kendisine karfl› cephe almas›na neden olmufl-tur. Sakal›n› kestirmedi¤i gerekçesiyle Ali Pafla taraf›ndan görevden al›nm›flt›r. fii-nasi, ilk Bat› fliiri örne¤i olan Tercüme-i Manzume’yi 1859’da yay›mlam›flt›r. 1861’de‹brahim Agah’la birlikte Tercüman-› Ahval’i ç›karm›flt›r. Divan, onun, ilk Bat› fliiriörne¤i say›l›r. Divan’›ndaki Reflit Pafla kasidesi Ali Pafla’y› k›zd›rd›¤›ndan Meclis-iMaarif üyeli¤inden al›nm›flt›r. Düflünsel faaliyetlerini kendisinin ç›kard›¤› Tasvir-iEfkâr’da sürdürür. Görevden al›nd›ktan sonra Paris’e gitmifltir. fiinasi, burada T›harfine kadar bir lügat yazm›flt›r. Ayr›ca Paris’te kendisinden düflünsel etki ald›¤›Ernest Renan’la tan›flm›flt›r. 1870’de ‹stanbul’a dönen fiinasi, 1871’de ölmüfltür (Ül-ken, 1966: 79-80).


3A M A ÇN

Hisseder nurunu ammâ ki basîret basar›Vahdet-i zât›na akl›mca flehadet lâz›m

Dilin irâdesini baflta akl eder tedbirKi tercemân-› lisand›r an› eden takrîr

Eder tasavvurunu cism-i nât›k›n tasvîrZiyâ-y› akl ile tefrîk-i hüsn ü kubh olunur.

Ki ettiler ana hükmünce adl ü hak ta’bîrBu adl ü hakka diyânet demifl kimi âkilTak›ld› nefs ü hevân›n bo¤az›na zincir

Halâs›m› umar›m ben zamân-› adlindeEderse akl-i reflîdin eder buna tedbîr

(Göçgün, 1987: 5-8; Akyüz, 1970: 10-12; Kaplan,Enginün, Emil, 1974: 490-492; Tanp›nar, 1976: 200).

Münacat ve Kaside’lerden örnek olarak verilen beyitlerde o, âlemin, sanatkara-ne bir flekilde Tanr› taraf›ndan yarat›ld›¤› ve bu konu üzerinde ak›l yürütme yap›l-d›¤› zaman, bunun rahatl›kla anlafl›labilece¤i düflüncesindedir. Beyitlerde o, bilgi-nin ak›lla elde edilece¤ini, iyi eylemlerin ak›lla seçilebilece¤ini, hakl›l›k ve haks›z-l›¤›n, ak›lla ay›rt edilebilece¤ini, ilk beyitte, inanma ve dolay›s›yla iman etmedeak›l gücünün önemine iflaret ediyor.

Ona göre, yeni girilen Bat› medeniyetinin temelinde ak›l ve adalet vard›r. Ka-nun, yeni medeniyetin temeli say›l›r. Adalet, hak ve hikmet kavramlar› yeni de-¤erler dünyas› olarak ortaya ç›km›flt›r. O, ‹slâmiyet’in bilgisizlik devrini kapatt›¤›gibi yeni medeniyetin zulüm ve bilgisizlik devrini kapatarak, ak›l ve adalet devri-ni açt›¤› düflüncesindedir. Rejim de¤iflikli¤i düflüncesinde olmayan fiinasi, herke-se eflit ölçüde yaklaflan bir hükümdar istemektedir. O, zulüm ve köleli¤e karfl›d›r.Ona göre, zulmün ve köleli¤in temelinde adaletsizlik ve bilgisizlik vard›r. Bilgisiz-li¤in ortadan kald›r›lmas›n› ak›l, zulmün ortadan kald›r›lmas›n› adalet temin ede-cektir. Ak›l adaleti insani gayelere yönlendirdi¤inden, adalet, akl›n emrindedir.Yeni medeniyet, ‹slâmîyet’in ilkelerine uygundur. Dönem, ak›l ça¤› dönemidir.Dönemin insan› rasyonel insand›r. Rasyonel insan›n hedefi, insan ve insanl›kt›r.‹nsanl›¤a ancak insan›n nefsini yenmesiyle ulafl›labilir. ‹nsan›n nefsini yenmesiak›lla sa¤lanacakt›r. Adaletli davran›larak zulmün önüne geçilebilir ve insanl›¤ahizmet edilebilir. Tek gaye, insan ve insanl›kt›r; milletler, ona giden yollard›r.

Bat› medeniyeti, ‹slâm medeniyeti gibi ak›l ve adalete dayan›r. Bilgisizlik veadaletsizlik ak›l ve adaletin d›fl›na ç›kmakt›r ve yanl›fl yollara sapmakt›r. O, her mil-letin lay›k oldu¤u hükümet taraf›ndan yönetildi¤i düflüncesindedir. Hükümet fikri,sorumluluk fikrine ba¤l›d›r. Hükümet, halk› memleket yönetimine ortak edebilir-se, sorumlulu¤u o oranda hafifler. Bütün iflleri kendisi yöneten yönetimler, yöne-timi yönetimleri alt›nda tuttuklar›ndan sorumluluklar› o derecede artar. Her ifl, dev-letin giriflimiyle yap›l›r. Bat› medeniyetine girince gereksinimlerimiz artt›¤›ndan,daha fazla çal›flmak gerekmektedir. Toplum gibi toplumlardan ibaret insanl›k dabir bütündür.

Çal›flamayanlar, bütünün hasta organlar› oldu¤undan, devlet çal›flamayanlarabakmakla yükümlüdür. Devlet ile fert aras›ndaki iliflkiler, karfl›l›kl› hak ve göreviliflkileridir (Ülken, 1966: 80-82).


Bat› medeniyeti, ak›l, adalet,hak ve hikmet kavramlar›naa¤›rl›k verir. Ak›l ve adalet,bilgisizli¤in ve zulmün sonaerdirilmesi demektir.

Rejim de¤iflikli¤idüflüncesinde olmayanfiinasi, herkese eflit ölçüdeyaklaflan bir hükümdaristemektedir. O, zulüm veköleli¤e karfl›d›r. Ona göre,zulmün ve köleli¤intemelinde adaletsizlik vebilgisizlik vard›r.Bilgisizli¤in ortadankald›r›lmas›n› ak›l, zulmünortadan kald›r›lmas›n›adalet temin edecektir.

Hoca Tahsin EfendiHoca Tahsin Efendi, 1811’de Arnavutluk’tan Çaml›k’›n Filat kazas›na ba¤l› NinatKöy’ünde do¤mufltur (‹nal, 1969: 1833, Akün, 1998: 198, fi. Sami, 1308a: 1628-1629) ‹lkö¤renimini babas›ndan alm›flt›r (fi. Sami, 1308a: 1628-1629). Medreseler-de, ‹slâmi ve Arabi bilimleri, Do¤u edebiyat›n› tahsil etmifltir (fi. Sami, 1298b:72-76,H. Tahsin, 1311a: 6) Mustafa Reflid Pafla (1800-1858) taraf›ndan birkaç arkadafl›ylabirlikte Avrupa dil ve bilimlerinin ö¤renimini yapmak üzere Paris’e gönderilmifltir(fi. Sami, 1308a: 1628) 1857’de Paris’te, Mekteb-i Osmani ö¤retmenli¤i yapm›fl, ge-celeri Frans›zca dersi alm›fl, yüksek okullarda, fizik, kimya, biyoloji, matematik veastronomi derslerini takip etmifltir (Ülken, 1966: 298; Akün, 1998: 199). 1861’deyurda dönen Hoca Tahsin Efendi, 1862’de tekrar devlet taraf›ndan elçilik imaml›¤›göreviyle görevlendirildi¤i için Paris’e gider. Onun bu ikinci Paris devresi, 28 fiu-bat 1869’da ‹stanbul’a dönmesiyle sona erer (Akün, 1998: 199-200).

1868’de yeni aç›lan Darü’l-fünûn’un müdürlü¤üne tayin edilir. 1871’de sanayi-nin teflvik edilmesi gayesiyle Darü’l-fünûn’da bir konferans verilmesini sa¤lar (‹nal,1969: 1834-1835). Konferans sonras› yap›lan tart›flmalar nedeniyle, müdürlük göre-vinden al›n›r. Bundan sonra Hoca Tahsin, küçük bir mektebi medrese ve yurt ka-bul ederek, kalan ömrünü burada geçirmifltir (fi. Sami, 1308a: 1629) 1881’de vefatetmifltir.

Tarih-i Tekvin Yahud Hilkat, Psikoloji Yahud ‹lm-i Ahvâl-i Ruh, Esâs-› ‹lm-i He-yet, Esrâr-› Abu Hava, Heyet-i Âlem, Mürebbi-i Etfâl, Güliver Nam-› Müellifin Seya-hatnamesi (çeviri), Miratüssemâ, Nevamis-i Tabiîye (çeviri) gibi eserleri vard›r.1296’da Mecmua-› Ulûm ad›nda bir mecmua ç›karm›flt›r. Bu mecmuada, onun ta-rih-i hututa dair Eklâmü’l-Akvâm bafll›kl› bir yaz›s› bulunmaktad›r. Hoca Tahsin’in,y›ld›zlar evreniyle ilgili bir fliiri de Esâs-› ‹lm-i Heyet isimli eserinde yer almaktad›r.

Bu dönemde felsefi anlamda ak›lc›l›k üzerinde en dikkate de¤er flekilde duranHoca Tahsin Efendi’dir. O, duyularla elde edilen bilgiye inanmakla birlikte, insanakl›n›n bu bilgileri oluflturmas›nda, genellefltirmesinde ve bütünü kavramada, du-yulara üstünlü¤ünü kabul etmektedir. Çünkü ona göre, insan zihninin derinlikle-rinde, gittikçe geliflerek ortaya ç›kan ve olgunlaflan, bir anlama kuvveti bulunmak-tad›r ki, insan, iflte bu kuvvet sayesinde, eflyan›n hakikatini keflfederek kavrar veonlar›n farkl› derecelerdeki iliflkilerini idrak eder. Hoca Tahsin, bu kuvvetin, du-yumlar›m›z›n gösterdikleri eflya ile bu eflyalar›n, mana ve keyfiyetlerine ait yüzey-sel bilgilerle yetinmedi¤ini, onlar›n derinliklerine nüfuz ederek, gözümüzün görüpulaflamad›¤›, bir s›rlar âlemine dald›¤›n› belirtir. Bu kuvvet böyle yapmakla, olay-lar›n ba¤l› oldu¤u ve bu olaylar›n olmas›na sebep olan sebeplerin ötesinde iliflki-ler, gölge varl›klar›n arkas›nda hakikatler bulur. Hoca Tahsin, bu kuvvetin, illetlerve olufl kanununun sonunda bir ilk sebep, be¤enilen ve sanatkarane yap›lm›fl fley-ler dairesinin meydana gelmesinde, olaylar›n kendisinden kaynakland›¤›, bir mer-kez arad›¤› kanaatindedir. Bu öyle bir merkezdir ki, zaman ve mekân ve onuniçinde bulunanlar, ondan ç›kar ve durmadan dönüp yine onda cereyan ederler.

Hoca Tahsin, bütün ilimlerin aletinin anlama kuvveti oldu¤u düflüncesindedir.O, akl›n, daima hakikate ulaflmak istedi¤ini, hakikatin ortaya ç›kmas›n›n da, edi-nilen bilginin, gerçekli¤e uygun olmas›na ba¤l› oldu¤unu belirtir. Tözlerin mahi-yetleri, bize sadece iflaretleriyle görünürler. Demek ki, tözlerin bilgisine, herhan-gi bir objenin bilgisine ulaflt›¤›m›z gibi ulaflmam›z mümkün de¤ildir. ‹nsanlar›nbilgisi, genel olarak, iliflkiler ve izlenimlerden ibarettir. Ona göre, insan, ruh vebedenin birleflmesinden meydana gelen bir varl›k oldu¤undan, düflünen, alg›la-yan bir varl›kt›r.


Ak›l, duyumlar›ngösterdikleri eflya ile bueflyalar›n anlam vekeyfiyetlerine ait yüzeyselbilgilerle yetinmez, onlar›nderinliklerine iflleyerek,olaylar›n ba¤l› oldu¤u veyabu olaylar›n meydanagelmesine neden olannedenlerin ötesinde iliflkilerve gölge varl›klar›narkas›nda hakikatler bulur.

Bu dönemde felsefi anlamdaak›lc›l›k üzerinde en dikkatede¤er flekilde duran HocaTahsin Efendi’dir. O,duyularla elde edilen bilgiyeinanmakla birlikte, insanakl›n›n bu bilgilerioluflturmas›nda,genellefltirmesinde vebütünü kavramada,duyulara üstünlü¤ünü kabuletmektedir. Çünkü ona göre,insan zihnininderinliklerinde, gittikçegeliflerek ortaya ç›kan veolgunlaflan, bir anlamakuvveti bulunmaktad›r ki,insan, iflte bu kuvvetsayesinde, eflyan›nhakikatini keflfederek kavrarve onlar›n farkl›derecelerdeki iliflkileriniidrak eder

fiayet insan akl› iyi incelenecek olursa, idrak silsilesinin ucunun, duyumlar›nson halkas›na ulafl›p, onunla temas halinde oldu¤u görülecektir. Ona göre, flayeteski düflünürler, duygu, duyum ve izlenimlerin, izler sahas›n› ve tesirler bölgesinien ince noktalar›na kadar belirlemifl olsalard›, beynin, duyumlar›n as›l aleti ve ye-ri oldu¤unu anlad›klar› gibi, bütün duyumlar›n toplanma yeri olduklar›n› da anla-yacaklard›. Bizim beynimiz, duyumlar›m›z vas›tas›yla, d›fl dünyadaki cisimlerdenetkilenerek birtak›m izlenimler al›r ve bu izlenimler neticesinde de ruhumuzda bi-linç meydana gelir. Ruhumuzda meydana gelen bu durumdan biz, vicdan›m›zlahaberdar oluruz. Görme, iflitme, tatma, koklama ve dokunma olmak üzere befleayr›lan d›fl duyular›m›z, bizim için d›flar› ile iliflkimizi sa¤layan befl kap› derecesin-dedir ki, bunlar vas›tas›yla elde edilen izlenimler anlama hazinemize dahil olurlar.‹ç duyumun ise, vicdan, fluur, dikkat, mülahaza, d›fla ait his, hükmün verilmesi, ha-f›zan›n tereddütü, genelleme vb. leridir. Ona göre, ak›l, ruh, idrak, kavram, hü-küm, düflünme, fikir, anlay›fl, duyum vb. leri ilmin tabirleridir. ‹nsan, yarat›l›fl› iti-bariyle ö¤reti halinde, düflünceden önce duyumlama, çok defa duygu ile birbirle-rine benzeyen ruhsal eylemler ve kavram, genellikle kalp ile ilgili tesirler ve de¤i-fliklerle ifade edilen idrak olmak üzere üç türlü olaya yak›nd›r.

‹nsan bilgisi, kendisini bilmekten ibaret olan vicdanla bafllar. Aç›kl›k ve seçik-li¤in, analiz ve sentez sonunda do¤rular›n yanl›fllardan ay›klanarak bir araya geti-rilip genellefltirilmesinden kaynakland›¤› ortadad›r.

Hoca Tahsin, ak›l yürütme kavram›n›n, duyum, istidâl, hüküm ve irade gibi ru-hun bütününü içerdi¤ini belirtir. O, vicdan›n, ruhun hiç de¤iflmeyip etki edici ol-du¤u, z›dd›n›n ise daima de¤iflmek üzere bulundu¤u düflüncesindedir. Bu sözden,ruhun ben ile bende cereyan eden iliflki neticesinde de¤iflmedi¤i, bedenin ise an-cak ruh vas›tas›yla varl›¤›n› sürdürdü¤ünü anlamak gerekir. Beden, ruhsuz varl›¤›-n› sürdüremedi¤i halde, ruh bedensiz varl›¤›n› sürdürebilir. K›saca söylemek gere-kirse, ona göre, birinci olarak iç idraktan ibaret olan fluur ve vicdan›, ikinci olarakd›fl dünyadaki olaylardan bizi haberdar eden duyumlar›, üçüncü olarak ta duyum-lar›n verdiklerinin anlama kuvvetinde h›fzedilip hat›rlanmas›n› sa¤layan haf›zay›kabul etmek gerekiyor.

Hoca Tahsin’e göre idrak›n faaliyetleri kaça ayr›l›r?

‹drak ifllerini tespit etme hususunda aczimiz bulunmas›na ra¤men, geçmifltenbugüne kadar bu hususta kabul edilenleri dört bafll›k alt›nda toplayabiliriz:

1. D›fl dünyadaki varl›klardan, dolays›z veya dolayl› olarak anlama kuvvetialetleri üzerinde meydana gelen tasavvur,

2. Organlar vas›tas›yla sinirlerin, duyum üzerinde meydana getirdikleri izlenim,3. Sinirler yard›m›yla beyinde meydana gelen etki ve tasavvur,4. Ruhun irade dedi¤imiz fiilinin meydana gelifl ve iflleyifl flekli ki, bu, di¤er te-

sirlerin tersinedir.Her ne kadar bütün ak›llar, befl duyumla alg›lanabilen aletlere ba¤l› ise de, ak›l

gücü, bu alg›lanabilenleri al›p d›flar›da bulunmayan ama akla uygun olarak soyut-lanabilen fleylerin hepsini ortaya koyar. Mesela d›flar›da üç adam gördü¤ümüz za-man, ak›l kuvveti, o adamlarda meydana gelen oluflta var olmad›¤› halde üç say›-s›n› oluflturur. Ona göre insan akl›, bu örnekteki gibi, her fleyin nitelik, nicelik vedi¤er unsurlar›na dikkat ederek maddeden soyutlay›p o fleyden ayr› olarak bir tü-mel kavram tasavvur eder. Mesela, s›cak su ve k›rm›z› bir elbise görüp ›s› ve k›r-m›z›l›¤a bakmakla, bu iki nitelikten tümel kavramlar oluflturur. Bu flekilde olufltur-


‹nsan, ruh ve bedendenmeydana gelmifltir. O,düflünen, alg›layan birvarl›kt›r. ‹nsan bilgisi,kendini bilmekten ibaretolan vicdanla bafllar. Ruh,kendi bafl›na varl›¤›n›devam ettirebilir, amabeden varl›¤›n› ruhaborçludur. Ruh, gelip geçicide¤il, beden ise gelipgeçicidir. Bu nedenle ruhölümsüz, beden iseölümlüdür. Ak›l,duyumlardan hareketlesentezler oluflturabilmegücüne sahiptir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Görme, iflitme, tatma,koklama ve dokunma olmaküzere befle ayr›lan d›flduyular›m›z, bizim içind›flar› ile iliflkimizi sa¤layanbefl kap› derecesindedir ki,bunlar vas›tas›yla eldeedilen izlenimler anlamahazinemize dahil olurlar. ‹çduyumun ise, vicdan, fluur,dikkat, mülahaza, d›fla aithis, hükmün verilmesi,haf›zan›n tereddütü,genelleme vb. leridir.

du¤u fikirleri de, alg›lanabilen parçalardan ay›rmak için, buna tümel kavramlarad›n› verir. Örne¤in armut, kiraz, incir vb.leri olan a¤açlar görülünce, bunlardanmeydana gelen çeflitli zihinsel flekillere ve ayr›lm›fl oldu¤u kütük, dal, filiz, yaprakgibi müflterek eflyas›n› görünce, bunlar› bir arada toplayan “a¤aç” ortak kavram›n›oluflturur. Yine bu kavram armut, kiraz, incir vs. den hiçbiri olmad›¤› halde, belkizihni varl›klar dedi¤imiz pekçok fertlere ad olarak verilebilir. O, bu kavram›n al-t›nda yer alan bütün flah›slar›n her birine “fert”; kiraz, incir vb. leri olan genel kav-ramlar›n her birine “tür”; türleri içeren genel kavrama da “cins” ad›n› verebilece¤i-mizi söyler. Hoca Tahsin, insan akl›n›n kazand›¤› bilgilerin, tasvir kuvvetinin mey-dana getirdi¤i, bu tümel kavramlar sayesinde olufltu¤unu ileri sürer. ‹nsan›, di¤erhayvanlardan ay›ran bu kuvvettir.

O, akl›n ve vehmin ifllerini belirlerken, akl›n, ruh ile ilgili kuvvetlerin ifli; veh-min de cisimsel kuvvetlerin ifli oldu¤unu belirtir. Vehmin hükmünün, bedensel fla-ibelerle ve hayale ait fleylerle kar›fl›k olmas›na karfl›l›k; akl›n, bu tür flaibelerdenuzak oldu¤una iflaret eder. Ona göre, ruh tümelleri bizzat, tikelleri ise bedenselaletlerle idrak eder. Çünkü ruhun iki yönden iki kuvveti vard›r; bunlardan birisi id-rakt›r ki; fizik ötesi alemden, di¤eri de faaliyettir ki, o da görünen alemden oldu-¤u için, hem etki eden ve hem de etkilenen olmufl olur. Birincisine teorik, di¤eri-ne uygulamal› ak›l denir. ‹drak dörde ayr›l›r:

1. Maddenin parçalar›n› idrak etmekten ibaret olan duyumlama.2. Maddi parçalar› tahayyül etme.3. Befl duyudan biriyle alg›lanamayanlar› alg›lamak demek olan vehmetme.4. Maddelerin ve k›s›mlar›n, parçalar›n gayr›lar›n› idrak etmekten ibaret olan

düflünme. O, “bir tek idrak›n dahi, önce duyum, sonra tahayyül etme, bundan sonra da

düflünme oldu¤unu” söyler (H. Tahsin, 1310b: 7-45; Akgün, 2005a: 149-155; Ak-gün, 1991b: 201-211).

Pozitivizm

Türk düflüncesinde pozitivizmin yans›malar›n› aç›klayabilmek.

Pozitivizm, olaylar›n meydana gelifl flartlar›n› inceleyerek, onlar aras›ndaki iliflkiler-de benzerlikler bulan ve onlar›n, birbirlerini takip edifllerinde birini di¤erine ba¤-layan, duyularla hissedilen olaylar›n d›fl›ndaki olaylarla ilgilenmeyen, duyularlahissedilenlerle elde edilen bilgilerin d›fl›ndaki bilgilere pek de¤er vermeyen, de-neyle do¤rulu¤u ortaya konulmam›fl her türlü bilgiyi geçersiz kabul eden, hissedi-lebilir olaylar› ve onlar›n kanunlar›n› deney metodu vas›tas›yla incelemeyi konuedinen, her fleyde hakikat ve menfaati arayan veya özellikle zevkleri ve maddimenfaatleri ön planda tutan, düflüncenin metafizik kay›tlardan ve hatta her türlümetafizik problemlerden tamam›yla kurtar›lmas›n› isteyen, bilgi ifllerinin emprikbilimler örne¤ine göre elde edilmesini esas hedef olarak gören bir felsefi ak›md›r(Korlaelçi, 2002: 16-18).

Beflir Fuad Onu iyi tan›yan Ahmet Mithat’›n bir eserinde, Beflir Fuad için, “Ahiren vukuu inti-har›nda sinnini (yafl›n›) otuz iki tahmin ettiler. Otuz diyenler dahi oldu. Fakat ben-cesi otuz dörtlük, otuz befllik idi” (A. Mithat, 1305a: 22) fleklindeki ifadelerinden,


4A M A ÇN

Pozitivizm, olaylar›, olaylar›niçinde kalarak, deney vegözlem yoluyla elde edilenverilere dayanan bilgilerido¤ru bilgi olarak kabuleder. Deney ve gözlemleilgisi olmayan her çeflitbilgiyi metafiziksel bilgilerolarak görür. Bu ba¤lamdabak›ld›¤›nda pozitivistler,din ve metafiziksel bilgileri,bilgi olarak kabul etmezler.Pozitivizm, bilgide deney vegözlemi esas alan felsefedir.

‹drak dörde ayr›l›r:1. Maddenin parçalar›n›

idrak etmekten ibaretolan duyumlama.

2. Maddi parçalar›tahayyül etme.

3. Befl duyudan biriylealg›lanamayanlar›alg›lamak demek olanvehmetme.

4. Maddelerin vek›s›mlar›n, parçalar›ngayr›lar›n› idraketmekten ibaret olandüflünme.

onun, 1887’de öldü¤ü bilindi¤ine göre, 1852 veya 1853 y›llar›nda do¤mufl oldu¤utahmin edilebilir.

‹lk ö¤renimini Fatih Rüfltiyesi’nde yapar (Okay, 1969: 40). Burada Arapça veFarsça’y› ö¤renmifltir. Kur’an’›, Frans›zca çevirisinden ö¤renmifltir. (A. Mithat,1305a: 32) 1862-1867 y›llar› aras›nda ö¤renimini Suriye’de Cizvit Mektebi’nde sür-dürmüfltür. 1867-1870 y›llar› aras›nda Askerî ‹dadî ö¤renimini yapt›ktan sonra,1871’de Harbiye Mektebi’ne girmifltir. Harbiye’den mezun olduktan sonra, Yave-ran-› Hazret-i fiehriyarî görevinde bulunmufltur. 1875-1876 S›rp savafllar›na, 1877-1878 Osmanl› Rus savafl›na, Girit isyanlar› s›ras›nda oradaki eflk›ya hareketlerinibast›rmaya fiilen kat›lm›flt›r. 1881-1882 y›llar›nda ‹stanbul’da kola¤as› olarak, Har-biye Levaz›mat-› Umumîyesi dairesi teftifl heyeti komisyonunda üyelik yapm›flt›r.Askerîyedeki son görevi, Haydarpafla Hastanesi hesaplar›n›n incelenmesine me-mur olarak tayin edilmesidir (Okay, 1969: 40-43). 5 fiubat 1887’de intihar ederekölmüfltür (Okay, 1969: 75).

Beflir Fuad, Envâr-› Zekâ, Haver, Günefl, Ceride-i Havadis, Tercüman-› Haki-kat ve Saadet gazetelerinde yaz›lar yazm›flt›r (Okay, 1969: 52-54).

‹ki Bebek, Binbafl›y› Davet, Birinci Kat, Befler, Mebhas-› K›h›f ve Netayici, Mek-tubat, ‹ntikad ve Voltaire isimli telif eserleri vard›r.

Beflir Fuad, Bir Lokma Ekme¤in Tarihi, Bedreka-› Lisân-› Fransevî, Miftah-›Usul-› Talim, Usul-› Talim, Almanca Muallimi, ‹ngilizce Muallimi, Soytar› ve Cina-yetin Tesiri isimli eserleri çevirmifltir.

O, Ahmet Mithat Efendi’ye yazd›¤› mektubunda, felsefi mesle¤ini bilmeyenlereeserlerinde isimlerini verdi¤i filozoflara bak›lmas›n› tavsiye etmifltir. Onun eserle-rinde, Emile Litre (1801-1881), Claude Bernard, Herbert Spencer, Diderot (1713-1784), D’alembert (1717-1783), De La Matrie (1709-1751) ve Ludwig Büchner(1824-1899) gibi filozoflar›n isimleri geçmektedir ki, bu isimler ya materyalist yada pozitivist görüfle sahip olan filozoflard›r.

Beflir Fuad, Victor Hugo’nun, matematik bilimine gere¤i kadar de¤er vermeme-sini, her fleyi do¤ru olarak inceleyememesine, deney ve gözleme de¤il, hayallereyer vermesine ba¤lar. Ancak o, Victor Hugo’nun, matematik biliminden tamamenhabersiz olmad›¤›n›, hele bir kara cümleyi do¤ru dürüst yazamayan flairlere bak›-l›rsa, ona flairlerin Newton’u gözüyle bak›labilece¤ini ileri sürer. Çünkü ona göre,Victor Hugo, zaman zaman eserlerinde matematikten bahsetmekten çekinmemifl-tir. O, “...Hele Ziya Pafla merhumun Terci-i Bend’inde, en parlak ve en çok ra¤be-te mazhar olan parça, kozmografyaya ait baz› özet bilgileri ihtiva eden k›s›md›r ki,bunun münderacat› on iki yafl›ndaki mektep çocuklar›na mahsus olmak üzere ya-z›lan co¤rafya kitaplar›n›n mukaddimesinde gökyüzüne ait verilen bafllang›ç bilgi-lere göre bile pek noksand›r. Ancak fenne uygun fikir ileri sürmek bir hayli arafl-t›rma yapmaya ba¤l› olup flairlerin ço¤u öyle külfete girmekten hofllanmad›¤›ndan,flair olmak için müspet ilimleri bilmeye gerek yoktur gibi garip bir mütalâada bu-lunuyorlar.” (B. Fuad, 1302a: 29-30) fleklindeki ifadeleriyle, fliirin bile pozitif bir ni-teli¤e sahip olmas› gerekti¤ini vurgulamaktad›r.

Gerçe¤e uygun olmayan bir fleyin yanl›fl kabul edilmesi gerekir. Temele bu fi-kir al›nd›ktan sonra, gerçekle ilgisi olmayan, tamam›yla hayallere dayanan edebi-yat›n, yanl›fllardan baflka bir fley getirmeyece¤i ortadad›r. Zira, Beflir Fuad’a göre,E. Zola’n›n, “tahayyül etmemeli, bakmal›, incelemeli ve gördü¤ünü gerçek için va-s›fland›rmal› ve tarif etmelidir” fleklindeki ifadesi, bu fikri do¤rular niteliktedir. Be-flir Fuad, Zola’n›n sadece gözlemle yetinmedi¤ini, gözlemlerini deneyle kaynaflt›-rarak yazar›n fikirlerini kullanmas›na genifl bir alan b›rakt›¤›n› belirtir. Ona göre,


Victor Hugo’nun matematikbilimine gerekli de¤erivermemesinin nedeni, deneyve gözlem yerine hayaledayal› bilgilere yervermesidir. Beflir Fuad’agöre, realiteye ba¤l› bilgilereitibar edilmelidir. Hattaedebiyat›n bile böyle olmas›gerekir. O, bu konuda ZiyaPafla’n›n Terci-i Bendi’nindahi deney ve gözlemedayanmas› gerekti¤iüzerinde durur. O, bukonuda E.Zola ile C.Bernard’› örnek olarak verir.

Zola, bu hususta, fizyolojiyi canland›ran Claude Bernard’›n, T›pta Tecrübe UsûlüneGirifl isimli eserinde ortaya koydu¤u esas ilkeleri, edebiyata uygulamakla, bir çokyerlerinde sadece tabip ifadesini, “hikâye-i nüvis” sözünü de¤ifltirmekle yetinmifl-tir (B. Fuad, 1302a: 182-183).

Beflir Fuad, deneyin önemi üzerinde dururken, Claude Bernard’›n, “Eser veolaylar› de¤ifltirmeksizin, yani tabiat bunlar› bize ne flekilde arz ediyorsa, öyleceincelemek için, basit ve bileflik inceleme vas›talar›n› bunlara uygulayana gözlemci,herhangi bir maksatla, eser ve tabiî hadiseleri de¤ifltirmek, yani tabiat›n bize arzedemedi¤i, durum ve flekillerde, bunlar› zuhur ettirmek için, basit ve bileflik ince-leme vas›talar›n› kullanana tecrübe eden ismi verilir.” (B. Fuad, 1302a: 184) fleklin-de dile getirdi¤i sözlerine yer verir.

O, astronomi biliminin gözleme, kimya biliminin ise deneye dayand›¤›n› belir-tir. Baz› olaylar gözlemlendikten sonra, bunlar›n meydana geliflini sa¤layan sebep-lerin ne olduklar›n› düflünmek, gözlem ve deneye dayanan bilimlerin esas›n› olufl-turur. Bundan dolay› her hangi bir olayla ilgili olarak birden bire akla gelen fara-ziyelerin gerçe¤e uygun olup olmad›klar›n› araflt›rmak için deneye baflvurulur. Be-flir Fuad’a göre, “gözlem” gösterir, “deney” ise bilgili k›lar. Burada onun dayana¤›-n›n, Claude Bernard’›n, “Tecrübeci, tabiat›n sorgu hakimidir” sözünün oldu¤unudüflünebiliriz.

Beflir Fuad, tasvir edilmesi istenilen bir olay›, bu metoda ba¤l› kalarak, hakikatve do¤a dairesi çerçevesinden ç›karmadan aynen ortaya koyabilmek için, ne kadarbilgi ve incelemeye ihtiyaç bulundu¤u hesaba kat›ld›¤›nda, bu yola giren bir yaza-r›n meziyetinin küçülmeyece¤ini, tam tersine artaca¤›n›, yükselece¤ini ileri sürer.

Ona göre, bir deney basit olabilir ama unutmamak gerekir ki bu basit deney bi-le bir gözlemin sebep oldu¤u bir fikre dayanmaktad›r. Bu fikir ve görüfllerini delil-lendirmek için o, yine Claude Bernard’a dayanarak, deney fikrinin, keyfi ve haya-li olmad›¤›n›, gözlemlenen evrenin, asl›nda bu fikrin bir dayanma noktas› bulun-du¤unu, bir zamanlar hayat sahibi olan canl›lar hakk›nda deney yapman›n imkâns›zoldu¤unun iddia edildi¤ini, ancak bu iddian›n geçersizli¤ini Claude Bernard’›n or-taya ç›kard›¤›n›, kimyada, deney metodunun geçerli oldu¤unu, söz konusu flahs›nfizyolojiye uygulad›¤› metotla baz› gerçekleri keflfederek gösterdi¤ini belirtir (B.Fuad, 1302a: 184-187).

Pozitivizmde, deney ve gözleme dayanmad›¤› ileri sürülen din ve metafizi¤epek itibar edilmemesi durumuna Beflir Fuad’da da rastlanmaktad›r.

O, Victor Hugo’nun, “...Köylere ‹ncil ekiniz, her kulübeye Tevrat veriniz, sö-züyle, insanlar› suç ve cinayet ifllemekten men etmek için tavsiye etti¤i garip ted-bir, o nispette tebessümü gerektirir!... En müthifl cinayeti, kötü iflleri yapan Borgia-lar, Cizvitler ilah. ‹ncil’den habersiz miydiler?... Yunan ve Roma medeniyeti, orta-dan kalkt›ktan sonra Hristiyanl›¤›n hüküm sürdü¤ü yerlerde, bilgisizlik ve vahflet-ten baflka bir eser görülmemifl ve bu vahflet devri tam XIV as›r sürmüfltür. Avru-pa’n›n flu andaki terakkileri ise, Hristiyanl›¤›n sona ermeye yüz tuttu¤u andan iti-baren bafllam›flt›r. Yeni medeniyetin kurucusu olanlar Hristiyan olmalar›na ra¤-men, meslekleri Hristiyanl›¤a ayk›r› görüldü¤ünden zamana göre, kimi iflkenceyetabi tutuldu, kimi aforoz edildi” (B. Fuad, 1302a: 119-121) fleklindeki fikirlerinikendisinin, bu husustaki görüfllerine delil olarak verir.

O, “Felsefeye dair tavsiye edece¤im, eserler mütalaa edildikten sonra, eserin fla-irane olan k›s›mlar› düflünürümüzden tard ile yaln›z ciddi k›s›mlar›n› h›fzedersiniz”(B. Fuad, 1302a: 20) demektedir. Burada Beflir Fuad, flairane kelimesiyle, metafizi-¤i kastetmektedir. Metafizik konusunda onun, “...Bendenizin fikrince filozof unva-


Olaylar, olaylara hiçbir fleyilave edilmeden do¤an›nbize sundu¤u flekildeincelenmelidir. Gözlemgösterir, deney bilgili k›lar.Deney yapan, do¤an›n birçeflit sorgu hakimi olmal›d›r.‹ncelenmesi gereken olay,deney ve gözlem yöntemineba¤l› kal›narakincelenmelidir. Deney vegözlem yöntemi, keyfî vehayalî de¤il, tamam›ylado¤rudan do¤ruya realiteyleilgilidir.

n›na lay›k olanlar, zaman›nda mevcut olan ilim ve fenlerin hepsine -metafizik gi-bi fleyleri ilimden saymad›¤›m için, bu kabilden olan fleyler hariçtir -vak›f olmakve bu vukufunu ciddi eserleriyle ispatlam›fl olmak gerekir. Ancak XIX. as›r, bu se-beple filozoftan mahrum olmaz; çünkü Littre gibi, Auguste Comte gibi bir çokla-r›n› yetifltirdi.” (B. Fuad, 1302a: 31) demesi konuya bak›fl›n› yeteri derecede ispat-lamaktad›r. Ona göre metafizikle ilgilenmek insan› fenden ve dolay›s›yla bilimdenuzaklaflt›r›r.

Beflir Fuad’›n, 19. As›r Türk ayd›nlar› üzerinde etkisi oldu¤unu söylemek birazzordur. Ancak II. Meflrutiyet’ten sonraki y›llarda pozitivist ve materyalist düflüncedünyas›na ba¤l› oldu¤u bilinen Baha Tevfik, Ahmet Nebil, Subhi Edhem, Dr. Ab-dullah Cevdet, Celal Nuri ‹leri gibi düflünürlerin onun takipçileri oldu¤u ifadeedilebilir.

Servet-i Fünun dergisinde pozitivist düflünürler tan›t›lm›fl ve onlar hakk›nda bil-giler verilmifltir. Ulum-u ‹ktisadîye ve ‹çtimaîye Mecmuas› gibi dergiler de bu fikir-lerin tan›t›ld›¤› dergiler olmufltur (Korlaelçi, 2002: 175-180).

Milli E¤itim Teflkilat›nda görev alan hocalardan Ahmet fiuayb (1876-1910),Hukuk Mektebinde hocal›k yapm›fl, II. Meflrutiyetten sonra Maarif Meclisi üyeli-¤ine getirilmifl ve ‹stanbul Maarif Müdürlü¤ü görevinde bulunmufltur (Korlaelçi,2002: 379).

Materyalizm

Türk düflüncesinde materyalizmin yank›lar›n› özetleyebilmek.

Materyalizm, maddecilik düflüncesini benimseyerek yegane varl›¤›n madde oldu-¤unu, madde d›fl›nda hiç bir cevherin bulunmad›¤›n›, maddi ve manevi gerçekli-¤in, özünün ve temelinin maddede bulundu¤unu, zihinsel ve tabiatüstü hiç bir fle-yin olmad›¤›n›, her fleyin hareket halindeki maddeyle veya madde ve enerji ileaç›klanabilece¤ini, bütün niteliksel farkl›l›klar›n niceliksel farkl›l›klara indirgenebi-lece¤ini (Runes, ...?: 189; Akgün, 2005a: 16-20; Akgün, 1993c: 49-52) kabul eder.

Materyalizmin Avrupa’da h›zl› bir flekilde yay›ld›¤› 19. yüzy›lda, Bat› dünyas› te-sirlerine aç›lmam›z ve onlarla iliflkilerde bulunmam›z, ülkemizde de, materyalist fi-kirlere karfl› bir ilginin do¤mas›na neden olmufltur. Çünkü bu dönemde, askerî,idari, bilimsel, pedagojik vb. gibi baz› alanlarda, yukar›da da ifade edildi¤i gibi ye-nilik yapma zorunlulu¤u hissedilmifltir. Medreselerin eski önemini kaybetmesi,devletin yenileflme gayesiyle yeni e¤itim kurumlar›n› açmas›na neden olmufltur.1826’da, Avrupai nitelikte aç›lan T›bhane Mektebi’nin kütüphanesi, o s›ralar›n fik-rî modas›na uygun olarak zamanla materyalist anlay›fltaki kitaplar› içeren bir kü-tüphane haline gelmifltir. Frans›z sefiri Mac Forlane, bu kütüphanede, Baron d’Hol-bach (1723-1789)’›n “Sisteme de la Nature” ünün oldu¤unu, bu kitaptan da, özel-likle Tanr›’n›n olmad›¤›, ruhun ölmezli¤i inanc›n›n imkâns›zl›¤›n›n gösterildi¤i k›-s›mlar›n›n, ö¤renciler taraf›ndan okundu¤unu görünce flafl›rd›¤›n› (Berkes, 1973:205-206, Korlaelçi, 2002: 161, Akgün, 2005a: 82-83) belirtiyor. Bu durum 1860’lar-da materyalizmin ülkemize girmesi için gerekli flartlar›n haz›rland›¤›n› gösterir.

Niyazi Berkes, Hoca Tahsin’le ilgili olarak, “Dogmalara karfl› ve düflün özgürlü-¤üne dönük materyalist felsefelere e¤ilimli Bektafliler gibi, o da, Avrupa’da o za-man çok moda olan Ludwig Büchner’in yazd›¤› Madde ve Kuvvet adl› eserin Fran-s›zca çevirisinden çok etkilenen bir kifli olmufltu” (Berkes, 1973: 210) demektedir.


5A M A ÇN

Materyalizm, her fleyinyegane sebebinin maddeoldu¤unu, maddenin d›fl›ndazihinsel ve do¤aüstü hiçbirgücün bulunmad›¤›n› kabuleden felsefe anlay›fl›d›r.

Beflir Fuad’›n, 19. As›r Türkayd›nlar› üzerinde etkisioldu¤unu söylemek birazzordur. Ancak II.Meflrutiyet’ten sonrakiy›llarda pozitivist vemateryalist düflüncedünyas›na ba¤l› oldu¤ubilinen Baha Tevfik, AhmetNebil, Subhi Edhem, Dr.Abdullah Cevdet, Celal Nuri‹leri gibi düflünürlerin onuntakipçileri oldu¤u ifadeedilebilir.

Medreselerin eski öneminikaybetmesi, devletinyenileflme gayesiyle yenie¤itim kurumlar›n›açmas›na neden olmufltur.1826’da, Avrupai nitelikteaç›lan T›bhane Mektebi’ninkütüphanesi, o s›ralar›n fikrîmodas›na uygun olarakzamanla materyalistanlay›fltaki kitaplar› içerenbir kütüphane halinegelmifltir.

Yine o, “Tahsin Efendi’nin Paris’de bulundu¤u s›rada materyalist denebilecek eser-leri araflt›rd›¤›” (Berkes, 1973: 212) ve “Hoca Tahsin, varl›¤›na inanmad›¤› ötekidünyaya ömrünün son y›llar›n›n sefaleti içinde göçer” (Berkes, 1973: 234) fleklin-de ifadeler kullanmaktad›r ki, Niyazi Berkes’in bu ifadelerinin kesinlikle do¤ru ol-du¤u söylenemez. Hoca Tahsin fikirlerini verirken, baz› yerlerde zaman zamanmu¤lak ve kaçamak ifadeler kullanarak, sanki materyalist anlay›fla sahipmifl gibibir izlenim b›rakmas›na ra¤men onun için saf anlamda materyalisttir denilemez.Çünkü o, bu ifadelerinin hemen arkas›ndan, sahip oldu¤u fikirlerinin, âyet ve ha-dislere uygun oldu¤unu göstermek üzere örnekler veriyor. Ayr›ca onun Esas-› ‹lm-i Heyet isimli eserindeki fliirinde, inanc›n›n sa¤lam oldu¤unu gösteren ifadeler bu-lunmaktad›r. fiöyle ki; o, bu fliirinde, “Kaderin yüksekli¤i gök cisimlerinin hakk›n-da oldu¤u gibi, Hakk›nda apaç›k Kur’an âyetleri indirilmifltir...Muvaffakiyet verenMevlâ’n›n çal›flmalar›na yard›mc› olmas›yla, Acizane Tahsin, ikmâle muvaffak olduitinayla,...Özetle aç›klamas›n› dinle ne hayret vericidir, O Mevlâ’n›n sanat kitab›n-da, âlemler be¤enilmifl seçilmifltir...” (H. Tahsin, 1311a: 24-27) demektedir. Bütünbu bilgiler dikkate al›nd›¤›nda, Hoca Tahsin’in, fluurlu bir flekilde materyalizmi sa-vunmad›¤›n›, ancak baz› fikirleriyle, bu felsefe anlay›fl›n›n ülkemize girmesi içingerekli zemini haz›rlad›¤›n› söyleyebiliriz. Onun, Ludwig Büchner’in, Madde veKuvvet isimli eserini okumufl olmas› muhtemeldir. Çünkü o s›ralarda, Büchner’insöz konusu eseri çok moda oldu¤u için, bu eseri, Türk fikir dünyas›nda okumayanhemen hemen hiç yok gibidir. Hoca Tahsin’in fikirleri, materyalist anlay›fllardan os›ralarda ayr› görülmeyen evrimcili¤e daha yak›nd›r. Çünkü o, Darwin (1809-1882)’in, varl›klar›n oluflumuyla ilgili fikirlerinin gelifltirilmesiyle, yarat›lma olay›n›naç›klanabilece¤i kanaatine sahip bulunmaktad›r (H. Tahsin, 1310c: 20-24). Bilimselyönden ise, onun, pozitivist bir bilim anlay›fl›na sahip oldu¤unu söyleyebiliriz.

Beflir Fuad, “Mevcudat›n herhangi birini inceleyecek olursak her fleyden önceiki fley dikkatimizi çekecektir: Madde ve Kuvvet! fiu iki kelimenin haiz oldu¤uönemi takdir edebilmek için o isimle zuhur eden bir kitab›n felsefe alemince yenibir tarih oluflturdu¤unu beyan etmek yeterlidir” (B. Fuad, M. Naci, 1304b:70) de-mektedir ki, bu ifadeler, Ludwig Büchner’in Madde ve Kuvvet isimli eserindenal›nm›flt›r.

O, “Âlemde hiçbir fley yoktur ki, dikkat ve hayretimizi celb edecek birtak›myüksek meseleleri ihtiva etmemifl olsun... Bunlar t›pk› flairin yapt›¤› gibi flairanesözlerle tasvir edilmemelidir. Alimin yapt›¤› flekilde bir varl›¤›n en küçük parças›-n› ele al›p mikroskopla inceleyerek, o varl›¤›n meydana gelifli ve yaflay›fl› hakk›n-da bilgi sahibi olmaya çal›flmal›d›r” (B. Fuad, M. Naci, 1304b: 71) derken de Büch-ner’in fikirlerine kat›lmaktad›r. Ancak bu flekilde hareket edildi¤i takdirde, do¤a veevren kitab›n›n gerçekleri meydana ç›kar›labilir.

Beflir Fuad’a göre, evrende atomlardan günefl sistemine kadar herhangi bir fle-yin tasvir edilmesi isteniyorsa, o fleyden hayrete flayan, istifadesi gerekli bir veyabirkaç yön bulunabilir. O, evren kitab›n›n, her bir sahifesinin bir mucizeye iflaretoldu¤u fikrini benimsedi¤i için, as›l hüner, “‹flte bunlar› heceleyip manas›n› anla-maktan ibarettir” (B. Fuad, M. Naci, 1304b:79) der.

Befler adl› eserinde, anatominin ilkelerinin evrim geçirdi¤i s›ralarda gösterdikle-ri neticeleri, genel bir flekilde ifade etmek için hayat kuvveti deyimi biyolojide dai-mi olsa bile, bundan maddenin özelli¤i ile atomlar›n hareketlerinin özel bir flekli-ni almas› gerekti¤ini (B. Fuad, 1303c: 66) vurgular. Hatta o, gözlemlenen varl›kla-r›n, biyolojide, gerek özele ve gerekse genele ait olsun, bunlar›n fiziksel ve kimya-sal unsurlardan ve belki de, sadece mihanikî unsurlardan ibaret oldu¤u görüflünü


Hoca Tahsin fikirleriniverirken, baz› yerlerdezaman zaman mu¤lak vekaçamak ifadelerkullanarak, sankimateryalist anlay›flasahipmifl gibi bir izlenimb›rakmas›na ra¤men onuniçin saf anlamdamateryalisttir denilemez.

de ileri sürer. Nitekim kan dolafl›m›na ait olan alet, fennî makinenin en basit yasa-lar›na ba¤l›d›r. Göz bilimi ise fizi¤in, ›fl›¤›n k›r›lmas› bahsine ait bir alettir. Sindirimborusunda, niflastan›n flekere dönüflmesi olay› ise, kimyasal bir fiildir. Zira o, “ha-yata ait eserlerin bir özelli¤i var ise, o da meydana getirdi¤i neticelerde veya kul-land›¤› kuvvetlerde de¤il, bu kuvvetleri terkip etme fleklindedir” (B. Fuad, 1303c:68) görüflünü benimser.

Onun ruhun ölümsüzlü¤ü konusunda Voltaire isimli eserinin “hatime” k›sm›n-da, Voltaire’in ruh hakk›ndaki fikrini ö¤renmek isteyenlerin, onun “insan öldüktensonra ruhu ne olur?” sorusuna verdi¤i cevaptaki sözlere itibar etmesi gerekti¤inibelirtir. Voltaire’in bu soruya cevab›, “...‹stikbâli bilmek ve hatta ruhun ne oldu¤u-nu anlamak kolay olmad›. Muhakkak bilirim ki, tabiatta hüküm süren mutlak kud-ret, bana hissetmek, düflünmek, düflündü¤ümü anlama yetisini verdi. Ben öldük-ten sonra, bu yetiler bana bâkî kalacak m›? diye soru sorulursa, hemen benim deonlara, bir bülbülü karakufl yedikten sonra, bülbülün ötüflü bâkî kal›r m›? sorusu-nu soraca¤›m geliyor” (B. Fuad, 1304d: 124) fleklindedir.

Beflir Fuad, ayn› konuda, “Ruh bedenden ayr›l›nca ne olur?” diye sorulan soru-ya, ‹bn Abbas’›n “Kandilin ya¤› bitince ›fl›¤› ne olur?” sorusuyla karfl›l›k verdi¤ini,iki benzetme aras›nda bir fark varsa da, ma’nen bunlar›n tamam›yla birbirinin ay-n› oldu¤unu ileri sürer. O, Voltaire’in bülbül teflbihinin, ‹slam hikmetine uygun ol-du¤unu söyler ve flayet ona z›t bir söze rastlan›rsa, bunun zaman›n zorlamalar›n-dan dolay› ileri geldi¤i (B. Fuad, 1304d: 124, Korlaelçi, 2002:183-196) hükmününverilebilece¤ini belirtir.

Materyalizm konusunda müphem mesajlar veren bir di¤er düflünür, Ahmet Mit-hat Efendi (1844-1912)’dir. Onun kendi ç›kard›¤› Da¤arc›k dergisinde yazm›fl ol-du¤u baz› makaleler, materyalist anlay›fllar› ça¤r›flt›rd›¤›ndan, a¤›r suçlamalarlakarfl› karfl›ya kalm›flt›r. Örne¤in, D›vardan Bir Sada, (A. Mithat, 1288b: 99-102, Bo-lay, 1979: 311-312) Veladet, (A. Mithat, 1288c: 49-52) ‹nsan, (A. Mithat, 1288d: 45-47) ‹nsan- Dünyada ‹nsan›n Zuhuru (A. Mithat, 1288e: 109-116) bafll›kl› yaz›lar›n-da, fluurlu ve sistemli olmaktan uzak materyalist, hatta evrimci anlay›fllar vard›r.

UZLAfiIMCI B‹R F‹K‹R ADAMI AHMET CEVDET PAfiA

Dengeci ve meflrutiyetçi düflünürleri de¤erlendirebilmek.

1822’de Lofça’da dünyaya gelmifltir. ‹lkö¤renimini burada yapm›flt›r. 1839’da ö¤re-nimini tamamlamak üzere ‹stanbul’a gitmifltir. Fatih Camiinde derslere devam etmiflve ö¤renimi esnas›nda ‹slâmi bilgilerin yan›nda modern bilgiler de alm›flt›r. MiralayNuri Bey’e Muhtasar, Meani, Kad› Mir gibi kitaplar okutmufl, kendisi de ondan he-sap, cebir, logaritma, usul-› hendese mecmuatü’l mühendisin ve oktant risalesi, ‹s-hak Efendi’nin ulum-› riyaziyesi gibi yeni yöntemler üzerine ulum-› riyaziye dersle-ri alm›flt›r. Bu arada Gelenbevi’nin Burhan’›n› okumufltur. 1845’te müderris olmufl-tur. Murat Molla tekkesine giderek Farsça dersleri yan›nda Murat Molla’dan mesne-vi okumufltur. Tasavvuf edebiyat›yla ilgili olarak Muhiddin Arabi’yi okumufltur. Buarada flair Fehmi’nin kona¤›na devam etmifltir. Tavsiye üzerine Reflit Pafla’n›n ço-cuklar›na ders vermek üzere kona¤a devama bafllam›flt›r. Ali ve Fuad Efendilerleyak›n dost olmufltur. Reflit Pafla, onu baz› devlet ifllerinde kullanm›flt›r.

1850’de Meclis-i Maarif üyeli¤ine ve Darülmuallimin müdürlü¤üne atanm›flt›r.1851’de Kavaid-i Osmaniye isimli eserinin Padiflah Abdulmecid’den bas›lmas› em-


6A M A ÇN

ri al›nm›flt›r. 1855’te Tarih’in ilk üç cildini yazmas› üzerine Süleymaniye rütbesinegeçmifl ve vakanüvis olmufltur. 1855’te, Kitabü’l - Buyû yazmaya bafllam›flt›r.1856’da Galata mollas› olmufltur. 1857’de Mekke payesi alm›flt›r.

1861’de, iki meclisin birlefltirilmesiyle kurulan Meclis-i Vala’ya üye olmufltur ve‹flkodra komiserli¤ine atanm›flt›r. 1862’de Bosna Hersek müfettiflli¤inde, 1865’teKozan ›slahat›nda ve Meclis-i Hazain’de üye olarak görevlendirilmifltir. 1866-1868aras›nda Halep valili¤inde bulunmufltur. 1868’de Divan-› Ahkam-› Adliye reisli¤ineatanm›flt›r. 1870’de atand›¤› Bursa valili¤inden al›nm›flt›r. 1871’de fiuray-› DevletTanzimat dairesi reisi ve ›slahat komisyonu üyesi olmufltur. 1873’te Maarif-i Umu-miye naz›rl›¤›na atanm›flt›r. ‹dadiler için Miyar-› Sedat ve Kavaid-i Türkiye isimlieserlerini yay›nlam›flt›r. Bir sene sonra fiuray-› Devlet Mülkiye dairesi reis yard›m-c›l›¤›na atanm›flt›r. 1874’de Yanya’ya tayin edilmifltir. 1875’te ikinci defa Maarif na-z›r› olmufltur. Ancak sonradan bu görevi, uzun sürmeyen Divan-› Ahkam-› Adliyenaz›rl›¤›na dönüfltürülmüfltür. 1876’da Bulgaristan’a inceleme için gönderilmifl, an-cak iki ay sonra ‹stanbul’a dönmüfltür.

1876’da tekrar Suriye valili¤ine atanm›flt›r. Ancak ayn› y›l Ticaret naz›rl›¤› ile ‹s-tanbul’a ça¤r›lm›flt›r. 1879’da adliye naz›r› olmufltur. 1880’de hukuk mektebini aç-m›flt›r. 1885’de Rumeli-i fiarkî komiserli¤inde görevlendirilmifltir. 1886’da tekrarAdliye naz›r› olmufltur. Girit Ferman› komisyonuna reislik yapm›flt›r. 1890’da azle-dilmifltir. 1895’te vefat etmifltir.

Cevdet Pafla, hem medrese ve hem de modern bilim yönünü temsil eder. Ku-rucu, yap›c› ve uzlaflt›r›c› bir kiflili¤e sahiptir. Avrupa’ya hayran ve medeniyetçidir.Geliflmecidir, ancak örf ve adeti yok sayacak geliflmecili¤in karfl›s›ndad›r. ‹lk adli-ye naz›r› olarak hukuk mektebinin aç›c›s›d›r. Ömrünü tarafs›zl›¤a adam›flt›r. Yenikanunlar›n ço¤unun; yani ceza, ticaret ve arazi kanunlar›n›n yap›c›s›d›r. ‹darede,teflkilatta, kanun haz›rlamakta, araflt›r›c› özelli¤e sahiptir. Onun tek gayesi, mevcu-du bilmek ay›klamakt›r. Bütün bunlara, kavray›c› zekay›, halkla bütünleflmeyi,halk› ve hayat› anlamaya yard›m eden yerli anlay›fl›, sorunlar karfl›s›nda flafl›rmayaimkân b›rakmayan bazen en k›sa ve iyi yolu bulan akl-› selimi, bir halk realizmi-ni, uzun süre yönetim kulislerinde elde etti¤i tecrübelerden gelen iç siyaset ve in-san bilgisini de eklemek gerekir. ‹ç politikada hep denge unsuru olmufltur. Yenibir devlet mekanizmas›n›n kurulmas›n› istemesine ra¤men, sonlara do¤ru ondaTanzimat’a karfl› bir tepki uyanm›flt›r. Onun en önemli özelli¤i ahlakl› olmak vegenelin ç›kar›n› düflünmektir.

O, her fleyden önce bir tarihçi, iyi bir vesikac›d›r. Ahmet Cevdet Pafla, devletadam› s›fat›yla eski ile yenileflmenin uzlaflmas› oldu¤u gibi, tarihçi olarak da eskiile yeninin kaynaflmas› say›l›r. Bat›’n›n bilimsel geliflmelerine ve yeniliklerine ya-banc› olmad›¤› gibi, tarihçi olarak Bat›’ya borçlu oldu¤u pek fazla bir fley yoktur.Tarih anlay›fl›, çevirisini yapt›¤› ‹bn-i Haldun’un Mukaddime’sine dayan›r (Tanp›-nar, 1976: 159-178, Ülken, 1966: 90-92).

Onun eserleri aras›nda en önemlisi hiç flüphesiz, Mecelle’dir. Bu kitap, Hanefîf›kh›n› esas alan Arapça f›k›h kitaplar›n›n muamelat yani, medeni hayata ait hü-kümlerine dayan›larak yaz›lm›fl bir kanun kitab›d›r. Kitap, Osmanl› imparatorlu¤u-nun hukuksal gereksinimlerini ‹slam imparatorlu¤unun evrimini göz önünde bu-lundurularak yaz›lm›flt›r. Eser, genel hükümler fleklindeki bir ön sözle, sat›fl, kira,kefillik, havale, rehin, emanet, hibe, gasp, hacir, ikrah, flirket, vekalet, sulh, ibra,dava vb. isimleri alt›nda 16 kitap halinde haz›rlanm›flt›r. Bütün halinde 73 bab ve1851 maddeden ibarettir. Mecelle sayesinde eski mahkemelerdeki kar›fl›kl›k, fetva-lar ve oylar aras›ndaki çeliflki ortadan kalkm›flt›r. Hukuk Fakültesi ile Mülkiyede


Ahmet Cevdet Pafla, devletadam› s›fat›yla eski ileyenileflmenin uzlaflmas›oldu¤u gibi, tarihçi olarakda eski ile yenininkaynaflmas› say›l›r. Bat›’n›nbilimsel geliflmelerine veyeniliklerine yabanc›olmad›¤› gibi, tarihçi olarakBat›’ya borçlu oldu¤u pekfazla bir fley yoktur. Tarihanlay›fl›, çevirisini yapt›¤›‹bn-i Haldun’unMukaddimesi’ne dayan›r.

ders kitab› olarak okutulan Mecelle, Türk Medeni Kanununun 17 fiubat 1926’da yü-rürlü¤e girinceye kadar Türk mahkemelerinde önemini sürdürmüfltür.

Mecelle, sadece Türkiye için de¤il, bütün ‹slam ülkeleri için önemlidir. Bat›’n›nefli¤inde devaml› de¤iflmeler halinde olan bir ülke için bu yeterli midir, sorusu so-rulabilir. Cumhuriyetin getirdi¤i medeni kanun fikri o zaman da vard›. Burada ‹s-lami hukukun tedvini ile bir Bat› ülkesinden medeni hukuk çevirisi diye karfl›t ikiiddia kendini göstermektedir. Acaba böyle bir alternatif o zaman ve sonra kendi-sini zorluyor muydu? Yoksa iki karfl›t iddia aras›nda bir orta çözüm yolu var m›y-d›? ‹flte bu sorular, medeni kanun bak›m›ndan ‹slam ülkelerinin buldu¤u çeflitli çö-züm yollar› üzerinde düflünmeye götürebilir. M›s›r, Endonezya, Pakistan Cumhu-riyetleri birer medeni kanun haz›rlam›fllard›r. M›s›r ‹slam hukuku temellerine da-yan›yorsa da onlar medeni kanunlar›n› yaparken Avrupa ülkelerinin medeni ka-nunlar›yla karfl›laflt›rm›fllard›r. Bu nedenle onlar›n hukuklar›, Bat› hukukunun flek-li ile f›k›h doktrinleri halini alm›fl örf ve adetler içeri¤inin birleflmesinden do¤mufl-tur. Pakistan medeni hukuku tamam›yla ‹slam hukukuna dayanmaktad›r. Endo-nezya medeni hukuku memleketin çok çeflitli örf ve adetleriyle uzlaflt›rmakta, birçok yerde örfe s›n›rs›z yer vermektedir. Bu ‹slam ülkelerinden verilen örnekler,yukar›da sözü edilen iki karfl›t görüfl aras›nda çözüm yollar› oldu¤unu göstermek-tedir. Bunlardan hangisinin baflar›l› olaca¤› sorusuna kesin bir cevap vermek güç-tür. Çünkü hukuki norm ile örf ve adetin içeri¤i aras›nda sentez oran› bu flartlaragöre çok de¤iflik olabilir. Bunu çözecek olanlar bu konu üzerinde çal›flanlar ola-cakt›r. Bu durumda yeni bir medeniyet dairesi içine giren veya girmekte olan birtoplumda kültür de¤iflmelerinin h›z›na göre kurulan hukukun flekli, içeri¤i nere-den gelmelidir? K›sacas› ‹slami bir hukuk flekliyle yeni hayat flartlar›n›n içeri¤ini mikoymal›, Bat› hukuku flekline göre ülke hayat›n›n örf ve adetle kar›flm›fl olan ‹s-lam hukukunun içeri¤ini mi koymal›? ‹slam hukukunda dört mezhepten her biri-nin dinsel flekil yan›nda örf ve adete verdikleri yerin (k›yas, icma-› ümmet vs.) rol-leri de¤iflir.

Bu f›k›h mezheplerinden en fazla akla yer vereni Hanefi f›k›h›, hukukta evrimikabul eder. Nitekim Osmanl› fetva makamlar› bundan hareketle, ‹slam hukukunabir yumuflakl›k vermifller ve böylece yeni hükümler getirmifllerdir. Bu hükümleriçerisinde toprak hukukunun evrimi, vak›flar hukuku, kad›nlar›n hukuksal statüsü,miras hukuku vb. önemli yerini almaktad›r (Ülken, 1966: 92-97).

Ali Suavi’nin Türkiye Cumhuriyeti’nin esas›n› oluflturan fikirleri nelerdir?

DEVR‹MC‹ B‹R F‹K‹R ADAMI AL‹ SUAV‹1839’da ‹stanbul’da do¤mufltur. Davutpafla Rüfltiyesi’nde ve ard›ndan Medresedeö¤renim görmüfltür. ‹lk görevi yoklama kaleminde kâtipçiliktir. Sonra Bursa Rüflti-yesi’yle, Simav ve Filibe Rüfltiyesi’nde ö¤retmenlik, ayr›ca Filibe’de ticaret mahke-mesi reisli¤i yapm›flt›r. Arapça, Farsça, Frans›zca ve ‹ngilizce bilir. M. Philippe’leMuhbir gazetesini ç›karm›flt›r. Yeni Osmanl›larla birlikte Avrupa’ya gitmifltir. Lon-dra’da Muhbir, Paris’te Ulum, Bab-› Ali gazeteleriyle Frans›zca olarak République’iç›karm›flt›r. Bir ‹ngiliz kad›nla evlenmifltir. Ulum, gazeteden ziyade 64 sayfal›k elbüyüklü¤ünde bir dergidir. Abdulhamit döneminde Galatasaray Sultanisi’ne mü-dür olarak atanm›flt›r. Galatasaray’daki müdürlük görevinden al›nd›ktan sonraMaarif naz›r› Vehbi Pafla’n›n kona¤›nda korunmufltur. 1878 y›l›nda Ç›ra¤an Saray›bask›n›nda öldürülmüfltür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


3

O, ‹mam-› Azam Ebu Hanife’nin, “Kur’an her milletin kendi dilinde okunabilir”sözünden hareketle Kur’an’› Türkçe okumak gerekti¤ini ileri sürer. Hatta hutbele-rin Arapça okunmas›na karfl› ç›kar. Hilafet kurumunu kabul etmeyen Suavi, Pey-gamber’in halife diye bir vekil b›rakmad›¤›n›, hiç kimsenin vekil olmak iddias›ndabulunamayaca¤›n›, halife unvan›n›n sadece Hz. Ebu Bekir’e ait oldu¤unu söyler.Ona göre, halifeli¤in hiçbir dinsel temeli yoktur, sonradan icat edilmifltir. ‹slam’daruhbanl›k diye bir kurum bulunmad›¤›ndan, teokratik yönetim flekline karfl›d›r.Halife, imam, padiflah bunlar›n hiçbiri Peygamberin vekili de¤ildir. ‹slam’da hü-kümdar da ceza görür. Bunun en güzel örne¤i tahttan indirmedir. Ona göre en bil-gin Müslümanlar›n elleri halife ve sultan kanlar›na bulaflm›flt›r. 72 halifenin üçte bi-ri katledilmifltir. Bu nedenle o, mutlakiyet idaresi yerine meflrutiyet idaresine geç-menin zorunlu oldu¤unu düflünür. Ona göre, meflrutiyet yönetimi cumhuriyetedo¤ru kazan›lm›fl bir safhad›r. Böylece o, dinsel kanunlara karfl› laikli¤i, mutlakidareye karfl› cumhuriyeti, Osmanl›c›l›¤a karfl› da Türkçülü¤ü savunur. Dilin güç-lü¤ünün harflerden de¤il, dilin yap›s›ndan kaynakland›¤›n›, bu nedenle Latin alfa-besine geçilebilece¤ini belirtir.

O, tekkecilik ve derviflli¤in ‹slam ülkelerini medeniyetçe, sanat ve ticaret bak›-m›ndan geri b›rakt›¤›n› belirtir. Ona göre tekke ve zaviye ‹slamiyet’e sonradan bafl-ka dinlerden girmifltir. Resme karfl› olan yay›nlar›n karfl›s›nda yer al›r. Çünkü onagöre ‹slamiyet puta tapmay› kald›rmak için heykeli yasak etmifltir. Ancak resmi ya-sak eden hiçbir ayet ve hadis yoktur. Onda en önemli fikirlerden biri de e¤itim veö¤retimde birlik fikridir. Bu fikir, 1924’te ciddi olarak ele al›nm›flt›r. Medreselerinço¤almas›n›n fayda ve zararlar› üzerinde durarak skolastik e¤itimden modern e¤i-time geçilmesi gerekti¤ini belirtmifltir (Ülken, 1966: 101-113).

Ona göre, hakimiyet, istedi¤ini istedi¤i flekilde mutlak olarak yapmak demek-tir. Mutlak anlamdaki yapma gücü sadece Allah’a aittir. ‹nsan›n hakimiyeti, insanagöredir. ‹nsan kendi bafl›na bütün gereksinimlerini karfl›layamayaca¤›ndan topluolarak yaflamak zorundad›r. Aile ve ümmet olmak üzere iki toplum vard›r. Bunla-r›n dayana¤› maddi ç›karlar de¤il ilahî kuvvettir. Do¤al hukuk denen fley, ilahî hu-kuktur. Kifli aileye, aile siyasal topluma ba¤l› olarak al›n›nca halk hakimiyeti, siya-sal toplumu oluflturanlar›n bütününün hükümeti demektir. Hükümet, kanunlar ya-pan, uygulayan ve bu uygulamay› sa¤layan güçtür. Kanun, yap ve yapmalardanmeydana geldi¤i için bu yap ve yapma emirlerini kim verecek? ‹nsanlar eflit oldu-¤una göre, insan›n kendi kendine kanun yapmak ve ceza vermek hakk›n› kim ve-recek? Kanun yapma gücü, insan üstü bir kaynaktan, Allah’tan gelir. Bu kanunu birkifli temsil ederse bu yönetim flekli monarfli, bir k›s›m insanlar temsil ederse oligar-fli olur, fakat ilahî gücü bütün insanlar temsil ederlerse bu cumhuriyet demektir. Si-yasal toplum üzerinde fiilî hükümet, ilahî hakimiyetin görünüflüdür. Ezelî adaletburada ortaya ç›kar. K›saca söylemek gerekirse hükümetin temeli ilahîdir. Böylebir yönetim fleklinde insanlar eflittirler ve eflit olarak yükümlüdürler. E¤er toplum-da görüfller dinlenmezse, o hükümet meflru de¤ildir. Halifeli¤in geçerlili¤i toplumoylar›n›n ço¤ulunun kabulüne ba¤l›d›r. Ama hükümetin uygulama yöntemleri ila-hî de¤ildir. Siyaset bilimi tecrübeyle ö¤renilen bir fleydir. ‹lahî hakimiyet s›n›rs›z-d›r, fakat kiflilerin haklar› s›n›rs›z olamaz. Esas, toplumun ç›kar› oldu¤undan top-lumun can, ›rz ve mal güvenli¤i haklar› vard›r. Meflru bir yönetim, bulundu¤u yerve zaman›n gereksinimine, ahlak›na, kabiliyetine uygun olmal›d›r. Bu nedenle mo-narfli, oligarfli, cumhuriyet yönetimleri, meflruluk bak›m›ndan ayn› flartlara ba¤l›d›r-lar. Gerçek emredici ve hâkim Allah’t›r. Bir veya birkaç meclis kurulmas›, bunlar›nbirbirlerini kontrol etmesi imametin birli¤ine ayk›r› de¤ildir. Gerçek hükümet hal-


k›n hükümetidir. Bütün bunlar göz önünde bulundurulacak olursa dünyada cum-huriyetten daha iyi bir yönetim flekli olamaz. Zalim hükümet, toplumun genelininç›kar›n› göz önünde bulundurmayan hükümettir. E¤er hükümet, yaln›z hükümda-ra, zenginlere veya fakirlere hizmet ederse faydalanan taraf faydalanmayanlar içinzorba halini al›r. O, Bat›l›lar›n cumhuriyet ve oligarfli Bat›’ya, monarfli Do¤u’ya ait-tir sözüne kat›lmaz. Ona göre ‹slam bilginleri baflkan çoklu¤u demek olan oligar-fliyi, tehlikelerinden dolay› be¤enmemifllerdir. Onlar, cumhuriyete hükümetin bor-cu, kamunun ç›kar› oldu¤undan iyi gözle bakm›fllard›r. ‹slam bilginleri ahlaks›z birhükümet olmayaca¤› konusunda hemfikirdir. Meflru hükümet ancak memleketingereksinim, ahlak ve medeniyet derecesine uygun olan hükümettir. O, parlamen-toda, parti kavgalar›n›n iyi ayarlanamamas›ndan dolay› kamunun faydas›n›n göze-tilmedi¤ini belirtir. Bir partinin iyi dedi¤ine di¤erinin kötü dedi¤ini ifade ediyor. O,memleketin faydas›na olan durumlarda parti ç›kar›n›n gözetilmemesi düflüncesin-dedir. Partiler, ahlaka ve siyasal terbiyeye dayanmal›d›rlar (Ülken, 1966: 124-126).

MUHAFAZAKÂR MEfiRUT‹YETÇ‹ B‹R F‹K‹R ADAMINAMIK KEMAL1840’da Tekirda¤’da do¤mufltur. Babas› Mustafa As›m, annesi ise Nesime Han›m-d›r. 10 yafl›nda dedesi ile birlikte Kars’a gitmifltir. ‹stanbul’a dönüflünde MemduhFaik ve Hayret gibi flairlerle tan›flm›flt›r. Hersekli Arif Hikmet’in evinde flairler top-lant›s›na kat›lm›flt›r. Gümrük kalemine memur olarak girmifltir. fiinasi’yle tan›flma-s› eski fliir tarz›ndan vazgeçmesine ve fikirlerinde de¤ifliklikler olmas›na neden ol-mufltur. Mehmet Mansur’dan Frans›zca ve H. Fanton’dan da hukuk dersi alm›flt›r.Fikir arkadafllar›yla birlikte Paris’e kaçm›flt›r. Burada Frans›z romantiklerini yak›n-dan tan›m›flt›r. Diyojen gazetesine f›kralar yazm›flt›r. Ebuzziya’yla birlikte Tasvir-iEfkar’da gazetecilik yapm›fllar, Hadika ve Sirac’› da ç›karm›fllard›r. Bundan birkaçay önce as›l siyasal faaliyetlerini yürüttü¤ü ‹bret gazetesi ç›km›flt›r. ‹bret 19. say›dakapat›lm›fl, ancak Mithat Pafla sadrazam olunca gazete tekrar ç›kmaya bafllam›flt›r.Atand›¤› Gelibolu’dan gazeteye yaz›lar göndermifltir. Vatan Yahut Silistre’yi oynat-mas› yönetimin tepkisini çekti¤inden, eserin oynat›lmas› yasaklanm›fl ve Mago-sa’ya sürülmüfltür. Nam›k Kemal’de bu s›rada dinsel duygular canlanm›flt›r (Ülken,1966: 130-132, Tanp›nar, 1976: 342-418). Abdulhamid devri bafl›nda ‹stanbul’adönmüfltür. Mithat Pafla ile tan›flm›fl ve Devlet fiûras› üyeli¤ine getirilmifltir. Kanun-› Esasî encümeninde çal›flm›flt›r. Bu encümende Padiflah’a “fiüpheli gördü¤ü hervatandafl› memleketten uzaklaflt›rma hakk›n›” veren maddeye itiraz etmifltir. Bun-dan sonra Midilli’ye sürülmüfltür. Görevi Midilli’den Rodos’a, oradan da Sak›z’anakledilmifltir. Burada 1888’de zatüreden vefat etmifltir. Onun fliirlerinin d›fl›ndaVatan Yahut Silistre, Zavall› Çocuk, Akif Bey, Gülnihal, Celaleddin Harzemflah,Karabela gibi tiyatro eserleriyle ‹ntibah ve Cezmi isimlerinde yaz›lm›fl romanlar›bulunmaktad›r.

Nam›k Kemal, ‹bret gazetesindeki “Avrupa Medeniyetinden ‹bret Dersi Almak”isimli yaz›s›nda, bu medeniyete bilinçli bir bak›fl›n, dayan›flmay› do¤uraca¤›n›, da-yan›flman›n okullaflmaya götürece¤ini, okullaflman›n bilgilendirmeyi, bilgilenme-nin tezgâhlar›, tezgâhlar›n fabrikay›, fabrikalar›n bankay›, bankan›n ise refah› vezenginli¤i getirece¤ini ileri sürer (Ülken, 1966: 134).

O, “Kavimler Anlaflmas›” isimli yaz›s›nda; Osmanl› toplumu için, ayn› co¤rafyaüzerinde hukukta birbirine eflit, ç›karda ortak, dilde, ›rkta, fikirlerde farkl› parçala-r›n birleflmesinden meydana gelmifl bir toplumdur diyor. Bunun bir baflka örne¤iyoktur. Bu durum, bu toplumun devam›na engel de¤ildir. Alt› yüzy›l sürdü¤üne


Medeniyet; dayan›flmay›,dayan›flma okullaflmay›,okullaflma bilgilenmeyi,bilgilenme tezgâhlar›,tezgâhlar fabrikalar›,fabrikalar bankay›,bankanlar refah› vezenginli¤i getirir.

O, Bat›l›lar›n cumhuriyet veoligarfli Bat›’ya, monarfliDo¤u’ya aittir sözünekat›lmaz. Ona göre ‹slambilginleri baflkan çoklu¤udemek olan oligarfliyi,tehlikelerinden dolay›be¤enmemifllerdir. Onlar,cumhuriyete hükümetinborcu, kamunun ç›kar›oldu¤undan iyi gözlebakm›fllard›r. ‹slambilginleri ahlaks›z birhükümet olmayaca¤›konusunda hemfikirdir.

göre bundan sonra da devam edebilir. Buna o, bir çeflit federalizm anlay›fl›yla ka-vimler anlaflmas› demifltir. Mezhep, dil ayr›l›klar›n›n birli¤e engel olmad›¤›na dairAvrupa’dan, Fransa, ‹ngiltere, Avusturya, Belçika ve ‹sviçre’yi örnek olarak verir.Din, ›rk, dil ayr›l›klar›na ra¤men vatan birli¤inin birlefltirmeye yetti¤ini belirtir. Te-oride kavram bir flekil olan vatan›n, eflit haklar›, ortak ç›karlar› korumada demir is-tihkâmdan daha kuvvetli oldu¤una dair fikirler kökleflmifltir. Böyle bir duruma iti-raz etmek mümkün de¤ildir. Ona göre, memur, halk›n velisi de¤il hizmetkâr›d›r(Ülken, 1966: 135-136).

O, “Umumî Hukuk” isimli yaz›s›nda, bu hukuku, bir toplumun gerek baflkatoplumlarla, gerekse kendi bireyleriyle iliflkilerinden ileri gelen kaideler olarak ta-n›mlar. Genel hukuk, uluslararas›, siyasi ve idari olmak üzere üçe ayr›l›r. Toplum,kendini oluflturan bireylerden ayr› düflünülemez. Bu iliflkilerden, bireysel hukuk-tan baflka ilkelerin do¤mas› imkâns›zd›r. Devletlerin iliflkilerini gerektiren ilkeleredevletler hukuku denir. Bu ilkeler, bireylerin iliflkilerine ait ilkelerden ayr› olamaz.Uluslararas› hukuk, bireyler hukukunun toplam›ndan ibarettir. Siyasal hukuk, hu-kukun bireylerle devlet aras›ndaki iliflkileri düzenleyen k›sm›d›r. ‹dare hukuku, bi-reylerle idare bölümlerinin iliflkilerini gerektiren hukuktur. Umumi hukuk, bunla-r›n toplam›ndan ibaret oldu¤undan baflka bir fley söylemeye gerek yoktur. Siyasalhukuk, ümmetin hakimiyeti, hükümet güçlerinin ayr›lmas›, memurlar›n sorumlulu-¤u, bireysel özgürlük, eflitlik, fikir özgürlü¤ü, bas›n özgürlü¤ü, toplant› özgürlü¤ü,tasarruf hakk›, evlerin masunlu¤u ve mahremli¤i gibi ilkelerden ibarettir. Halk›nhakimiyeti, genele ait bofl bir hak de¤il, her bireyin yarat›l›fltan getirdi¤i kendineait ba¤›ms›zl›¤›n gereklerindendir. Bat›’dan ülkemize gelmekte olan terakki tufan›,bir gün ülke fertlerinin gözlerini açacakt›r (Ülken, 1966: 137-138).

Nam›k Kemal, bir toplumda bireylerin derecelerine göre, yönetici ve memurolarak bulunmas›n›n haklar›n korunmas› için oldu¤unu belirtiyor. Ona göre, yö-netici ve memur s›n›flar› d›fl›ndaki bireylerin birbirlerine ve genele karfl› sahip ol-du¤u yapma gücünün manevi ifadesine kamu san›s› denir. Siyaset biliminde ka-mu san›s›, halk›n bir problemde birleflti¤i genel kanaattir. Ülkemizde kamu san›-s› yoktur iddias›nda bulunan Hakaik dergisi, kamu san›s›ndan ne kastedildi¤inianlamamaktad›r. Böyle bir iddiada bulunabilmek için Türkiye tarihine bakmakgerekir. Ona göre, hiçbir olayda, zalimlerin d›fl›nda kimsenin k›l›na dokunulma-m›flt›r. Müslüman olsun veya olmas›n hiç kimsenin dükkân›n› soyma olay›n›n ol-mamas› ülkemizde kamu san›s› bulundu¤unu gösterir. Ancak her dönemde ka-mu san›s› fikri, devrine göre de¤iflmifl olabilir. Önceki dönemlerin kamu san›s›-n›n flimdi anlafl›lamamas› bu nedenledir. Hiçbir zaman hiçbir ülke kamu san›s›n-dan yoksun olamaz. Ona göre, Hakaik dergisi, kamu san›s› fiilde ifllememekte-dir anlam›nda kamu san›s› yoktur diyorsa, sadece kendi döneminde görülen fi-kir kar›fl›kl›¤›na ibret gözüyle bakmas›, bu iddian›n ne kadar yersiz oldu¤unugösterecektir (Ülken, 1966: 139).

Nam›k Kemal, “Aile” isimli yaz›s›nda, orta halli bir ailenin evine gidilir ve nas›lyaflad›¤›na bak›l›rsa, neler tespit edilebilir, bunun üzerinde duruyor. Önce böylebir ailede baba göze çarpar. Baba, bir zamanlar çocukmufl, onun her türlü gerek-sinimini karfl›layan bir dad›s› ile bir kedisi varm›fl. Büyüyüp evlilik yafl›na gelinceonu evlendirmifller. Evlenince dad›s› gitmifl, yerine bac› gelmifl. Beyinin gerekli ge-reksiz ne kadar gereksinimi varsa, efli onu karfl›lamadan rahat etmezmifl. Baban›nçocuklu¤unda besledi¤i kedisi, evlendikten sonra gitmifl, onun yerine bir iki çocukgelmifl. fiimdi ise e¤itim ad› alt›nda bütün düflündüklerini çocuklar›n›n fikir ve vic-dan›na yerlefltirmeye çal›fl›rm›fl. Evin han›m›n› ise çocuklu¤unda vasisi giydirirmifl,


Nam›k Kemal, bir toplumdabireylerin derecelerine göre,yönetici ve memur olarakbulunmas›n›n haklar›nkorunmas› için oldu¤unubelirtiyor. Ona göre, yöneticive memur s›n›flar› d›fl›ndakibireylerin birbirlerine vegenele karfl› sahip oldu¤uyapma gücünün maneviifadesine kamu san›s› denir.

15-16 yafllar›na geldi¤inde vasi gitmifl, yerine bir efendi gelmifl. fiimdi ise ifli gücümideleri fesada sokacak yemekleri yapmak, iki dü¤ünde bir elbise giymektir. Onagöre, nikah ve nafaka davalar› iki hanedan ömrü sürer. O¤ullar ise s›k›nt› çekmedünyas›na her türlü hayat› koruma imkân›ndan yoksun olarak gelmifllerdir. O, ba-baya masraf görme, anaya ise kâhya kad›n gözüyle bakarlar diyor. Örnek olarakverilen böyle bir ailenin haline bakanlar için büyükler hala çocuk, küçükler ise ha-la cenindir (Ülken, 1966: 140).

Nam›k Kemal’e göre Avrupa Medeniyetinden niçin ibret almal›y›z?

O, “Medeniyet” isimli yaz›s›nda, eski filozoflara dayanarak medeniyetin, insa-n›n toplum halinde yaflamas› anlam›nda al›nd›¤›nda, insandaki terakki yetene¤inintoplum halinde ortaya ç›kmas›ndan dolay›, insan hayat› için do¤al bir fley oldu¤u-nu söyler. Siyaset bilimi ise, medeniyetin, rahatl›kta olgunluk oldu¤unu kabuleder. Rahatl›k çeflitli anlamlar› ça¤r›flt›rd›¤›nda, rahatl›kta olgunluk anlam›nda me-deniyet, gerekli midir, de¤il midir? Fakir bir sofrada karn›n› doyurmaya al›flm›fl ka-naatkar bir kimsenin duydu¤u rahatl›k, yald›zl› karyolada yatan bir adam›n raha-t›ndan az m›d›r? Medeniyetin sa¤lad›¤› zenginlik, manevi doyumu artt›r›p ömrüuzat›r m›? Medeniyetin getirdi¤i sa¤lam binalar hastal›¤› durdurur mu? Medeniyettelgraf› icat etmifl, fakat yak›n›ndaki komflular›n›n durumundan haberdar olmayançaresize göre Amerika’daki olaylar› ö¤renmenin ne anlam› var? Ona göre, bu çeflitdüflünceler do¤a ve istidattan tam bir gaflet eseridir. Dünyaya geldi¤inde imkânbak›m›ndan bütün hayvanlardan eksik olan insan, sonradan medeniyet sayesindegelifltirdi¤i imkânlarla onlar›n üstüne ç›k›yor. ‹nsan›n ortaya koydu¤u geliflmelermedeniyet sayesinde oldu¤undan, medeniyet asla ihmal edilemez. Her fleyden ön-ce insan›n en önemli hakk›, hürriyetle yaflamakt›r. Hürriyet ise medeniyetle koru-nur. Medeni toplumlarda görülen baz› ahlaks›zl›klar›n nedeni, medeniyetin yanl›fluygulanmas›d›r. Çünkü rahatl›kta olgunluk tarifinde, ahlaks›zl›klar›n men edilmesivard›r. E¤er bir memlekette içki nefsi öldürecek derecede yayg›nlaflm›flsa, dalka-vukluk incelikten, yalanc›l›k iflgüzarl›ktan say›lmaktaysa, o ülkede rahatl›k da isteristemez bozulmufl olur (Ülken, 1966: 141-142).

O, Hürriyet gazetesinde ç›kan yaz›lar›nda meflveret yöntemi hakk›ndaki fikirle-rini verir. Bu yaz›lar›nda o, fiuray-› Devlet (Dan›fltay), fiuray-› Ümmet (Kanun Ku-rucu Meclis), Senato konular›n› ele al›p ifllemektedir. Ayr›ca mektuplar›na yap›lanitirazlara da cevaplar vermektedir.

Nam›k Kemal, “‹bret” isimli yaz›s›nda, Frans›zlar›n doksan y›l önce insan hak-lar›n› dünyaya yaymaya bafllad›klar›n›, bilimsel teorilerin uygulama alan›na girme-sinden itibaren buhar gücünü ve elektri¤i keflfettiklerini, denizde ve karada mesa-feleri k›saltt›klar›n›, hava gaz› ile geceyi gündüze katt›klar›n›, t›bb›n ak›l durduru-cu geliflmeler kaydetti¤ini, hukukun kamu san›s›n›n himayesine girdi¤ini, bilgi ta-savvur s›n›rlar›n›n sonuna ulaflt›¤›n›, iktisat biliminin iflleri böldü¤ünü, bir çocu¤unbile art›k eski iflçilerden fazla ürün verdi¤ini, sanat›n insan gücünün üstüne ç›kmaksevdas›na tutuldu¤unu, ticaretin flafl›lacak bir itibar kazand›¤›n›, bin flirketten zen-gin kimseler, bir devletten güçlü flirketler do¤du¤unu belirtiyor. E¤er sözü edilenbu geliflmeleri gerçeklefltirenlerin dirilmeleri mümkün olsayd›, belki de onlar›n hiçbiri mutlulu¤u için kendilerini feda ettikleri dünyan›n bu dünya oldu¤una inan-mazlard›. Ona göre, medeni geliflmelere ibretle bakmamak, geliflmelerden haber-siz olmakt›r. E¤er fabrika yoksa sanat›n, flirket kurulamam›flsa ticaretin ilerlemesimümkün de¤ildir. Bir ‹slâm Bankas› yoksa, zenginlik yok demektir. Ona göre, biz


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Dünyaya geldi¤inde imkânbak›m›ndan bütünhayvanlardan eksik olaninsan, sonradan medeniyetsayesinde gelifltirdi¤iimkânlarla onlar›n üstüneç›k›yor. ‹nsan›n ortayakoydu¤u geliflmelermedeniyet sayesindeoldu¤undan, medeniyet aslaihmal edilemez. Her fleydenönce insan›n en önemlihakk›, hürriyetle yaflamakt›r.Hürriyet ise medeniyetlekorunur.

hâlâ dedelerimizin miraslar›yla yaflam›m›z› sürdürüyoruz. O, baz›lar›n›n bizde pa-ra olmad›¤›ndan istedi¤imizi yapamay›fl›m›z› mazeret olarak gösterdiklerini ancakfabrika ve flirketler olmadan paran›n olmayaca¤›n› söylüyor. Bu durumda, serveti-miz olmad›¤›ndan bilgiden, flirketten, sanattan; bilgimiz, flirketimiz, sanat›m›z ol-mad›¤›ndan servetten yoksun mu kalal›m? Do¤ada her sebep bir baflkas›n›n sonu-cu, her sonuç da bir baflkas›n›n sebebidir. Burada sebepler ve sonuçlar aras›nda ilkolan çok kolay keflfedilebilir. Ona göre, bu hareket noktas› belirince sebepler zin-ciri iflleme¤e bafllar. O, bizim toplum olarak her iste¤imizin gerçekleflmesini öncehükümetten, sonra e¤er geçekleflmezse Allah’tan bekledi¤imizi belirtir. Oysa hü-kümet, halk›n ne babas›, ne hocas›, ne vasisidir. E¤er hükümet, bireylerin bilgisi-ne, mülkün mamurlu¤una, insanl›¤›n olgunlaflmas›na, medeniyetin ilerlemesinehizmet ederse, hem kendinin, hem halk›n›n, hem bütün dünyan›n yarar›na yard›metmifl olur. Hükümet as›l görevi olan adaletin uygulanmas›yla u¤rafl›rsa, ondanbundan fazlas›n› istemeye hakk›m›z yoktur. Bu dünyan›n düzeltilmesi ve halk›ne¤itimi Allah’›n ifli de¤ildir. Allah, sadece do¤a düzenini yaratm›fl, bu düzendenders ç›karmas›n› ise insanlara b›rakm›flt›r. Do¤al kaynaklar›m›z› ortaya ç›karmak is-tersek, medeniyet bak›m›ndan ilerlemifl milletlerden ibret almam›z yeterli olacakt›r(Ülken, 1966: 150-151).



Bat› ile iliflkiler ve yenilik hareketlerini aç›kla-

yabilmek.

Türklerin Bat›l› ülkelerle iliflkileri Haçl› Seferle-

riyle birlikte bafllam›fl, ancak 18. asra kadar do-

¤urucu anlamda herhangi bir geliflme kaydedil-

memifltir. Bu asra gelindi¤inde hemen hemen

her alanda geri kalm›fl bir Osmanl› imparatorlu-

¤u bulunmaktayd›. Baz› devlet adamlar› taraf›n-

dan bilim, felsefe, sanat, teknoloji ve ekonomik

alandaki geri kalm›fll›k tespit edildi¤inden, aske-

rî, e¤itim ve idari yönden yenilik yap›lmas› kara-

r›na var›lm›flt›r. Afla¤› yukar› 400 y›la yak›n bir

süre sonra ülkeye matbaa getirilmifltir. Bunu ta-

kiben ilk olarak askerî alandaki yenilik hareket-

lerine, ard›ndan da bilim, idari ve e¤itim alanla-

r›ndaki yenilik hareketlerine bafllanm›flt›r.

19. As›rda Türk düflüncesini özetleyebilmek.

Düflünsel alanda yöntem ve ortaya konuluflu iti-

bar›yla yarat›c› düflünceler gelifltiren düflün adam-

lar›m›z olmam›flt›r. En az›ndan Türk-‹slam felse-

fesi alan›nda oluflmufl olan felsefe gelene¤i de-

vam ettirilmifl olsayd› böyle bir durumla karfl›la-

fl›lmam›fl olabilirdi. Bunun neticesi olarak yeni fi-

kir ve görüfller gelifltiren de¤il en az›ndan eksik-

li¤i hissedilen felsefe alan›n›n doldurulmas› için

Bat› kaynakl› olan felsefe anlay›fllar›n›n temsil

edilmesi yoluna gidilmifltir. Ancak bütün bunlara

ra¤men 19. As›r Türk düflüncesi için yeni say›la-

bilecek önemli fikirleri ülkemizde dile getiren

düflün adamlar›m›z olmufltur.

Türk düflüncesinde rasyonalizmin yans›malar›-

n› de¤erlendirebilmek.

‹brahim fiinasi, fliirlerinde ve di¤er yaz›lar›nda,

rasyonalist anlay›fl›n etkisi alt›nda kalarak evre-

nin sanatkarane bir flekilde Tanr› taraf›ndan ya-

rat›ld›¤›n›, do¤ru bilgiye ak›l yürütme yoluyla

ulafl›ld›¤›n›, iyi, do¤ru, güzel ve adil eylemlerin

akl›n rehberli¤iyle tespit edildi¤ini ileri sürmek-

tedir. Onun yeni medeniyetin temelini, ak›l ve

adaletin oluflturdu¤u fleklindeki ifadeleri de ras-

yonalist anlay›fl›n uzant›lar›d›r. Ayn› flekilde bu

dönemde Türk düflüncesinde Hoca Tahsin Efen-

di de, bilgi anlay›fl›nda deneysel bilgiyi esas al-

mas›na ra¤men, bu bilgilerin oluflturulmas›nda,

genellefltirilmesinde ve bütünü kavramada akl›n

duyulara üstünlü¤ünü kabul etmesiyle rasyona-

list anlay›fl›n uzant›lar›n› temsil eden düflünürle-

rimizden birisi olmufltur.

Türk düflüncesinde pozitivizmin yans›malar›n›

aç›klayabilmek.

19. as›rda Türkiye’de pozitivizmin temsilcisi Be-

flir Fuad olmufltur. Çünkü o, incelenmesi gere-

ken bir olay›, deney ve gözlem yöntemine ba¤l›

kalarak, incelenen olay›n içinde kalarak, o ola-

y›n olmas›na neden olan sebepleri tespit etmek

gerekti¤ini söylemektedir. Ona göre, deneyde

keyfilik / subjektiflik ve hayalilik yoktur. Bu ne-

denle deneyle elde edilen bilgiler, do¤ru bilgiler-

dir ve bilimseldirler. Beflir Fuad’da, genel anlam-

da Auguste Comte’un pozitivist düflüncesinin

uzant›s›n› bulmak mümkündür.

Türk düflüncesinde materyalizmin yank›lar›n›

özetleyebilmek.

Bu as›rda Türk düflüncesinde materyalist anlay›-

fl›n sistemli ve bilinçli bir flekilde savunuldu¤unu

söylemek zordur. Ancak fikir k›r›nt›lar› fleklinde

de olsa, baz› düflünürlerimizde materyalist anla-

y›fllara rastlanabilir. Çevremizdeki eflyay› incele-

di¤imizde iki fley dikkatimizi çeker ki, bunlar

madde ve kuvvettir diyen Beflir Fuad ile, 1872 y›-

l›nda “Dîvardan Bir Sada” ile “Veladet” bafll›kl›

yaz›lar›nda Ahmet Mithat Efendi materyalist içe-

rikli k›r›nt›lar halinde fikirler ileri sürmüfllerdir.

Bu nedenle her iki düflünür Türk düflüncesinde

materyalizmin temsil edilmesine zemin haz›rla-

m›fllard›r. Materyalizmin Türk düflüncesindeki

as›l uzant›lar› ikinci Meflrutiyet (1908) sonras›nda

Baha Tevfik ve arkadafllar›nda görülebilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


Dengeci ve meflrutiyetçi düflünürleri de¤erlendi-

rebilmek.

Ahmet Cevdet, gelenekçi, yenilikçi, geçmiflle za-man› aras›nda eklektik bir yol izleyen düflünür-dür. Yazm›fl oldu¤u kanun kitab› Mecelle’de, Ha-nefî f›kh›n› esas alarak Bat›’daki hukuksal yasa-larla dengeci bir yol izlemifltir. Mecelle, 1926 me-deni kanununun kabulüne kadar geçerlili¤inisürdürmüfltür.Ali Suavi, hem ‹slami hem yenilikçi yönü olanbir düflünürdür. Bu nedenle kendisi için “Sar›kl›Devrimci” denilmifltir. Yukar›da belirtilen birçokfikri, Cumhuriyet Türkiye’sinin temelini olufltur-mufltur. Kanunun kayna¤›n› Allah’ta görür. Mut-lak yetkinin sadece Allah’a ait oldu¤u düflünce-sindedir. Ço¤ulun iradesini temsil eden idare ola-rak Cumhuriyet’i görür. Her insan›n do¤al hakk›olarak can, mal ve ›rz güvenli¤ini savunmas› dö-nemi için oldukça önemlidir. Meclislerin kurul-mas›n› ve birbirlerini kontrol etmesini imameteayk›r› bulmaz.Nam›k Kemal, insan›n en temel hakk› olarak, ya-flama hürriyetini esas al›r. Allah d›fl›nda insan›nyaflama hürriyetine engel olabilecek bir güç yok-tur. Dönemi için yeni say›labilecek, medeniyet,kamu san›s›, umumi hukuk, flûray-› devlet, yanidan›fltay; flûray-› ümmet, yani kanun kurucu mec-lis, senato gibi kavramlar› gündeme tafl›r. Ailesosyolojisini ilgilendiren bir makale yazar. Mede-niyetin Avrupa ülkelerine kazand›rd›klar›n› sözkonusu ederek, bu geliflmelerden ülke olarakders ç›karmam›z gerekti¤ini vurgular.

6NA M A Ç


1. Osmanl›lar›n ilk iliflki kurdu¤u Bat› ülkesi afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Frans›zlarb. Avusturyal›larc. Venedikliler d. Prusyal›lare. Cenevizliler

2. Matbaan›n Türkiye’ye getirilmesinde rolü bulunandevlet adam› kimdir?

a. Mehmet Sait Efendib. Evliya Çelebic. Kara Mehmet Pafla d. 28 Çelebi Mehmet Efendie. ‹brahim Pafla

3. Yeniçeri Oca¤› 1826’da hangi padiflah zaman›ndakald›r›lm›flt›r?

a. III. Mustafab. II. Mahmutc. III. Selimd. II. Abdulhamite. II. Mehmet

4. ‹brahim fiinasi’ye göre Bat› Medeniyeti esas›n› hangifikirler oluflturur?

a. Bilgisizlik-Zulümb. Kölelik-Bask›c›l›kc. Zorbal›k-Dayatmac›l›kd. Ak›l-Adalete. Oryantalizm

5. Hoca Tahsin’e göre, insan› di¤er hayvanlardan ay›-ran özellik nedir?

a. Hareket etmesib. Üremesic. Solunum yapmas›d. Anlama gücüe. Duygusal olmas›

6. Beflir Fuad’a göre, varl›klarda dikkati çeken fley nedir?a. Ruh ve bedenb. Ak›l ve duyumlarc. Madde ve kuvvetd. fiekil ve flekilsizlike. Beden ve ak›l

7. Beflir Fuad, hangi felsefi anlay›fla daha yak›nd›r?a. Rasyonalizmb. Evolüsyonizmc. Pozitivizmd. Amprizme. Postmodernizm

8. Ahmet Cevdet Pafla’n›n kanun kitab› afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Mecelleb. Tarih-i Cevdetc. K›sas-› Enbiyad. Kavaid-i Osmaniyee. ‹ntikad

9. Ali Suavi’ye göre, s›n›rs›z yetki kime aittir?a. ‹nsanab. Hükümdarac. Do¤ayad. Allah’ae. Kutsal kitaba

10. Nam›k Kemal’e göre, insan›n en do¤al hakk› nedir?a. Dayatmaya boyun e¤mekb. Emirleri yerine getirmekc. Köle olmakd. Hür yaflamake. ‹taatkâr olmak

Kendimizi S›nayal›m


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bat› ile ‹liflkiler” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yenilik Hareketleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yenilik Hareketleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹brahim fiinasi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hoca Tahsin” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Beflir Fuat” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Beflir Fuat” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ahmet Cevdet Pafla” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ali Suavi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nam›k Kemal” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Üç meclisin kurulmas›, sadrazaml›¤›n baflbakanl›¤a dö-nüfltürülmesi, e¤itim alan›nda rüfltiye okullar›n›n aç›l-mas›, k›l›k k›yafette yeniliklerin yap›larak devlet me-murlar›na flekil verilmesi, 19. Asr›n önemli yeniliklerin-den say›l›r.

S›ra Sizde 2

‹drak›n iflleri; varl›klardan dolayl› veya dolays›z ak›lüzerinde meydana gelen tasavvur, sinirlerin duyum üze-rinde meydana getirdikleri izlenim, sinirler yoluyla be-yinde meydana gelen etki ve ruhun irade denilen fiili-nin meydana gelifli ve iflleyifli olmak üzere dörde ayr›-l›r. Ak›l, duyumlarla alg›lanabilenleri al›p, d›flar›da bu-lunmad›¤› halde akla uygun olarak soyutlanabilenleriortaya koyar.

S›ra Sizde 3

Ali Suali, Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli say›labilecekfikirlere sahiptir. Çünkü laiklik ilkesi, halifeli¤in kald›-r›lmas›, Latin alfabesine geçilmesi, tekke ve zaviyelerinkald›r›lmas›, tevhid-i tedrisata geçilmesi, hutbelerin vedualar›n Türkçe okunmas› ve yap›lmas›, teokratik biryönetimden Cumhuriyete geçilmesi gibi fikirler onunsavundu¤u fikirlerdir.

S›ra Sizde 4

Nam›k Kemal, “‹bret” isimli yaz›s›nda, Frans›zlar›n dok-san y›l önce insan haklar›n› dünyaya yaymaya bafllad›k-lar›n›, bilimsel teorilerin uygulama alan›na girmesindenitibaren buhar gücünü ve elektri¤i keflfettiklerini, de-nizde ve karada mesafeleri k›saltt›klar›n›, hava gaz› ilegeceyi gündüze katt›klar›n›, t›bb›n ak›l durdurucu gelifl-meler kaydetti¤ini, hukukun kamu san›s›n›n himayesi-ne girdi¤ini, bilgi tasavvur s›n›rlar›n›n sonuna ulaflt›¤›n›,iktisat biliminin iflleri böldü¤ünü, bir çocu¤un bile art›keski iflçilerden fazla ürün verdi¤ini, sanat›n insan gücü-nün üstüne ç›kmak sevdas›na tutuldu¤unu, ticaretin fla-fl›lacak bir itibar kazand›¤›n›, bin flirketten zengin kim-seler, bir devletten güçlü flirketler do¤du¤unu belirti-yor. Bu nedenle ona göre, medenî geliflmelere ibretlebakmamak, geliflmelerden habersiz olmakt›r. ‹nsan›nortaya koydu¤u geliflmeler medeniyet sayesinde oldu-¤undan, medeniyet asla ihmal edilemez. Her fleydenönce insan›n en önemli hakk›, hürriyetle yaflamakt›r.Hürriyet ise medeniyetle korunur.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


A. Mithat. (1305a). Beflir Fuad, ‹stanbul: Tercüman-›Hakikat Matbaas›.

A. Mithat. (1288b). Dîvardan Bir Sada, Da¤arc›k,S.4,‹stanbul: Muharririn Zat›na Mahsus Mat.

A. Mithat. (1288c). Veladet, Da¤arc›k, S. 2, ‹stanbul:Muaharririn Zat›na Mahsus Mat.

A. Mithat. (1288d). ‹nsan, Da¤arc›k, S. 2, ‹stanbul:Muharririn Zat›na Mahsus Mat.

A. Mithat. (1288e). ‹nsan-Dünyada ‹nsan›n Zuhuru,Da¤arc›k, S. 4, ‹stanbul: Muharririn Zat›na MahsusMat.

Akgün, M. (2005a). Materyalizmin Türkiye’ye Girifli,Ankara: Özkan Matbaac›l›k.

Akgün, M. (1991b). Hoca Tahsin Efendi’nin ‹lim ve

Felsefe Anlay›fl›, Fen-Edebiyat Fak.,EdebiyatBilimleri Araflt›rma Dergisi, S. 19, Erzurum: Fen-Edebiyat Fak.,Ofset Tesisleri.

Akgün, M. (1993c). Materyalizmde Kimlik Problemi,Türk Yurdu, S.66, Ankara: Sistem Ofset Ltd.fiti.

Akün, Ö. F. (1998). “Hoca Tahsin”, Türkiye DiyanetVakf› ‹slâm Ansiklopedisi, c. 18, ‹stanbul: Ali R›zaBaskan Güzel Sanatlar Matbaas› A.fi.

Akyüz, K. (1970). Bat› Tesirinde Türk fiiiri Antolojisi.Ankara: Do¤ufl Matbaac›l›k ve Ltd. fiti.

Atuf, N., (1930). Türkiye Maarif Tarihi Hakk›nda Bir

Deneme. Ankara: Milliyet Matbaas›.Berkes, N. (1973). Türkiye’de Ça¤dafllaflma. Ankara:

Bilgi Bas›mevi.Beflir, F. (1302 a). Victor Hugo. ‹stanbul:Beflir, F., Mallim N. (1304b). ‹ntikad. ‹stanbul: Mahmu

Bey Matbaas›.Beflir, F. (1303c). Befler. ‹stanbul: Mihran Matbaas›.Beflir, F. (1304d). Voltaire. ‹stanbul: fiirket-i Mürettibiye

Matbaas›.Birand, K. (1955). Ayd›nlanma Devri Devlet

Felsefesinin Tanzimat’ta Tesirleri. Ankara: SonHavadis Mat.

Bolay, S. H. (1979). Türkiye’de Ruhçu ve Maddeci

Görüflün Mücadelesi. ‹stanbul: Polat Mat. Ergin, O. (1977). Türkiye Maarif Tarihi. c.1-2-5,

‹stanbul: Eser Matbaas›.Göçgün, Ö. (1987). Eski ve Yeni Harflerle Yeni Türk

Edebiyat› Metinleri. Konya: Selçuk ÜniversitesiYay›nlar›: 30, Fen-Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›: 3.

H. Tahsin. (1311a). Esas-› ‹lm-i Heyet. ‹stanbul: ‹stepanMat.

H. Tahsin. (1310b). Psikoloji Yahud ‹lm-i Ruh.‹stanbul: Artin Asaduryan fiirket-i Mürettibiye Mat.

H. Tahsin. (1310c). Tarih-i Tekvin Yahud Hilkat.‹stanbul: Artin Asaduryan fiirket-i Mürettibiye Mat.

‹nal, ‹. M. K. (1969). Son As›r Türk fiairleri. c.3,‹stanbul: M.E.B.

Kaplan, M., Enginün, ‹., Emil, B. (1974). Yeni Türk

Edebiyat› Antolojisi 1. 1839-1865, ‹stanbul:Edebiyat Fakültesi Matbaas›.

Korlaelçi, M. (2002). Pozitivizmin Türkiye’ye Girifli

ve ‹lk Etkileri. Ankara: Öncü Bas›mevi. Okay, M. O. ‹lk Türk Pozitivist ve Naturalisti Beflir

Fuad. ‹stanbul: Dergah Yay›nlar›.Runes, D. D. The Dictionary of Philosophy. New

York: Philosophical Library.fi. Sami. (1308a). “Tahsin”, Kamusü’l Alâm. c.3,

‹stanbul: Mihran Mat.fi. Sami. (1298b). Hoca Tahsin. Hafta, c.1,S.6, ‹stanbul:

Mihran Mat.Uzunçarfl›l›, ‹. H. (1978). Osmanl› Tarihi. c.IV, 1.

Bölüm, Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas›mevi.Ülken, H. Z. (1966). Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce

Tarihi. ‹stanbul: Ahmet Sait Mat.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Osmanl› Devletinin son dönemindeki yenileflme ad›mlar›n› s›ralayabilecek, Meflrutiyet dönemi düflünce ortam›n› özetleyebilecek, Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k, Türkçülük fikir ak›mlar›n› tan›mlayabilecek, Üç fikir ak›m› aras›ndaki farklar› s›ralayabilecek, Modernleflme ve Bat›l›laflma ak›mlar›n›n etkisini aç›klayabilecek, Meflrutiyet dönemi fikir ak›mlar›n›n bugüne etkisini de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Yenileflme hareketleri• Meflrutiyet • Bat›l›c›l›k-Garpç›l›k

• Osmanl›c›l›k• ‹slamc›l›k • Türkçülük-Turanc›l›k

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN


• MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ DÜfiÜNCEAKIMLARI

• F‹K‹R AKIMLARI VE SOSYOLOJ‹N‹NGEL‹fiMES‹

MeflrutiyetDönemi DüflünceAk›mlar›


MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ DÜfiÜNCE AKIMLARIToplumlar tarihi süreç içerisinde yaflad›klar› tecrübelerle de¤iflirler. Bu de¤iflmebazen do¤al seyrinde, bazen köklü dönüflümler fleklinde olur. Türkiye Cumhuri-yeti’ne giden süreç de köklü dönüflümler sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Türkiye, Os-manl› Devleti’nin devam› olarak do¤mufltur. Bu dönemdeki toplum yap›s› ve buyap›daki de¤iflmeler bugünkü toplum yap›m›z› belirlemifltir. Bunun için toplumhayat›m›z› do¤ru anlayabilmek için bir bütün olarak de¤erlendirmek gerekir.

Osmanl› Devleti çok önemli baflar›lar kazanm›fl bir Türk devletidir. Yaflad›¤›ça¤larda dünyan›n önde gelen güçleri aras›ndad›r. Dünya tarihindeki birçokolay›n taraf› durumundad›r. Dünyada meydana gelen her geliflme bu bak›mdanOsmanl›y› do¤rudan etkilemifltir. Özellikle Balkanlarda güçlenen Osmanl›, Av-rupa devletleriyle sürekli mücadele içindedir. Fakat 18. yüzy›ldan sonra bu mü-cadelede flartlar Osmanl›n›n aleyhine dönmeye bafllam›flt›r. ‹flte bu dönemdeOsmanl› kendini yenileme ve ayakta kalma mücadelesine giriflmifltir. Yenileflmead›na at›lan önemli ad›mlar vard›r. Bunlar aras›nda en önemlileri Tanzimat veMeflrutiyet olarak say›labilir. Her iki köklü de¤iflim Osmanl› ayd›nlar› aras›ndadüflünce üretimini ve fikir tart›flmalar›n› art›rm›flt›r. Bunun için yak›n tarihimiz-de düflünce hareketleri dendi¤i zaman bu dönem özel bir önem tafl›r. Bu bö-lümde özellikle tart›flmalar›n birer fikir ak›m› haline geldi¤i ‹kinci Meflrutiyet dö-nemi ifllenecektir.

‹kinci Meflrutiyet dönemi fikir ak›mlar› Osmanl›n›n da¤›lmas›n› önleme kayg›-s›ndan do¤mufltur. Osmanl› toplumunu bir arada tutan en güçlü ba¤ keflfedilmeyeve gelifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu çabalar, toplumsal hayattan elde edilen bilimselolgularla desteklenmek istenmifltir. Aralar›ndaki tart›flma bu bak›mdan son dereceönemlidir. Her fikir ak›m›n›n dayand›¤› sosyolojik zemin vard›r ama toplumu birarada tutmaya yeterli olup olmad›¤› konusu belirsizdir. Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k,Türkçülük fikir ak›mlar› hem toplumu tan›mlamaya hem de Devleti ayakta tutabil-mek için çözüm önerisi gelifltirmeye çal›flm›fllard›r. Bu çal›flmalar› yak›ndan gör-mek hem o dönemi anlamak hem de bugüne yans›malar›n› görmek bak›m›ndanson derece önemlidir.

Osmanl›da yenileflme hareketlerinin önemli ad›mlar› hakk›nda bilgi toplay›n›z.

Meflrutiyet DönemiDüflünce Ak›mlar›

‹kinci Meflrutiyet Dönemifikir ak›mlar› Osmanl›n›nda¤›lmas›n› önlemekayg›s›ndan do¤mufltur.Osmanl› toplumunu birarada tutan en güçlü ba¤keflfedilmeye vegelifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



M A K A L EM A K A L E

1

‹kinci Meflrutiyete Kadar Yenileflme Hareketleri

Osmanl› Devleti’nin son dönemindeki yenileflme ad›mlar›n› s›rala-yabilmek.

Osmanl› Devleti Bat›l› devletler karfl›s›nda ilk olarak 1699 y›l›n›n bafl›nda yap›lanKarlofça Antlaflmas› ile resmen toprak kaybetmifltir. Kaybetme duygusu yenileflmehareketlerinin temel hareket noktas› olmufltur. Bu nedenle Osmanl›, yenileflmead›na ilk ad›mlar›n› kitap bas›mc›l›¤› ve askerlik alanlar›nda atar. Matbaan›n bulun-mas› Bat› dünyas›nda büyük de¤iflmelere sebep olmufl ve bu güçlü araç Osmanl›-n›n yenileflmesi için de son derece önemli görülmüfltür. Bütün direnmelere ra¤-men matbaa Osmanl› topraklar›na getirilmifl ve yenileflmenin ilk sembollerindenbiri olmufltur. ‹lk olarak 1639 y›l›nda ‹stanbul’a getirilen matbaa bu dönemde kul-lan›lma flans› bulamam›fl ama matbaan›n 1727 y›l›nda ‹brahim Müteferrika taraf›n-dan kurulmas› ve kullan›lmaya bafllamas› önemli bir dönüm noktas› olmufltur.

Osmanl› yönetimi asl›nda duraklaman›n fark›na daha erken varm›flt›r. ‹darenin,toplumun, ekonominin durumu hakk›nda Koçi Bey taraf›ndan IV. Murat’a sunulanrisalede bunlar›n iflaretleri vard›r. Koçi Bey, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun içinde bu-lundu¤u durumu ve gelece¤i hakk›nda önemli tespitlerde bulunmufltur (Lewis,

2009, s. 33). Buna göre Osmanl›n›n bafla-r›s›n›n s›rr› olan idare sisteminde ve ordusisteminde s›k›nt›lar bafl göstermifltir. Bu-nun için tedbirler almak gerekmifltir. Bukonuda dikkate de¤er ilk giriflimi yapanIV. Murat, bozulan devlet ve ordu düze-nini sert tedbirlerle düzeltmeye çal›flt›.Fakat as›l köklü yenileflme hareketleri 19.yüzy›lda ortaya ç›km›flt›r.

Yenileflme hareketlerinin as›l amac›Osmanl› Devleti’nin Bat›l› güçler karfl›s›n-da yaflad›¤› ma¤lubiyetlerden kurtulmas›ve devletin ayakta tutulmas›d›r. Bilim veteknolojide ilerleyen Bat› dünyas› ayn› za-manda siyasi ve kültürel üstünlü¤ü de elegeçirmifltir. Osmanl› yönetimi ve ayd›nla-r› bu ilerleme karfl›s›nda çare aramaya bafl-lam›fllard›r. Bu çare giriflimlerinin en kök-lü ad›mlar› devlet kurumlar›n›n tamir vetadil edilmesi alan›nda yap›l›r. Avrupa’dagelifltirilen modern siyasi ve sosyal ku-rumlar, felsefi düflünceler, teknolojik ge-

liflmeler Türkiye’ye getirilmeye çal›fl›l›r. Bunlar aras›nda Bat› dünyas›nda geliflmelerikökten etkileyen teknolojik icatlar›n bafl›nda gelen matbaa ilk s›rada gelir. Çünkümatbaa üretilen fikir ve düflüncelerin daha genifl kitlelere yay›lmas›n› sa¤layan ve bil-ginin gücünü gösteren etkili bir araçt›r. Matbaan›n Avrupa’da skolastik düflünceylemücadelede ve modern düflüncelerin yay›lmas›nda önemli etkisi olmufltur. Osman-l›ya geç girmesi geri kalm›fll›¤›m›z noktas›nda çok tart›flmalara sebep olmufltur.

Bilginin ve düflüncenin topluma yay›lmas› matbaa ile kolaylaflmaktad›r. Özellik-le dünyadaki yeni geliflmeleri takip etmek ve anlamak için seri bask› ile çok say›da


1A M A ÇN

Resim 2.1

Kitap: Lewis, B.(2009). ModernTürkiye’nin Do¤uflu,Ankara: ArkadaflYay›nevi.

Yenileflme hareketlerinin as›lamac› Osmanl› DevletininBat›l› güçler karfl›s›ndayaflad›¤› ma¤lubiyetlerdenkurtulmas› ve devletinayakta tutulmas›d›r. Bilimve teknolojide ilerleyen Bat›dünyas› ayn› zamanda siyasive kültürel üstünlü¤ü elegeçirmifltir.

yaz›l› eser üretmek son derece önemli bir ad›md›r. Bu ad›m daha sonra Yeni Osman-l›lar›n ve Meflrutiyet dönemi ayd›nlar›n›n tart›flma zeminini oluflturacakt›r. Bu dö-nemde çok say›da yay›nlanan dergi ve gazete matbaan›n kullan›lmas›na ba¤l›d›r. ‹b-rahim Müteferrika Türk dilinde matbaan›n kurucusu olarak ve ilk Türkçe kitap bas-t›ran kifli olarak sembolleflmifltir. Osmanl› döneminde yenileflme hareketleri içindehem bas›mc›l›k hem de yenilikçi düflünceleri bak›m›ndan öne ç›kan isimlerden biri-si olmufltur (Berkes, 2010: 55). ‹lk etapta dini kitaplar›n bas›m›na izin verilmemifl, da-ha çok kültürel nitelikli (tarih, co¤rafya, dil, askerlik gibi) eserler bas›lm›flt›r.

Osmanl›n›n yenileflme ad›mlar›ndan birisi de askerlik alan›nda olmufltur. Düfl-man karfl›s›nda askerî yenilgiler ister istemez dikkatleri buraya çekmifltir. ÇünküOsmanl› asker sistemi bozulmufl ve devletin iç problemi haline dönüflmüfltür. S›ks›k meydana gelen ayaklanmalar, Osmanl› yönetim sistemini de do¤rudan etkile-meye bafllam›flt›r. Buna d›fl koflullar› da ekledi¤imiz zaman askerî alanda yenilefl-me ihtiyac› elzem olmufltur. Bu amaçla 1794 y›l›nda Nizam-› Cedid ordusunun ku-rulmas› önemli bir giriflimdir. Askerî alanda at›lan ad›mlar devletin ve toplumungeleneksel yap›s›nda baz› de¤ifliklikleri de beraberinde getirecektir. Osmanl› top-lumunda de¤iflme ihtiyac› zaruret halini alm›flt›r. Art›k devletin yap›s› yeniden tan-zim edilmeye çal›fl›lacakt›r. Bu çal›flmalar›n en önemli ad›m› olarak 1839 y›l›ndailan edilecek Tanzimat Ferman› ülkenin gelece¤ini do¤rudan etkileyecektir. Ça¤-dafllaflman›n en önemli sembollerinden birisi de Tanzimat olmufltur.

Osmanl› tarihinde Tanzimat Ferman›, Bat› dünyas› karfl›s›nda devletin boyune¤mek zorunda kald›¤› ve Türk egemenli¤inin zay›flamas›na yol açan bir dönümnoktas›d›r. Ülken’e göre Mustafa Reflit Pafla taraf›ndan Sultan Abdülmecid’in ona-y› ile ilan edilen Gülhane Hatt› Hümayunu toplumun tabii geliflmesinden do¤muflbir sosyal olay de¤ildir (Ülken, 1937: 757). Tanzimat, d›fl bask›yla at›lm›fl bir ad›molsa da iç yans›malar› bak›m›ndan önemli etkileri olmufltur. Bu anlamda Türki-ye’de düflünce ak›mlar›n›n geliflmesi için de bir zemin oluflturmufltur. Tanzimat›ndevam› mahiyetinde Hatt› Hümayun’un okunmas› ile ilan edilen Islahat Ferman›sonras› (1856) karfl›lafl›lan fiili problemler, Osmanl› münevverleri taraf›ndan do¤-rudan ele al›nmaya bafllanm›flt›r. Yaflanan sosyal problemlerin çözümü konusundabir tak›m fikirlerin ileri sürülmesine yol açm›flt›r. Garpç›l›k, Osmanl›c›l›k, ‹slamc›-l›k ve Türkçülük bu fikir ak›mlar›ndan belli bafll›lar›d›r. Ço¤u zaman bu fikir ak›m-lar›n›n içice ele al›nd›¤› gözlenir.

Tanzimat Ferman›, Osmanl› devlet ve toplumsal hayat›nda büyük bir dönümnoktas› olarak kabul edilir. Bu ferman ile padiflah, yönetimde kendi iradesinin s›-n›rlanmas›n› kabul etmektedir. Tebas›n›n can, mal, namus korunurlu¤unu iradesi-nin d›fl›nda kanunlar›n yarg›lar›na b›rakmaktad›r. Hükümet yönetiminin, kendi ira-desine göre de¤il, temel ilkeler olarak nitelendirilen ölçülerle yap›lacak kanunlaragöre olmas›n› kabul etmektedir (Berkes, 2010: 214). Bu belge Osmanl› Devletindeyenilik hareketlerinin yasal zemini bak›m›ndan önemli bir noktay› gösterir. Bat›dünyas›nda flekillenen ça¤dafl devlet ve toplum düzenlerine uyum sa¤layabilecekyeni düzenlemelerin zeminini oluflturur. Meflrutiyete, hatta Cumhuriyete giden yolburadan geçer. Osmanl› topraklar›nda özgürlük ortam› do¤ar. Bu durum ayn› za-manda ça¤dafl Türk düflüncesinin flekillenmesini sa¤layan ortam› yaratm›flt›r.

Devletin yeniden tanzim edilmesi anlam›nda Tanzimat Ferman›n›n yay›nlanma-s›, Osmanl› Devleti’nde yenileflmenin Bat›l›laflma biçiminde yürütülmesinin göster-gesidir. Sadece askerî, teknik alanda yenileflme çabalar›n›n yeterli olmad›¤›n› gö-ren yöneticiler, Bat›n›n da bask›s›yla siyasi ve hukuki alanda baz› temel de¤ifliklik-ler yapmak zorunda kalm›fllard›r. Bu de¤ifliklikler Osmanl› Devlet yap›s›n›n Avru-

312. Ünite - Meflrut iyet Dönemi Düflünce Ak›mlar ›

Devletin yeniden tanzimedilmesi anlam›ndaTanzimat Ferman›n›nyay›nlanmas›, Osmanl›Devletinde yenileflmeninBat›l›laflma biçimindeyürütülmesiningöstergesidir.

pa’da geliflen modern yap›lara göre flekillendirilmesi için giriflimde bulunmay› sa¤-lam›fllard›r. Devlet bir taraftan yeniden flekillendirilmeye çal›fl›l›rken, bir taraftan daAvrupa’da geliflen hürriyet, eflitlik, demokrasi gibi anlay›fllar yay›lmaya bafllam›flt›r.Bu anlay›fllar›n en büyük etkisi Osmanl› egemenli¤indeki farkl› milletler ve az›n-l›klar üzerinde olmufltur. Osmanl› yönetimi devleti güçlendirmek ve geri kalm›fll›-¤›n önüne geçmek isterken ayr›l›kç›l›k hareketlerinin f›rsat bulmas›na sebep ol-mufltur. Bunun için ‹kinci Meflrutiyet ayd›nlar›n›n en büyük kayg›s› devletin bütün-lü¤ünü korumak olarak karfl›m›za ç›kar. Bu dönemin ayd›nlar›, toplumun Bat›’da-ki gibi yeni uygarl›k flartlar›na uyum sa¤lamas›n›n önemini kabul ederken devletinparçalanmadan hayat›n› sürdürülebilmesinin yolunu aram›fllard›r.

‹kinci Meflrutiyet Dönemi Düflünce Ortam›

Meflrutiyet dönemi düflünce ortam›n› özetleyebilmek.

Osmanl› Devleti’nde çöküflten kurtulma çabalar›ndan birisi de Meflrutiyetin ilan›d›r.1876 y›l›nda Kanun-› Esasi’nin kabul edilmesiyle bafllayan I. Meflrutiyet, ülkede hakve hürriyetler konusunda önemli bir geliflme sa¤lam›flt›r. Bu özgürlük imkân› k›sa sür-se de ülkenin gelece¤i ile ilgili fikirlerin geliflmesine zemin haz›rlam›flt›r. Jön Türkle-rin (Yeni Osmanl›lar›n) öncülü¤ünde yeniden hürriyet ortam›na kavuflmak için mü-cadeleler verilmifl ve 2. defa Meflrutiyet kabul edilmifltir. ‹kinci Meflrutiyet’in ilan› Os-manl› toplumunda önemli geliflmelerin habercisi ve tetikleyicisi olmufltur. Özellikleözgür düflünce ortam› ülkede fikir ak›mlar›n›n beslenmesini sa¤lam›flt›r. Türkiye bel-ki de tarih boyunca en yo¤un fikir tart›flmalar›n› bu dönemde yaflam›flt›r.

Bu dönemde aktif rol oynayan, özellikle Avrupa’dan etkilenerek yenilik hareket-lerine destek veren ve öncülük yapan ayd›nlara Jön Türkler veya Yeni Osmanl›lar ta-biri kullan›lm›flt›r. Kanuni Esasi’yi yeniden yürürlü¤e koymak için büyük mücadeleveren Jön Türkler, meclisin aç›lmas›yla problemlerin çözülece¤ine inanm›fllard›r. Os-manl› tarihi aç›s›ndan Bat›l› anlamda ilk anayasa olan Kanun-i Esasi ve parlementersistem olan Meflrutiyet, büyük bir ümit kayna¤› olmufltur. Jön Türklere göre Meflruti-yet hem Müslümanl›¤a, hem de akla uygundur. Ancak bu yolla devlet bir hükümda-r›n çiftli¤i olmaktan kurtulur. Ça¤dafl devletler ileriliklerini parlamentolar›na borçlu-dur. ‹slam›n meflveret ilkesi bu yöntemle gerçekleflebilir (Tunaya, 2009: 17).

Osmanl› ayd›nlar› Meflrutiyet ilan edildikten sonra fikirlerini çeflitli gazete vedergilerde daha serbest bir flekilde yay›mlam›fllard›r. Bu yay›nlar›n bir k›sm› Avru-pa devletlerinde, bir k›sm› ancak Osmanl› s›n›rlar›nda yap›labilmifltir. ‹stanbul’da1909 y›l› 31 Mart vakas›na kadar 313 gazete ve derginin yay›mland›¤› tespit edil-mektedir (Kolo¤lu, 1986: 89). Zaman›n modern medya araçlar› olarak öne ç›kanbu yay›nlardan baz›lar› flunlard›r: Meflveret, Mizan, Osmanl› Gazetesi, fiuray› Üm-met gibi gazeteler ve fiikaya, fiark ve Garb, Musavve, Mecmua-i Kemal, ‹çtihat gi-bi dergiler. Bu dergi ve gazeteler Meflrutiyet döneminde, bilgi ak›fl›n›n, fikir tart›fl-malar›n›n ve üretiminin ne kadar yo¤unlaflt›¤›n› gösterir. Osmanl›, içinde bulundu-¤u buhranl› dönemden ç›kmak için adeta seferber olmufl durumdad›r. Bu seferber-likte üretilen düflüncelerin her biri Türk düflünce tarihinde iz b›rakm›flt›r.

‹kinci Meflrutiyet, ayd›nlar aras›nda büyük bir heyecan yaratm›flt›r. Abdulhamid’inistibdat rejiminden kurtulman›n verdi¤i rahatl›k içinde özgürlük nutuklar› sokaklarayay›lm›flt›r. Paris’ten Selanik’e ve oradan ‹stanbul’a uzanan bir hatta Jön Türkler za-fer edas›yla kutlamalara öncülük etmektedirler. Art›k toplumun geri kalm›fll›¤›na se-


2A M A ÇN

‹kinci Meflrutiyet’in ilan›Osmanl› toplumunda önemligeliflmelerin habercisi vetetikleyicisi olmufltur.Özellikle özgür düflünceortam› ülkede fikirak›mlar›n›n beslenmesinisa¤lam›flt›r. Türkiye belki detarih boyunca en yo¤un fikirtart›flmalar›n› bu dönemdeyaflam›flt›r.

Osmanl› ayd›nlar› Meflrutiyetilan edildikten sonrafikirlerini çeflitli gazete vedergilerde daha serbest birflekilde yay›nlam›fllard›r. Buyay›nlar›n bir k›sm› Avrupadevletlerinde, bir k›sm›ancak Osmanl› s›n›rlar›ndayap›labilmifltir.

bep olan sadece padiflah iradesine ba¤l› bask›c› rejim de¤iflecek, yerine herkesinhaklar›n› teminat alt›na alacak bir anayasa ve halk›n temsilcilerinden oluflan bir mec-lis kurulacakt›r. Halk yönetime temsilcileri vas›tas›yla kat›lacakt›r. Bunun vermifl ol-du¤u heyecan Osmanl› topraklar›nda büyük bir siyasallaflma ve hareketlenme mey-dana getirmifltir. Bu hareketin devlet yönetimine yans›mas› ise ‹ttihat ve Terakki Par-tisi’yle gerçekleflmifltir. ‹ttihat ve Terakki Partisi bir kurtar›c› gibi alg›lanarak adetakutsallaflt›r›lm›fl ve toplumun problemlerini hemen çözece¤i varsay›lm›flt›r (Tunaya,2009: 123). Zaman gösterecektir ki problemler hemen çözülebilecek nitelikte de¤il-dir ve gittikçe çetrefilleflmektedir. Osmanl›n›n y›k›l›fl›na ve Cumhuriyetin kuruluflunagiden yolda Meflrutiyet ve ‹ttihat Terakki dönemi son derece önemli labaratuvaroluflturur. Düflünce ak›mlar›n› da bu çerçevede de¤erlendirmek gerekir.

‹kinci Meflrutiyet dönemi fikir ak›mlar›n›n ortak kayg›s› nedir? Araflt›r›n›z.

‹kinci Meflrutiyet döneminde Osmanl› ülkesi 3.272.000 kilometrekare yüzölçü-me sahiptir. 30 milyon insan yaflamaktad›r. Halk›n yüzde sekseni köylerde tar›m vehayvanc›l›k ile geçimini sa¤lamaktad›r (Tunaya, 2009, s. 128). Ekonomi kötü du-rumdad›r. Sanayileflme ve ticaret en zay›f noktadad›r. Devlet d›fl borçla yürütül-mektedir. Kalk›nma hamlesi yapacak güç yoktur. Toplum geri kalm›fl ve sefaletiçinde görünmektedir. Bunun yan› s›ra Osmanl› Devletine karfl› iç ayaklanmalarbafllam›flt›r. Meflrutiyet bunlara çözüm ümidiyle getirilmifl olmas›na ra¤men güngeçtikçe büyük çalkant›lara ve tart›flmalara sebep olacakt›r. Bu durum düflünce ha-reketlerini de do¤rudan etkileyecektir.

Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k, Milliyetçilik ak›mlar› Osmanl› Devleti’nin Avrupa teh-didi karfl›s›nda yeni siyasi-sosyal birlik (ittihad) aray›fllar›n›n giderek çerçevesi da-ralan yöneliflleri olarak de¤erlendirilebilir. Buna yeni bir vatandafl tan›m› aray›fl› dadenebilir. ‹lk yap›lmak istenen fley Müslim-Gayr›müslim Osmanl› tebaas› bütün va-tandafllar› kuflatan bir siyasi birlik tecrübesidir ki buna ‹ttihad-› Osmanî/‹ttihad-›Anâs›r veya Osmanl›c›l›k diyoruz. Balkanlar’daki gayr›müslimlerin giderek güçle-nen milliyetçilik ve ba¤›ms›zl›k talepleri ve faaliyetleri bu siyaseti imkâns›z ve ge-çersiz k›l›nca bir ad›m geri at›lm›fl ve Osmanl› tebaas› Türk ve Gayr›türk Müslümanunsurlardan destek alan bir siyasi birlik peflinde koflulmufltur ki buna da ‹ttihad-›‹slam veya ‹slamc›l›k denmifltir. H›ristiyan Araplar›n bafl› çekti¤i Arap milliyetçilikhareketinin giderek kuvvet kazanmas› neticesinde bir ad›m daha geriye at›larak,Müslüman Türk unsuruna dayal› bir siyasi birlik aray›fl›na giriflilmifltir ki buna da‹ttihad-› Etrâk, Milliyetçilik ve Türkçülük diyoruz (Kara, 2003: 20).

‹kinci Meflrutiyet Osmanl› ayd›nlar› için neler getirmifltir?

Osmanl›c›l›k

Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k, Türkçülük fikir ak›mlar›n› tan›mlayabilmek.

Meflrutiyetin dayand›¤› en güçlü düflünce ‹ttihad-› Osmanî ad› verilen Osmanl›halklar› aras›nda birlik oluflturmakt›r. Bu düflünce Tanzimat döneminde geliflen veJön Türkler taraf›ndan savunulan Osmanl›c›l›k fikir ak›m›d›r. Birinci Meflrutiyet’inilan›nda kabul edilen Kanun-i Esasi ile yeniden Osmanl› tebas›na yasal haklar ve-rilerek yönetimde söz sahibi olmalar› yolu aç›lm›flt›r. Özellikle Müslüman olmayan


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

‹kinci Meflrutiyet dönemindeOsmanl› ülkesi 3.272.000kilometrekare yüzölçümesahiptir. 30 milyon insanyaflamaktad›r. Halk›n yüzdesekseni köylerde tar›m vehayvanc›l›k ile geçiminisa¤lamaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

3A M A ÇN

Meflrutiyetin dayand›¤› engüçlü düflünce ‹ttihad-›Osmanî ad› verilen Osmanl›halklar› aras›nda birlikoluflturmakt›r. Bu düflünceTanzimat döneminde geliflenve Jön Türkler taraf›ndansavunulan Osmanl›c›l›k fikirak›m›d›r.

Osmanl› tebaas›n›n Müslümanlarla eflit haklara sahip olarak yönetime kat›lmas›önemli bir geliflmedir. Bu durum geleneksel Osmanl› Devlet yap›s›nda bir devrim-dir. Osmanl› yönetiminin bunu kabul etmesinin iki temel gerekçesi vard›r. Birinci-si Bat›l› devletlerin bask›s›; ikincisi Osmanl› tebaas›n› bir arada tutma iste¤idir.Meflrutiyet bir anlamda Osmanl›c›l›¤›n pratik uygulamalar›ndan birisidir.

Osmanl›c›l›k düflüncesi, yüzy›llard›r birlikte yaflamakta oldu¤umuz Osmanl›topraklar›n›n hepimiz için kutsal bir vatan oldu¤u, bu kutsal vatanda yaflayan bü-tün halklar›n bir Osmanl› Milleti oluflturdu¤u varsay›m›na dayanmaktad›r. Bu va-tanda farkl› milletlerden ve dinlerden insanlar, Osmanl› Devlet sistemi içinde uzunbir zaman diliminde bar›fl, huzur ve refah ortam›nda yaflam›fllard›r. Son as›rlardaise Bat›l› devletlerin büyük baflar›lar› ve ilerlemeleri karfl›s›nda s›k›nt›ya girilmifltir.Osmanl› ayd›nlar› ve yöneticileri geri kalm›fll›ktan kurtulma ve devleti parçalanma-dan ayakta tutma kayg›s› içindedirler. Bu çaban›n somut yans›mas› Osmanl›c›l›kolmufltur. Osmanl›c›l›¤› savunan ayd›nlar büyük ço¤unlukla, ayn› zamanda ça¤daflgeliflmeleri ülkeye getirmek gerekti¤ini düflünen Bat›c›l›¤›n temsilcisidirler. Os-manl›da art›k hiç kimse eski düzenle problemlere çözüm getirilebilece¤ini düflün-memektedir. Devletin ve toplumun yenilenmesinin gere¤i herkes taraf›ndan kabulgörmüfltür. Sadece bunun nas›l yap›laca¤› konusunda tart›flma vard›r.

Osmanl›c›l›k hem siyasi partilerin hem de Meflrutiyet’in siyasal amac› ve ideoloji-si olmufltur. Osmanl›c›l›k ile devlet içindeki bütün milliyetler tatmin edilerek ba¤l›-l›klar› pekifltirilmek istenmifltir. Yeni bir millet ve vatandafll›k tan›mlamas› yap›lm›fl-t›r. Devletin yönetimini üstlenen ‹ttihat ve Terakki, Osmanl›c›l›¤› temel alarak, un-surlar birli¤ine (ittihad-› anas›r) önem vermifl, Osmanl› ülkesini bir “vatan-› umumi”(genel yurt) olarak kabul etmifltir (Tunaya, 2009: 135). Fakat özellikle Balkanlardakidevlet egemenli¤i aleyhine meydana gelen olaylar insanlar› yeni aray›fllara itmifltir.Bu anlamda ‹slamc›l›k ve Türkçülük düflüncesi devlet yönetiminde kullan›lmayabafllam›flt›r. Bu düflüncelerin her biri temsilcileriyle beraber geliflmifl, ‹kinci Meflruti-yet’in ve Türk siyasi düflünce tarihinin en önemli ak›mlar› haline gelmifllerdir.

‹kinci Meflrutiyet’in ilan›yla bafllayan ‹ttihat ve Terakki iktidar› bütün çabalar›nara¤men Osmanl›c›l›k siyasetinde baflar›l› olamam›flt›r. Osmanl›n›n son dönemindeart›k bir vatan ve bir millet duygusuyla devlete ba¤l› kalacak unsur kalmam›flt›r.Osmanl› egemenli¤indeki farkl› din ve milliyetteki unsurlar art›k ayr›lma hülyas›n›en üst düzeyde yaflamaya bafllam›fllard›r. ‹ttihat ve Terakki iktidar› Osmanl›n›n de-vam› için ne Türkler d›fl›ndaki Müslümanlar› ne de Müslüman olmayan milletleribirlik içinde tutmaya gücü yetmedi (Berkes, 2010: 403). Meydana gelen geliflmelerpartinin siyasetini de de¤ifltirmesine yol açt›lar.

Bir imparatorluk olarak Osmanl› Devleti, Bat›l› Devletler karfl›s›nda yenilgileralmaya ve toprak kaybetmeye bafllam›flt›r. Devleti tekrar eski gücüne kavuflturabil-mek için hem yöneticiler hem de ayd›nlar aras›nda yo¤un aray›fllar sürer. Bu ara-da Osmanl› üzerinde emelleri olan emperyalist Bat›l› güçler, bütün imkânlar› de-¤erlendirerek bask›lar›n› art›rmaya devam ederler. Osmanl›n›n egemen oldu¤utopraklarda ba¤›ms›zl›k hareketlerini tahrik ederler ve desteklerler. Bir taraftandünya üzerinde birçok mazlum milleti vahflice sömürmeyi sürdürürken di¤er taraf-tan Osmanl›ya karfl› milliyetçilik duygusunu kullan›rlar. Osmanl› egemenli¤indeuzun y›llard›r huzur ve bar›fl içinde yaflayan halklar›n ayaklanmas›n› ve Türkleresald›rmaya bafllamalar›n› sa¤larlar. Balkanlarda Rum, S›rp, Bulgar çetecilerinin ak›t-t›¤› Türk kan› ve Devletin toprak kayb› Osmanl› için ciddi bir tehlike oluflturur. Butehlikeye bir de devlet içinde az›nl›klar›n haklar›n› korumaya yönelik bask›lar› ek-ledi¤inizde tehlikenin boyutu daha da artacakt›r.


Osmanl›c›l›k hem siyasipartilerin hem deMeflrutiyet’in siyasal amac›ve ideolojisi olmufltur.Osmanl›c›l›k ile devletiçindeki bütün milliyetlertatmin edilerek ba¤l›l›klar›pekifltirilmek istenmifltir.Yeni bir millet vevatandafll›k tan›mlamas›yap›lm›flt›r.

1908 Devrimi, dönemin flartlar›ndan dolay› Osmanl›c›l›k siyasetiyle ‹mparator-lu¤u bütünlefltirmek ve gelifltirmek yerine, çetin bir siyasi çat›flma ve parçalanmasürecine do¤ru götürdü. ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanl›c› oldu¤u için, impa-ratorlu¤un millet parçalar›n› birlefltirme program›n› anayasal› ve siyasal partili birmeflrutiyet rejimi çerçevesinde yürütmek istedi. Fakat bu ba¤lamda ciddi bir milli-yet sorunu ile karfl› karfl›ya kald› (Berkes, 2010, s. 406). Yapay bir vatan ve millettan›mlamas›n›n sosyal gerçeklere uymad›¤› yaflanan olaylar sonucunda anlafl›ld›.Bu sebepten dolay› dönemin en önemli sorunu “millet nedir, milletlerin temel ni-teli¤i nedir” üzerinde yo¤unlaflt›. Devleti ayakta tutacak ve toplumu birlefltireceksosyolojik esaslar arand›. Ayd›nlar›n ‹slamc›l›¤a ve Türkçülü¤e do¤ru yönelmeleribüyük oranda bu sebeplerden kaynakland›.

‹kinci Meflrutiyet Dönemi Düflünce Ak›mlar›’n› http://www.inkilap.info/ikinci-mesrutiyet-donemi-dusunce-akimlari adresinden ulaflarak okuyabilirsiniz.

Bat›c›l›k/Garpç›l›k Osmanl› devletinde meydana gelen gerileme problemi ayd›nlar aras›nda ilerleme-nin yollar›n› arama çabas›n› art›rm›flt›r. Bu çabalar›n bafl›nda devlette ve toplumdaBat›’ya benzer flekilde bir yenileflme yaratma giriflimi gelir. K›saca Bat›l›laflma ha-reketi olarak adland›r›lan bu giriflim Bat›’daki modern geliflmeleri yakalama amac›-n› güden bir fikir hareketi haline gelmifltir. Bat›l›laflma hareketinde ilk göze çarpanayd›nlar aras›nda, özellikle edebiyat sahas›nda fiinasi, Ziya Pafla ve Nam›k Kemalsay›labilir. Bu ayd›nlar son derece vatansever bir Bat›c›l›k düflüncesine sahiptirler.Dünyadaki geliflmeleri yak›ndan takip ederek benzeri geliflmeleri Osmanl› ülkesin-de yaratmay› amaçlarlar.

Meflrutiyet döneminde Osmanl› Devleti’ni yaflatabilmek ve problemlerini çöze-bilmek için ileri sürülen düflünceler aras›nda üç fikir ak›m› öne ç›kmaktad›r. ‹mpa-ratorluklar›n y›k›lmaya bafllad›¤› bir ça¤da kendisini yenileyemeyen Osmanl› ‹m-paratorlu¤u’nun bütünlük içinde hayat›n› sürdürmesi oldukça zor görünmektedir.‹mparatorlu¤u oluflturan farkl› özelliklere sahip insan gruplar› aras›nda birlik olufl-


Resim 2.2

Osmanl› dönemineait bir kartpostal,1908. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




turmak en önemli problemdir. Bu problem üzerinde zihin yoran bu dönemin dü-flünürleri hareket noktalar› bak›m›ndan üç grupta toplanm›fllard›r. Bu bak›mdan‹kinci Meflrutiyet fikir ak›mlar› dendi¤i zaman Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k ve Türkçü-lük anlafl›lmaktad›r. Modernleflme hedefine yönelik olarak ortaya ç›kan e¤ilim ola-rak Bat›c›l›k bu düflünce ak›mlar›n›n hepsini etkilemektedir. Bu yüzden hem Bat›-c› hem Osmanl›c› veya ‹slamc› veya Türkçü düflünürler görmek mümkündür. Fa-kat üç fikir ak›m›na tam olarak mensup olmay›p do¤rudan Avrupac› (Bat›c› / Garp-ç›) olan kendine özgü düflünürlerden de bahsetmek mümkündür. Bu yüzden on-lar›n temsilcileri ve öne ç›kan fikirlerine de ayr›ca bakmak faydal› olacakt›r.

O dönemin yayg›n ifadesiyle Garpç›l›k (Bat›c›l›k) Avrupa’da gelifltirilen ça¤daflmedeniyete sahip olma kayg›s›n› tafl›yan düflünürlerin ortak paydas›d›r. ÖzellikleGenç Osmanl›lar ilerlemenin yönünü Bat›’da görürler. Bat› dünyas›n›n elde etti¤ibaflar›lar ve gelifltirdi¤i de¤erler ile ancak geri kalm›fll›ktan kurtulabilece¤imizeinanm›fllard›r. Tanzimat ayd›nlar› da denilen bu yenilikçi Genç Osmanl›lar bütünayd›nlar› etkilemifllerdir. Daha do¤rusu Osmanl›n›n geri kalm›fll›¤› ve Bat›’n›n iler-lemiflli¤i konusunda herkes hemfikirdir. Pratik olarak yap›lmas› gereken fley Ba-t›’n›n ilerlemesini sa¤layan siyasi, sosyal, ekonomik, teknolojik geliflmesini do¤ruanlayabilmek ve ülkemize getirebilmektir. Bu getirme ifli konusunda ise aralar›ndauçurum say›labilecek farklar ortaya ç›km›flt›r. Bu bak›mdan karfl›m›zda ortak dü-flünceleri olan bir Bat›c› grup yoktur. Birbirinden farkl› Bat›c›l›k anlay›fllar› vard›r.

Temel problem ilerleyen Bat› Uygarl›¤› karfl›s›nda geri kalm›fll›kt›r. Lale Devrin-den beri fark edilen bu geri kalm›fll›k durumunun en önemli sebebi, Bat›c›lar tara-f›ndan Avrupa uygarl›¤›ndan kopuk kalmaya ba¤lan›r. “Müslümanlar, Osmanl›larve Türkler neden geri kalm›fllard›r?” sorusu zihinleri meflgul eder. Bu soruya veri-lecek en kestirme cevap ‹slam dininin bu geri kalm›fll›¤a sebep oldu¤u iddias›d›rki aralar›ndaki en büyük tart›flman›n oda¤› olur. Bu konuda pervas›zca elefltiridebulunan afl›r› Bat›c› düflünürler, Türkiye’de materyalizmin ve pozitivizmin temsilci-si olan isimlerdir. Bunlar›n en tan›nm›fllar›ndan birisi Abdullah Cevdet’tir. AbdullahCevdet 1904 y›l›nda Cenevre’de kurmufl oldu¤u ‹çtihat isimli dergisinde “Müslü-manlar›n geri kalm›fll›k sebepleri” üzerine yaz›lar yay›nlam›flt›r. Geri kalm›fll›¤›m›-z›n sebebini ‹slam dininin devlet ve toplum üzerindeki etkisine ba¤lam›flt›r. Dola-y›s›yla çözüm yolu bellidir.

Abdullah Cevdet’e göre: “Geri kalm›fll›¤›m›z›n sebebi Asyal› kafam›z, yozlaflm›flgeleneklerimizdir. Bizi yenen güç; bizim görmek istemeyen gözlerimiz, düflünmekistemeyen kafalar›m›zd›r. Bizi geride b›rakan, b›rakmaya devam edecek, gelecektede b›rakacak olan güç; dünya ifllerini hükmü alt›na alan din-devlet bileflimi sistem-dir.” (Berkes, 2010: 412). Geri kalm›fll›¤›m›z›n sebebini kendimizde, ilericili¤in tekgücünü de Bat›da gören bu kesimin afl›r› uçlar› tam bir Bat› hayranl›¤› içine girmifl-lerdir. Kendi toplumunu afla¤› gören, Bat›y› afl›r› yücelten bu Bat›c›lar radikal de¤i-flimler istemektedirler. ‹lericilik ve gericilik kelimeleri bu dönemde icat edilmifltir.Onlara göre Bat›dan gelen her fley ileri, do¤udan gelen her fley geri idi. Gelenekle-re ba¤l› olmak gericilik, Bat›’ya hayranl›k duymak ve taklit etmek ilericilikti. Bunla-r›n anlay›fl›na göre kuvvetli ve üstün olan her fley Bat›’dad›r (Ülken, 1966: 316).

‹slamc›l›k Abdullah Cevdet’in afl›r› Bat›c›l›¤›na karfl› koyan önemli kalemlerden birisi SaidHalim Pafla olmufltur. ‹slamc› görüflün ileri gelen düflünürlerinden birisi olan SaidHalim Pafla’ya göre dinler hiçbir ilerlemeye engel de¤ildir. Ne Hristiyanl›k Avrupa-l›lar›n ilerlemesine ne Budizm Japonlar›n ilerlemesine engel olmufltur. Ayn› flekil-


de ‹slamiyet de hiçbir milletin ilerlemesine mani de¤ildir. Üstelik ak›l dini olan ‹s-laml›k geçmiflte en güçlü ve ileri uygarl›klar›n do¤mas›na sebep olmufltur. ‹ddiaedildi¤i gibi ‹slam fleriat›nda taassup oldu¤u düflüncesi Hristiyanlar›n yayd›¤› birinançt›r. Taassup gerçek anlamda Hristiyanl›¤›n kendisinde vard›r ve Avrupal›larbundan kurtulmak için çok mücadele vermifllerdir. Müslümanlar›n ilerlemesine as›lengel, ‹slam d›fl› inançlar›n dini inanç gibi yerleflmifl olmas›ndad›r. Müslümanlar›nbundan bir an evvel kurtulmalar› gerekir. Bunun fark›na Müslümanlar ancak Bat›karfl›s›nda düfltükleri durumda varabilmifllerdir. Bu durumda Bat›n›n egemenli¤ineboyun eymeden ilerlemenin yolu bulunmal›d›r (Berkes, 2010: 413).

‹slamc›l›¤›n, Bat›c›l›k karfl›s›nda ikilemde kalsa da gösterdi¤i durufl ve verdi¤ifikri mücadele önemlidir. Padiflah 2. Mahmut’dan beri devam eden yenileflme ça-balar›n›n hedefi Bat› uygarl›¤›n›n geliflme seviyesine ulaflmakt›r. Bat› uygarl›¤› ak-l›, bilimi, teknolojiyi, hürriyeti, eflitli¤i sisteminin temeli haline getirmifl ve baflar›l›olmufltur. Geri kalm›fl Osmanl› toplumunun ilerleyebilmesi için bu geliflmelerdenfaydalanmak gerekir. Buna ‹slamc›lar da itiraz etmez. Karfl›lar›nda baflar›l› ve üstünbir uygarl›k vard›r. Bu uygarl›k karfl›s›nda nas›l tav›r al›nmas› bu dönem aç›s›ndanson derece önemlidir. Bat›c›lar ile ‹slamc›lar›n farkl› düfltükleri nokta buras›d›r.Özellikle Abdullah Cevdet gibi kay›ts›z flarts›z Bat› tutkunu flah›slar›n milleti afla¤›görmeleri ve gerili¤in sebebini ‹slama ba¤lamalar› do¤al olarak insanlar› rahats›zetmektedir. ‹slamc›lar bu çerçevede fikir mücadelesine girmifller ve önemli düflün-celer gelifltirmifllerdir. ‹kinci Meflrutiyetin yaratt›¤› düflünce atmosferinin zeminle-rinden birisi buras›d›r.

‹kinci Meflrutiyet dönemi Osmanl›n›n hayatibir mücadele içinde oldu¤u bir dönemdir. Varol-ma mücadelesinin en üst düzeyde yap›ld›¤› vecepheden cepheye vatan› savunmak zorunda kal-d›klar› bir zaman dilimidir. Bu zaman dilimindeOsmanl›n›n gayrimüslim unsurlar› devlet bünye-sinde tutmak için gösterdi¤i bütün çabalar boflagitmeye bafllam›flt›r. Osmanl›c›l›k ak›m› fiiliyattaetkili olamam›fl ve ayr›l›k hareketleri h›zlanm›flt›r.Bu durumda yeni çarelere ihtiyaç vard›r. Bu çare-lerin bafl›nda ‹slamc›l›k düflüncesi gelmektedir.Yusuf Akçura’n›n üç siyaset tarz› olarak niteledi¤iyaklafl›mlardan birisi olan ‹slamc›l›k, ‹ttihat ve Te-rakki yönetiminin Abdulhamid’den sonra tekrarde¤erlendirmeye çal›flt›¤› bir düflünce ak›m›d›r.Art›k bütün ümitler ‹slam ittifak›ndad›r. Önce Os-manl› egemenli¤indeki Müslümanlar olmak üzere bütün Müslümanlar› bir milletolarak birlefltirmeyi hedefleyen ‹slamc›l›k ak›m› Osmanl› Devleti’nin bir müddetümit kayna¤› olmufltur (Akçura, 1976: 21).

‹slamc›l›k düflüncesinin temel iddias›, Müslümanlar co¤rafya, kültür ve milliyetfark› gözetmeksizin bir bütündür ve dünyada büyük bir birlik oluflturarak yönetilme-leri gerekir. Bütün Müslümanlar bu anlamda Bat›’daki millet tan›mlamas›na benzerflekilde bir sosyal birlik olarak görülürler. Osmanl› etraf›nda bunun yap›lmas› müm-kün ve gerekliliktir. Y›llarca zaten Osmanl› devleti ‹slam›n bayraktarl›¤›n› ve Müslü-manlar›n hamili¤ini yapm›flt›r. Hâlihaz›rda Osmanl› Sultanlar›, ‹slam Halifesi ünvan›tafl›d›klar›na göre, bunu baflarmak zor olmasa gerektir. Devlet yöneticileri ‹slamc›la-r›n iddias›n›n ne kadar etkili oldu¤unu bir ümitle görmek isterler. Osmanl›l›k kimli-


Resim 2.3

Yusuf Akçura.

Önce Osmanl›egemenli¤indekiMüslümanlar olmak üzerebütün Müslümanlar› birmillet olarak birlefltirmeyihedefleyen ‹slamc›l›k ak›m›Osmanl› Devletinin birmüddet ümit kayna¤›olmufltur.

¤i da¤›lmay› engelleyemedi¤ine göre, imparatorlu¤un Müslüman tebas›n›n ayr›lma-s›n› ‹slamc›l›k yoluyla önlemek isterler. Hatta bu iddia, dünya üzerindeki bütün Müs-lümanlar›n birlefltirilmesi yoluyla daha büyük bir birlik ve güç vaat etmektedir.

‹slamc›l›¤›n geliflmesinde sadece Osmanl› Devleti’nin içindeki s›k›nt›lar etkiliolmam›flt›r. Dünyadaki geliflmeler çok yönlüdür. Osmanl›y› yenmeye bafllayan veüstünlük kuran Bat›, ayn› zamanda dünyan›n di¤er co¤rafyalar›nda iflgal yöntemiy-le sömürgeler kurmaktad›r. Bunlar›n büyük ço¤unlu¤u Müslüman ülkelerdir. Birk›sm› ise Osmanl› egemenli¤indeki topraklard›r. Bu süreç Osmanl›n›n ve Müslü-manlar›n aleyhine gün geçtikçe artmaktad›r. Müslüman ülkeleri iflgal ve sömürgesiyaseti sadece Avrupa devletlerine mahsus de¤ildir. Dünyan›n di¤er bölgelerindede ayn› durum gözlenmektedir. Dolay›s›yla dünyan›n her taraf›ndan yükselen bek-lenti ayn› zamanda ‹slam Halifesi olan Osmanl› Sultan› ve ‹stanbul yönünde ol-maktad›r (Türköne, 2003: 130). ‹slamc›l›k siyaseti bu bak›mdan da Osmanl› yöne-timi için bir imkân ve zorunluluktur. ‹mparatorlu¤un y›k›l›fl›na kadar devam edenbir düflünce ak›m› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

‹kinci Meflrutiyet döneminde ‹slamc›l›¤›n merkezi Sebilürreflad Dergisi olmufl-tur. Hatta milli mücadele ve cumhuriyet dönemine kadar devam eden yay›n faali-yeti ile ‹slamc›l›k düflüncesinin geliflmesinde önemli bir rol oynam›flt›r. Sebilürre-flad ‹slamc›lar›n bir araya geldikleri ve düflüncelerini yazd›klar› bir okul olmufltur.Önemli yazarlar› aras›nda Eflref Edip, Mehmet Akif, Aksekili Hamdi, ‹zmirli ‹smailHakk›, Ahmet Naim say›labilir (Ülken, 1966: 309). ‹slamc›l›¤›n öncü düflünürleriaras›nda yer alan ve ‹stanbul’a d›flar›dan gelen Cemalettin Afgani de bu dergi çev-resinde yer alm›flt›r.

Türkçülük/Turanc›l›k Türkçülük fikir ak›m› Tanzimattan sonra ortaya ç›kan modernleflme ortam›nda ye-flermeye bafllam›flt›r. Yenileflme hareketleri çerçevesinde Bat›’y› tan›maya bafllayanGenç Osmanl›lar birçok yönden etkilenmifllerdir. Modern Bat› toplumlar›nda önplana ç›kan milliyetçili¤in etkisini burada görmek mümkündür. Çünkü edebî an-lamdaki Türkçülük hareketi bu yazarlar aras›nda bafllam›flt›r. fiinasi, Tasfiri Efkârismiyle ç›kard›¤› gazetesinde Türkçeyi kullanmak suretiyle ilk edebî Türkçüler ara-s›nda yer ald›. Ziya Pafla, fiinasi’den sonra aç›kça Türkçülükle ilgili edebî görüflle-rini kesin bir flekilde dile getirdi. Fakat ilmî tetkikleriyle Türkçülük fikrini daha cid-di bir ç›¤›r haline getiren Ahmet Vefik Pafla oldu. fiinasi, Ziya Pafla ve Ahmet Cev-det Pafla’dan baflka, tarih araflt›rmalar›yla Mustafa Celalettin Pafla bu harekete ön-derlik etmifltir. Ali Suavi de eserlerinde sürekli Türkçülü¤e temas eden ayd›nlararas›nda yer almaktad›r (Ülken, 1966: 319).

Belli bir süre Osmanl› ayd›nlar› Türkçülü¤e mesafeli durmufllard›r. ‹mparatorlu-¤un da¤›lmas›n› önleyecek tedbirler manzumesinden Osmanl›c›l›¤› ve ‹slamc›l›¤›kullanmak istemifllerdir. Osmanl›c›l›¤› bir kurtulufl düflüncesi olarak savunan ay-d›nlar, farkl› din ve milliyetten gelen halklar›n Osmanl›dan ayr›lma çabalar› karfl›-s›nda zor durumda kalm›fllard›r. Osmanl›c›l›¤›n devletin da¤›lmas›n› engelleyici birzamk olmad›¤› k›sa zamanda anlafl›lm›flt›r. ‹slamc›l›k ise bir siyasi ideoloji olarak‹slam ümmetinin Osmanl› Devleti içinde bütünlük sa¤lamas›na yetmemifl, Arapfleyhlerinin emperyalist ‹ngiliz oyunlar›na gelmelerini önleyememifltir. Bu süreçteOsmanl› Hilafet Ordusu’nun çok say›da askeri çöllerde flehit olmufl ve ayr›l›kç› ha-reketler Müslüman kardeflli¤i ile de önlenememifltir. Geriye Türkler aras›nda millibilincin uyand›r›lmas› ve kurtuluflun Türk milliyetçili¤i ile sa¤lanabilece¤i düflün-cesini savunmak kalm›flt›r.


Türkçülü¤ün siyasi flekil almas› ‹kinci Meflrutiyet döneminde söz konusu ol-mufltur. Osmanl› içinde flimdiye kadar kimli¤ini ön plana ç›karmayan Türkler ara-s›nda bir milli heyecan ve fluurlanma yarat›lacakt›r. Türklerin omzunda bir yük ola-rak y›llardan beri tafl›d›klar› ‹mparatorlu¤un, son dönemlerde karfl›laflt›¤› s›k›nt›lar-dan kurtulmas›nda tek çare yine kendilerinde oldu¤u anlafl›l›yor. ‹ttihad-› Osmanîve ‹ttihad-› ‹slam gerçeklefltirilemedi¤ine göre geriye ittihad yap›lacak tek unsurTürkler kal›yor. Osmanl› s›n›rlar› d›fl›nda kalan Türk kavimleriyle birlikte bir ittihadkurulmas› öngörülüyor. Dikkatler o zamanlara kadar kendi ismini kullanma gere-¤i duymayan Türk ad› verilen insanlar üzerine toplan›yor. Bu insanlar›n tarih için-de yaratt›klar› büyük bir kültür miras› oldu¤u fark ediliyor ve araflt›rmalar burayaodaklan›yor. Sosyolojinin, halk biliminin, dil biliminin, tarihin bilim alan› olarakzenginleflmesine katk› sa¤layan bu dönem, Modern Cumhuriyetin de temellerinioluflturuyor.

Türkçülü¤ün siyasi düflünce hareketi haline gelmesinde Hüseyinzade Ali önem-li bir rol oynam›flt›r. Birlik oluflturulacak Türklerin yaflad›klar› co¤rafyalar esas al›-narak bir vatan tan›mlas› yap›larak Turan ismi verilir. Hüseyinzade Ali, Turan is-mini Türk kavimleri birli¤inin en son hedefi olarak kullan›yor. Hayat ve Füyenatad›yla yay›nlad›¤› dergilerde Türkleflmek, ‹slamlaflmak, Avrupal›laflmak üzerinedüflüncelerini aç›klad›. “Turan” idealini Türkçülü¤e temel olarak alan Hüseyinza-de Ali’nin etkisiyle Ziya Gökalp de bu ak›m›n içine kat›ld›. Gökalp, Türkçülük ak›-m› içerisinde en aktif rolü alanlardan birisi oldu. Fikirlerini Türk Yurdu dergisinde“Türkleflmek, ‹slâmlaflmak, Muas›rlaflmak” fleklinde formüle ederek “Turan” idea-li u¤runa çal›flt› (Ülken, 1966: 333). Bu süreçte Türkçülü¤ün fikir meydan› ise TürkYurdu dergisi idi.

Üç fikir ak›m› aras›ndaki farklar› s›ralayabilmek.

Türkçülerin önde gelen isimlerinden bi-risi de Yusuf Akçura idi. Yusuf Akçura ikin-ci meflrutiyet dönemi düflünce ortam›n›özetleyen Üç Tarz-› Siyaset isimli genifl ma-kalesinde ayn› zamanda kendi görüfllerinidile getirir. Bu makale adeta üç fikir ak›m›-n›n hem birbiriyle, hem de yaflanan tarihiolaylarla mukayesesi niteli¤indedir. KazanTürklerinden birisi olan Akçura, Rusya’dançocukluk döneminde ‹stanbul’a gelmifl veHarp Okulu’nda e¤itim alm›flt›r. Abdulha-mid rejimine muhalefetten gönderildi¤iTrablusgarp’tan Paris’e kaçt›¤› y›llarda, gör-dü¤ü manzara karfl›s›nda Türkçülük dü-flüncesini benimsemifltir. Meflrutiyet’in ila-n› ile beraber ‹stanbul’a dönmüfl ve siyasi-fikri faaliyetlerine bafllam›flt›r. Türk Derne-¤inin kuruculu¤una öncülük etmifl, TürkYurdu dergisinin yay›n müdürlü¤ünü üst-lenmifl, 1912 y›l›nda Türk Ocaklar›’n›n ku-ruluflunda yer alm›flt›r (Karal, 1976: 4).


Türkçülü¤ün siyasi flekilalmas› ‹kinci Meflrutiyetdöneminde söz konusuolmufltur. Osmanl› içindeflimdiye kadar kimli¤ini önplana ç›karmayan Türkleraras›nda bir milli heyecanve fluurlanma yarat›lacakt›r.

4A M A ÇN

Resim 2.4

Kitap: Akçura, Y.(1976). Üç Tarz-›Siyaset. Ankara:Türk TarihKurumu Yay›nevi

Yusuf Akçura, Üç Tarz-› Siyaset isimli makalesinde ‹kinci Meflrutiyet dönemininüç siyaset anlay›fl›n› sosyal gerçekli¤e uygunlu¤u bak›m›ndan de¤erlendirir. Bunagöre Osmanl›c›l›k, yeni anlamda bir Osmanl› milleti oluflturmak istemifltir. Bununiçin cins, din ve mezhep ayr›m› gözetilmeksizin Osmanl› halklar›, haklar ve ödev-ler bak›m›ndan eflit duruma getirilecektir. Böylece ortak bir vatan kavram› etraf›n-da bir Osmanl› milleti oluflturulacakt›r. Bu istek son derece hakl› olmas›na ra¤menuygulamada baflar›l› olamam›flt›r. Bunun peflinden hâlâ gitmeye çal›flmak bofl biryorgunluktur. ‹slamc›l›k düflüncesi de Avrupa’daki yaklafl›mlara benzer flekilde ge-lifltirilmifltir. Pan-‹slamizm politikas›n› Abdulhamid uygulamaya çal›flm›flt›r. ‹slam-c›l›k asl›nda azametli bir tasar›d›r. Gerçekleflmesinde olumlu birçok yön vard›r.Bunlar›n önünde ise daha büyük engeller ç›kmaktad›r. Bu dönemde gerçekleflmeimkân› çok s›n›rl›d›r. Müslüman birli¤inin oluflturulmas› ileride mümkün olabilir(Karal, 1976: 9).

‹kinci Meflrutiyet siyasetini oluflturan üç ak›m için Yusuf Akçura’n›n kullanm›fl oldu¤u “üçtarz-› siyaset” kavram›n› aç›klay›n›z.

Osmanl›c›l›¤a ve ‹slamc›l›¤a prensipte karfl› olmayan Yusuf Akçura, uygulamadabunlar›n imkân d›fl› kald›¤›n› düflünür ve Türklerin art›k mutlaka milliyetçilik yapma-lar› gerekti¤ini vurgular. Akçura, Türkçülük siyasetinin günün flartlar› bak›m›ndan birihtiyaç oldu¤unu düflünür. Ona göre: “Türk birli¤i ilkin Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaTürklerin, Türk olmad›klar› halde az çok Türkleflmifl olanlar›n ve ulusal vicdandanyoksun olanlar›n bilinçlendirilmesi ve Türklefltirilmesiyle bafllayacakt›r. Sonra, Asyak›tas›yle Do¤u Avrupa’da yay›lm›fl olan Türklerin birlefltirilmesine geçilerek azamet-li bir siyasal milliyet meydana getirilecektir.” (Akçura, 1976: 35).

Türkçülük ak›m› asl›nda Osmanl›c›l›k ve ‹slamc›l›k ak›m›ndan tamamen ba¤›m-s›z de¤ildir. Devletin varl›¤›n› ve toplumun birli¤ini koruma çabalar› içinde bütünihtimaller de¤erlendirilmifltir. ‹kinci Meflrutiyet dönemi bu bak›mdan ‹mparatorlu-¤un en zor dönemidir. ‹mparatorlu¤u bir arada tutma çabalar› yetersiz kalm›fl vedevlet sürekli toprak kaybetmifltir. Bu dönemin siyasi iktidar›n› üstlenen ‹ttihat veTerakki F›rkas› Osmanl›c›l›ktan ‹slamc›l›¤a ve Türkçülü¤e do¤ru adeta evrilmifltir.Birinci Dünya Savafl› sonunda Anadolu topraklar›n›n bile iflgal edilmesi ve zorlubir Milli Kurtulufl Savafl›’yla ancak kurtar›labilmesi hedefleri küçültmeyi gerektir-mifltir. Bu dönemin ön plana ç›kan fikir ak›m› ise Memleketçilik veya Anadolucu-luk olarak karfl›m›za ç›kacakt›r. Hilmi Ziya Ülken ve arkadafllar›n›n önderli¤iniyapt›¤› bu fikir ak›m›na göre millet ve vatan kavramlar› yendiden tan›mlanmayaçal›fl›lm›flt›r. Bu sebepten Türkçülük ak›m›na uzanan süreci hem tarihi olaylar, hemde düflünce özellikleriyle birlikte de¤erlendirmek gerekir.

F‹K‹R AKIMLARI VE SOSYOLOJ‹N‹N GEL‹fiMES‹

Modernleflme ve Bat›l›laflma ak›mlar›n›n etkisini aç›klayabilmek.

Sosyoloji, Bat› dünyas›nda 19. yüzy›lda ba¤›ms›z bir bilim haline gelmifltir. Sosyo-lojinin bilim haline gelmesinde hem Bat› felsefesindeki önemli geliflmeler hem deBat› dünyas›ndaki sosyal çalkant›lar etkili olmufltur. Sosyolojinin kurucusu olarakkabul edilen Auguste Comte ayn› zamanda pozitivist felsefenin mimar›d›r. 19. Yüz-y›lda Osmanl› ayd›nlar› Bat› dünyas›n› takip ederken bu felsefe ak›mlar›ndan da et-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

5A M A ÇN

kilenmifllerdir. Özellikle Bat›c› ayd›nlar aras›nda pozitivizmi Türkiye’ye getirmekiçin çaba sarfedenler vard›r. Bunlar›n d›fl›nda Avrupa’da geliflen yeni bilim olansosyolojiyi takip edenler ‹kinci Meflrutiyet döneminde karfl›m›za ç›kar. Özelliklebunlar aras›nda Ziya Gökalp ve Prens Sabahattin öne ç›kan isimler aras›ndad›r.

Meflrutiyet Dönemi fikir ak›mlar›n›n bugüne etkisini de¤erlendire-bilmek.

‹kinci Meflrutiyet döneminin düflünce ortam›nda Türkiye’de sosyolojinin kuru-lufluna büyük katk› sa¤lam›fl bu düflünürlerin ortak kayg›s›, dönemin genel özelli-¤ine uygun olarak “bu devlet nas›l kurtar›labilir” konusudur. Prens Sabahattin, ko-nuyla ilgili kitab›n›n ismini “Türkiye Nas›l Kurtar›labilir” fleklinde koymufltur. Herikisinin sosyoloji ad›na farkl› tan›m ve iddialara sahip olmalar›na karfl›n, çözümle-ri siyasi içeriklidir ve siyasi, olmayan bir sosyoloji anlay›fl›na sahip olmalar› damümkün de¤ildir (Kaçmazo¤lu, 2010: 2). ‹kinci Meflrutiyetten Cumhuriyet’e kadargeçen zaman aral›¤›nda hem Gökalp, hem de Sabahattin kendi bak›fl aç›lar›ndanmemleketin kurtuluflu için sosyoloji bilimini kullanarak öneriler gelifltirmifllerdir.Gökalp devletin yönetiminde söz sahibi olan ‹ttihatç›lar›n, Prens Sabahattin ise bugruba muhalif olan Hürriyet ve ‹tilafç›lar›n fikir önderli¤ini yapm›flt›r.

Türkiye’de sosyoloji dendi¤i zaman karfl›m›za ç›kan iki örnek düflünür Avru-pa’dan özellikle Fransa’dan etkilenmifllerdir. Fransa’da sosyolojinin geliflmesindekifarkl› iki ekolün temsilcisi durumuna düflmüfllerdir. Prens Sabahattin Frederic LePlay okuluna, Ziya Gökalp Emile Durkheim okuluna göre sosyolojiyi ö¤renmifl veuygalamaya çal›flm›flt›r. Zaten 19. yüzy›l›n sonu, 20. yüzy›l›n bafllar›nda Türkiye’deAvrupa demek Fransa demektir. Di¤er ülkelere ait düflünsel ak›mlar bile Frans›zsüzgecinden geçerek, Frans›z kanallar› ile Türkiye’ye girmifltir (Kaçmazo¤lu, 2010:5). Sosyolojide Le Play okulu Fransa’da da çok destek bulmam›fl ve ön plana ç›k-mam›fl oldu¤u için, Prens Sabahattin’in yapt›¤› çal›flmalar kendi döneminde çok et-kili olamam›flt›r. Gökalp ise tam tersine hem ‹ttihat ve Terakki vas›tas›yla Meflruti-yet döneminde, hem Cumhuriyetin kuruluflu aflamas›nda, hem de vefat›ndan son-ra bütün ça¤dafl Türk düflünce hayat› üzerinde etkili olmufltur.

Düflüncelerini k›saca “Teflebbüs-i flahsi ve adem-i merkeziyet” fleklinde formüleeden Sabahaddin, sosyoloji yönteminin de¤iflik bir tarz›n› kullanarak toplumsal so-runlara çözümlemeler getirmek istemifltir. Sabahaddin Bey’e göre toplumlar “ilm-iiçtima” aç›s›ndan iki kategoride s›n›fland›r›lmal›d›r. Bunlardan birisi özgürlük verefahlar›n› kamuda arayan “toplumcular”, di¤eri ise ba¤›ms›z düflünen ve sosyalrefahlar›n› bireyselli¤in geliflmesinde arayan “bireyciler”dir (Bayraktar, 1996: 2).Prens Sabahattin’in görüflleri ikinci gruba uygundur ve çözümü bireycilikte arar.Bireyin yarat›c›l›¤› teflvik edilirse toplumdaki problemlere çözüm o oranda h›zlan›rve toplumsal kalk›nma ancak böylece baflar›l›r. Bireyci ve özgürlükçü bir bak›fl aç›-s›na sahip olan Sabahattin, her ne kadar ülkenin kurtuluflu için fikirler üretse debir ekol oluflturamam›flt›r. Fakat çal›flmalar› sosyolojinin ülkemizde tan›nmas›ndave geliflmesinde etkili olmufltur.

Prens Sabahattin bak›fl aç›s› gere¤i millet ve ittihat konular›na girmemifltir. Bukonuda sosyoloji bilimini kullanarak görüfller gelifltiren kifli Ziya Gökalp’tir. GökalpTürkçülük düflüncesiyle de özdeflleflmifltir. Türkçülü¤ün sosyolojideki karfl›l›¤› mil-liyetçiliktir. Sosyoloji her milletin kendi kültürel özelliklerinden ve tarihi tecrübele-rinden ortaya ç›kan milli hareketlerini bilimsel bir tespitle “milliyetçilik” olarak ad-land›r›r. Bir anlamda genellemede bulunur. Fakat bu genellemeyi yaparken, bir dü-


6A M A ÇN

flünce hareketi olarak milliyetçili¤in nas›l temellendirildi¤ini de göstermek ister. Bu-nu yapacak olanlar ise zaten o millet ad›na hareket eden düflünürler olacakt›r.

Gökalp, yaflad›¤› dönemde memleketin önemli problemleri konusunda çok sa-y›da yaz› yazm›fl ve bunlar› muhtelif dergilerde yay›nlam›flt›r. Gökalp bir impara-torlu¤un y›k›l›fl›na flahit olmufl ve bunun sanc›s›n› iliklerine kadar yaflam›fl bir dü-flünürdür. Bütün gücünü y›k›lma sürecindeki imparatorluktan yükseltebilece¤i bir›fl›k için kullanm›flt›r. Bu ›fl›k Gökalp’e göre milliyetçiliktir. Milliyet olgusunu bir si-laha benzetir. Bu silah› art›k Türkler ve Müslümanlar›n kendi lehlerine kullanma-lar› gerekir. Ona göre milliyet fikri, mahkûm bir kavmin mahkûmiyetten kurtulma-s› için kullan›lan bir silaht›r (Gökalp, 1976: 99).

Gökalp’e göre Türkçülük, Türk milletini yükseltmek demektir. O halde, Türk-çülü¤ün özünü anlamak için, millet ad› verilen toplulu¤un tan›m›n› bilmek gere-kir. Gökalp Türkçülü¤ün Esaslar› isimli kitab›nda milletin ne oldu¤unu anlamakiçin öncelikle ne olmad›¤›n› gösterir. Buna göre milleti ›rka göre, kavmiyete göre,co¤rafyaya göre, imparatorluk tebaas›na göre, din ümmetine göre ve bireysel men-subiyet tercihine göre tan›mlamak do¤ru de¤ildir (Gökalp, 1986: 12-16). O haldemillet nedir? Irka, kavme, co¤rafyaya, politikaya ve iradeye ait güçlere üstün gele-cek ve onlar› egemenli¤ine alabilecek baflka ne gibi bir ba¤›m›z var? Bu ba¤› tes-pit etti¤imiz zaman milleti do¤ru biçimde tan›mlayabiliriz. Gökalp burada sosyolo-jiye baflvurur. Sosyolojinin bu aranan ba¤› terbiyede, kültürde ve duygularda tes-pit etti¤ini iddia eder. Ona göre “insan en samimi, en içten duygular›n› ilk terbiyezamanlar›nda al›r. Ta beflikte iken, iflitti¤i ninnilerle ana dilinin etkisi alt›nda kal›r...Millet, dilce, dince, ahlakça ve güzellik duygusu bak›m›ndan ortak olan, yani ayn›terbiyeyi alm›fl fertlerden oluflan, bir topluluktur. Türk köylüsü onu ‘dili dilimeuyan, dini dinime uyan’ diyerek tarif eder.” (Gökalp, 1986: 18).

Gökalp fikirlerini sosyal gerçekli¤e dayand›rmaya çal›fl›r. Sosyoloji bu bak›m-dan onun için çok güçlü bir araçt›r. Meflrutiyet döneminin ortaya ç›kard›¤› fikirak›mlar›n› sosyal ve tarihi gerçekli¤e uygunlu¤u bak›m›ndan ele al›r. Osmanl› mil-leti ve kutsal Osmanl› vatan› iddias›n› gündeme getiren Osmanl›c›lar›n yan›ld›kla-r›n› görür. Bu iddialar Osmanl› tebaas› olan gayri Müslimler için bir anlam ifade et-memifl ve onlar› devlet içinde tutma imkân› kalmam›flt›r. Dolay›s›yla Osmanl›n›nbütünü için bir kutsall›¤a ba¤l› olarak vatan ve milletten bahsetmek mümkün de-¤ildir. Osmanl›c› ayd›nlar “muhtelif unsurlardan ve mezheplerden mürekkep olanvaki bir milletten iradi bir millet yapmak” istemifllerdi ama elim tecrübeler göster-di ki “Osmanl› milleti” tabirindeki özel anlama Tanzimatç› Türklerden baflka ina-nan olmad› (Gökalp, 1976: 3). Osmanl› tebaas› olan her farkl› milli varl›k kendi ba-¤›ms›zl›k hevesinden vazgeçmedi. Devlet toprak kaybetmeye devam etti. Büyükac›lar yafland›. Süreç Türkler aleyhine geliflti. Gökalp’a göre art›k herkes kabul et-mesi gerekir ki as›l gerçeklik ve güç milliyet ülküsüdür. Meydana gelen olaylargöstermektedir ki bu as›r milliyet asr›d›r.

Osmanl›c›lar›n iddia ettikleri ve kimseye kabul ettiremedikleri kutsal Osmanl›vatan›na ba¤l› bir Osmanl› milleti fikri, vatan tart›flmas›n› da gündeme getirdi. Os-manl› gayri Müslim tebaas› için devlet s›n›rlar›yla çizili bir ortak vatan anlay›fl› ol-mamas›na karfl›, kutsal bir ‹slam vatan›ndan ve Türk vatan›ndan bahsetmek müm-kündür. Bu bir sosyal gerçekliktir. Herhangi bir zorlama yoktur. Sosyal gerçekli¤ebak›ld›¤›nda bir ‹slam ümmeti, bir Osmanl› devleti, bir Türk milleti, bir Arap mil-leti gerçe¤i görülebilir. Gökalp’a göre vatan, u¤runa hayatlar feda olunan mukad-des bir ülke demektir. Bu ülkenin vatan olma kutsiyetini mukaddes bir varl›ktanalmas› gerekir. Sosyal gerçekli¤in mukaddes olan iki yüzü millet ve ümmettir. Do-


lay›s›yla ümmetin vatan› ve milletin vatan› olarak iki vatan telakkisi vard›r. Ümme-tin vatan›na ‹slam vatan›, Türklerin vatan› da “Turan” ad›n› tafl›r. Bu ikisi aras›ndaöncelik ve sonral›k bak›m›ndan herhangi bir tercih yoktur. “Osmanl› ülkesi, ‹slamvatan›n›n müstakil kalan bir cüzüdür. Bundan bir k›sm› Türk yurdudur ki ayn› za-manda Turan’›n bir parças›d›r. Di¤er k›sm› da Arap yurdudur ki büyük Arap vata-n›n›n bir parças›d›r (Gökalp, 1976: 86).

‹kinci Meflrutiyet dönemi Türk düflünce tarihinde önemli bir yere sahiptir. Os-manl›n›n yenileflme giriflimleri aras›nda ayr›cal›kl› bir dönemdir. Birinci Meflrutiyetilan edildikten sonra fazla uygulanma imkân› olmam›fl ama etkisi oldukça yüksekolmufltur. Tanzimat Ferman› ile bafllayan yap›sal de¤ifliklikler Osmanl›’n›n çöküflü-nü durdurmaya yetmemifltir. Bu dönemde ortaya ç›kan Bat›c›l›k ve Osmanl›c›l›kdüflünce ak›mlar› sürekli çare aramaya devam etmifllerdir. Bu flekilde var›lan ‹kin-ci Meflrutiyet’te düflünce ortam› daha serbest bir ortama kavuflmufltur. Art›k ülke-nin kurtuluflu için farkl› düflüncelere sahip ayd›nlar görüfllerini derneklerde, gaze-te ve dergilerde özgürce savunmaya bafllam›fllard›r. Bu özgür düflünce ortam›ndaTanzimattan beri Osmanl› ayd›nlar›n›n gündeminde olan Osmanl›c›l›k ve Bat›c›l›kak›mlar›n›n yan› s›ra ‹slamc›l›k ve Türkçülük ak›mlar› da geliflmifltir. Yusuf Akçura‹kinci Meflrutiyet döneminin öne ç›kan Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k ve Türkçülük dü-flünce ve siyaset tarz›n› “Üç Tarz-› Siyaset” olarak ele alm›flt›r. Ziya Gökalp ise budönemde ülkenin kurtuluflu ve geliflmesi için önemli gördü¤ü Garpç›l›k, ‹slamc›l›kve Türkçülük ak›mlar›n› bir arada de¤erlendirmifltir. Bu düflünce ak›mlar› ve orta-ya ç›kan fikir tart›flmalar› hem o dönemi hem de günümüzü anlama bak›m›ndanson derece önem tafl›maktad›r. ‹kinci Meflrutiyet dönemi bir devrin kapand›¤› veyeni bir devrin tohumlar›n›n at›ld›¤› bir dönemdir. Türk ayd›nlar› bu dönemi ve or-taya ç›kan düflünce ak›mlar›n› çok iyi ö¤renmek zorundad›r.



Osmanl› Devleti’nin son dönemindeki yenileflme

ad›mlar›n› s›ralayabilmek.

Osmanl› Devleti, Bat›l› devletler karfl›s›nda gerikald›¤›n› fark etti¤i andan itibaren, kendini ye-nileme ve ayakta kalma mücadelesine giriflmifl-tir. Yenileflme ad›na baflta yöneticiler olmak üze-re önemli ad›mlar at›lm›flt›r. Bunlar aras›ndaTanzimat ve Meflrutiyet devletin yap›sal de¤ifli-mine yönelik devrim niteli¤indeki ad›mlard›r..Her iki köklü de¤iflim Osmanl› ayd›nlar› aras›n-da düflünce üretimini ve fikir tart›flmalar›n› art›r-m›flt›r. Bunun için yak›n tarihimizde düflüncehareketleri dendi¤i zaman bu dönem özel birönem tafl›r.

Meflrutiyet dönemi düflünce ortam›n› özetleye-

bilmek.

Meflrutiyetin ilan edilmesi ve ask›ya al›nmas›nara¤men ayd›nlar aras›nda tart›flmalar ve aray›fllarkesilmemifltir. Meflrutiyet’in 1908 y›l›nda tekrarilan edilmesi Osmanl› toplumunda önemli gelifl-melerin habercisi ve tetikleyicisi olmufltur. Özel-likle özgür düflünce ortam› ülkede fikir ak›mla-r›n›n beslenmesini sa¤lam›flt›r. Türkiye belki detarih boyunca en yo¤un fikir tart›flmalar›n› budönemde yaflam›flt›r. Özellikle Avrupa’dan etki-lenerek yenilik hareketlerine destek veren veöncülük yapan Jön Türkler veya Yeni Osmanl›-lar ad›n› alan ayd›nlar ülkeyi kurtarmak için ak-tif rol oynam›fllard›r. Yönetimi üstlenen ‹ttihatve Terakki Cemiyeti bunlar taraf›ndan kurulmufl-tur ve yönetimi üstlenmifltir. ‹ttihat ve Terakkiyönetimi ‹mparatorlu¤u kurtarmak için azamiçaba sarf etmesine ra¤men baflar›l› olamam›flt›r.Bu süreçte Yusuf Akçura’n›n “Üç Tarz-› Siyaset”ad›n› verdi¤i fikir ak›mlar› tart›flmalar›n oda¤›n›oluflturmufltur.

Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k, Türkçülük fikir ak›mla-

r›n› tan›mlayabilmek.

Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k, Türkçülük ak›mlar› Os-manl› Devleti’nin Avrupa tehdidi karfl›s›nda yenisiyasi-sosyal birlik (ittihad) aray›fllar›n›n yans›-mas›d›r. Osmanl› ayd›nlar› bu üç fikir ak›m› için-de yeni millet ve vatan tan›mlamalar› yapmayaçal›flm›fllard›r. Bu tan›mlarla Osmanl› içindekihalklar› bir arada tutman›n yollar› aranm›flt›r. ‹lkteflebbüs Osmanl›dan ayr›lmak isteyen gayri-müslim tebaay› devlete ba¤layacak eflit vatan-dafll›k hakk› tan›yarak bir Osmanl› birli¤i olufltur-mak yönündedir. Osmanl› topraklar› hepimiz içinortak ve kutsal vatan, Osmanl› vatandafllar› isebir millet anlay›fl›na dayal› olan Osmanl›c›l›k ak›-m›, ayr›l›k hareketlerini önleyememifltir. ‹kincibirlik ad›m› Osmanl› egemenli¤i alt›ndaki Müslü-manlar› bir millet ve bir vatan anlay›fl› ile bir ara-da tutma çabas›d›r. ‹slamc›l›k olarak karfl›m›zaç›kan bu düflünceye göre önce Osmanl› ülkesin-deki Müslümanlar birlik oluflturacaklar, sonradünya üzerindeki bütün Müslümanlar yeni birgüç olacaklard›r. Fakat emperyalist güçlerin tefl-vik ve tertipleriyle Osmanl›ya bafl kald›ran Müs-lüman halklar bu düflüncenin uygulanmas›n› daengellemifllerdir. Türkçülük bu anlamda zorun-luluktan ortaya ç›kan son çare gibidir.

Üç fikir ak›m› aras›ndaki farklar› s›ralayabilmek.

Meflrutiyet döneminin üç fikir ak›m› ortak birkayg›dan ortaya ç›km›flt›r. Osmanl›c›l›k ile teme-le al›nan vatan ve millet tan›mlamas› Osmanl›Devleti’nin siyasi egemenli¤ine ba¤lanm›flt›r. ‹s-lamc›l›k ile temele al›nan vatan ve millet tan›m-lamas› dini mensubiyete dayand›r›lm›flt›r. Türk-çülük ile millet tan›mlamas›, milletleflme sürecin-de oluflan bir modern toplum olarak dil, kültür,soy, vatan birlikteli¤i ile aç›klanm›flt›r. Osmanl›siyasetini belirlemeye yönelik bu fikir ak›mlar›uygulamadaki s›k›nt›lara göre flekillenmifltir. Mil-let ve vatan tan›mlamalar› olgusal gerçe¤e uy-gunluk bak›m›ndan birbirinden ayr›lm›fllard›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Modernleflme ve Bat›l›laflma ak›mlar›n›n etkisini

aç›klayabilmek.

Üç fikir ak›m›n›n etki alt›nda kald›klar› bir di¤ergerçeklik Bat› ad›n› verdi¤imiz Avrupa’n›n ilerle-mifl olmas›d›r. Y›k›lma tehlikesi ile karfl› karfl›yakalan Osmanl› Devleti kendini toparlamaya çal›-fl›rken Bat›’da meydana gelen geliflmelerden uzakkalamazd›. Bu yüzden farkl› fikirler savunsalarda, Osmanl› ayd›nlar› devletin ve toplumun ge-liflmesi için Bat›’da yaflanan modernleflmeye ilgigösterdiler. Her üç fikir ak›m› modernleflmeyebaz› çekincelere ra¤men taraftar oldular. Tart›fl-ma, yöntem ve derece aç›s›ndan yap›ld›. Bu ba-k›mdan ‹kinci Meflrutiyet’in kaç›n›lmaz fikir ak›m-lar›ndan birisi Bat›l›laflma ve Modernleflme oldu.Yaflanan geliflmeler Osmanl› Türk toplumunumodern bir milliyetçili¤e do¤ru götürdü. Türkçü-lü¤ün savundu¤u veya savunmak mecburiyetin-de kald›¤› millet ve vatan tan›mlamas› ile bir kur-tulufl yolu arand›.

Meflrutiyet dönemi fikir ak›mlar›n›n bugüne etki-

sini de¤erlendirebilmek.

Y›k›lmakta olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndankurtar›lacak ve güç birli¤i oluflturulacak tek grup,kurucu unsur Türkler kalm›flt›r. Ça¤›n milliyetçi-lik ak›mlar›ndan faydalanarak Türkler kendi is-tiklallerini ve istikballerini kurtarmak zorunda-d›r. Birinci Dünya Savafl› sonunda Türklerin yo-¤un olarak yaflad›klar› Anadolu topraklar›n›n bi-le iflgal edilmesi karfl›s›nda Milli Kurtulufl Savafl›verilmesi ve bir milli devlet olarak Türkiye Cum-huriyeti devletinin kurulmas› bu düflüncenin ba-flar›s›d›r. Türkçülü¤ün Turan ideali ise o gününflartlar›nda dünya gerçeklerine uygun düflmedi¤iiçin vazgeçilmifl gibidir. Yerine Ülken’in ifadesiy-le küçük Türkçülük anlam›nda Anadoluculukak›m› geliflmifltir. ‹kinci Meflrutiyet düflünce ak›m-lar› sosyal ve tarihi gerçeklerle olgunlaflan birersiyaset felsefesi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu-gün yaflanan olaylar tarihte ve toplumsal hayattadevaml›l›¤›n oldu¤unu göstermektedir. Tarihinetkisi sürdü¤ü oranda bu fikir ak›mlar›n›n da yan-s›malar› devam etmektedir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Osmanl› Devleti, bat›l› devletler karfl›s›nda hangi an-laflmayla resmen toprak kaybetmifltir?

a. Lozan Antlaflmas›b. Karlofça Antlaflmas›c. Ankara Antlaflmas›d. ‹stanbul Antlaflmas›e. Küçük Kaynarca Antlaflmas›

2. Osmanl› Devleti’nde önemli yenileflme ad›mlar›n-dan biri olarak matbaan›n kurulmas› hangi temel se-bepten gecikmifltir?

a. Matbaan›n geç icat olmas›b. Padiflah›n fliddetle karfl› ç›kmas›c. Matbaan›n gavur icad› olmas›d. Hattatl›k mesle¤inin korunma çabas›e. Giriflimci bulunamamas›

3. Tanzimat Ferman› ile Osmanl› Devleti kendini yeni-leme karar›n› aç›klam›flt›r. Buna göre afla¤›dakilerdenhangisi söylenemez?

a. Tanzimat Ferman› ülkenin gelece¤ini etkilemifltir.b. Bat›daki geliflmeler daha yak›ndan takip edil-

mifltir.c. Tanzimat, Osmanl›da gelene¤in güçlenmesini

sa¤lam›flt›r.d. Ülkenin kurtuluflu için fikirler gelifltirilmifltir.e. Meflrutiyete giden yolu açm›flt›r.

4. Afla¤›dakilerden hangisi ‹kinci Meflrutiyet düflünceak›mlar›ndan biri de¤ildir?

a. Türkçülükb. Bat›c›l›kc. ‹slamc›l›kd. Osmanl›c›l›ke. Ak›lc›l›k

5. Osmanl› halklar› aras›nda birlik oluflturma amac›n›tafl›yan Osmanl›c›l›k düflünce ak›m› için afla¤›dakiler-den hangisi söylenemez?

a. Tanzimat sonras› ortaya ç›km›flt›r.b. Osmanl›, Türkleri ihmal etmifltir.c. Osmanl› topraklar›n› vatan olarak görür.d. Osmanl› vatan›nda yaflayanlar bir millettir.e. Birlik oluflturmak Osmanl›y› ayakta tutar.

6. Bat›c›l›k Avrupa’da, geliflen ça¤dafl medeniyete sahipolma kayg›s›ndan geliflmifltir. Buna göre afla¤›daki ifade-lerden hangisi Bat›c›l›k anlay›fl› ile uygun de¤ildir?

a. ‹lerlemek için Bat›l› devletlerin uydusu olmak b. Ça¤dafl sistemleri Bat›dan almakc. Bilim ve teknolojide yeni geliflmeleri takip etmekd. Ülkede yenilikler yapmake. Eski sistemleri de¤ifltirmek

7. ‹slamc›lara göre din, ilerlemenin önünde engel de-¤ildir. Afla¤›dakilerden hangisi buna örnek verilebilir?

a. Teokrasi bat›da taassuba yol açm›flt›r.b. Skolastik sistem dogmalara dayan›r.c. Laiklik dinin bask›c› olmas›n› engeller.d. Din insanlara düflünmeyi ve ak›l etmeyi emreder.e. ‹lerlemenin önündeki engel dogmatizmdir.

8. ‹kinci Meflrutiyet döneminde afla¤›daki dergilerdenhangisi ‹slamc›l›¤›n temsilcisi durumunda yay›n yap-m›flt›r?

a. ‹çtihatb. Sebilürrefladc. Türk Yurdud. Hayate. Terakki

9. ‹ttihat ve Terakki yönetimi ‹mparatorlu¤un da¤›lma-s›n› Osmanl›c›l›k ve ‹slamc›l›k siyasetleriyle önleyeme-yince son çare olarak Türkler aras›nda milliyetçilik yap-makta bulmufltur. Buna göre afla¤›dakilerden hangisiTürkçülük ak›m›na uygun de¤ildir?

a. Türkler aras›nda millet bilincini yaratmakb. Dünya üzerindeki Türkleri birlefltirmekc. Türklü¤ü bilimsel yollarla keflfetmekd. Türkler aras›nda dayan›flma sa¤lamake. Türkleri üstün ›rk haline getirmek

10. ‹kinci Meflrutiyet dönemin düflünce ortam›nda Tür-kiye’de sosyolojinin kurulufluna büyük katk› sa¤lam›flt›r.Bu düflünürlerin ortak kayg›s›, dönemin genel özelli¤i-ne uygun olarak “bu devlet nas›l kurtar›labilir” konusu-dur. Bu konuda kitab› bulunan düflünür afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Ziya Gökalpb. Hilmi Ziya Ülkenc. Prens Sabahattind. Said Halim Paflae. Yusuf Akçura



ÜÇ TARZ-I S‹YASET

Osmanl› ülkelerinde, garptan feyz alarak, kuvvet ka-zanmak ve terakki arzular› uyanal›, belli bafll› üç siyasiyol tasavvur ve takip edildi san›yorum: Birincisi, Os-manl› Hükümetine tabi muhtelif milletleri temsil ederekve birlefltirerek bir Osmanl› milleti vücuda getirmek.‹kincisi, hilafet hakk›n›n Osmanl› Devleti hükümdarla-r›nda olmas›ndan faydalanarak, bütün ‹slamlar› söz ko-nusu hükümetin idaresinde siyaseten birlefltirmek(Frenklerin “Panislamisme” dedikleri). Üçüncüsü, ›rkadayanan siyasî bir Türk milleti teflkil etmek.Bu yollardan ilk ikisinin, bir zamanlar›n Osmanl› Dev-leti umumi siyasetine mühim tesiri oldu. Sonraki ise,ancak baz› muharrirlerin yaz›lar›nda görüldü.Osmanl› milleti vücuda getirmek arzusu, pek yüksekbir hayalî gayeye, pek yüksek bir ümide do¤ru yücel-miyordu, As›l maksat, Osmanl› memleketindeki Müs-lim ve Gayrimüslim ahaliye ayni siyasi haklar› tan›-mak ve vazifeleri yüklemek; böylece aralar›nda tammüsavat husule getirmek; fikirlerce ve dince tam ser-besti vermek; bu müsavat ve serbestiden faydalana-rak söz konusu ahaliyi aralar›ndaki din ve soy ihtilaf-lar›na ra¤men yekdi¤erine kar›flt›rarak ve temsil ede-rek, Amerika Birleflik Hükümetlerindeki Amerikanmilleti gibi müflterek vatanla birleflmifl yeni bir milli-yet, Osmanl› milleti meydana ç›karmak ve bütün buzor ameliyat›n neticesi olarak da, “Devlet-i Aliyye-iOsmaniye”yi asli flekliyle yani eski hudutlar›yla mu-hafaza eylemekti. Ekseriyeti ‹slâm ve mühim bir k›s-m› Türk olan bir devletin bekas›nda ve kuvvetinin ço-¤almas›nda, bilcümle Müslümanlar ve Türkler için fay-da olmakla beraber, bu siyasi yol onlara do¤rudando¤ruya taallûk etmiyordu. Bu cihetle, Osmanl› hu-dudu haricindeki Müslümanlar ve Türkler bununla okadar meflgul olamazlard›. Mesele mahalli ve dahilibir mesele idi.Osmanl› milleti yaratmak siyaseti, ciddi olarak ‹kinciMahmut zaman›nda do¤du. Bu padiflah›n : “Ben teba-amdaki din fark›n› ancak cami, havra ve kiliselerine gir-dikleri zaman görmek isterim” dedi¤i meflhurdur. Mila-di on dokuzuncu as›r bafllang›ç ve ortalar›nda bu siya-setin Osmanl› ülkelerinde itibar kazanmas›, kabili tatbikzan olunmas› tabii idi. O zamanlar Avrupa’da milliyetdüflünceleri, Frans›z Büyük ‹htilal›yla, soy ve ›rktan çokvicdanî iste¤e dayanan Frans›z kaidesini milliyet esas›kabul ediyordu. Sultan Mahmut ve onu takip edenler,iyice anlayamad›klar› bu kaideye aldanarak, devletin

›rk ve dini farkl› tebaas›n› serbestlik ve müsavat ile em-niyet ve karfl›l›kl› dostluk ile meze ve terkip edip tek birmillet haline sokman›n imkân›na inan›yorlard›.Avrupa’da milliyetler teflekkülü tarihinde görülen baz›misaller de itimatlar›n› artt›rd›. Filhakika, Frans›z milli-yeti Cermen, Selt, Latin, Grek ve daha baz› soylar›n bir-leflmesinden husule gelmemifl midir? Alman milliyetin-de birçok Slav unsuru yutulmam›fl m›d›r? ‹sviçre, ›rk vedin farklar›na ra¤men bir millet de¤il midir? Ad› geçenyüksek kiflilerin, bu s›ralarda bir siyasî birlik vücuda ge-tirmeye çal›flan Alman ve ‹talyanlar›n hareketlerini de,yanl›fl bir nazarla, doktrinlerinin do¤rulu¤unu ispatahizmet eden vakalardan addetmifl olmalar› dahi, gayrimuhtemel de¤ildir.

Kaynak: Akçura, Y. 1976. Üç Tarz-› Siyaset, Ankara:

Türk Tarih Kurumu (sayfa: 19).

Okuma Parças›


1. b Yan›t›n›z yanl›flsa, “‹kinci Meflrutiyete Kadar Ye-nileflme Hareketleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›flsa “‹kinci Meflrutiyete Kadar Ye-nileflme Hareketleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›flsa “‹kinci Meflrutiyete Kadar Ye-nileflme Hareketleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›flsa “‹kinci Meflrutiyet DönemiDüflünce Ortam›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Osmanl›c›l›k” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Bat›c›l›k/Garpç›l›k” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›flsa “‹slamc›l›k” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›flsa “‹slamc›l›k” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Türkçülük/Turanc›l›k” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10.c Yan›t›n›z yanl›flsa “Fikir Ak›mlar› ve SosyolojininGeliflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Osmanl› Devleti, Bat›l› devletler karfl›s›nda ilk olarak1699 y›l›n›n bafl›nda yap›lan Karlofça Antlaflmas› ile res-men toprak kaybetmifltir. Kaybetme duygusu yenilefl-me hareketlerinin temel hareket noktas› olmufltur. Bunedenle Osmanl› yenileflme ad›na ilk ad›mlar›n› kitapbas›mc›l›¤› ve askerlik alanlar›nda atar. Bunlardan son-ra devrim niteli¤indeki yenileflme giriflimi devletin yap›-s›yla ilgilidir. Tanzimat Ferman›, Islahat Ferman› ve Mefl-rutiyetin ilan› bu amaçla gerçekleflmifltir.

S›ra Sizde 2

‹kinci Meflrutiyet Dönemi fikir ak›mlar› Osmanl›n›n da-¤›lmas›n› önleme kayg›s›ndan do¤mufltur. Osmanl› top-lumunu bir arada tutan en güçlü ba¤ keflfedilmeye vegelifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu çabalar, toplumsal hayat-tan elde edilen bilimsel olgularla desteklenmek isten-mifltir. Aralar›ndaki tart›flma bu bak›mdan son dereceönemlidir. Her fikir ak›m›n›n dayand›¤› sosyolojik ze-min vard›r ama toplumu bir arada tutmaya yeterli olupolmad›¤› konusu belirsizdir.

S›ra Sizde 3

‹kinci Meflrutiyet’in ilan› Osmanl› toplumunda önemligeliflmelerin habercisi ve tetikleyicisi olmufltur. Özellik-le özgür düflünce ortam› ülkede fikir ak›mlar›n›n bes-lenmesini sa¤lam›flt›r. Türkiye belki de tarih boyuncaen yo¤un fikir tart›flmalar›n› bu dönemde yaflam›flt›r.Özellikle Avrupa’dan etkilenerek yenilik hareketlerinedestek veren ve öncülük yapan Jön Türkler veya YeniOsmanl›lar ad›n› alan ayd›nlar ülkeyi kurtarmak içinaktif rol oynam›fllard›r. Yönetimi üstlenen ‹ttihat ve Te-rakki Cemiyeti bunlar taraf›ndan kurulmufltur.

S›ra Sizde 4

Türkçülerin önde gelen isimlerinden birisi olan YusufAkçura, ikinci meflrutiyet dönemi düflünce ortam›n›özetleyen Üç Tarz-› Siyaset isimli genifl makalesindedönemin fikir ak›mlar›n› de¤erlendirir. Bunlardan Os-manl›c›l›k ve ‹slamc›l›k siyasetinin büyük ümitlerle de-nendi¤ini ve imparatorlu¤un da¤›lmas›n› engelleyeme-di¤ini belirtir. Akçura’ya göre, geriye Türkler aras›ndamilli bilinci güçlendirerek, Osmanl› d›fl›ndaki Türklerile birlik oluflturarak güç oluflturmak kalm›flt›r. Art›k ye-ni siyaset Türkçülük olmal›d›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Akçura, Y. (1976). Üç Tarz-› Siyaset. Ankara: Türk Ta-rih Kurumu.

Bayraktar, B. (1996). “Günümüzde Yeniden De¤er-

lendirilmesi Gereken Bir Düflünür: Prens Saba-

hattin Bey” AÜ DTCF Tarih Araflt›rmalar› Dergisi,Cilt: 18 Say›: 29, <http://dergiler.ankara.edu.tr/der-giler/18/25/143.pdf>

Berkes, N. (2010). Türkiye’de Ça¤dafllaflma. (1. Bas-k›, Ankara: Bilgi Yay›nevi-1973), ‹stanbul: Yap› Kre-di Yay›nlar›.

Gökalp, Z. (1976). Türkleflmek ‹slamlaflmak Muas›r-

laflmak. Haz. ‹. Kutluk, Ankara: Kültür Bakanl›¤›Yay›nlar›.

Gökalp, Z. (1986). Türkçülü¤ün Esaslar›. Haz. M. Kap-lan, 2. Bask›, Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.

Kaçmazo¤lu, H. B. (2010). Türk Sosyoloji Tarihi II.

‹stanbul: Kitabevi Yay›nlar›.Kara, ‹. (2003). “Ça¤dafl Türk düflüncesi nas›l ele al›-

nabilir?”, Kutadgubilig Dergisi, Say› 4, Ekim 2003,<http://www.kutadgubilig.com/makaleler/1.php?id=24>

Karal, E. Z. (1976). “Üç Taz-› Siyaset’e Önsöz”, Akçura,Y., Üç Taz-› Siyaset. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Kolo¤lu, O. (1986). “Osmanl› Bas›n›: ‹çeri¤i ve Reji-

mi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklope-disi, C. I, s. 103-109.

Lewis, B. (2009). Modern Türkiye’nin Do¤uflu. Anka-ra: Arkadafl Yay›nevi.

Tunaya, T. Z. (2009). Türkiye’de Siyasal Geliflmeler

1878-1938. 3. Bask›, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Ya-y›nlar›.

Türköne, M. (2003). Siyasal ‹deoloji Olarak ‹slamc›-

l›¤›n Do¤uflu. 3. Bask›, Ankara: Lotus Yay›nlar›.Ülken, H. Z. (1937). “Tanzimattan Sonra Türkiye’de

Fikir Hareketleri”. Tanzimat›n 100. Y›ldönümü Ki-tab›.

Ülken, H. Z. (1966). Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce Ta-

rihi. Konya: Selçuk Yay›nlar›Ülken, H. Z. (2007). Ziya Gökalp. (1. Bask›s› 1942) ‹s-

tanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyal hayat içinde kolektif kifliliklerin kurumsallaflma sürecini aç›klayabilecek,Sosyolojinin Türkiye’deki kurumsallaflma alanlar›n› de¤erlendirebilecek,Sosyoloji alan›nda Türkiye’de yay›mlanm›fl ilk kitaplar› s›ralayabilecek,Sosyoloji alan›nda Türkiye’de yay›mlanm›fl ilk dergileri s›ralayabilecek,Sosyolojinin Türkiye’de orta ve yüksek ö¤retim ders programlar›na girifliniaç›klayabilecek,Türkiye’deki üniversitelerde kurulan ilk sosyoloji bölümlerini de¤erlendi-rebilecek,Türkiye’deki sosyoloji derneklerini s›ralayabilecek,Sosyolojinin Türkiye’deki meslekleflmesini tan›mlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Kolektif kiflilikler• Sosyal kurum ve kurumsallaflma• Sosyoloji kitap ve dergileri• Sosyoloji ö¤retimi

• Sosyoloji bölümleri• Sosyoloji dernekleri • Sosyolojinin meslekleflmesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

N

NN


• KOLLEKT‹F K‹fi‹L‹KLER‹NKURUMSALLAfiMASI

• SOSYOLOJ‹N‹N TÜRK‹YE’DEKURUMSALLAfiMA ALANLARI

• SONUÇ

Türkiye’deSosyolojininKurumsallaflmas›


KOLEKT‹F K‹fi‹L‹KLER‹N KURUMSALLAfiMASI

Sosyal hayat içinde kolektif kifliliklerin kurumsallaflma süreciniaç›klayabilmek.

‹nsan birlikteliklerinin temel birimleri sosyal kifliler ve farkl› kurumsallaflma sevi-yelerindeki kolektif kifliliklerdir. Sosyal kifliler toplum içinde iflgal ettikleri sosyalpozisyonlarda o pozisyonla ba¤lant›l› rolleri oynayan kimselerdir. Karfl›m›za annebaba, kardefl, arkadafl, ö¤retmen, sürücü, sanatç›, memur, doktor, eczac›, sat›c›,çiftçi gibi çeflitli rollerin oyuncular› olarak ç›karlar. Kolektif kiflilikler ise kurumsal-laflm›fl ya da kurumsallaflma yolunda ad›mlar atmakta olan sosyal yap›lanmalard›r.Kolektif kiflilikler farkl› kurumsallaflma seviyelerine göre s›ralan›rlar. Kurumsallafl-ma seviyesi en düflük olan kolektif kiflilikler sosyal süreçlerdir. Daha sonra kolek-tif kiflilik çeflitleri olarak karfl›m›za sosyal olgular, sosyal de¤erler, referans grubuya da sirkülasyon ajanlar› gibi grup üstü birliktelikler ile kategori ve y›¤›n gibi ku-rumsallaflabilir, birincil gruplar gibi yar› kurumsallaflm›fl ve en sonunda ikincilgruplar ve sosyal kurumlar gibi kurumsallaflmas›n› büyük ölçüde tamamlam›fl ya-p›lanmalar ç›kar.

Sosyal kifliler ve kolektif kiflilikler sosyal hayata• yap›p etmelerini,• söz ve yaz›lar›n›,• imge ve simgelemelerini sunarlar. Sözkonusu temel birimler sunumlar› ara-

c›l›¤›yla;• birbirlerini etkiler, • birbirleriyle etkileflime geçer,• birbirleriyle iliflki kurarlar.Sosyal kifliler aras› veya s›n›rl› say›da sosyal kifli ile herhangi bir kolektif kiflilik

aras› etkileflim ve iliflki;• do¤rudan ve yüzyüze ise • ayn› ya da yak›n bir mekânda sergileniyor ise• k›sa süreli bir zaman aral›¤›nda gerçeklefltiriliyor ise karfl›m›zda mikro bo-

yutta bir sosyal a¤ bulunuyor demektir. Ama etkileflim ve iliflki; • dolayl› ise• genifl bir zaman ve mekâna yay›lm›fl ise

Türkiye’de SosyolojininKurumsallaflmas›

1A M A ÇN

• çok say›da sosyal kifli ve/veya sosyal kifliler ile kolektif kiflilikler aras›ndakuruluyor ise, o zaman mezzo, giderek makro ölçekte bir sosyal a¤ ile kar-fl› karfl›yay›z demektir.

Mezzo ve makro ölçekli a¤larda sunum ile sunucusu aras› ba¤ zay›flam›fl, gide-rek kopmaya yüz tutmufltur. Sunum ve sunucusu aras› ba¤›n kopmaya bafllamas›y-la sosyal hayat da karmafl›klaflmaya bafllar; sunumlar basit sosyal a¤lardan koparve karmafl›k dolafl›m a¤lar›na dâhil olur. Sunumlar sunucular›n›n özel alanlar›nda-ki eylem (fiil/act) ve unsurlar olmaktan ç›kar kamusal alan›n edim (amel/agent) vesüreçleri haline gelir. ‹flte kurumsallaflma da sunumlar›n sunucular›ndan kopma-s›yla, anonim muhataplar taraf›ndan yeni de¤erlendirmelere konu edilmesiyle bafl-lar. Sosyal süreçler tekil sosyal birimleri aflan eyleflmeler dizisidir. Bu sebepledir kiörne¤in Bolu’nun Tekirler köyündeki topra¤›n›n verimi düfltü¤ü için Ankara’ya gö-çüp apartman görevlili¤i yapan Mehmet Kaplan’›n yaflam öyküsünün analizi ileAnkara’n›n kentleflme sürecinin analizi hem birbiriyle ilintili hem de birbirindençok farkl› dinamikler temelinde gerçeklefltirilecektir. Mehmet Kaplan’›n göçü sos-yal a¤da mikro boyutta bir olay iken Ankara’n›n kentleflmesi dolafl›m a¤›nda mez-zo hatta makro ölçekte de¤erlendirilebilecek bir süreçtir. Kent ise bu sürecin so-nunda ortaya ç›kan bir olgudur.

Sosyal süreçler olgular›, grup üstü birliktelik formlar›n›, giderek, kurumsallafla-bilir, yar› kurumsallaflm›fl ve kurumsallaflm›fl yap›lar› besler. Bu sürecin son aflama-s› yeni bir kolektif kiflili¤in ortaya ç›kmas›d›r. Kurumlar önceden belirlenmifl, top-lum taraf›ndan onaylanm›fl ve kendi içinde tutarl›l›k sergileyen, oldukça süreklisosyal örüntü, rol ve iliflki yap›s› olarak tan›mlanmaktad›r. Kurumsallaflma ise butan›mda geçen örüntü, rol ve iliflki yap›s›n›n önceden belirlenmesi, toplum taraf›n-dan onaylanmas› ve kendi içinde tutarl› hale getirilmesi sürecini ifade eder. Ku-rumsallaflma yönünde ilerleyen bir kolektif kiflilikte birincil de¤il ikincil iliflki a¤la-r›n›n kurulmas›, özel de¤il kamusal taleplerin gözetilmesi beklenir.

Kurumlar ve kurumsallaflma için flu kayna¤a bakabilirsiniz:Fichter, J. (2009). Sosyoloji Nedir, (9. bask›) (Çev. Nilgün Çelebi), Ankara: An› Yay›nc›l›k.

Toplum ad›n› verdi¤imiz belirli bir insan birlikteli¤i formu;• sunumlar›m›z›n,• etkileflim ve iliflkilerimizin etkilerinin,• bunlar üzerindeki yorumlar›n ve de¤erlendirmelerin içinde dolafl›ma girdi¤i

a¤d›r. Bu dolafl›m a¤›nda sunumlar›m›z, etkileflim ve iliflkilerimizin etkileri; o sunu-

mun ard›ndaki öznel niyetlerimize göre de¤il yürürlükte olan sosyal normlar do¤-rultusunda, o sunumun yol açt›¤› nesnel etkiye göre de¤erlendirilir. Dolafl›m a¤›(ya da toplum) öznel ve özel olan›n nesnel ve genel hale dönüfltü¤ü yerdir. Dola-fl›m a¤› sosyal psikolojinin sustu¤u, sosyolojinin konuflmaya bafllad›¤› yerdir. Ko-lektif kiflilikler kurumsallaflma sürecini tamamlam›fl ya da tamamlama yolundakiyap›lard›r.

Sosyal hayata birer kolektif kiflilik örne¤i olarak kat›labilmeyi amaçlayan bilimdallar› da bu kurumsallaflma süreçlerinden geçmek durumundad›r. Bilimin uluslararas›l›k niteli¤i, üstelik de sayg›de¤er bir etkinlik olarak kendisine yüksek bir sta-tü atfediliyor olmas› onun her toplumda ayn› kurumsallaflma seviyesinde bulun-mas› sonucunu do¤urmaz. Kimi toplumlarda baz› bilim dallar› daha çok di¤erleridaha az kurumsallaflm›flt›r. Bu ünitede sosyoloji bilim dal›n›n Türkiye’deki kurum-sallaflmas› konu edilmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Sosyal hayat›n temel birimleri ve aralar›ndaki ba¤lant›lar konusunda daha genifl bilgileriçin flu kayna¤a bakabilirsiniz: Çelebi, N. (2007). Sosyoloji Notlar›, Ankara: An› Yay›nc›l›k.

SOSYOLOJ‹N‹N TÜRK‹YE’DE KURUMSALLAfiMAALANLARI

Sosyolojinin Türkiye’deki kurumsallaflma alanlar›n› de¤erlendire-bilmek.

Bir bilim dal›n›n kurumsallaflma sürecini o bilimin kendini sunabilece¤i çeflitlialanlar› gözlemleyerek incelemek mümkündür. Bu alanlar›n önde gelenlerini flöy-le s›ralayabiliriz:

• Kapa¤›nda o bilim dal›n›n ad›n› tafl›yan kitaplar›n yay›mlanmas›,• Kapa¤›nda o bilim dal›n›n ad›n› tafl›yan dergilerin ç›kar›lmas›, • Orta ve yüksek ö¤retim kurumlar›nda o bilim dal›n›n ad›na ders aç›lmas›,• O bilim dal›n›n yüksek ö¤retimde ba¤›ms›z diploma veren bölüm halinde

örgütlenmesi,• O bilim dal›n›n ad›na veya o dalda diploma sahibi olanlar›n unvanlar›na ifla-

ret eden derneklerin kurulmas›,• O bilim dal›n›n meslek olarak tan›mlanmas›. Bu alanlar›n her biri afla¤›da ayr› alt bölümler halinde ele al›nmaktad›r.

533. Ünite - Türk iye ’de Sosyolo j in in Kurumsal laflmas›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Sosyal Birimler

Sosyal Kifliler Kolektif Kiflilikler

Sosyal Ortama Sunulan Sunumlar

Yap›p Etmeler ‹mge ve SimgelerSözler/Yaz›lar

Sosyal A¤a Sunulan Eylemler

Eyleflmeler Temsiliyetler‹letiflim

Dolafl›m A¤› (Kamuya) Sunulan Edimler

Sosyal Süreçler

Çizelge 3.1Sosyal Hayat›nBirimleri, BirimlerinSunumlar›, Ortam veA¤lar

2A M A ÇN

‹lk Sosyoloji Kitaplar›ndan Günümüze

Sosyoloji alan›nda Türkiye’de yay›mlanm›fl ilk kitaplar› s›ralaya-bilmek.

Kitaplar bir bilim dal›n›n kurumsallaflmas›n›n çok önemli bir alan›n› teflkil eder.Çünkü bilimsel kitaplar›n o alan›n bilgisine yetkin bir flekilde sahip oldu¤u kabuledilen bir yazar taraf›ndan nisbeten kesinleflmifl kavramlar kullan›larak ve tutarl›l›kgösteren bilgilere dayan›larak yaz›lmas› beklenir. Bu sebepledir ki bilimsel bir ki-tap bafll› bafl›na bir kurumsallaflm›fl kiflilik arz eder.

Bir bilim dal›nda kitap yay›mlanmas› o bilim dal›nda bir’den fazla geliflmeninoldu¤unu gösterir. Bunlardan ilki; o dalda kitap yaz›lmas›na yetecek miktarda bil-gi birikiminin bulunmas›d›r. ‹kincisi; o dalda kitap yazacak bilgi birikimine sahipuzman kiflilerin yetiflmifl olmas›d›r. Üçüncüsü; o bilim dal›n›n bilgisini edinmek is-teyen bir kitlenin mevcut oldu¤unun varsay›lmas›d›r. Dördüncüsü; o bilim dal›n›nbilgisini ö¤renmek isteyenlerin say›s›n›n kitab›n yay›nc›s›na maddi kazanç sa¤la-maya yetecek ölçüde yüksek oldu¤unun hesaplanmas›d›r. O bilim dal›n›n bilgisi-ni merak eden bir okur kitlesinin olabilece¤i düflünülmektedir ki o alanda kitapyay›mlanm›fl olsun.

Sosyoloji bilim dünyas›na tan›t›ld›¤› ilk y›llardan itibaren Türkiye’de ilgi görmüflolan bir bilgi gövdesidir. Ne var ki sosyolojiye gösterilen bu ilgi saf bir entelektü-el ilgi olman›n d›fl›nda, belki ondan da çok, siyasi yönü güçlü bir ilgidir. Sosyolo-jiye meraklar›n odakland›¤› dönem olan 19. yüzy›l›n sonu ve 20. yüzy›l›n bafllar›n-da Osmanl› Devleti’nin entellektüelleri siyasi olarak da aktif bir konumda idiler.Toplumu tan›may› toplumu dönüfltürmek için de istemekte idiler. Aç›kt›r ki, Os-manl› Devleti’nin entelektüelleri ve yöneticileri toplumun yap›s›n›n nas›l oldu¤u,iflleyifl mekanizmas›n›n nas›l bir düzen sergiledi¤i, giderek toplum hayat›nda isten-meyen durumlarla nas›l bafla ç›k›labilece¤i gibi sorular›n cevab›n›n sosyoloji tara-f›ndan verilebilece¤i umuduyla sosyolojiye ilgi duymufllard›r. Osmanl› dönemindegözlemlenen bu durum Cumhuriyet döneminde de devam etmifltir. Sosyolojinintoplum üzerine söz söyleyen bir bilim dal› olmas› özellikle toplumu de¤ifltirmek,hatta dönüfltürmek isteyenlerin sosyolojiye yönelmelerinde etkili olmufltur. Okurkadar yazarlar›n da benimsedi¤i bu ilgi sosyoloji alan›nda yay›nlar›n içeri¤ini de et-kilemifltir. Sosyoloji bilgisinin dolafl›ma girmesini, ö¤renilmesini, üzerinde konu-flulmas›n›, giderek topluma yön vermek isteyenlerin ortak dili olmas›n› temin ede-cek ilk kanal kuflkusuz yay›n hayat›d›r. Bu noktada, yay›mlanan kitaplar›n sosyo-loji için mi yoksa toplumu dönüfltürmek için mi yaz›ld›¤›n› ay›rt etmenin önemi or-taya ç›kmaktad›r. Bu ayr›m› yapabilmenin bir yolu kitab›n kapa¤›nda “Sosyoloji”kelimesinin bulunup bulunmad›¤›na bakmakt›r.

Sosyoloji Türkiye’nin entelektüel ve siyasi hayat›na çeviri yoluyla girer. Türki-ye’de bafll›¤›nda “sosyoloji” yazan ilk kitap, Frans›zca’dan Türkçe’ye yap›lm›fl birçeviridir. Kitab›n yazar› Emile Bougle’dir. Kitab›n orijinal ad› “Qu’est ce que la so-ciologie”dir. Bu kitap çevirisi 1912 (1328) y›l›nda ‹stanbul’da yay›mlanm›flt›r. Kita-b›n Türkçe’deki ad› “‹lm-i ‹çtimai Nedir?”dir. Kitab› Türkçe’ye çeviren kiflinin ad›Mustafa Suphi’dir. Kitap “Mürettibin-i Osmaniyye Matbaas›”nda bas›lm›flt›r (Top-rak, 1988: 17). Kitap, Osmanl›ca alfabeyle yaz›lm›flt›r.

Hilmi Ziya Ülken; Türkçe olarak yay›mlanm›fl, bafll›¤›nda “sosyoloji” yazan ilktelif kitab›n ad›n›n “Sosyoloji” oldu¤unu yazar. Ona göre bu kitap 1911 y›l›nda Ma-


3A M A ÇN

Mustafa Suphi 1882 y›l›ndaTürkiye’nin Do¤u Karadenizsahilinde yer alan Giresunflehrinde do¤mufltur. YineDo¤u Karadeniz k›y›s›nda birflehir olan Trabzonaç›klar›nda 28/29 Ocak1921 gecesinde bo¤ularakölmüfltür. Mustafa Suphi’niniçinde bulundu¤u bottakendinden baflkalar› davard›r. Bot, kim olduklar›hâlâ bilinmeyen kiflilercebat›r›lm›flt›r. Mustafa SuphiTürkiye Komünist Partisi’ninkurucusu ve ilk genelbaflkan›d›r. Suphi Ethem isedoktordur. Ülken, SuphiEthem’in sosyalist fikirleresahip oldu¤unu yazmaktad›r(1979: 201).

nast›r’da yay›mlanm›flt›r. Yazar› Suphi Ethem’dir (Ülken, 1979: 174). Ama söz ko-nusu kitab›n herhangi bir nüshas›na bugüne kadar ulafl›lamad›¤› için Ülken’in ver-di¤i bu bilgiyi ihtiyatla karfl›lamak gerekmektedir.

Türkçe’deki ilk sosyoloji ders kitab› ise Ziya Gökalp taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Bukitap Ziya Gökalp’in ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde (Darulfünun Ede-biyat fiubesi) verdi¤i derslerin metnidir. Kitab›n ad›: “‹lm-i ‹çtimai” dir. Yay›m y›l›1913’tür (Rumi 1329). Kitap 64 sayfad›r. Kitab›n yay›m yeri ‹stanbul’dur. Yay›mc›s›Darulfünun-i Osmanî Edebiyat fiubesi’nden Hamit Sadi Selen’dir. Kitap Türkçe’dirama Osmanl›ca alfabeyle yaz›lm›flt›r. Kitap taflbask›s›d›r. Kitab›n ilk konusu “‹lm-i‹çtima’›n Tarihi Durkheim’dan” bafll›¤›n› tafl›r (Toprak, 1988: 16).

Birinci Dünya Savafl› ve ertesinde gelen Kurtulufl Savafl› tüm bilimsel etkinlik-lerde oldu¤u gibi sosyoloji için de bir gerileme de¤ilse bile bir duraklama dönemi-nin yaflanmas›na sebep olmufltur. Savafllardan sonra kurulan Cumhuriyet yöneti-minde de sosyolojiye duyulan ilgi devam etmifltir. Bunun kan›tlar›ndan biri Meh-met ‹zzet’in Hesse ve Gleyse adl› yazarlardan yapt›¤› çevirinin yay›m y›l›n›n 1923olmas›d›r. Bir di¤eri Milli E¤itim Bakanl›¤›’n›n 1926 y›l›ndan itibaren liselerde Sos-yoloji dersinin okutulmas›n› öngören karar›d›r. Talim Terbiye Kurulu’nun 25.4.1927tarihli karar› ile yazarlar› N. Sad›k Bonafos olarak ifade edilen “‹çtimaiyat” adl› ki-tap liselerde okutulmaya bafllanan ilk kitapt›r. Burada geçen N. Sad›k’›n NecmettinSad›k (Sadak) oldu¤u kesindir. Bonafos ise bir yabanc›d›r. Bu kitab›n asl› Bonafostaraf›ndan yaz›lm›fl fakat içeri¤i Necmettin Sadak taraf›ndan Türkiye’ye uyarlanm›fl-t›r. Liselerde okutulan di¤er bir kitap 5.10.1930 tarihli Talim Terbiye Kurulu karar›ile bas›lm›fl olan ve M. Servet taraf›ndan yaz›lan “Felsefe ve ‹çtimaiyat”t›r. TalimTerbiye Kurulu’nun onay verdi¤i di¤er bir kitap C.B. ve J.R. adl› yazarlardan Ka-z›m Nami Duru taraf›ndan çevrilen “Sosyolojinin Unsurlar›”d›r. Talim Terbiye Ku-rulu’nun 1943 y›l›nda onaylad›¤› “Toplumbilim” adl› kitap ise do¤rudan NecmettinSadak’›n ad›n› tafl›maktad›r. Daha sonra 1947 y›l›nda Hatemi Senih Sarp’›n” “EnSon Programa Göre Toplumbilim (Sosyoloji)” ve Haz›m Berge’nin “Sosyoloji” bafl-l›kl› kitaplar›n›n liselerde okutulmas›na onay verildi¤ini görmekteyiz. Talim Terbi-ye Kurulu’nun 1952 y›l›nda onaylad›¤› Nurettin Topçu’nun “Sosyoloji Lise 3”, 1954y›l›nda onaylad›¤› Kaz›m Baykal’›n “Sosyoloji Lise 3,” 1957 y›l›nda onaylad›¤› Os-man Pazarl›’n›n “Sosyoloji Lise 3. S›n›f” adl› kitaplar›n› ilerleyen y›llarda di¤er ki-taplar izlemifltir. (Çelebi,1999a).

‹lk sosyoloji kitaplar› neden sosyoloji bilimini tan›t›c› niteliktedir?

Geçmiflten günümüze üniversitelerde ders veren ö¤retim üyelerinin yay›mla-d›klar› kitaplara bak›ld›¤›nda yo¤unlafl›lan konular›n Sosyolojiye Girifl, SosyolojiTarihi, Sosyal Bilimler Metodolojisi gibi Genel Sosyoloji ve Metodoloji ile ilgilialanlarda oldu¤u gözlenmektedir. Aile, E¤itim, Suç, Din, Kültür, Bilgi, Göç, Kent,Geliflme, Kad›n, Gençlik, Yafll›l›k gibi alanlarda yay›mlanan kitaplar›n say›s› 1960-1980 aras›nda yavafl bir seyir izlemifl, 1980’den bu yana h›zl› bir art›fl sergilemifltir.

Günümüzde sosyoloji kitaplar›n›n yay›mlanmas› üniversiteler veya özel yay›-nevleri taraf›ndan gerçeklefltirilmektedir. Özel yay›nevlerinin pazarlama imkânlar›-n›n geniflli¤i kitaplar›n okurlara ulaflmas›n› kolaylaflt›rmaktad›r. Ancak, bu durumsaf entelektüel kayg›larla yaz›lm›fl kitaplar›n de¤il fakat sokaktaki vatandafl›n ilgisi-ni çekece¤i varsay›lan kitaplar›n piyasada dolafl›ma sunulmalar›na yol açmaktad›r.Bu ise bir yandan sosyolojik bilginin vulgarize edilmesi tehlikesini yan›nda tafl›r-ken bir yandan da sosyolojik bilginin dolafl›m a¤›na dâhil olarak kamusallaflmas›-


Kitab›n yazar› Ziya Gökalp23 Mart 1876’daDiyarbak›r’da do¤mufltur. 25Ekim 1924’te ‹stanbul’daölmüfltür. Ziya Gökalpçocuklu¤unda ve ilkgençli¤inde iyi bir e¤itimalm›flt›r. Meslek olarakseçti¤i veterinerlik e¤itiminiyar›m b›rakm›flt›r. GökalpOsmanl› Devleti’niny›k›lmas› ve yerine Türkmilliyetçili¤ine dayal› yenibir devletin kurulmas› içinmücadele veren ‹ttihat veTerakki Cemiyeti’nin merkezkomitesi üyesidir. Afla¤›dagörülece¤i gibi Ziya Gökalp,‹stanbul Üniversitesi’ndekiSosyoloji Kürsüsü’nün dekurucusudur. GökalpSosyoloji Kürsüsü’ndekiderslerine 30 Ocak 1919tarihine kadar devametmifltir. Gökalp 30 Ocak1919’da ‹stanbulÜniversitesi EdebiyatFakültesi ProfesörlerOdas›’nda iken, Ermeniolaylar› gerekçe gösterilerek‹ngiliz askerleri taraf›ndantutuklan›r. Önce Limni sonraMalta adas›na gönderilir.Gökalp, hakk›ndakisuçlamalar›n geçersizli¤iniispat ederek ülkeye dönerama akademiye dönmez(Kaçmazo¤lu, 2003: 52, 57-58).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

na, yeni de¤erlendirmelere ve yorumlara tabi tutulmas›na yol açmaktad›r. Sosyolo-jik bilginin kitlelerce paylafl›lmas›, giderek bilimin günlük hayat›n içine bir dönüfl-türücü dinamik olarak girmesine yol açabilece¤i için olumlu bir geliflmedir.

‹lk Sosyoloji Dergilerinden Günümüze

Sosyoloji alan›nda Türkiye’de yay›mlanm›fl ilk dergileri s›ralaya-bilmek.

Kitap belli bir alandaki yerleflik bilgiyi okuyucusuna aktaran bir araçt›r. Kitaplarda-ki bilgiler nispeten paylafl›lm›fl, benimsenmifl, yerlefliklik kazanm›flt›r. Dergiler da-ha farkl› bir iflleve sahiptir. Dergilerdeki makaleler o alandaki en yeni bilgileri su-nar. Bu bilgi sunumlar› okurlar taraf›ndan benimsenebilir, benimsenmeyebilir ve-ya okur taraf›ndan yazar›n niyetinden daha farkl› yorumlara u¤rat›labilir. Dergininbir sonraki say›s›nda o makale üzerine farkl› aç›lardan yaz›lm›fl yeni makaleler ya-y›mlanabilir. Dergiler bilgilenme kadar tart›flma zeminleridir de. Yeni düflüncelerdergilerde yay›mlanarak dolafl›ma sokulur. Dergi makalelerinde sunulan düflünce-ler okurlar taraf›ndan de¤erlendirilir, elefltirilir, gerekirse yeni düflüncelerle besle-nir, de¤ifltirilir, gelifltirilir. Dergiler yoluyla dolafl›m a¤›na sokulan, kamusallaflt›r›lanbilgiler, dergi okurunun ya birebir gerçek hayattan edindi¤i deneyimleriyle karfl›-laflt›r›l›r ya da e¤er okur bir meslektafl ise bu kez akademik kayg›larla yeni bafltande¤erlendirilir. Sonuçta, o makalede ileri sürülen tez hayat›n gerçekleri ve alan›nuzmanlar› taraf›ndan ya bir yana b›rak›l›r ya da o bilim dal›n›n bilgi da¤arc›¤›n›ngüvenilir düflünceleri, kavramlar›, aç›klamalar› aras›na dâhil edilir. Bu nedenledirki dergiler bilim dünyas›n›n son derece canl› ortamlar›d›r.

Bu genel de¤erlendirme ›fl›¤›nda Türkiye’deki sosyoloji dergilerine bakt›¤›m›z-da tarih içinde nas›l bir geliflme çizgisi izliyoruz?

Öncelikle belirtelim ki, sosyoloji düflünce hayat›m›za kitaptan önce dergiler yo-luyla girmifltir. Her ne kadar Servet-i Fünun, Meflveret, Fecri Ati dergilerinin baz› sa-y›lar›nda sosyoloji ile ilgili baz› makaleler yay›mlanm›fl ise de kapa¤›nda sosyolojikelimesi olan ilk derginin ad› “Ulum-i ‹ktisadiyye ve ‹çtimaiyye Mecmuas›”d›r. Der-gi 1908-1911 y›llar› aras›nda yay›mlan›r. Dergiyi ç›karanlar: Ahmet fiuayp, MehmetCavit ve R›za Tevfik (Bölükbafl›)’dir. Derginin yay›m yeri ‹stanbul’dur. Dergi 27 sa-y› yay›mlanm›flt›r.

‹çinde sosyoloji makaleleri olan ikinci dergi “Bilgi Mecmuas›”d›r. Dergi, TürkBilgi Cemiyeti’nin yay›n›d›r. Yay›m y›l› 1914’tür. Dergi ‹stanbul’da yay›mlanm›flt›r(Toprak, 1987: 247-254).

Sosyoloji makaleleri yay›mlayan üçüncü dergi ‹stanbul Üniversitesi EdebiyatFakültesi Sosyoloji Kürsüsü’nün yan› s›ra 1915’te kurulan “‹çtimaiyyat Darülmesai-si” nin yay›n› olarak yay›mlanan “‹çtimaiyyat Mecmuas›”d›r. Günümüzde “Sosyolo-ji Dergisi” ad›yla ve yine ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümütaraf›ndan yay›mlanan bu dergi, bugüne kadar, araya baz› boflluklar girse de, ya-y›mlanmay› baflarabilen en köklü sosyoloji dergisidir. Dergi 1917 y›l› Nisan ay›ndayay›mlanmaya bafllam›flt›r. Yay›mc›s› Ziya Gökalp’tir. Derginin Osmanl›ca alfabey-le yay›mlanan ilk alt› say›s› 1997 y›l›nda Latin alfabesiyle yeniden bas›lm›flt›r (Me-riç-Yazan, 1997: viii).

1919-1920 y›llar› aras›nda alt› say› ç›kar›labilen “Mesleki ‹çtimai” adl› dergi iseayn› adl› Derne¤in yay›n› olarak Mehmet Ali fievki taraf›ndan yay›mlanm›flt›r. ‹stan-bul’da yay›mlanan bu dergide monografiler yay›mlanm›flt›r. (Sencer, 1088: 34).


4A M A ÇN

Ulum-i ‹ktisadiye ve‹çtimaiye Mecmuas›’n›ç›karanlardan Ahmet fiuayp1876 y›l›nda ‹stanbul’dado¤mufl ve 1910’da‹stanbul’da ölmüfltür.(Ahmet fiuayp’›n ölüm tarihitart›flmal›d›r). Ahmet fiuayp‹stanbul Üniversitesi HukukFakültesi mezunudur. Ayn›yerde profesör olarakçal›flm›flt›r. Hukuk veEdebiyat Fakültesiö¤rencilerine Sosyolojidersleri vermifltir. Ahmetfiuayp sosyolojinin tümbilimlerin bafl› ve hepsininözeti oldu¤udüflüncesindedir. MehmetCavit maliyeci, R›za Tevfikise felsefecidir.

“‹stanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi” arkas›nda ‹stanbul Üniversitesi’nin ad›n›nbulundu¤u, dolay›s›yla kurumsal kimli¤i güçlü bir dergidir. Kurumsal kimli¤i onunkadar güçlü olmamakla birlikte sa¤lam içeri¤i ile sosyoloji dünyam›zda uzun y›llaryaflamas›n› sürdürmüfl bir di¤er dergi ise ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi’ndenProf. Dr. Ziyaeddin Fahri F›nd›ko¤lu’nun flahsi çabalar›yla yay›mlanm›flt›r. Bu dergi-nin ad› önceleri “‹fl” iken sonradan “‹fl ve Düflünce” olmufltur. Derginin ilk sayfas›n-da kurulufl y›l› olarak 1934 yazmaktad›r. Dergi Türkiye Harsî ve ‹çtimaî Araflt›rmalarDerne¤i taraf›ndan yay›mlanm›flt›r. Ancak ilerleyen y›llardaki say›larda dernek ad›kalkm›fl onun yerine sadece “Türkiye ‹ktisadî ve ‹çtimaî Araflt›rmalar Mecmuas›” iba-resi yaz›lm›flt›r. Kurumsal kimli¤i olan bir di¤er dergi ise yine ‹stanbul Üniversitesi ‹k-tisat Fakültesi taraf›ndan yay›mlanan “Sosyoloji Konferanslar›”d›r. ‹stanbul Üniversi-tesi ‹ktisat Fakültesi Metodoloji ve Sosyoloji Araflt›rmalar› Merkezi taraf›ndan iki y›l-da bir yay›mlanan bu çal›flma konferans tebli¤lerinden oluflmaktad›r.

Sosyoloji alan›nda yay›mlanan dergilerin meslektafllara m› yoksa tüm bir kamuya m› ses-lenen dergiler olmas› sosyolojinin kurumsallaflmas›na daha çok katk›da bulunur?

Bu dergilerin yan› s›ra günümüzde baz› üniversitelerin Sosyoloji Bölümleri’ninyay›mlad›klar› dergiler de vard›r. Kurumsal destekten çok akademisyenlerin kendiçabalar›yla ç›kard›klar› bu dergiler aras›nda Ege Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nünç›kard›¤› “Sosyoloji” (“Seminer” ad› ile yay›na bafllam›flt›r), Hacettepe ÜniversitesiSosyoloji Bölümü’nün on-line ç›kard›¤› “Sosyolojik Araflt›rmalar Dergisi” say›labi-lir. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi Sosyoloji Bölümü’nün ç›-kard›¤› “Sosyoloji” dergisi kapanm›flt›r. Bunlar›n d›fl›nda bafll›¤›nda sosyoloji keli-mesi bulunmamakla birlikte çeflitli üniversitelerin Sosyal Bilimler Enstitüleri veyaEdebiyat Fakülteleri taraf›ndan ç›kar›lan kurumsal kimlikli dergilerde Sosyoloji Bö-lümleri’nin elemanlar›n›n makaleleri yay›mlanmaktad›r. Üniversiteler d›fl›nda özelyay›nevleri taraf›ndan “Toplum,” “Toplum Bilim” gibi adlarla yay›mlanan sayg›ndergiler de bulunmaktad›r. Alan›n önde gelen bir di¤er dergisi Sosyoloji Derne¤itaraf›ndan 2002 y›l›ndan beri hakemli olarak yay›mlanan “Sosyoloji Araflt›rmalar›Dergisi’dir. “Sosyoloji Araflt›rmalar› Dergisi” günümüzde on-line olarak yay›mlan-ma aflamas›ndad›r.

‹lk Sosyoloji Derslerinden Günümüze

Sosyolojinin Türkiye’de orta ve yüksek ö¤retim ders programlar›-na giriflini aç›klayabilmek.

E¤itim tarihi araflt›rmac›s› Osman Ergin’e göre ‹stanbul Üniversitesi Genel Edebiyatfiubesi’nde 1908 y›l›nda ‹lm-i ‹çtimai dersi programa konulmufl ancak bütçe yeter-sizli¤i nedeniyle bu ders verilememifltir (1941: 1011-1012). Türkiye’de ilk sosyolo-ji dersinin ne zaman ve kimin taraf›ndan verildi¤i tart›flmal›d›r (Çelebi, 2005: 76).Ölüm tarihi 1910 olarak kabul edilirse, ‹stanbul Üniversitesi’ndeki ilk sosyoloji der-sinin, F›nd›ko¤lu’nun “‹fl ve Düflünce” dergisinin 254. say›s›nda belirtti¤i üzere,Edebiyat Fakültesi içinde 1910 y›l›nda Ahmet fiuayp taraf›ndan verildi¤i ortaya ç›-kar. Dersin ad›: “‹lm-i Cemiyet” dir. Ancak, Ahmet fiuayp Hukuk Fakültesi’nin ho-cas›d›r. Ahmet fiuayp’›n verdi¤i bu ders günümüz ölçüleri içinde bir servis dersiolarak de¤erlendirilebilir. Ahmet fiuayp’›n ölümünden sonra Sosyoloji Kürsüsü ku-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

5A M A ÇN

ruluncaya kadar geçen sürede sosyoloji dersinin kimin taraf›ndan verildi¤i noktas›tart›flmal›d›r. Eriflçi, sosyoloji dersinin 1913 y›l›nda verildi¤ini yazmaktad›r (1942).Öte yandan, Kafadar bu dersin Ziya Gökalp taraf›ndan verildi¤ini belirtmektedir(1998). Yukar›da de¤inilen ilk sosyoloji ders kitab› Ziya Gökalp’in verdi¤i bu ders-lerin bir derlemesi olarak bas›lm›flt›r. Kaçmazo¤lu, Türkiye’de ilk sosyoloji dersininorta ö¤retimde lise seviyesinde verildi¤ini belirtmektedir. Ders Ziya Gökalp tara-f›ndan 1911/1912 y›l›nda o zaman Türkiye s›n›rlar› içinde olan Selanik’teki ‹ttihatveTerakki Sultaniyesi’nde verilmifltir (Kaçmazo¤lu, 2003: 51-52).

Gökalp 1915-1919 y›llar› aras›nda “‹çtimaiyat ve Tatbikat” derslerinde “Aile veHukuk ‹çtimaiyat”; “Tarih-i Edyan” dersinde “Totemizm” konular›n› anlatm›flt›r. Budönemde ö¤rencisi Necmeddin Sad›k (Sadak) “Din ve Siyaset”, “Ahlâk ve Siyaset”,“Macchiavelli”, “Cemiyete Hakim Olan Akaid-i Ahlâkiye”, “Saint Simon”, “Nazari-yat-i Iktisadiye”, “Montesqueiu”, “Voltaire”, “Ansiklopedistler”, “Rousseau” konula-r›n› anlatm›flt›r (Yalvaç, 1985: 59-60). Gökalp’in 30 Ocak 1919’da tutuklanmas›ndansonra Kürsü’nün bafl›na Necmettin Sad›k (Sadak) geçer, Kürsü’yü 1927 y›l›na ka-dar yönetir (Ülken, 1979: 306). Necmeddin Sad›k 1921-1922 akademik y›l›nda “‹ç-timaiyat” dersinde “Sosyalizm, Komünizm, Sosyoloji” konular›n› anlat›r. Necmed-din Sad›k 1923-1924 akademik y›l›nda “‹çtimaiyat” dersinde flu konular› anlat›r: “‹ç-timaiyatta Usul”, “‹ktisadî ‹çtimaiyat”, “Siyasî ‹çtimaiyat”, “Hukuk ‹çtimaiyat›”, “Ah-lak, Din ve Sanat”. Önceki y›llarda ahlak ile ilgili dersler vermifl olan di¤er bir ö¤-retmen Mehmet ‹zzet ise bu akademik y›lda “Millet Nazariyeleri ve Milli Hayat”,“‹çtimai Hayatta Cürüm ve Ceza”, “Mesuliyet, S›dk, Dürüstlük” konular›nda derslervermifltir. Sömestre düzeninde verilen bu ders dönemindeki programda Ö¤renci-lerle Görüflme Saatleri de belirtilmektedir.

‹stanbul Üniversitesi Sosyoloji Kürsüsü’nün ilk yabanc› konuk profesörü 1924y›l›nda gelen Frans›z sosyolog Celestine Bougle’dir. Bougle Kürsü’de bir seri kon-ferans verir. Eski derslere ek olarak, 1929-1930 akademik y›l›nda Orhan Saadettinadl› bir ö¤retmen “Simmel Sosyolojisi” konusunda ders verir (Yalvaç, 1985: 61-64).

Günümüzde Sosyoloji Bölümleri’nde okutulan dersler ilk y›llarla karfl›laflt›r›la-mayacak ölçüde çeflitlenmifl, ö¤rencilere daha yo¤un bir sosyolojik bak›fl aç›s›, bil-gi ve beceri kazand›rmaya yönelen bir içerik kazanm›flt›r. Sosyoloji Bölümleri’ndeokutulan dersler ile sosyolog unvan› ile mezun olan gençlerin çal›flma alanlar› ara-s›nda yak›n bir ba¤›n bulunaca¤› aç›kt›r. Sosyoloji bilgisi topluma kitaplar, dergilerkadar mezun olan gençlerin çal›flt›klar› yerlerde sunacaklar› bilgi ve becerileriylede ulaflacakt›r. Sosyolojik bilginin kamusallaflmas›, paylafl›labilmesi, kamuda tan›-nabilir, kamunun taleplerine cevap verebilir duruma ulaflmas› halinde;

• birey olarak sosyologlar›n, • meslek olarak sosyologlu¤un,• bilim dal› olarak sosyolojinin de statülerinin yükselece¤i aç›kt›r. Sosyoloji ve

sosyologlar›n atfedilen statülerinin düflüklü¤ünden yak›nmak yerine baflar›-lan statülerini yükseltmek için atacaklar› ilk ad›mlardan biri Sosyoloji Bölüm-leri’nde verilen e¤itimin niteli¤inin sorgulanmas›d›r. Bu yönde verilecek ça-ba sosyolojinin kurumsallaflmas›n›n önemli bir dönemecini teflkil edecektir.

Sosyoloji ve sosyologlar›n atfedilen statülerinin mi baflar›lan statülerinin mi daha yüksekolmas› istenir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

‹lk Sosyoloji Bölümlerinden Günümüze

Türkiye’deki üniversitelerde kurulan ilk sosyoloji bölümlerini de-¤erlendirebilmek.

Bir bilim dal›n›n üniversite yap›lanmas› içinde “Bölüm” olarak yer almas› o dal›nkurumsallaflmas›n›n çok önemli bir ad›m›d›r. Çünkü ba¤›ms›z bölüm olunmas› obilim dal›n›n özgün bir bilgi ve beceri alan› oldu¤unun üniversite yap›lanmas› için-de kabul edildi¤ine iflaret eder. Kurumsallaflma aç›s›ndan ba¤›ms›z olmak istenilenbir özelliktir.

Türkiye’deki üniversitelerde Sosyoloji Bölümleri günümüzde Edebiyat, Fen-Edebiyat Fakülteleri bünyesinde aç›labilmektedir. Baz› özel ve vak›f üniversitele-rinde ise ‹nsanî Bilimler Fakültesi çat›s› alt›nda yer ald›¤› gözlenmektedir. 2547 sa-y›l› yasa ile getirilen bu düzenlemeden önce Sosyoloji Bölümleri Sosyal Bilimler,Sosyal ve ‹darî Bilimler, Edebiyat gibi adlar› olan Fakültelerin çat›s› alt›nda aç›labil-mekteydi. (Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi 22 Haziran 1935 gün ve 2795 say›l› ka-nunla kurulmufl oldu¤u için ad› her zaman ayn› kalmaktad›r).

Üniversitelerdeki Bölüm örgütlenmeleri oldukça yenidir. Bölümler Anglo Sa-xon ülkelerin üniversite düzenlerinde temel birimlerdir. Daha önceden Bölüm de-¤il ama 19. yüzy›l K›ta Avrupas› ülkelerinin üniversite düzeninde karfl›laflt›¤›m›z veKürsü ad›yla an›lan bir yap›lanma bulunmaktayd›. Kürsüler akademik aç›dan ba-¤›ms›zl›¤› olan ancak idari aç›dan bir ya da birden fazla bilim dal› ile birlikte düflü-nülen birimlerdir.

Türkiye’deki üniversite yap›lanmas› içinde sosyoloji bilimi ilk önce Kürsü ola-rak kurulmufltur. ‹lk Sosyoloji Kürsüsü ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Fel-sefe Bölümü içinde tesis edilmifltir. ‹stanbul Üniversitesi Sosyoloji Kürsüsü’nü 1914y›l›nda Ziya Gökalp kurmufltur (Coflkun, 1991: 14). Yukar›da Ahmet fiuayp’›n dasosyoloji dersi verdi¤i belirtilmiflti. Bir konunun “Ders” olarak okutulmas› ile o ko-nu için bir Kürsü kurulmas› aras›nda büyük fark vard›r. Kürsü akademik bir birim-dir; Kürsü ad› mezuniyet diplomas›nda yaz›l›r. Bu sebeple, “‹lk Sosyoloji KürsüsüEdebiyat Fakültesi içinde kurulmufltur” diyoruz. Türkiye’de bugün üniversitelerde“Kürsü” yoktur, “Bölüm” ve Bölüm’e ba¤l› “Anabilim Dallar›” vard›r.

Felsefe Bölümü’nden ba¤›ms›zlaflan ilk Sosyoloji Bölümü ‹stanbul ÜniversitesiEdebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü’dür. Y›l: 1961 (Yalvaç, 1985: 71). HacettepeÜniversitesi Sosyal ve ‹darî Bilimler Fakültesi Sosyoloji Bölümü ise do¤rudan do¤-ruya ba¤›ms›z bölüm olarak kurulan ilk Sosyoloji Bölümü’dür. Bu Bölüm 1964 y›-l›nda kurulmufl, 1965 y›l›ndan itibaren de lisans ö¤retimine bafllam›flt›r. Türkiye’ninüçüncü Sosyoloji Bölümü Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi bünyesindekurulmufltur. Ege Üniversitesi’nde 1976 y›l›nda kurulan Sosyal Bilimler FakültesiDavran›fl Bilimleri Bölümü içinde aç›lan sosyoloji program› 7.5.1979 tarihinde ba-¤›ms›zlaflarak Sosyoloji Bölümü ad›n› alm›flt›r. Ortado¤u Teknik Üniversitesi’ndesosyoloji ö¤retimi ise Sosyal Bilimler Bölümü içinde 1965 y›l›ndan sonra faaliyetebafllam›flt›r; ba¤›ms›z bölüm oluflunun tarihi 1982’dir. Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyo-loji Bölümü de Sosyal Bilimler Bölümü içinde kurulmufl ve 1982 y›l›nda ba¤›ms›zbölüm halinde örgütlenmifltir.

1982 tarih ve 2547 say›l› Yükek Ö¤retim Kanunu uyar›nca kurulan SosyolojiBölümlerinden biri de Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi Sosyo-loji Bölümü’dür. Ancak, her ne kadar Bölüm’ün kurulufl tarihi yeni olsa da asl›nda


6A M A ÇN

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi bünyesi içindeki sosyoloji ö¤-retiminin tarihi oldukça geriye gider. Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi Felsefe Bölü-mü içinde 1939-1940 akademik y›l›nda önce bir ders olarak aç›lan sosyoloji’ye1940-1941 akademik y›l›nda Ders fiubesi, 1948 y›l›nda Kürsü, 1982’de ise ba¤›ms›zBölüm statüsü verilmifltir (Çelebi, 1999b: 1-16).

Günümüzde Türkiye üniversitelerinin yar›s›ndan fazlas›nda Sosyoloji Bölümübulunmakta olup bu say› h›zla artarken bir yandan bu Bölümlerin yüksek lisans vedoktora programlar› da faaliyete geçmektedir. Bir bilim dal›nda aç›lan Bölüm say›-s›n›n ve o Bölüm’de ö¤renim gören ö¤rencilerin say›lar›n›n artmas› olumlu bir ge-liflmedir. Çünkü böylelikle gerek toplumun yüksek ö¤renim gören nüfusunun sa-y›s› artmakta gerek o bilim dal› üzerinden bilimsel bilginin genifl kitlelere ulaflma-s›n›n yolu aç›lm›fl olmaktad›r. E¤itilmifl nüfusa sahip olmak, genelde bilimsel dahaözel olarak da sosyolojik bilgi ile donanm›fl bir ifl gücü havuzuna sahip olmak hertoplum için istenilen ve özenilen bir durumdur. Bu aç›dan ülkede gerek yeni üni-versitelerin gerek yeni Sosyoloji Bölümleri’nin aç›lmalar› elefltirilecek de¤il destek-lenecek geliflmelerdir. Ancak Türkiye’deki Sosyoloji Bölümleri’nin akademik yap›-lanma içindeki kurumsallaflma h›zlar› ile kamuya sunduklar› sosyolojik bilgininmiktar› ve niteli¤i aras›nda bir aç›kl›¤›n bulundu¤u da ayr› bir gerçektir.

Sosyoloji Bölümlerinin say›sal art›fl› onlar›n kurumsallaflmalar›n›n göstergesi say›labilir mi?

Kamuya sunulan sosyolojik bilginin miktar›ndaki yetersizlik iki nedenden kay-naklanabilir: Ya üretilen bilgi miktar› s›n›rl›d›r ya da üretilen bilginin topluma su-nulmas›n› temin edecek sirkülasyon ajanlar› (yaz›l› ve görsel medya, yay›n dünya-s›, kamuya aç›k bilimsel toplant›lar gibi) s›n›rl›d›r. Kamuya sunulan bilginin niteli-¤iyle ilgili sorun ise karfl›m›za kamuya sunulan bilginin kamunun o bilgiyle ilgile-nen, o bilgiye gerek duyan kesiminin beklentileri ile uyuflumlu olmamas› halindeç›kar. Kamu, kendisine sunulan bilgiyi, o bilgi gereksinimlerine cevap teflkil etme-di¤i sürece görmeyecek, iflitmeyecektir. Dolay›s›yla, o bilgi kamuda paylafl›lmaya-cak, üzerinde de¤erlendirme yap›lmayacak, dolafl›m a¤›na dâhil edilmeyecektir.Bu, bölüm olarak yap›lanmak suretiyle kurumsallaflma aç›s›ndan önemli bir ad›matm›fl olan sosyolojinin meslek olarak kurumsallaflmas›n›n önünde önemli bir en-geldir. Bu durum sosyologlar›n kamuya ne tür bilgiler sunduklar› sorusunun sorul-mas›na yol açar.

Öncelikle, kamuda dolafl›ma giren sosyolojik bilginin Türkiye d›fl› ülkelerdeüretilmifl olan bilgi oldu¤u gözlenmektedir. Kuflkusuz, bilim evrensel bir etkinlik-tir ve bir bilim dal›nda üretilen bilgilerin herhangi bir s›n›rlama ile karfl›laflmaks›z›ndünyan›n her yöresine yay›lmas›n›n desteklenmesi gerekir. Ancak, suras› da birgerçektir ki sosyolojik bilgi, içinde üretildi¤i toplumun özellikleri ile yak›ndan ba¤-lant›l› olan bir bilgidir. Dolay›s›yla, ülkemizde sosyolojik bilginin dolafl›ma girme-sinin önündeki engellerden birinin kamuya sunulan bilginin, o kamunun gerçek-leriyle yeterince ba¤lant›l› olmamas›ndan kaynakland›¤› ileri sürülebilir.

Kuflkusuz bilimsel bilgilerin kültür ba¤›ml› olmaktan ç›kart›lmas› tamamenmümkün olmasa bile bir dereceye kadar mümkündür. Bu, o bilgilerin soyutlaflt›r›l-mas›yla gerçeklefltirilebilir. Ama soyutluk seviyesi çok yüksek olan bilgilerin somutdurumlar›n analizi için kullan›lmalar› gerekti¤inde ad›m ad›m yeniden gerçek ha-yat›n içine dönmek gerekecektir. Dönülen yer bilginin içinde üretildi¤i toplum isesorun yoktur. Ancak farkl› bir toplum sözkonusu ise, o zaman bilgi ile hayat›nuyuflmazl›¤› sorunuyla yüz yüze gelmek kaç›n›lmaz olur. Bir baflka ifade ile bilgi


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

içinde üretildi¤i toplumun ve kültürün izlerinden ar›nacak ölçüde soyutlanm›fl bi-le olsa yine de bu bilginin bir baflka toplumun dolafl›m a¤›na üzerinde hiçbir uyar-lama yap›lmaks›z›n dâhil edilmesi do¤ru bir metodolojik tav›r de¤ildir. Bu ise bizigenelde Sosyoloji Bölümleri’nin Anabilim Dal› yap›lanmalar›na özelde de Temelve Uygulamal› Bilim anlay›fllar›n›n Sosyoloji içindeki önemine getirir.

Türkiye’deki Sosyoloji Bölümleri flu Anabilim Dallar›’ndan oluflmaktad›r: • Genel Sosyoloji ve Metodoloji Anabilim Dal›• Kurumlar Sosyolojisi Anabilim Dal›• Toplumsal Yap› ve De¤iflme Anabilim Dal›• Uygulamal› Sosyoloji Anabilim Dal›• Sosyometri Anabilim Dal›Anabilim dallar›n›n tan›mlanmas› ve içeriklerinin belirlenmesi 1994 y›l›nda An-

kara Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nün giriflimiyle bafllat›lan çal›flmalar sonundagerçeklefltirilmifltir. Bu ayr›mda flu iki ayr› eksen birbiriyle çaprazlanmaktad›r:

• Birinci eksen, sosyolo¤un sosyoloji yapma tarz›na iflaret eder.• ‹kinci eksen, sosyolojinin boyutlar›na iflaret eder.

Burada “sosyoloji yapma tarz›” derken kast edilen, sosyolo¤un Temel Araflt›r-ma m› yoksa Uygulamal› Araflt›rma m› yapmaya yöneldi¤idir.

Temel Araflt›rmalar kavram-kuram üretimine yönelen araflt›rmalard›r. Uygula-mal› Araflt›rmalar ise politika-üretimine yönelen araflt›rmalard›r. Kavram-kuramüretimini hedefleyen sosyolog için öncelikle önemli olan, yaflanan hayat› tutarl› vetutunumlu kavramlar kullanarak zihinde yeni bafltan kurabilmek ve sonra da bukurguyu sözle ifade edebilmektir. Zihindeki bu yeniden kurulum için sadece mev-cut kavramlar aras›nda yeni ba¤lant›lar oluflturmak yetmez. Zira d›fl dünya süreklide¤iflmekte, dönüflmekte, genifllemektedir. D›fl dünyan›n yeniliklerinden beslene-meyen zihin kurur, kabuklafl›r. Bu nedenle kavram-kuram yönelimli Temel Arafl-t›rmalar’›n sürekli yeni verilerle beslenmesi gerekir. Bu nedenledir ki bilimsel bil-ginin kuramsal ve görgül bilginin birleflmesiyle ortaya ç›kt›¤› iddia edilir.

Uygulamal› Araflt›rma yapmay› hedefleyen sosyolo¤un toplum yaflay›fl› içindekarfl›lafl›lan sorunlar›n tespiti ve çözümü konusunda yol gösterici olmas›, bu sorun-lar›n çözümü için politikalar önermesi beklenir. Bu ise, Temel Araflt›rma ile üreti-len bilimsel bilginin mevcut sorunun çözümü için dönüfltürülerek kullan›lmas› yo-


GSM

KS-SM

TYD

US

Makro

Mezzo

Mikro

Temel Araflt›rma Uygulamal› Araflt›rma

K›saltmalar:GSM: Genel Sosyoloji ve Metodoloji Anabilim Dal›TYD: Toplumsal Yap› ve De¤iflme Anabilim Dal›KS-SM: Kurumlar Sosyolojisi ve Sosyometri Anabilim Dal›US: Uygulamal› Sosyoloji Anabilim Dal›

Çizelge 3.2SosyolojiBölümleri’ninAnabilim Dallar›’n›nTopolojik Da¤›l›m›

luyla gerçeklefltirilir. Politika-yönelimli sosyolog temel bilim alan›nda üretilen bi-limsel bilgiyi sorun alan›na tafl›makla, sorunun çözümünde bir araç olarak kullan-makla, dolay›s›yla bilgiyi hayata uygulamakla, aplike etmekle yükümlüdür. Politi-ka-üretimi etkinli¤i, kamusal kaynaklar kullan›larak yürütülen bilim etkinli¤ininkamuya olan borcunu k›sa vadede ödemesinin bir yoludur. Politika-üretimi etkin-li¤i makrodan mikroya ve do¤al, sosyal ve teknik her boyut ve düzlemdeki hayatalan›na aklî ve ahlâkî bir müdahaledir.

‹kinci eksen, sosyolojinin makro-mezzo-mikro boyutlar›na iflaret eder. Makro-mezzo-mikro boyutlar› sosyal kifli ya da kolektif birimlerin sunumlar›ndan etkile-necek insanlar›n say›s›n›n azl›¤› veya çoklu¤unun yan›s›ra bir de sunumlar ile so-nuçlar› aras› mesafenin k›sal›¤› ya da uzunlu¤u dikkate al›narak çizilmektedir.

Buna göre, Birinci eksen itibariyle;• Genel Sosyoloji ve Metodoloji Anabilim Dal› ile Kurumlar Sosyolojisi Anabi-

lim Dal›- kavram-kuram yönelimli temel araflt›rma ve inceleme yapar,

• Toplumsal Yap› ve De¤iflme Anabilim Dal› ile Uygulamal› Sosyoloji Anabi-lim Dal› - politika yönelimli uygulamal› araflt›rma ve inceleme yapar.

‹kinci eksen itibariyle;• Genel Sosyoloji ve Metodoloji Anabilim Dal› ile Toplumsal Yap› ve De¤ifl-

me Anabilim Dal›- makro ve mezzo boyutta araflt›rma ve inceleme yapar,

• Kurumlar Sosyolojisi Anabilim Dal› ile Uygulamal› Sosyoloji Anabilim Dal›- mezzo ve mikro boyutta araflt›rma ve inceleme yapar.

Sosyoloji Bölümlerinin Anabilim Dallar›’n›n tan›mlanmas› ve canland›r›lmas›sosyolog-sosyoloji iliflkisinin kurumsallaflmas› aç›s›ndan olumlu bir geliflmedir. Buayr›m bir yandan sosyologlar›n uzmanl›k alanlar›n›n konu temelinde de¤il ama ko-nuyu ele al›fllar›ndaki e¤ilimlerine göre belirlenmesine yol açarken bir yandan dauzmanl›¤a dayal› sosyolojik bilgi birikiminin artmas›na ve bu birikimin farkl› ince-leme konular›na transfer edilebilmesine imkân vermektedir.

Söz gelimi politika yönelimli bir araflt›rmada makro düzlemde Türk hukuk sis-teminin küresel veya Avrupa Birli¤i hukuk sistemiyle uyumunu zorlaflt›ran koflul-lar›n giderilmesi ele al›nabilir. Mezzo düzlemde Türk hukuk sisteminin küresel hu-kuk sistemine uyarlanmas› aflamas›nda Türkiye’deki yarg› organlar› aras›nda do¤a-bilecek yetki-görev da¤›l›m›ndaki aksakl›klar konu edilebilir. Mikro düzlemde birtöre cinayetinde san›¤a verilecek cezada kültürel törelerin hafiflefltirici etkisinin so-nuçlar› araflt›r›labilir, çözümler önerilebilir. Ayn› konu kavram-kuram üretimineyönelen bir araflt›rmac› için, makro düzlemde Türk hukuk sisteminin küresel hu-kuk sistemiyle karfl›laflt›r›lmas› tarz›nda ele al›nabilir. Mezzo düzlemde Türkiye’de-ki yarg› organlar›n›n yap› ve iflleyiflinin küresel yarg› birimlerinin yap› ve iflleyifli ilekarfl›laflt›r›lmas› konu edilebilir. Mikro düzlemde ise töre cinayetlerinin sürdürül-mesi kültür-kiflilik iliflkileri ba¤lam›nda ele al›nabilir.

Bilim dallar›n›n kendi içlerinde alt dallara ayr›lmas› ve bilim insanlar›n›n bu altdallarda uzmanlaflmalar› bilginin y›¤›fl›ml› olarak artt›¤› günümüzde bir zorunlulukhaline gelmifltir. Kurumsallaflma belirli bir alandaki örüntülerin, rol ve iliflki yap›la-r›n›n, iflleyifl düzenlerinin bilinçli olarak belirlenmesi, onaylanmas› ve bu iflleyiflinkendi içinde tutarl› bir hale getirilmesi sürecini ifade ediyor ise, sosyolojinin altdallar›yla birlikte kurumsallaflma sürecine girmesini desteklemek gerekir.


‹lk Sosyoloji Derneklerinden Günümüze

Türkiye’deki sosyoloji derneklerini s›ralayabilmek.

Bir bilim dal›n›n kurumsallaflmas›nda önemli ad›mlardan biri de o bilim dal›n›ndernekleflmesidir. Bilim dallar›n›n dernekleri bazen do¤rudan o bilimin ad›n› ba-zen da o bilim dal›nda çal›flanlar›n unvanlar›n› ifade eden adlar almaktad›r. Der-nekler o alanda ö¤retici, ö¤renci, mezun veya meslek ifa eden herkesi kapsayabil-me gücüne sahiptir. Bu nedenle oldukça genifl bir kitleye hitap ederler. Bu kadargenifl bir üye da¤›l›m›na sahip olduklar› için de güçleri Bölüm örgütlenmelerinegöre daha fazlad›r. Türkiye’de sosyolojinin dernekleflmesine bak›ld›¤›nda oldukçazengin bir geçmiflle karfl›laflmaktay›z. Ne var ki, geçmiflte kurulan bu derneklerinhiçbiri uzun ömürlü olmam›flt›r.

Türkiye’de ad›nda sosyoloji geçmese de sosyolojiyi oluflturucu parçalar›ndanbiri olarak ilan eden ilk dernek Türk Bilgi Cemiyetidir. Derne¤in kurulufl yönerge-sinde sosyolojiden özel olarak söz edilmekte, derne¤in alt dallar›ndan birinin sos-yoloji oldu¤u vurgulanmaktad›r. Türk Bilgi Cemiyeti 1913 y›l›nda ‹stanbul’da ku-rulmufltur. Derne¤in Frans›z Akademisi’nden etkilenerek kuruldu¤u söylenmekte-dir. (Toprak, 1988: 16). Derne¤in kurucular› aras›nda Ziya Gökalp de vard›r. Der-nek “Deney ve gözleme dayal› pozitivist bilim kavram›n›n önemini vurgulama”y›önde gelen amaçlar› aras›nda göstermektedir. Ne var ki, bu derne¤in ömrü uzunolmam›fl, I. Dünya Savafl›’n›n ç›kmas› üzerine, dernek, yay›mlad›¤› Bilgi Mecmua-s› ile birlikte, faaliyetini durdurmufltur. Türk Bilgi Cemiyeti k›sa ömürlü olmas›nara¤men, kap›lar›n› kendilerini sosyolog olarak tan›mlayan kimselere açan, sosyo-loji biliminin önemini vurgulayan ilk yap›lanmad›r.

Türkiye’de kurulan ikinci Sosyoloji Derne¤i, Mesleki ‹çtimaîdir. Bu dernek1918’de ‹stanbul’da kurulmufltur. Kurucusu Mehmet Ali fievki’dir. Derne¤in ayn›adla bir de dergi ç›kard›¤›na yukar›da de¤inilmifltir. Dernek 1920 y›l›nda KurtuluflSavafl›’n›n ç›kmas› üzerine kapanm›flt›r (Sencer, 1988: 34). Derne¤in üyelerininkimler oldu¤unu bilmiyoruz. Mehmet Ali fievki sosyoloji araflt›rmalar› da yapan ilksosyologlar›m›zdand›r.

Sosyologlar› flemsiyesi alt›na almaya yönelen üçüncü dernek Türk Felsefe Ce-miyetidir. Hilmi Ziya Ülken’in giriflimiyle, 1928 y›l›nda, liselerde felsefe ve sosyo-loji derslerini ö¤reten ö¤retmenler biraraya getirilerek kurulmufltur. Derne¤in mer-kezi ‹stanbul’dur. Dernek 1931 y›l›nda kapanm›flt›r. Dördüncü derne¤in ad› Türki-ye Harsî ve ‹çtimaî Araflt›rmalar Derne¤i’dir. Bu derne¤in ad› ile Ziyaeddin FahriF›nd›ko¤lu’nun yay›mlad›¤› “‹fl Dergisi”nin ilk y›llar›ndaki kapa¤›nda karfl›lafl›yo-ruz. Beflinci dernek Türk Sosyoloji Derne¤i’dir. Türk Sosyoloji Derne¤i02.12.1949’da Hilmi Ziya Ülken taraf›ndan ‹stanbul’da kurulmufltur. Dernek 1950y›l›nda kapanm›flt›r (Ülken, 1950: 137-139).

1950 y›l›ndan 1967 y›l›na kadar sosyologlar› bünyesinde toplamaya yönelenherhangi bir dernek yap›lanmas› ile karfl›laflm›yoruz. 1967 y›l›nda Sosyal BilimlerDerne¤i kurulmufltur. Derne¤in merkezi Ankara’d›r. 1978 y›l›nda Bakanlar Kurulukarar›yla derne¤in ad› Türk Sosyal Bilimler Derne¤i’ne çevrilmifltir. Derne¤in tüzü-¤ünde as›l amaç Türkiye’de sosyal bilimlerin geliflmesine hizmet etmek, bu yoldaçal›flmalar yapmak ya da yap›lan çal›flmalar› desteklemek, sosyal bilimler alan›ndaampirik araflt›rmalar›n ço¤almas›n› özendirmek, araflt›rma ve yay›n yolu ile Türki-


7A M A ÇN

ye’nin düflünce hayat›na katk›da bulunmak olarak ifade edilmifltir. Türk Sosyal Bi-limler Derne¤i tüzü¤ünün hiçbir yerinde sosyoloji ya da sosyolog kelimelerinedo¤rudan yer vermemifltir. Ancak tüm sosyal bilimcileri kapsama yönündeki tavr›dönemin özellikle akademisyen sosyologlar›n›n bu derne¤e üye olmalar›n› teflviketmifltir. Dernek Türkiye’de sosyal bilimcilerin ekip halinde çal›flmas›, araflt›rma ra-porlar›n›n kitap halinde yay›mlanmas›, araflt›rmalar›n sponsor kurulufllarca maddiolarak desteklenmesi, ulusal kongreler düzenlenmesi gibi uygulamalar› bafllatm›fl-t›r. Bunlar sosyolojinin kurumsallaflmas›na do¤rudan olmasa bile dolayl› olarakkatk›da bulunan giriflimlerdir. Türk Sosyal Bilimler Derne¤i uzun y›llar Uluslarara-s› Sosyoloji Derne¤i’nde Türkiye’yi temsil etmifltir.

Türk Sosyal Bilimler Derne¤i hakk›nda daha genifl bilgiyi derne¤in web sayfas›nda bulabi-lirsiniz: www.tsbd.org.tr

Günümüzde Türkiye’deki sosyologlar› çat›s› alt›nda toplayan iki dernek bulun-maktad›r. Bunlardan ilki Sosyoloji Derne¤i’dir. 1990 y›l›nda Ankara’da kurulan Sos-yoloji Derne¤i akademisyen sosyologlar kadar akademi d›fl›nda çal›flan sosyolog-lar› da üyeleri aras›na almaktad›r. Sosyoloji Derne¤i’nin Türkiye’de sosyolojininkurumsallaflmas› yönünde att›¤› ad›mlar aras›nda sosyal araflt›rmalar yapmak, buaraflt›rmalar›n raporlar›n› yay›mlamak, ulusal kongreler düzenlemek, “SosyolojiAraflt›rmalar› Dergisi” ad› ile hakemli bir dergi ç›karmak ve sosyologluk mesle¤i-nin tan›nmas› yönünde giriflimlerde bulunmak baflta gelmektedir. Sosyoloji Derne-¤i sosyologlar›n en uzun ömürlü derne¤idir. Günümüzde Uluslararas› SosyolojiDerne¤i’nde Türkiye’yi Sosyoloji Derne¤i temsil etmektedir.

Sosyoloji Derne¤i hakk›nda daha genifl bilgiyi derne¤in web sayfas›ndan edinebilirsiniz:www.sosyolojidernegi.org.tr

Sosyologlara yönelik faaliyette bulunan ikinci dernek Sosyoloji Mezunlar› Der-ne¤i’dir. 2007 y›l›nda ‹stanbul’da kurulan bu derne¤in tüzü¤ünün ilk maddesindesosyologlar›n mesleki, ekonomik, sosyal, toplumsal, kültürel sorunlar› ile ilgilen-meyi kendine amaç olarak belirledi¤i ifade edilmektedir. Dernek bünyesi içindeMesleki Haklar Komisyonu oluflturmufltur.

Sosyoloji Mezunlar› Derne¤i hakk›nda daha genifl bilgiyi derne¤in web sayfas›ndan edine-bilirsiniz: www.sosyolojimezunlar›.org

‹lk dönemlerde kurulan sosyoloji derneklerinin k›sa ömürlü olufllar› sosyolojinin kurum-sallaflmas›n› etkilemifl midir? Bu etkileme sosyolojinin geliflimi aç›s›ndan olumlu muolumsuz mudur?

Sosyolojinin Meslekleflmesi

Sosyolojinin Türkiye’deki meslekleflmesini tan›mlayabilmek.

Sosyoloji mesle¤inin Türkiye’de icra edilebilece¤i üç temel alan bulunmaktad›r. • Yüksek ö¤retimde akademisyenlik• Ortaö¤retimde ö¤retmenlik• ‹fl hayat›nda sosyologluk


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




8A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




5

Görülece¤i gibi bunlardan sadece sonuncusu sosyologluk mesle¤ine iflaret et-mektedir. Akademisyenlik ve ö¤retmenlik sosyologluk d›fl›nda ayr› mesleklerdir.Sosyolojinin meslekleflmesi derken kast edilen sosyologluk mesle¤idir.

Sosyoloji bir bilim dal› olmas›ndan dolay› bilimle u¤raflanlara akademisyenlikmesle¤inde çal›flma imkân›n› vermektedir. Akademisyenlik ö¤retim, araflt›rma veyay›n faaliyetlerini kapsamaktad›r. Araflt›rma ve yay›n akademisyenlerin sosyolog-luklar›n› hayata geçirebildikleri en önemli kanallar konumundad›r. Ancak e¤itimö¤retim yükünün a¤›rl›¤› akademisyenleri araflt›rma ve yay›n alan›nda istediklerikadar aktif olmaktan al›koymaktad›r. Sosyoloji bilimi ayn› zamanda ö¤retmenlikmesle¤inde çal›flma imkân›n› da vermektedir. Ö¤retmenlik do¤rudan do¤ruya ö¤-retim ve e¤itim ile ilgilidir. Ö¤retmenlik mesle¤inde olan sosyologlardan araflt›rmave yay›n yapmalar› beklenmez.

Di¤er taraftan sosyoloji ö¤renimi kiflilere orta ve yüksek ö¤retim kurumlar› d›-fl›nda sosyolog olarak çal›flma imkân›n› da sunmaktad›r. Ö¤retim kurumlar› d›fl›n-da çal›flan sosyologlar ö¤retim, araflt›rma ve yay›n yapman›n ötesinde de faaliyet-ler sergileyebilmektedirler. Sosyolojinin meslekleflmesi derken kast edilen sosyo-loglar›n ö¤retim kurumlar› d›fl›ndaki çal›flma alanlar›nda gelir getirici faaliyetleri,yetki ve sorumluluklar›d›r.

Ertekin mesle¤i kiflinin hayat›n› kazanmak ve geçimini sa¤lamak için sürekliolarak üzerinde çal›flt›¤› ifl veya fikir alan› olarak tan›mlamaktad›r. Ancak her yap›-lan ifl meslek olarak nitelenemez. Ertekin’e göre bir iflin meslek olarak nitelenebil-mesi için sahip olmas› gereken özellikler aras›nda flunlar s›ralanabilir:

• ‹flin sosyal bir de¤eri ifade etmesi,• Tarihsel bir süreklili¤i içermesi,• Kurumsal bir boyutunun olmas›,• Belirli teknikle yap›lmas›,• Piyasalaflm›fl olmas›, ücret karfl›l›¤› yap›l›yor olmas›,• Toplumda kifliye bir aidiyet duygusu kazand›rmas› (Ertekin, 1988: 36).Türkiye’deki sosyolojiyi bu aç›lardan de¤erlendirdi¤imizde sosyologlu¤un mes-

lekleflmesi konusunda at›lmas› gereken ad›mlar›n henüz hepsinin at›lmad›¤›n› gö-rüyoruz. Bu ad›mlar› atmalar› gerekenler ise öncelikle sosyoloji ö¤retiminin plan-lay›c›lar›d›r. Sosyoloji ö¤retiminin toplumun gereksindi¤i sorulara cevap veren, so-runlara çözüm öneren bir düzenlemeye tabi tutulmas› gerekir. Yukar›da s›ralananözelliklerden “‹flin sosyal bir de¤eri ifade etmesi” koflulu sosyolo¤un topluma su-naca¤› uzmanl›k bilgisinin toplumun bir soru veya sorunuyla ba¤lant›l› olmas› ge-rekti¤ine iflaret etmektedir. Söz konusu soru veya sorunlar makro seviyede toplu-mun tümünü ilgilendirdi¤i kadar, belirli kurumlar›n yap› veya iflleyiflleriyle ilgilimezzo seviyede veya birincil gruplardaki yüzyüze iliflkilerle ba¤lant›l› mikro sevi-yede karfl›m›za ç›kabilir. Sosyologluk mesle¤ini icra edenden beklenen, ö¤renimisüresince edindi¤i temel bilgisini karfl›s›na soru veya sorun olarak ç›kan konuyauyarlayabilmektir. Sosyolo¤un bu beceriyi sergileyebilmesi ise ö¤renimi s›ras›ndabu yönde e¤itilmesiyle ba¤lant›l›d›r. Sosyoloji ö¤retiminde sosyolog adaylar›na bil-gilerini sorunlar›n çözümü için nas›l uyarlayabilecekleri ö¤retilmelidir. Ne var kiüniversitelerimizdeki mevcut ö¤retim düzeni gençlere bu beceriyi kazand›rabilmekonusunda istenen baflar›y› sergileyememifltir. Bunda Sosyoloji Bölümleri’nin üni-versitelerin Edebiyat veya Fen-Edebiyat Fakülteleri bünyesinde yer almalar›n›n et-kisinin oldu¤u düflünülebilir. Çünkü bu Fakülteler ya temel araflt›rma yapan aka-demisyen ya da ö¤retmen yetifltirmek amac›yla kurulmufllard›r. Fakültenin amac›temel araflt›rmac› veya ö¤retmen yetifltirmek olunca böyle bir yap› içinden sorun


çözmeye yönelik uygulamac› sosyolog yetifltirme girifliminin baflar› flans› yeterinceyüksek olmayabilir.

Öte yandan ayn› fakülte örgütlenmeleri içinde yer alan Psikoloji Bölümleri’nebak›ld›¤›nda bu sorunun afl›labilmesinin mümkün oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. Psi-kolojinin meslekleflmede gösterdi¤i baflar›n›n sosyoloji için de gerçekleflmesininkoflullar›n› haz›rlamak ise öncelikle akademisyen sosyologlara düflmektedir. ‹lginçolan nokta sosyolojinin meslekleflmesinin önemi ve gere¤i ile sosyologlu¤un mes-lek olarak sosyal kabulü konusunda bugün önerilebilecek olan çarelerin ProfesörGerhard Kessler’in 1934 y›l›nda sosyal hayat›n sorunlar›n› çözmeye yönelen sosyo-loglar›n yetifltirilmesi gere¤ine iflaret eden ifadesinde dile getirilmifl olmas›d›r.

Mesleklerin sosyal bir de¤eri ifade etmesi ile mesleki bilginin kamuda dolafl›m a¤›na gir-mesi aras›nda nas›l bir ba¤lant› vard›r?

SONUÇTürkiye’deki sosyoloji bilim dal›n›n kurumsallaflmas›n› konu edinen bu ünite bizeTürkiye’deki sosyolojinin tarihine de bakma imkân›n› vermifltir. Tarihsel veriler bi-ze sosyolojinin Türkiye’de oldukça köklü bir geçmiflinin bulundu¤unu göstermek-tedir. Özellikle ‹stanbul Üniversitesi’nde bafllayan sosyoloji ilgisi zamanla Anka-ra’daki üniversitelere de geçmifl, arada birtak›m kesintiler olmas›na ra¤men günü-müzdeki seviyesine ulaflabilmifltir. Sosyolojinin kurumsallaflmas›nda gelinen noktagelecek aç›s›ndan umut vericidir. Alan›n kitaplar›, dergileri, üniversitelerde aç›lanbölümler, di¤er bölümlerden sosyoloji derslerine gösterilen talepler, dernek faali-yetleri asl›nda sosyolojinin kurumsallaflmas›nda ileri bir seviyeye ulafl›ld›¤›n› gös-termektedir. Bundan sonra yap›lmas› gerekenler ise sosyologluk mesle¤inin ara-nan bir mesle¤e dönüflmesidir. Sosyologlu¤un meslekleflmesi, giderek profesyonelbir meslek halini almas› Türkiye’deki sosyolojinin kurumsallaflmas›n›n baflar›ld›¤›-n›n iflareti olacaktir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




6


Sosyal hayat içinde kolektif kifliliklerin kurumsal-

laflma sürecini aç›klayabilmek.

Bu ünitenin ilk konusu olarak sosyal hayat›n te-mel birimlerinden kolektif kiflilikler seçilmifltir. ‹n-san birliktelikleri sosyal kifliler ve kolektif kiflilik-lerden oluflur. Sosyal kifliler çeflitli pozisyonlarlaba¤lant›l› rollerini oynarlar. Kolektif kiflilikler isekurumlaflm›fl ya da kurumsallaflma yolunda ilerle-mekte olan sosyal birimlerdir. Kurumsallaflman›nilk ad›m› sosyal dolafl›m a¤›nda bir sosyal süreçögesi olarak yer alabilmektir. Tekil ve özel sosyalolaylar sosyal süreçler yard›m›yla daha genifl bir-liktelik formlar›na tafl›n›rlar. Sosyal olgular sosyalsüreçlerden dolay›mlanm›fl sosyal olaylard›r. Ku-rumsallaflman›n iki destekleyicisi referans grupla-r› ve sirkülasyon ajanlar›d›r. Referans gruplar›n›ndestekleri ve bu bilginin kamuya yay›lmas› sosyalolgular›n kurumsallaflmas›nda olumlu yönde etki-de bulunur. Kategori ve y›¤›nlar kurumsallaflabilirbirliktelik formlar›d›r. Birincil gruplar ise yar› ku-rumsallaflm›fl birlikteliklerdir. Birincil grup iliflkile-rinin formellik seviyelerinin yükselmesiyle ku-rumsallaflma seviyeleri de yükselmifl olur. Kurum-sallaflm›fl yap›lar kendilerini kamuya yetkin birerkolektif birim olarak sunarlar.

Sosyolojinin Türkiye’deki kurumsallaflma alanla-

r›n› de¤erlendirebilmek.

Ünitenin ‹kinci Bafll›¤›’nda sosyoloji biliminin Tür-kiye’deki kurumsallaflmas› konu edilmifltir. Ku-rumsallaflman›n yans›ma alanlar› olarak sosyolojialan›ndaki yay›nlar, sosyolojinin orta ve yüksekö¤retim kurumlar›n›n e¤itim ve ö¤retim program-lar›na girifli, üniversitelerde ba¤›ms›z sosyoloji bö-lümlerin kurulmas›, sosyoloji dernekleri ve sos-yolojinin meslekleflmesi belirlenmifltir.

Sosyoloji alan›nda Türkiye’de yay›mlanm›fl ilkkitaplar› s›ralayabilmek.Türkiye’deki sosyolojinin kurumsallaflmas›n›n ilkyans›ma yeri olarak kitaplar al›nm›flt›r. Kapa¤›n-da sosyoloji kelimesi geçen ilk kitap Emile Bo-ugle’den yap›lan çeviridir. Daha sonra yay›mla-nan kitap ayn› zamanda ilk telif sosyoloji kitab›olan “‹lmi- ‹çtimai”dir. Bu kitab›n yazar› Ziya Gö-kalp’tir. ‹lk dönem sosyoloji kitaplar› daha çokö¤retim materyali olarak yay›mlanm›flt›r.

Sosyoloji alan›nda Türkiye’de yay›mlanm›fl ilkdergileri s›ralayabilmek.‹çindeki makalelerin konular› itibarile sosyolojialan›na girdi¤i düflünülebilecek olmas›na ra¤menne makalelerin bafll›¤›nda ne de derginin kapa-¤›nda sosyoloji kelimesi geçmedi¤i için dikkateal›nmayan dergiler bir yana b›rak›ld›¤›nda sosyo-loji alan›nda yay›mlanm›fl ilk dergi olarak karfl›-m›za “Ulumu ‹ktisadiye ve ‹çtimaiye” ç›kmakta-d›r. Bu dergi ve bundan k›sa bir süre sonra ya-y›mlanan di¤er dergilerin ömrü uzun olmam›fl,bu dergiler günümüze uzanamadan kapanmakzorunda kalm›flt›r. Kuruluflu 1917’ye uzanan veyay›m› hala süren dergi ise ‹stanbul ÜniversitesiEdebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü’nün yay›m-lad›¤› “Sosyoloji Dergisi”dir.

Sosyolojinin Türkiye’de orta ve yüksek ö¤retimprogramlar›na giriflini aç›klayabilmek.Sosyolojinin kurumsallaflmas›nda önemli ad›m-lardan biri de orta ve yüksek ö¤retim kurumla-r›nda ders olarak okutulmas›d›r. Eldeki kay›tlarTürkiye’de orta ö¤retim seviyesinde ilk sosyolojidersinin Ziya Gökalp taraf›ndan o tarihte Osman-l› Devleti’nin bir vilayeti olan Selanik’teki ‹ttihatve Terakki Sultaniyesi’nde 1911/1912 y›l›nda ve-rildi¤ini göstermektedir. Üniversite düzeyindekiilk sosyoloji dersinin ise 1910 y›l›nda ‹stanbulÜniversitesi Hukuk Fakültesi hocas› Ahmet fiu-ayp taraf›ndan verildi¤i belirtilmektedir. Günü-müzde sosyoloji dersleri orta ö¤retim kurumla-r›nda seçmeli ders olarak okutulmaktad›r. Yük-sek ö¤retim kurumlar›nda ise gerek Sosyoloji Bö-lümleri içinde diploma vermeye yönelik dört y›l-l›k lisans programlar›nda okutulmakta gerek ilgiduyan baflka bölüm ö¤rencilerine servis dersiolarak verilmektedir.

Türkiye’deki üniversitelerde kurulan ilk sosyoloji

bölümlerini de¤erlendirebilmek.

Sosyolojinin kurumsallaflmas›n›n sergilendi¤i di-¤er bir alan yüksek ö¤retimdeki sosyoloji ö¤reti-midir. Türkiye’de ba¤›ms›z Bölüm olarak ilk ör-gütlenen birim 1961 y›l›nda ‹stanbul ÜniversitesiSosyoloji Bölümü’dür. Do¤rudan ba¤›ms›z Bö-lüm olarak kurulan birim ise 1965 y›l›nda Hacet-tepe Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’dür. ÜçüncüBölüm ise 1979 y›l›nda kurulan Ege Üniversitesi

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


Sosyoloji Bölümüdür. Alt›nc› Amaç kapsam›ndaüzerinde durulan bir konu da Sosyoloji Bölümle-ri’nin Anabilim Dallar›’n›n neler oldu¤u ve içe-riklerinin nas›l tan›mland›¤›d›r.

Türkiye’deki sosyoloji dernekleri s›ralayabilmek.

Dernekleflme bir bilim dal›n›n kurumsallaflmas›-n›n önemli bir dönemecidir. Türkiye’de sosyolo-ji alan›nda kurulmufl derneklerin geçmifline ba-k›ld›¤›nda uzun bir liste ile karfl›lafl›lmaktad›r.Ancak bunlar›n hiçbiri uzun ömürlü olmam›flt›r.Günümüzde en uzun ömürlü ve en genifl üye sa-y›s›na sahip olan dernek Sosyoloji Derne¤i’dir.1990 y›l›nda kurulan Sosyoloji Derne¤i’nin öndegelen faaliyetleri aras›nda dergi yay›mlamak,araflt›rma projelerine destek olmak ve ulusal kon-greler düzenlemek dikkati çekmektedir.

Sosyolojinin Türkiye’deki meslekleflmesini tan›m-

layabilmek.

Bu ünitede son olarak sosyolojinin meslekleflme-si konusu ele al›nm›flt›r. Sosyologluk mesle¤ininakademisyenlik ve ö¤retmenlik meslekleri d›fl›n-da üçüncü bir meslek grubu olarak belirmesiningere¤i vurgulanm›flt›r. Bunun için özellikle üni-versitelerde çal›flan akademisyenlerin ders prog-ramlar› ve içeriklerini kamunun taleplerini gözönüne alarak yeniden düzenlemelerinin gere¤ivurgulanm›flt›r. Bu kapsamda özellikle sorun çöz-meye yönelik uygulamal› sosyoloji alan›n›n ge-lifltirilmesinin önemine dikkat çekilmifltir.

7NA M A Ç

8NA M A Ç


1. Sosyal hayat›n temel birimleri afla¤›dakilerin hangi-sinde birlikte ve do¤ru verilmifltir?

a. Sosyal kifli ve kolektif kifliliklerb. Sosyal kifli ve iliflkilerc. Sosyal kifli ve etkileflim a¤lar›d. Dolafl›m a¤lar› ve sosyal süreçlere. Kolektif kiflilikler ve pozisyonlar

2. Önceden belirlenmifl, toplum taraf›ndan onaylanm›flve kendi içinde tutarl›l›k sergileyen sürekli sosyal örün-tülere ne ad verilir?

a. Sosyal pozisyonb. Atfedilen statüc. Sosyal süreçd. Sosyal kurume. Kategori ve y›¤›n

3. Afla¤›dakilerden hangisi kurumsallaflma göstergele-rinden biri de¤ildir?

a. Dernekleflmeb. Meslek olarak kabul edilmec. Temel araflt›rma alan› olmad. Bölümleflmee. Dergi ç›kar›lmas›

4. Sosyoloji alan›nda Türkiye’de yay›mlanm›fl ilk kita-b›n yazar› kimdir?

a. Celestine Bougleb. Emile Bougle c. Ziya Gökalpd. Mustafa Suphie. Gerhard Kessler

5. En uzun ömürlü Sosyoloji Derne¤i hangi y›lda ku-rulmufltur?

a. 1917b. 1934c. 1949d. 1965e. 1990

6. Türkiye’deki ilk Sosyoloji Kürsüsü nerede kurul-mufltur?

a. Atatürk Üniversitesib. Orta Do¤u Teknik Üniversitesic. ‹stanbul Üniversitesid. Ege Üniversitesie. Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi

7. Milli E¤itim Bakanl›¤›’n›n liselerde sosyoloji dersininokutulmas› karar› hangi y›lda verilmifltir?

a. 1910b. 1913c. 1915d. 1923e. 1926

8. Ad›nda sosyoloji kelimesi geçen ilk dergi afla¤›daki-lerder hangisidir?

a. Bilgi Mecmuas›b. Ulumu ‹ktisadiyye ve ‹çtimaiyye Mecmuas›c. Serveti Fünun Mecmuas›d. Fecri Ati Mecmuas›e. Toplum ve Bilim Dergisi

9. Sosyologlu¤un meslekleflmesi için afla¤›dakilerdenhangisine gerek yoktur?

a. Sosyoloji Bölümlerinin say›s›n›n art›r›lmas›nab. Sosyoloji Derne¤i’ne üye olmayac. Sosyoloji kitaplar›n›n say›s›n›n artmas›nad. Sosyoloji dergilerinin say›s›n›n artmas›nae. Sosyal bilimler e¤itiminin güçlendirilmesine

10. Sosyologluk mesle¤ine önem veren bir lisans e¤iti-mi program›nda afla¤›dakilerden hangisine yo¤un önemverilir?

a. Teorik bilginin sosyal sorunlar›n tespiti ve çözü-müne uyarlanmas›yla ilgili konular

b. Ça¤dafl sosyoloji teorileriyle ilgili konularc. Araflt›rma metot ve teknikleriyle ilgili konulard. Sosyoloji tarihiyle ilgili konular e. Di¤er sosyal bilimlerin tan›t›lmas›yla ilgili konular



Darülfünun Edebiyat Fakültesi’nde bir içtimaiyat darül-mesaisi (sosyoloji atölyesi) tesisinin Darülfünun divan›taraf›ndan kabul edildi¤ini yazm›flt›k. Bu hususta ittihazedilen (kabul edilen) karar Maarif Vekâleti’ne gönderil-mifltir. Bu sömestr tatili zarf›nda tasvip edilerek (onay-lanarak) neticenin Darülfünun Edebiyat Fakültesi riya-setine (baflkanl›¤›na) bildirilmesi kuvvetle ümit edil-mektedir. Dün bu darülmesai hakk›nda bir muharriri-miz Edebiyat Fakültesi içtimaiyat müderrisi NecmettinSad›k (Sadak) Bey’le görüflmüfltür. Necmettin Sad›k Beymuharririmize flu izahat› vermifltir. “ Bu Darülmesaininteflkili için üç gaye dikkate al›nm›flt›r. Bunlardan birin-cisi talebeyi ders haricinde bizzat mesai ve tetkikata(araflt›rmalara) haz›rlamakt›r. Bunun için burada bir sa-lon tahsis edilecektir. Burada talebe içtimaiyata dair ar-zu etti¤i herhangi bir kitab› bulup mütalaa edebilecek-tir. Sonra talebe, bir kütüphanede nas›l çal›fl›l›r; bir dersnas›l anlat›l›r, onlar› ö¤renilebilecektir. ‹kinci gaye, memlekette içtimaiyat aç›s›ndan tetkik edi-lecek birçok meseleler vard›r. Mesela ‹stanbul’da mev-cut esnaf teflkilat›n› tetkik etmek; bu flimdiye kadar ya-p›lmam›flt›r. Bizde talebeyle beraber bunlar› araflt›racakve tetkik edece¤iz. Bu teflkilatlar›n kendilerine mahsusistatistikleri vard›r. Bunlar mütalaa olunacak (incelene-cek) ve buralardaki buhranlar›n (krizlerin) sebepleriaraflt›r›lacakt›r. Neticede bu hususta broflürlerde neflredece¤iz (yay›nlayaca¤›z) bu herhalde gerek biz ve ta-lebe için, gerek ‹stanbul halk› için çok istifadeli bir fleyolacakt›r. Sonra üçüncü bir mesele olmak üzere, gele-cek sene Anadolu’da baz› tetkik seyahatlar› tertip ede-ce¤iz. Mesela vilayet-i flarkiyye’ye (do¤u illerine) gide-ce¤iz. Buralarda hali haz›rda afliret hayat› yaflayan in-sanlar vard›r iflte bunlar aras›nda mahalli baz› tetkikleryapmak istiyoruz. Bizimle beraber, Avrupa’dan gelenbaz› mütehass›s müderrisler de gelecektir. Bunlardan baz›lar› mesele edebiyat tarihi noktai naza-r›ndan (bak›fl aç›s›ndan) baz›lar› co¤rafya nokta-i naza-r›ndan, baz›lar› arkeoloji nokta-i nazar›ndan tetkikat ya-pacakt›r. Herhalde bu seyahatlerin neticesi de içtimai-yat (sosyoloji) için çok faydal› olacakt›r. ‹çtimaiyat da-rülmesaisi (sosyoloji atölyesi) ayn› zamanda bu ilmemerakl› olanlar için iyi bir müracaat yeri olacakt›r. Bu-raya sorulan her soruya ilmi cevaplar verilecektir. Bu-nun bir eflini flimdiye kadar Fransa’da yaln›z Prof. Mös-yö Bougle yapm›flt›r. Bu darülmesai’ye Galatasaray içti-maiyat muallimlerinden Bounafosi’yi de almak istiyo-ruz. Mösyö Bounafosi ilmi konferanslar verecektir”.

Kaynak: Sosyoloji Atölyesi 31 Ocak 1926 CumhuriyetGazetesi.

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Hayat ve KolektifKifliliklerin Kurumsallaflmas›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Hayat ve KolektifKifliliklerin Kurumsallaflmas›” konusunu yeni-den gözen geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Türkiye’de Ku-rumsallflma Alanlar›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lk Sosyoloji Kitaplar›ndanGünümüze” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lk Sosyoloji Derneklerin-den Günümüze” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lk Sosyoloji Bölümlerin-den Günümüze” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lk Sosyoloji Kitaplar›ndanGünümüze” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lk Sosyoloji DergilerindenGünümüze” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Meslekleflme-si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyololjinin Meslekleflme-si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›Okuma Parças›


S›ra Sizde 1

Türkiye’de yay›mlanan ilk sosyoloji kitaplar›n›n sosyo-loji bilimini tan›t›c› nitelikte olmas› okur kitlesine bubilgi gövdesini tan›tmak amac›ndan kaynaklanmakta-d›r. Öncelikle sosyolojiyi tan›t›c› kitaplar yay›mlanmal›-d›r ki okurlar o bilgiye sahip olduktan sonra sosyal olay-lara sosyolojinin kavramlar›n› kullanarak bakabilme bil-gi ve becerisine sahip olabilsinler.

S›ra Sizde 2

Sosyoloji alan›nda yay›mlanan dergilerin meslektafllar›nyan› s›ra tüm bir kamuya da seslenmelerinin sosyoloji-ye katk›s› daha çok olacakt›r. Çünkü dergilerde yay›m-lanan makaleler bir yandan sosyolojik bilginin kamudaö¤renilmesine yol açacakt›r. Ama bir yandan da kamu-nun o makalelerde ileri sürülen görüfl ve düflüncelereiliflkin yapt›¤› de¤erlendirme ve yorumlar›n geri bildi-rim olarak yazarlara dönmesine yol açacakt›r. Bu ise birad›m sonra hem yazar›n iddialar›n› yeniden de¤erlen-dirmesine hem de elefltiri sebebiyle bile olsa sosyolojikfikir ve görüfllerin kamu içinde dolafl›ma girmesi, konu-flulmas›, tart›fl›lmas› sonucunu do¤uracakt›r.

S›ra Sizde 3

Sosyoloji ve sosyologlar›n gerek atfedilen gerek baflar›-lan statülerinin yüksek olmas› eflit önemdedir. Atfedilenstatünün yüksek olmas› geçmifl baflar›lar›n eseri ikenbaflar›lan statünün yüksek olmas› flimdiki giriflimlerinkamu taraf›ndan olumlu karfl›land›¤›n›n göstergesidir.

S›ra Sizde 4

Sosyoloji Bölümlerinin say›sal art›fl› onlar›n kurumsal-laflmalar›n›n de¤il ama kurumsallaflma yolunda ileriad›mlar att›klar›n›n göstergesi say›labilir. Çünkü kurum-sallaflma tek de¤il çok boyutlu bir geliflmedir. Dernek-leflme, yay›n dünyas›nda aranan eserler vermek ve mes-lekleflmek hatta profesyonel meslekler aras›na girmekkurumsallaflman›n di¤er göstergeleri aras›ndad›r.

S›ra Sizde 5

‹lk dönemlerde kurulan Sosyoloji Dernekleri’nin k›saömürlü olufllar› sosyolojinin kurumsallaflmas›na olumlubir katk›da bulunamam›flt›r. Çünkü kurumsallaflabilmekiçin ilk ad›m sosyal birimlerin sunumlar›n›n makro bo-yutta kamu dedi¤imiz dolafl›m a¤›na dâhil olmalar› ilebafllar. Oysa önceden kurulan Sosyoloji Dernekleri mak-ro boyuttaki etkileflim ve iletiflim a¤lar›na girememifltir.

Bu dernekler mikro etkileflim ve iletiflim a¤lar›n›n s›n›r-lar›n› aflamam›flt›r. Bu sebeple söz konusu ilk derneklersosyolojinin kurumsallaflmas›na olumlu yönde bir kat-k›lar› olmam›flt›r.

S›ra Sizde 6

Mesleklerin sosyal bir de¤ere sahip olmalar›n›n ilk ad›-m› mesleki bilginin kamuda dolafl›m a¤›na girmesi ileat›l›r. Dolafl›m a¤›na giren o meslek hakk›ndaki bilgikamu taraf›ndan konuflulmaya, tart›fl›lmaya de¤er bulu-nur, bir gereksinmeye karfl›l›k geldi¤i konusunda ortakgörüfller belirmeye bafllar ve bu yarg› genifl kitlelere ya-y›l›r ve benimsenirse o zaman o meslek sosyal aç›dande¤er atfedilmeye lay›k olarak görülür.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Coflkun, ‹. (1991). “Sosyoloji Bölümünün Tarihine Da-ir”. iç. 75. Y›l›nda Türkiye’de Sosyoloji. Yay›nahaz›rlayan: ‹smail Coflkun, ‹stanbul: Ba¤lam Yay›n-c›l›k, 13-27.

Çelebi, N. (1999a). “Sosyoloji Ders Kitaplar›nda Köy veKente Bak›fl”. iç. Bilanço 1923-1998 Türkiye Cum-

huriyeti’nin 75. Y›l›na Toplu Bak›fl Uluslararas›Kongresi 10-12 Aral›k 1998 ve Türk Sosyal BilimlerDerne¤i Yay›n›.

Çelebi, N. (1999b). “Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi Sosyoloji Bölümü’nün Dünü veBugünü”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya

Fakültesi Sosyoloji Dergisi 2: 1-16. Çelebi, N. (2005). “Sosyolojimizin Tarihini Yazarken”.

‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi SosyolojiDergisi, 3. dizi-10. say›,71-79.

Çelebi, N. (2007). Sosyoloji Notlar›. Ankara: An› Ya-y›nc›l›k.

Ergin, O. (1941). Türkiye Maarif Tarihi. cilt 3, ‹stan-bul: Osmanbey Matbaas›.

Eriflçi, L. (1942). “Türkiye’de Sosyolojinin Tarihçesi veBibliyografyas›”. Sosyoloji Dergisi 1(1): 158-167.

Ertekin, Y. (1988). “Halkla ‹liflkiler ve Meslekleflme Ol-gusu”. iç. Halkla ‹liflkiler Sempozyumu, Ankara:AÜBYYO Ve TODA‹E Yay›n›.

F›nd›ko¤lu, Z. F. (1950). “Profesor Kessler’i U¤urlar-ken”. ‹fl 17(113): 5-18.

Fichter, J. (2009). Sosyoloji Nedir?. (9. bask›, çev. N.Çelebi), Ankara: An› Yay›nc›l›k.

Kaçmazo¤lu, H. B. (2003). Türk Sosyoloji Tarihi 2.Ankara: An›.

Kafadar, O. (1998). “Türkiye’deYükseko¤retimde Felse-fe E¤itimi-Tarihsel Geliflim ve Lisans E¤itiminin Bir‹ncelenmesi”. yay›mlanmam›fl doktora tezi, AnkaraÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü E¤itim Prog-ramlar› ve Ö¤retim Anabilim Dal›.

Meriç-Yazan, Ü. (1997). “Önsöz”, iç ‹çtimaiyat Mec-

muasi 1-6 1917, reprint. ‹stanbul: ‹stanbul Universi-tesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Araflt›rma Merkezi.

Sencer, M. (1988). “Mehmet Ali fievki”: iç. Emre Kongar(ed.) Türk Toplumbilimcileri 2, ss. 33-65. ‹stan-bul: Remzi Kitabevi.

Toprak, Z. (1987). “Türk Bilgi Derne¤i (1914) ve BilgiMecmuas›”. iç. Ekmeleddin Ihsano¤lu (der.) Osman-

l› ‹lmi ve Mesleki Cemiyetleri, ss.247-254. ‹stanbul:‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bas›mevi.

Toprak, Z. (1988). “Girifl Türkiye’de Toplumbilimin Do-¤uflu”. iç. Emre Kongar (der.) Türk Toplumbilim-

cileri 2, ss. 13-29. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.Ülken, H. Z. (1950). “Türk Sosyoloji Cemiyeti”. Sosyolo-

ji Dergisi 6: 137-139. Ülken, H. Z. (1979). Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce Ta-

rihi. ‹stanbul: Ülken Yay›nlar›.Yalvaç, M. (1985). “‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fa-

kültesi’nde Sosyoloji E¤itiminin Tarihçesi (1912-1982)”, Kubbealt› Akademi Mecmuas› Ocak: 57-73.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Erken Cumhuriyet döneminde Türk devrimi etraf›nda Türk sosyoloji hayat›-n› özetleyebilecek, 1940’larda köy monografi çal›flmalar›n›n farkl› ekollerde nas›l yap›ld›¤›n› vebafllang›ç örneklerini aç›klayabileceksiniz

‹çindekiler

• Türk Modernleflmesi• Türk Devrimi

• Do¤u-Bat›• Köy Monografisi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

Tükiye’de Sosyoloji

• ERKEN CUMHUR‹YETDÖNEM‹NDE TÜRK DEVR‹M‹ALGISI

• 1940’LARDA KÖY MONOGRAF‹ÇALIfiMALARI

Erken CumhuriyetDöneminde TürkSosyolojisi


Türk modernleflmesinin önemli bir merhalesi olan Türk Devrimi öncelikle biziDo¤u’ya ve geçmifle ba¤layan her ne varsa onlardan bir kopufl hareketidir. Dahasonra ise yeni Bat›l› ve millî de¤erler üzerine devletin ve milletin yeniden inflas›-d›r. Yani Türk devrimi hem bir kopma hem de bir infla sürecidir. Ancak kopula-n›n ne oldu¤u, bizi geri b›rakt›ran›n neler oldu¤u, Bat› derken neyin anlafl›ld›¤›,nas›l Bat›l› olunaca¤›na dair görüfller farkl›l›klar arz etmektedir. ‹flte bu çal›flma-da erken Cumhuriyet döneminde bu sorulara verilmifl olan cevaplar üzerindedurulacakt›r.

Düflünürler öncelikle neden geri kald›¤›m›za yo¤unlaflmaktad›rlar. Gecikmiflbir modernleflme sürecine nas›l intikal edilmesi gerekti¤i ise nas›l Bat›laflaca¤›m›-za verilen cevaplard›r. Eser sahiplerinde fikri zemin ne olursa olsun de¤iflmeyenfley ise, “istiklal” (ba¤›ms›zl›k) kavram›n›n haysiyet kavram› ile, tahakküm alt›ndaolman›n “utanç”, yani zillet kavram› ile efl görülmesidir. Bu itibarla Kurtulufl Sava-fl› ve Türk Devrimi zilletten haysiyete bir geri dönüfl, “dirilme” olarak öncelikli ifa-desine kavuflmaktad›r. Bat›n›n siyasi esaretinden kaç›fl gene medeniyet olarakBat›l›laflmakla mümkün görülmektedir: Düflman› düflman silah› ile vurmak. Türkmodernleflmesinin ivme kazanmas› olan Türk Devrimi hayatta kalman›n bir zaru-reti gibi alg›lanmaktad›r. Bu dönemde Türk Devrimi’ne ideoloji kazand›rma çaba-lar›n›n iki bilefleni oldu¤u görülmektedir. Bu bileflenler ayn› zamanda Türk mo-dernleflmesinin trajedileridir: Bat›ya ra¤men Bat›l›laflmak ve halka ra¤men halkiçin.

Bu bölümde Türk Devrimi’nin anlam› ve yeni Türk toplumunun Bat›l›laflma he-deflerini belirleyen akademi d›fl› ayd›nlar›n çal›flmalar› ile Türk Devrimi’nin Türktoplumsal yap›s›n› nas›l etkiledi¤ine dair akademi içi sosyologlar›n nitel ya da ni-cel teknikleri kullanarak yapt›klar› köy monografi çal›flmalar› irdelenecektir. Böy-lece erken Cumhuriyet döneminde Türk Devrim’i etraf›nda belirlenmifl Türk düflünve sosyoloji hayat›na bir bak›fl sunulacakt›r.

Erken CumhuriyetDöneminde Türk Sosyolojisi

Türk modernleflme sürecindeCumhuriyetin ilan› ilebafllayan yeni dönem vehareketler literatürde “TürkDevrimi” olarak adland›r›l›r.Bu hal bir “kopufl”u iflaretetmektedir.

ERKEN CUMHUR‹YET DÖNEM‹NDE TÜRK DEVR‹M‹ ALGISI

Erken Cumhuriyet döneminde Türk Devrimi etraf›nda Türk sosyo-loji hayat›n› özetleyebilmek.

Dönem içinde yay›mlanan; Celal Nuri’nin Türk ‹nk›lab› (1926), fievket Süreyya Ay-demir’in ‹nk›lap ve Kadro (1932), Recep Peker’in ‹nk›lap Dersleri (1935), PeyamiSafa’n›n Türk ‹nk›lab›na Bak›fllar (1938), M. Saffet Engin’in Kemalizm ‹nk›lab›n›nPrensipleri I-II (1938) ve Mahmut Esat Bozkurt’un Atatürk ‹htilali (1940) adl› eser-leri karfl›laflt›rmal› olarak Türk Devrimi’ni nas›l anlamland›rd›klar› verildikten son-ra bu ideolog ve ayd›nlar›n Türk Devrimi’ni ele al›fl tarzlar›ndaki farkl›l›klar ve or-tak paydalar sunularak erken Cumhuriyet döneminde devrim ideolojinin nas›l for-müllefltirildi¤i belirlenmeye çal›fl›lacakt›r.

Celal Nuri “Türk ‹nk›lab›” adl› eserinde Cumhuriyetin ilan›ndan üç y›l sonra vedevrimlerin bütün h›z› ile gerçeklefltirildi¤i bir zaman diliminde devrimi manalan-d›rmaya, Avrupa/Bat› ve Asya/Do¤u uygarl›klar› aras›ndaki farkl›l›klar› formüle et-meye, Bat›l›laflman›n nas›l gerçeklefltirilece¤ine dair yollar önermeye, neden gerikald›¤›m›z› aç›klamaya çabalamaktad›r. Tüm bu çabalar neticede devrimin kaç›n›l-mazl›¤›n› ve Bat›l›laflman›n Türk milleti için hayatta kalman›n tek flart› olarak gös-terilerek, meflrulaflt›r›lmas›n› sa¤lamaktad›r. Taine’nin üçlü flemas›n› takip edenCelal Nuri, zaman›n (müttefikler aras›nda bir uyumun olmamas›), co¤rafyan›n(Do¤u ile Bat› aras›nda Bat›ya yak›n Türkiye co¤rafyas›) ve Türk milletinin özellik-lerinin (efendi/egemen olan, baflka milletlerin tebaas› olamayan) etkisi ile devri-min gerçeklefltirildi¤ini söylemektedir. Devrim, Osmanl› ve Do¤u geçmiflimizdenkopufl ve Avrupa medeniyet dairesine giriflimizdir. Devrim, y›kmakt›r ancak bun-dan sonra evrimsel bir flekilde kültür, dil, e¤itim yolu ile Bat›l›laflma sürecimizindevam edece¤ini, bu flekilde Bat›l›laflabilinece¤ini önermektedir. Türklerin gerikalmas›n›n nedeni Osmanl›n›n bilgisizli¤i, ‹slam’›n dura¤anlaflmas› ve ça¤dafl Bat›uygarl›¤›na yol açan üç devrime (Rönesans, reform ve co¤rafi keflifler) yabanc› ka-l›nmas›d›r. Türkiye bazen bin y›l bazen alt› yüzy›l bazen de üç yüzy›l geri kalm›fl,denilmektedir (2002: 346). Gecikilen Bat›y› yakalamak Türkler için hayatta kalabil-menin tek flart›d›r. Celal Nuri’nin devrim sonras› evrim düflüncesi, onu, h›zla Bat›-y› yakalamaya çal›flan, devletin s›k› dokulu bir organik ayd›n› olmaktan uzak tut-mufltur, denebilir.

Türk Devrimi’ni anti-emperyal bir millî kurtulufl savafl› biçiminde ve iktisadi bo-yutu öne ç›kararak anlamland›ran, erken Cumhuriyet döneminde devletçi politika-lar›n savunucusu ve devrim sürecinde seçkin-ayd›n grubunun ideolojik rolünü for-müle eden fievket Süreyya Aydemir’dir. Aydemir 1932-34 y›llar› aras›nda yay›nla-nan Kadro dergisinde devrimin ideolojisini formüllefltirdiklerinden bahsetmektedir(1986: 16). Aydemir’in “‹nkilap ve Kadro” kitab›n›n ilk k›sm› 1931’de Türk Ocakla-r› Ankara Genel Merkezinde sunulmufl ancak bas›ndan gelen elefltirilerden çekinil-di¤i için bu y›lda sadece elitlere yirmi adet bas›larak verilmifltir (Aydemir, fi. S(1986). ‹nk›lap ve Kadro. 1986: 27). Devrimin ideolojisini Millî Kurtulufl hareketle-rinin prensipleri olarak belirlemifltir (1986: 16).

Aydemir, devrimin ideolojik-fikirsel sisteminin olmad›¤›n› iffla edebilen önem-li bir ideologdur. Ona göre, bu ayd›nlar›n vazifesi idi ve Türk ayd›nlar› bu vazife-


1A M A ÇN

Türk Devrimi’ni anti-emperyal bir millî kurtuluflsavafl› biçiminde ve iktisadiboyutu öne ç›kararakanlamland›ran, erkenCumhuriyet dönemindedevletçi politikalar›nsavunucusu ve devrimsürecinde seçkin-ayd›ngrubunun ideolojik rolünüformüle eden fievket SüreyyaAydemir’dir.

lerini ifa edememifltir (1986: 12-13). Aydemir söz konusunu eseri Türk Devrimi’ninfikir esaslar›n›, devrimin ideolojisini ortaya koymak biçiminde belirleyerek bu va-zifeyi yerine getirme çabas› içinde oldu¤unu beyan etmektedir.

Aydemir’e göre Türk Devrimi sadece yeni bir devletin kuruluflu de¤ildir. Dev-rim hem anti-emperyalist bir mücadele hem de içerde yeni ve s›n›fs›z bir millet ya-p›s›n›n tohumlar›n›n at›lmas›d›r (1986: 14). Kurtulufl savafl›m›z, yar› sömürge olarakkabul edilen Osmanl› geçmiflimize (1986: 19) karfl› verilmifl bir mücadele idi. Bat›-l›lafl›rken kapitalist emperyal Bat›y› direkt hedef göstermekten kaç›n›larak hedefOsmanl› olarak belirlenmektedir. Dönemin s›n›fs›z, imtiyazs›z millet tasar›m› Ayde-mir’de Marksist-sosyalist bir toplum idealinden ilham al›narak ideolojik zemindemeflrulaflt›r›lmaktad›r. Dönemin daha faflizan korporatif toplum anlay›fl› birdensosyalist toplum anlay›fl› haline de dönüflebilmektedir. Kavramlar›n elastiki olarakbir formdan baflka bir forma kolayca dönüfltürülebilmesi, Türk ayd›n›n›n daha ön-ce belirtilen “afl›nd›rma” düflünsel-prati¤inin bir ürünüdür. Veya modernli¤in tota-literli¤inin iki ayr› yüzü olan faflizm ve sosyalizm aras›ndaki kestirme yollar›n› Türkayd›n› kolayl›kla keflfedebilmektedir, denilebilir. Marks’›n Bat›l›-kapitalistleflmifltoplumlar› aç›klamak için gelifltirdi¤i düflünceler Bat›-d›fl›nda çok kolay millîlefle-rek, millî emperyalizm savafllar›n›n fikri temeli olabilmektedir. Nitekim Aydemir’ingörüflleri 1960’larda Do¤an Avc›o¤lu’nun Millî Demokratik Devrim söylemi kanal›(Kadro ve Yön hareketleri aras›ndaki iliflki için bkz. Özcan, 1992) ile günümüz ulu-sal sol düflüncenin temellerini atm›flt›r.

Marks’tan Saint-Simoncu sanayi toplum görüflüne geçilmesi Aydemir’de geçmodernleflmeye h›zla modernleflme olarak cevap verme biçiminde görülmektedir.‹stiklal savafl› sonras›nda art›k yap›lmas› gereken milletin çal›flma gücü ile memle-kette ifl ve infla seferberli¤ine gidilmesidir (1986: 21). H›zla sanayileflerek memle-keti yeniden infla etme bu esnada ise bu süreci engelleyecek diye demokrasidenkaç›nma (1986: 19) Berman’›n modernli¤i ele ald›¤› eserinde Faust çözümlemesiniSaint-Simon’a dayal› olarak yaparken vurgulad›¤› temalar ile benzerlik tafl›makta-d›r. Modernleflme tabiata insan›n hükmetmesidir (sanayileflme) ve bu süreçte tüminsani de¤erler geride b›rak›labilir. Üretim ve üretici ekseninde tektiplefltirilen birmodern toplumun özlemini duyan Saint-Simon’un sanayi toplum idealine benzerflekilde, Aydemir de insan›n insana hükmetmesinin do¤rusal bir uzant›s› olarakinsan›n topra¤a da hükmedece¤ine inan›r, (1986: 21) ve bu süreçte ise güdümlüdemokrasi kaç›n›lmazd›r, diyerek h›zl› modernleflmeyi insan pahas›na yap›lmas›n›mazur görmesi aras›nda paralellik kurulabilir. ‹nsan›n tabiat üzerindeki iktidar he-vesi ise modernli¤in ve/veya kapitalizmin temel dürtülerinden biridir. Nitekim Ay-demir’e göre Devrim gelifltikçe, endüstrileflen ve organize bir millet yap›s› yarat›la-bilinecektir (1986: 30). Saint-Simon’nun sanayileflmifl ve bu esas üzerine organizeolmufl bir sanayi toplumu ideali Aydemir’de dile gelmektedir. Nitekim ona göredevlet toplumda sanayiyi organize edendir (1986: 177). Devletin bafll›ca rolü sana-yileflmeyi sa¤lamak ile belirlenmektedir. Saint-Simon’un insanlar üzerinde de¤il sa-nayi üzerinde yönetimi d›fl›nda devleti parabol saymas›na benzer flekilde devlet or-ganizatör olarak tan›mlanmaktad›r.

Aydemir’de dönemin seçkin-ayd›n savunusunun en aç›k biçimde görmek müm-kündür. Ona göre devrim, toplum düzenine cebri bir müdahale oldu¤u için toplu-mun devrimi anlamas›n› beklemek boflunad›r. Devrimin ruhuna kalabal›klar vak›folamazlar; bu itibarla devrim bilinçli ve devrimci bir kadronun iflidir (1986: 22).Burada devrimin toplum yap›s›na elitler taraf›ndan yap›lan d›flsal ve zorlay›c› birmüdahale oldu¤u belirtilirken devrimin Jakoben niteli¤inin aç›kça alt› çizilmekte-

774. Ünite - Erken Cumhuriyet Döneminde Türk Sosyolo j is i

dir. Di¤er ideologlarda seçkinci tav›r olsa dahi devrimi Türk halk›na mal etme gi-bi bir nezaket vard›r oysa Aydemir’de bu nezakete rastlanmamaktad›r. Bu hususTürk ayd›n› içinde en seçkinci olan›n sol ayd›n oldu¤una iflaret etmektedir. Budevrimci kadro halk›n kollektif iradesinin cisimleflmifl halidir (1986: 244). Hegel veDurkheim düflüncelerinde; devlette, toplumun kollektif bilincinin ya da geist’›nkendini ifade etti¤i ya da aç›¤a ç›kard›¤› anlay›fl› devlet içinde sivil ayd›n kadrola-ra tercüme edilmektedir. Aydemir’in bu bak›fl›n›, askerlerin yapt›¤› kurtulufl savafl›sonras›nda art›k devrimlerin sivil ayd›nlar›n ifli oldu¤u ve bu ayd›nlar›n devlete vedevrimlere art›k tek bafllar›na yön verme/sahip olma hedefinde olduklar› itibariylede¤erlendirebiliriz.

Türk sosyolojisinde daha sonra Behice Boran ve Mübeccel K›ray gibi Toplum-sal Yap› ve De¤iflim çal›flan sosyologlar›n Marks’tan ilham alarak toplumsal iliflki-leri toplum-do¤a ve insan-insan iliflkileri fleklinde ikiye ay›rma tutumu Aydemir’dede vard›r. Aydemir de Marks ve di¤erleri gibi teknik geliflimlerin toplumsal yap›geliflimlerini belirledi¤ini söylemektedir (1986: 31-32).

fievket Süreyya Aydemir erken Cumhuriyet döneminde Türk Devrimi’ni, tarih-sel materyalizmi millilefltirerek tercüme etti¤i fikri zemin itibariyle de¤erlendirmek-tedir. Türk Devrimi sömürgecili¤e ve s›n›f kavgalar›na karfl› yap›lm›fl bir millî Kur-tulufl Hareketi’dir. Aydemir, dönem içinde devrimi bir iktisadi kurtulufl hareketi bi-çiminde alt-yap›sal olarak de¤erlendiren tek isimdir. Di¤er ideolog ve düflünürlerüst-yap›sal ve siyasi temeller üzerine devrimi manaland›rmaktad›rlar. Aydemir’deBat›l›laflmak sanayileflmek fleklinde tezahür etmektedir. Gerili¤imizin nedeni yar›-sömürge olan Osmanl›n›n tekni¤e sahip olamay›fl›d›r. Aydemir, Osmanl› ve devri-mi uluslararas› iktisadi düzlemde tan›mlamaktad›r. Gecikilen sanayileflmeye devleteli ile h›zla ve engelsiz (s›n›f kavgas›z) ulaflmak esast›r. Aydemir’in Marks’tanç›kard›¤› fikir düzlemi sanayi toplum ve organizatör devlet nosyonu ile Saint Si-mon’a ulaflmaktad›r. Dönemin vazgeçilmez “haysiyetli olmak” düsturu onda iktisa-di ba¤›ms›zl›k, kendine yeterlilik-otarfli biçiminde görülmektedir. 1930’lardakiuluslararas› serbest-liberal iktisadi sistemin yerine geçen otarflik iktisadi sisteminbaflrol oyuncusu olarak Türk Devrimi’ni görmektedir. Bizim d›fl›m›zda geliflen flart-lar içinde kendimizi ve devrimi biçimlendirirken bu ba¤›ml›l›k psikolojisinin (Bat›-ya ra¤men ve ona karfl› Bat›l›laflmak stresine benzer olan) ideolojik afl›lmas› asl›n-da bizim d›fl›m›zda geliflene biz yön veriyoruz anlay›fl› ile giderilmeye çal›fl›lmak-tad›r. Dünya liberal iken devrim stratejisi liberal (1923-1929) dünya devletçi ikendevrim stratejisi devletçi olmaktad›r. Bu strateji de¤iflimi ise “ça¤a uyumlu” olmakbiçiminde meflrulaflt›r›lmaktad›r (1986: 256). Aydemir’de devrimin tek felsefesipragmatizm, gerek bu söylemde gerek “taktik” kavramlaflt›rmas›nda aç›¤a ç›kmak-tad›r. Aydemir ayr›ca devrimin d›flsal ve seçkinci tavr›n› ideolojik olarak en aç›k bi-çimde iffla edendir. Dönemin anti-liberal ve anti-demokratik söylemi de Aydemirile ayn› biçimde meflrulaflt›r›lmaktad›r. Aydemir’in söylemindeki Bat›l› olmayanTürkiye s›n›flamas› ve Bat›y› emperyalist olarak mahkum etmesi, tüm çabalar›nara¤men, Bat›l›laflmay› düstur edinmifl bir devrim devletinde organik ayd›n statü-sünden inmesine neden olmufltur, denebilir. Bununla beraber Aydemir, Türkiye’deulusal solun-yerli sosyalizmin fikirsel atas›d›r. Onun söylemini 1960’larda Millî De-mokratik Devrim kavramlaflt›rmas› ile Do¤an Avc›o¤lu devam ettirecektir.

Recep Peker’e göre ise Türk Devrimi; yeryüzünün en ar› ve “bay” olan Türkmilletini yokluktan varl›¤a, düflkünlükten üstünlü¤e ç›karan evrensel bir hadisedir(1984: 13). Hemen dikkati çeken, di¤erlerinde oldu¤u gibi Türk milletinin “efendi”(siyasi egemen ve ba¤›ms›z) olarak, tan›mlanmas› ve devrimin bu milletin varl›¤›


Türk Sosyolojisinde dahasonra Behice Boran veMübeccel K›ray gibiToplumsal Yap› ve De¤iflimçal›flan sosyologlar›nMarks’tan ilham alaraktoplumsal iliflkileri toplum-do¤a ve insan-insaniliflkileri fleklinde ikiyeay›rma tutumu Aydemir’dede vard›r.

için elzem oldu¤udur. Osmanl› Türkleri ezmifl oland›r (1984: 14). Burada da di¤er-lerinde oldu¤u gibi Osmanl›ya yaklafl›m menfidir. Osmanl› yüzünden Türk milletiutanca düflmüfltür (1984: 16). Peker’de de bir “zillet” anlay›fl› vard›r. Bay/ege-men/haysiyetli olan Türkleri, zillet/utanç/ba¤›ml› k›lan Osmanl›d›r.

Devrim ve istiklal kavramlar›n› birlefltiren Peker’e göre, devrim bir ulusun içinköklü de¤iflimler yapar istiklal ise ulusun varl›¤›n› ve hayat›n› korur. Bu itibarladevrim ve istiklal birbirini tamamlar. Devrim ve istiklal; iç ve d›fl, yaban ve yadkuvvetlere karfl› koymakt›r. Kurtulufl Savafl› ve Türk Devrimi’nin ikili bir misyonuolmufltur; gericili¤e, tutuculu¤a karfl› ve istilaya karfl› savaflmak. Türk ulusu böyle-ce flerefsiz olmaktan kurtulmufltur (1984: 22).

1950’lerde Türk Devrimi’nin ve ideolojisinin materyalist, afl›r› rasyonel tavr›n›ve tek Bat› anlay›fl›n› Türk Düflüncesi adl› dergisinde elefltirse dahi, erken Cumhu-riyet döneminde tam tersine, Cumhuriyet öncesi yaflanan, ‹slam ve Hristiyan me-deniyetleri aras›ndaki tereddüdü ve ikicili¤i ortadan kald›rd›¤› için Türk Devrimi’-ni orijinal bir tecrübe olarak eserinde de¤erlendiren (1999: 8) Peyami Safa’n›n dü-flünsel serüveni rasyonaliteden mistisizme do¤ru giden bir ak›fl olmufltur. PeyamiSafa ele al›nan eser sahipleri içinde organik ayd›n tan›mlamas›na en uzak olan›d›r,denilebilir. Oldukça samimi ve düflünsel birikimi itibariyle, özellikle modern Türkdüflüncesi, önemli bir düflünürdür. Nitekim Cumhuriyet öncesi siyasi ve düflünselbirikim ile Cumhuriyet aras›nda ba¤lant›lar kurabildi¤i eserinden, bu anlafl›lmakta-d›r. Safa eserinde temelde iki konu üzerinde yo¤unlafl›r: Türk Tarih Tezlerinin ru-huna uygun olarak ancak tek farkla TTT’leri ‹slam’a asla vurgu yapmaz, Bat› uy-garl›¤›n›n temellerinin ‹slam ve Do¤u kaynakl› oldu¤u ve Osmanl›n›n son dönemsiyasi-fikirsel hareketleri ile Cumhuriyet’in temel umdeleri aras›nda k›smi sürekli-lik bulmak. Elbette di¤er düflünürler gibi neden geri kald›¤›m›z› da, H›ristiyan-Bat›medeniyeti ‹slam-Do¤u kaynakl› oldu¤u halde, sorgulamaktad›r.

Öncelikle Do¤u ve Bat› medeniyetlerini dayand›klar› kaynaklar aç›s›ndan fark-l›laflt›r›r. Buna göre Avrupa medeniyetinin kaynaklar›; Grek-Latin kültür, Rönesansve Hristiyanl›kt›r. Do¤u medeniyetinin kaynaklar› ise Arap-Acem kültürü, Röne-sans’› idrak edememe ve ‹slam’d›r. Türk düflüncesi ise bu iki medeniyet aras›ndas›k›flm›flt›r (1999: 8-9). Görüldü¤ü üzere, din ve kültür d›fl›nda Rönesans iki mede-niyet aras›nda asl›nda temel farkl›l›k yaratand›r.

Safa kendinden önce Türk Devrimi’ni ele alan çal›flmalar›n din, kültür, medeni-yet üzerinde durmadan sadece hukuki ve siyasi boyuta vurgu yapt›klar›n› söyleye-rek Türk Devrimi’ni anlama çabalar›n›n eksikli¤ine gönderme yapmaktad›r. Ve an-lafl›ld›¤› üzere onun Türk Devrimi’ni ele al›fl› daha bütünsel (medeniyet boyutun-da) olacakt›r.

Safa, Türk düflünürleri hakk›nda flimdide de geçerli olabilecek bir elefltiri yapar.Ona göre, Türk düflüncesi kendine Bat›l› filozoflar›n aynas›ndan bakmaktad›r veyerli düflünce geliflememektedir. (1999: 10). Bu itibarla Safa herhangi bir Bat›l› fel-sefe ya da metodu fliar edinmemeye dikkat ederek, “Avrupal›laflma” ve devrim sü-recini ele al›r. Ona göre, Atatürk Devrimi II. Meflrutiyet döneminde ortaya ç›kanAvrupal›laflma hareketlerinden ilham alm›flt›r. (1999: 14). Devrimin temel umdele-ri olan Garpç›l›k ve Türkçülük gene bu dönemden bakiyedir (1999: 90) Bu itibar-la, Devrimi tarihsel ve düflünsel geliflim boyutu içinde anlamland›rmaya çal›fl›r.

Türk düflüncesinin de¤iflmeyen e¤ilimi, kendimizi ne orada ne burada konum-land›ramay›fl›m›z ve yeni fikirler üretemeyince “hiç olmazsa bunu yapal›m›n” etki-si ile motive olan, “sentezcilik” Safa’da da ortaya ç›kmaktad›r. Safa, bilimci gördü-¤ü Bat› ile sezgici gördü¤ü Do¤u aras›nda, bilimi sezgi ile sentezlemeye ve her iki


Recep Peker’e göre ise, TürkDevrimi; yeryüzünün en ar›ve “bay” olan Türk milletiniyokluktan varl›¤a,düflkünlükten üstünlü¤eç›karan evrensel birhadisedir.

Safa kendinden önce TürkDevrimi’ni ele alançal›flmalar›n din, kültür,medeniyet üzerindedurmadan sadece hukuki vesiyasi boyuta vurguyapt›klar›n› söyleyerek, TürkDevrimini anlamaçabalar›n›n eksikli¤inegönderme yapmaktad›r.

medeniyeti yaratan düflüncelerin kaynaklar›n›n ayn› oldu¤unu izah etmeye çal›fla-ca¤›n›, ifade etmektedir (1999: 14-15). Safa eserinin önemli k›sm›nda modern Türkdüflüncesine olan hakimiyeti ile devrim öncesi geliflen siyasi fikir ak›mlar› olan ‹s-lamc›l›k, Türkçülük ve Garpç›l›¤›n; temel düsturlar›n›, temsilcilerini ve yay›n or-ganlar›n› serimler. Bu ak›mlar aras›ndaki farkl›l›k ve benzerlikleri ortaya ç›karma-ya çal›fl›r. Buna göre her üç ak›m da taklitçilik fleklinde Avrupal›laflmaya ve sosya-lizme karfl›d›rlar ve her üçü de demokrasi prensibinde birleflmifllerdir (1999: 71-72). Safa, harbin ilan›ndan itibaren her üç fikrin de, ‹ttihat ve Terakki içinde, dev-letin idaresi ve yönüne istikamet vermeye çal›flan birer aksiyon olmaya haz›rolduklar›n› söylemektedir (1999: 74). Devletin yönü ve prati¤ine yön vermek iste-yen bu ak›mlar Gökalp düflüncesinde birlefltirilmifltir (1999: 76). Ancak harbin so-nunda ‹slamc›l›k politikalar›ndan tamamen vazgeçilmek zorunda kal›nm›flt›r.

Safa, Türk düflüncesindeki yavanl›¤›n, k›tl›¤›n sebebini; fikirlerin nazariliktenaksiyona, yani siyasetin içine girmesine ba¤lamaktad›r (1999: 84). Türk düflüncesi-ne, daha önce tespit etti¤i “kendini Bat› düflüncesinin aynas›nda görmek” eksikli-¤ine flimdide, düflüncenin siyasileflmesi ile yeni bir boyut eklemektedir. Türk dü-flüncesi hem taklit hem de siyasileflti¤i için kusurludur ve geliflememektedir.

Neticede modern Türk düflüncesinin tarihi ve siyasi zorunluluklar ile nas›l biryol takip etti¤ini sunan Safa harp sonras›nda iki düflüncenin ayakta kald›¤›n› söy-ler: Türkçülük ve Garpç›l›k. Bu düflünceler devrimin temel prensipleri halinde de-vam edecektir. Safa dönemin di¤er ayd›nlar› gibi Bat›ya ra¤men Bat›l›laflman›nstresi ile bafla ç›kabilmek için, Bat› medeniyeti ve Bat› emperyalizmini ay›rma tela-fl›ndad›r. Ona göre Kurtulufl Savafl› esnas›nda Garpç›l›k tehlikeli bir mecraya gir-mifltir. Garp medeniyeti ve emperyalizmi birbiri ile kar›flt›r›lmaya bafllanm›fl veGarp emperyalizmine olan kin Garp medeniyetine yönelmifltir. Bunun göstergeside Garp medeniyetinin kurtulufl edebiyat›nda “tek difli kalm›fl canavar” olarak ta-n›mlanmas›d›r. Safa, Lozan ile bu kinin sona erdi¤ini müjdeler. Atatürk büyük bir“ameliyat” gerçeklefltirmifltir. Türk bünyesinde yaflamaya müsait bu iki fikrin (Türk-çülük ve Garpç›l›k) Osmanl›l›k mefhumuna yap›flan yanlar›na kesip atm›flt›r (1999:91). Safa’da di¤erlerinden farkl› ve daha radikal bir flekilde, Osmanl›l›¤› kesipatmak biçiminde bir devrim alg›s› söz konusudur.

Safa, Atatürk ‹nk›lab›n›n de¤iflmez iki prensibinin Milliyetçilik ve Medeniyetçi-lik oldu¤unu belirtir (1999: 92). Türkçülükün ve Garpç›l›k›n ad› Osmanl›l›ktan s›y-r›l›nca Milliyetçilik ve Medeniyetçilik olmaktad›r. Bu flekilde devrim ideolojisindeTürkçülük ve Garpç›l›k yeniden tan›mlanarak yer almaktad›r. Medeniyetçilik tak-litçili¤in ötesinde Avrupa, garp metoduna, düflüncesine ve muafleretine geçifl; mil-liyetçilik ise Orta Asya köklerine yeniden ba¤lanma biçiminde tan›mlanmaktad›r(1999: 92). Tarihsel, reel ve siyasi zaruretler ile ayakta kalan iki düflünce içerik de-¤ifltirerek Türk Devrimi’nde devam etmektedir.

Safa, Türk düflüncesine mütareke y›llar›nda ç›kan Dergah dergisi çevresinin ta-n›tt›¤› Bergson felsefesine dayal› biçimde, Türk Devrimi’ni; ideolojiden ç›kma de-¤il hayati (vital) bir hamle olarak tan›mlar (1999: 193). Safa’n›n; devrimi, fikri de¤ilreel flartlar›n zorlad›¤› bir hareket olarak görme e¤ilimi, o dönemde yayg›n bir an-lay›flt›r. Devrimi yüceltmek için gelifltirilen bu anlay›fl devrimin öncesinde sistemliideolojik bir zemine dayanmad›¤› gerçe¤ini ifade etti¤i gibi devrimin pragmatiste¤ilimine de gönderme yapmaktad›r: Koflullar›n belirledi¤i ve de¤iflen koflullardayeniden infla edilen devrim. Veya as›l amaç günün Bat›s› gibi olmak olunca her bu-günde de¤iflen Bat›ya uyumlu olmak için devrimin yönü ve ideolojisinin yenidenbelirlenebilece¤ine gönderme yapmaktad›r.


Safa, Atatürk ‹nk›lab›n›nde¤iflmez iki prensibininMilliyetçilik veMedeniyetçilik oldu¤unu,belirtir.

Nitekim Türk milliyetçili¤inin do¤uflu da reel flartlar›n (Balkan Harbi) ortaya ç›-kard›¤› ve “zilletin verdi¤i küçülme duygusunun telafisi”dir, millet bunun için “fle-refli” tarihine sar›lm›flt›r (1999: 195). Görüldü¤ü üzere Safa’da da “zillete” düflmekve “flerefe sar›lmak” kavramlar› önemlidir. Türk Devrimi’ni “zilletten kaç›fl haysiye-te var›fl” biçimde yorumlayan genel anlay›fl içinden kelam edilmektedir. Safa’yagöre “mütareke zilletleri” ise “Kemalist milliyetçili¤i” do¤urmufltur. Ve bu milliyet-çilik Osmanl›y› yüzde yüz reddetti¤i için Türk’tür (1999: 196). Böylece devriminOsmanl›y› ret esas›na göre biçimlendi¤i de ifade edilmektedir. Kemalizm yani dev-rim ideolojisi milliyetçidir ama bu milliyetçilik faflizm de¤ildir, Kemalizm, sosyaliz-me ve faflizme de karfl›d›r (1999: 201). Devrimin anti-liberal, anti-demokratik oldu-¤u gibi anti-faflist ve anti-sosyalist oldu¤u da bu flekilde ifadelendirilmektedir. Bü-tün bu çabalar Türk Devrimi’ne ve sonras›ndaki rejime orijinallik yükleme ile mo-tive olmaktad›r.

Bununla birlikte Safa’ya göre, Atatürk ‹slamc›l›k ve Turanc›l›k kadar ‹nsaniyet-çili¤in de hayal oldu¤unu görmüfltür ve Türk milliyetçili¤ini “reel bir politika” ola-rak beyan etmifltir (1999: 96). Savafl y›llar›nda yay›mlanan Yeni Mecmua’da (dahasonraki çal›flmalar›nda da vurgular) Gökalp, Türk milliyetçili¤ini co¤rafi olarak üçeay›rd›¤›nda (Turanc›l›k, Türkmencilik ve Türkiyecilik) üçüncüsünün uygulanabilirbir politika oldu¤unu belirtmiflti (bkz. Akpolat, 1995). Neticede Atatürk’ün milliyet-çili¤i de her türlü emperyal yay›lman›n d›fl›nda Anadolu ile s›n›rlanan bir biçimekavuflmufltur. Dönemde Frans›z Devrimi ile ortaya ç›kan evrensel insanl›k birli¤i-ne olumsuz bak›fl› da Safa’da görmek mümkündür. Devir ne s›n›f ne birey döne-midir; bu dönem milletin dönemidir. 19.yy’da ortaya ç›kan milliyetçilik ak›mlar›dünyada tek bir bütün sayar; bu da millettir. Bunun etkisinin devrim ve düflünür-ler üzerinde görebilmekteyiz.

Devrim öncesi düflünsel ak›mlar ile devrime geçen düflünsel ak›mlar hakk›ndabilgi verdikten ve devrimin ana prensiplerini tespit ettikten sonra Safa, Türk ‹nk›-lab›n› izah etmeden önce Garp ve fiark medeniyetlerinin izah edilmesi gerekti¤ini,söyler (1999: 106). Madem ki Türk ‹nk›lab› fiark’tan Garp’a geçifltir, önce bu me-deniyetler anlafl›lmal›d›r.

Safa’n›n eserinde “Kemalizm” lafz› geçmektedir. Ancak ayn› y›l yay›mlanan En-gin’in eserinin önsözünün 1937’de yaz›ld›¤› dikkate al›n›rsa ele al›nan eserler için-de bu ibareyi ilk kullanan›n Engin oldu¤unu söyleyebiliriz. Kemalizm’i 1930’lar›nsonlar›nda gerek devrim ideolojisi gerek siyasi rejim biçiminde formüle eden En-gin’dir. Safa’ya göre Kemalizm ne din ne de gelenek düflman›d›r. Ancak laiklik,ezan›n ve Kuran’›n Türkçelefltirilmesi bu san›ya neden olmufltur. Oysa Kemalizmsadece dinden bat›l inançlar› atm›fl ve dini millilefltirmifltir. Çünkü Türk toplumumillî esaslar üzerine kurulmal›yd› (1999: 108). Safa’da da milliyetçilik ile laikli¤inbirbirinden kopmayan bütün olarak alg›lan›ld›¤›n› görmekteyiz.

Ona göre Türk Devrimi; dinî, millî ve medeni geleneklere dayanmaktad›r. Çün-kü Bat›dan ald›¤›m›z medeni adetler aras›nda H›ristiyan gelenekler de vard›r: Garptakvimi ve Avrupa muaflereti H›ristiyand›r. Bu flekilde “‹slam beynelmileliyetin-den”Hristiyan beynelmileliyetine” dâhil olduk, denilmektedir. Ancak bu gelenek-ler Hristiyanl›¤›n dinî mahiyetini b›rakarak medeni bir mahiyet alm›flt›r üstelik Av-rupa ruhu yaln›z dinî bir yap› de¤ildir (1999: 109). Gökalp’in “‹slam ümmetinden”olma ›srar›na ra¤men devrimin “Hristiyan gelene¤ini” tercih etmesi Safa’da ifade-lenmektedir. Ancak Bat›n›n bu gelene¤i t›pk› tekni¤i gibi kendinden s›yr›larak bir-den uluslararas› yap›lmakta, bu flekilde yürekler ferahlat›lmaktad›r. Gökalp’in üç-


Safa’ya göre, Atatürk‹slamc›l›k ve Turanc›l›kkadar ‹nsaniyetçili¤in dehayal oldu¤unu görmüfltürve Türk milliyetçili¤ini “reelbir politika” olarak beyanetmifltir.

lemesi devrimde ‹slam’›n yerine “medenileflti¤i” varsay›lan “Hristiyan gelenek” ge-çirilerek devam etmektedir.

Devrim ile Do¤u-Bat› kamplaflmas›n›n zedelendi¤i fikri Safa’da da söz konusu-dur: Kemalizm ‹slam-fiark ile Hristiyan-Garp aras›ndaki çat›flman›n bir vehim oldu-¤unu göstermifltir (1999: 109). Tüm sentezcilerde oldu¤u gibi Türkiye co¤rafyas›-na dayal› flekilde düflüncelerin ve medeniyetlerin de sentezlenebilece¤i hatta Ke-malizmin ve Türk Devrimi’nin buna bir ispat oldu¤u fikri Safa’da vard›r. Ancak res-mi ideolojinin temel kaynaklar›ndan biri olan TTT’leri sentezcilerden daha radikal-dir. Tam Bat›l›lafl›rken Bat›’n›n temelinin düflünsel de¤il ›rki boyutta Türk oldu¤u-nu vurgulanmaktad›r. Sentezcilerin tevazusu dönemin resmi ideolojinin temel kay-na¤›nda yoktur. Ama her ikisinde de ortak olan Bat›’ya karfl› ve ona ra¤men Bat›-l›laflman›n bask›s›ndan kaç›nmakt›r. Bu itibarla Engin ve Bozkurt TTT’lerinin bu ra-dikalli¤ine sahip ç›kmaktad›r.

Safa, Celal Nuri benzeri 19.yy. Avrupa medeniyetini “makine medeniyeti” ola-rak tan›mlar. Ve t›pk› onun gibi bu medeniyetin temelini co¤rafi olarak Akdenizhavzas›na ba¤lamaktad›r (bu anlay›fl için bkz. Gökalp: 1923). Bu vurgu daha son-ra ele alaca¤›m›z ideologlarda da söz konusudur. Do¤u ve Bat› uygarl›klar› ayn›kökten gelen iki ayr› dald›r. Ancak Bat› ile Do¤u sonradan farkl›laflm›flt›r (1999:114). ‹lki çal›flmaya devam etmifl ikincisi ise hareketsiz kalm›flt›r. Avrupa bir maki-ne oldu¤una göre Do¤u’dan ald›¤› maddi ve manevi hammaddeyi iflleyerek gelifl-mifltir. Safa çok da tarafgir olmad›¤› bir iktisadi söylem ile konuflmaktad›r: Do¤uhammadde deposu Bat› sanayi.

Avrupa medeniyeti, Avrupa kafas›d›r ve bu medeniyet üç büyük tesir ile mey-dana gelmifltir; Yunan, Roma ve Hristiyanl›k (1999: 115). Bu üç büyük tesir Avru-pa’da üç disiplin yaratm›flt›r: Yunan’›n zeka disiplini, Roma’n›n toplum disiplini veHristiyanl›¤›n ahlaki disiplini (1999: 116). Demek ki, Avrupa bir “disiplin” medeni-yetidir. Safa’daki disiplin kavram› ile Celal Nuri’deki denetim ve düzen kavramlar›Bat› modernli¤inin temel kavramlar›d›r. Modernlik bir aya¤› ile özgürleflme ise di-¤er aya¤› ile tam tersine ak›lc›laflt›rmad›r (bkz. Touraine, 2000) ve ak›lc›laflt›rma;fleylerin düzen, disiplin ve denetim alt›na al›nmas›d›r.

Safa’ya göre, Avrupa her fleyden önce bilim yarat›c›s›d›r ve bu bilimsel düflün-ce Yunan’›n zeka disiplininden do¤mufltur. Yunan zekas› hem hendeseyi hem deriyaziyeyi yaratm›flt›r. Avrupa kafas›n› bu riyazi görüfl belirlemifltir (1999: 118). Ma-tematiklefltirme her fleyi denetim alt›na alman›n önemli bir yoludur. Matematik ta-mamen akli bir bilim oldu¤una göre Avrupa medeniyeti rasyonalite ile efl görül-mektedir ve bu anlay›fl modern Bat› ile uyuflumludur. Bat› modernli¤inin temelkavram› ak›ld›r.

Roma’da ise kanunlar›n akla dayal› olmas› vard›r (1999: 124). Roma Avrupa’yabir toplum düzeni ve site disiplini getirmifl (1999: 129) ise bu da Bat›’n›n toplumuda rasyonellefltirdi¤i ve bu flekilde disiplin alt›na al›nd›¤›n› kabul etmektir. Safa,Avrupa’y› tamamen ak›l ile her fleyi disiplin alt›na alan bir uygarl›k olarak ve tama-men modern bir flekilde tan›mlamaktad›r: Avrupa=Ak›l=Düzen=Disiplin. 1930’larmodernitenin toplumu ak›lc›laflt›rma ve disiplinlefltirme sürecinin yafland›¤›, ol-dukça totaliter bir modernlik anlay›fl›n›n yürürlükte oldu¤u bir zaman dilimidir. Li-beral ekonomiler ve liberal politikalar›n savafl sonras› y›k›ld›¤›; faflizm, nasyonalsosyalizm ve sosyalizmin alabildi¤ine bireyi ve onun özgürlü¤ünü bask›lad›¤› birzaman dilimidir. Böyle bir Bat› karfl›s›nda Safa’n›n Bat›’y› “rasyonalite ile disiplinalt›na alma” biçiminde görmesi flafl›rt›c› de¤ildir.


Safa Hristiyan etkiyi de benzer biçimde yorumlar. Hristiyanl›k ile Avrupa vah-det fikrine ulaflm›flt›r. Roman›n tek hukuk anlay›fl› tek tanr› ile tamamlanm›flt›r.Dünya için tek hukuk öte dünya için tek tanr› (1999: 127). Hristiyanl›k vicdanlar›birlefltirmifltir. Ahlaki bir disiplin yaratm›flt›r (1999: 129). Böylece akl›, toplumu veahlak› disiplinli bir medeniyet vücuda gelmifltir. E¤er Avrupa; Yunan, Roma veHristiyan ise Yunanlaflm›fl, Romal›laflm›fl ve Hristiyanlaflm›fl her yer Avrupa’d›r(1999: 129).

O halde biz de akl›m›z›, toplumumuzu ve ahlak›m›z› disiplin alt›na alabilirsekAvrupal›laflabiliriz. Demek ki, Avrupal›laflmak disiplinleflmektir. Avrupa’n›n kendisomut flartlar›ndan kopart›lan “disiplin” kavram› ve “disiplinleflme” süreci ile Bat›-l›laflmam›z›n alt›n anahtar›na kavuflmufl olduk; hem hiç de millî onurumuza halelgetirmeden.

Avrupa bu ise o halde fiark nedir? Bu soruya Safa’n›n cevab›, Celal Nuri gibi,öncelikle Asya’da Avrupa’da oldu¤u gibi birli¤in olmad›¤›d›r. ‹ki tane fiark vard›r:‹slam ve Brahman-Budist fiark. Bununla birlikte Avrupa fert ve bilim ise fiark’tabunlar›n esamisi okunmaz. Üstelik fiark’›n kendine ait bir bilinci bile yoktur (1999:132). Do¤u-Bat› diyalekti¤inin Safa’da da kuruldu¤una tan›k olmaktay›z: Bat› neise onun tersi Do¤u’dur. Oryantalizm ifllemeye devam ediyor: fiark ilgisiz, sessiz vetelafls›zd›r. Ak›l ve bilim onda yoktur. fiark’ta felsefe de¤il inanç vard›r. fiark bil-mez, inan›r (1999: 133-134). Ama hemen Safa bu fiark’tan kendimizi s›y›rman›n yo-lunu bulur: ‹slam fiark, Budist fiark’a göre daha Avrupal›d›r (1999: 135). Bat›l›lafl›r-ken hemen kendimizi Do¤u’dan s›y›rarak, Bat›’n›n yan›nda yer alarak, Do¤u’yuBat› gibi suçlamaya çok hevesliyiz. Art›k biz de Bat›l›y›z o halde bize yöneltilensuçlamalardan hemen s›yr›larak bu suçlamalar› bizden daha Do¤u’ya yöneltebili-riz. Yeni Bat›l› Türkiye’nin ayd›n› Bat›n›n saff›nda yer almaya çok isteklidir.

‹ki fiark aras›nda ne fark vard›r? Öncelikle ‹slam fiark’ta kadercilik ve nirvana ya-ni dünyevi arzular›n susturulmas› yoktur. ‹slam, Garpl› bir düflünce tarz›na sahiptir.Hz. Muhammed “Hiç ölmeyecekmifl gibi çal›fl” demifltir (1999: 138). Avrupa, çal›fl›-yor ise ‹slam’da da çal›flmak esast›r. Üstelik uyufluk olan ‹slam de¤il, Budist olanfiark’t›r. Avrupa, fiark’› hep bütün olarak görür. Bunlar› hep birbirine kar›flt›r›r, biri-ne ait olan› hepsine yayar (1999: 139). Hatam›z ise Avrupa’n›n bizi Budist-fiark ilekar›flt›rmas›na binaen bizim hakk›m›zdaki ön yarg›lar›n› hemen benimsememizdir.Örne¤in Kemalizmi izah edenlerden baz›lar›n›n bizi mazlum milletler olarak görme-si, Türk milletinin Kurtulufl Savafl›’n› yar› sömürge ülkeler ile emperyalist ülkeleraras›ndaki mücadeleye benzetmesi hatal›d›r (Aydemir kastediliyor). Türk milletinin“Asyal› iptidai kavimlerden” olmad›¤›n› göstermeliyiz (1999: 140). Safa’n›n as›l ça-bas› burada ortaya ç›k›yor: Türk Milletinin Asyal› olmad›¤›n› ispat etmek.

Avrupa medeniyeti Avrupa kafas›, düflüncesi oldu¤una göre Türk milleti Avru-pal›laflabilir mi? Evet. Çünkü Türk milletinin içinde oldu¤u ‹slam-fiark medeniyetiAkdenizlidir. Bat› medeniyeti de bu havzadan do¤du¤una göre biz de bu kafay›alabiliriz (1999: 144). Türkiye’nin Akdeniz havzas›nda olmas›n›n bize Bat›l›laflt›r-mada kolayl›k sa¤layaca¤› anlay›fl›n› Safa da di¤er düflünürler ve ideologlar gibipaylaflmaktad›r.

Ne olmufltu da ayn› kökten gelenler bu kadar farkl›laflm›fllard›? Safa’ya göre, ‹s-lam-Türk ve Yunan düflüncesinin atas› Aristo’dur. ‹slam skolasti¤i Aristo ve Efla-tun’u ve hikmet ile fleriat› birlefltirmeye çal›flm›flt›. ‹flte bu birlefltirme çabas› Garpile bizim aram›zdaki mesafenin ve Türklerin Avrupa Rönesans’›n› idrak edemeyifli-nin nedeni olmufltur (1999: 149). Rönesans’a idrak edemeyifl, Celal Nuri’de de el-zem bir nokta olarak karfl›m›za ç›km›flt›. Rönesans; dinden s›yr›lman›n ve insan ak-


l›n›n özgürleflmesi dolay›m› ile önem verilen bir olayd›r. Rönesans, laiklik ve bilim-sel düflünce temelinde tan›mlanan Bat›y› Bat› yapand›r. Bizim buna yabanc› kal-mam›z, Bat›l›laflmam›z› geciktiren kritik bir dönüm noktas› olarak görülmektedir.

Safa’ya göre, bugünkü Avrupa kafas›n› teflkil eden Türk ve Arap rasyonalizmiDo¤uda, Bat›’da oldu¤undan daha fazla hücuma u¤ram›flt›r. Böylece Gazali ve Mu-hiddin-i Arabi ile Do¤u’da mistik ve ilahiyatç› görüfl egemen olmufltur (1999: 154).Bat›, temelde rasyonel düflünce oldu¤una göre, Do¤u’nun rasyonaliteden ‹slamfelsefesinin etkisi ile uzaklaflmas› Do¤u’nun rasyonelleflmesine, dolay›s› ile Bat›l›-laflmas›na engel olmufltur. Neticede Bat› rasyonalitesinin temeli olan ‹bn-i Sina ve‹bn-i Rüflt Bat›’y› Do¤u’dan daha fazla etkilemifltir. Çünkü bu düflünürler teolojiyikozmoloji haline getirmeye çabalam›fllard›. Ancak ‹slam felsefesi tam z›t bir yolagirmifltir. ‹slam felsefesinin ak›lc› ve tabiatç› kolu Hristiyan Garb’a, iman ve ilahi-yatç› kolu fiark’a tesir etmifltir (1999: 155). Bat› ak›lc› düflünceyi ‹slam’dan al›rkenDo¤u imanc› düflünceyi Hristiyanl›ktan alm›flt›r.

Hülasa Safa’ya göre, Bat› rasyonalitesinin temeli Do¤u, Do¤u mistisizminin kö-keni Bat›’d›r, Gazali mistisizmi ‹ncil’den ö¤renmifltir (1999: 163). O halde Bat›’y›ilerleten Do¤u düflüncesi Do¤u’yu gerileten Bat› düflüncesidir. Bu flekilde hem ge-ri kalmam›z›n sorumlulu¤unu Bat›’ya atarak rahatl›yor hem de Bat›’n›n ilerlemesi-nin saiki olarak kendimizi görerek Bat›’n›n büyüklü¤ü karfl›s›nda ezilmekten kur-tulmufl oluyorduk. Safa, Bat›’n›n düflüncesinde ‹slam, Do¤u’nun düflüncesindeHristiyan olmas›n›, “çaprazlama tekamül” ve “kafa de¤ifl-tokuflu” olarak nitelendi-rir ve bunun nedenlerini araflt›r›r. Ana nedenin, Hristiyanl›¤›n merkezinin Ku-düs’ten Roma’ya al›nmas› oldu¤unu söyler (1999: 174). Bu hadise Bat›’n›n yükseli-fli ve Do¤u’nun düflüflüne neden olmufltur. Safa, ‹slam-fiark medeniyeti içinde gör-dü¤ü Türklerin de Bat›’dan geri kalmas›n› bu flekilde aç›klam›flt›r. Bütün hadiseHristiyanl›¤›n merkezinin yer de¤ifltirmesidir. Buna ba¤l› olarak Bat› ile aram›zda-ki zamansal mesafe alt› as›rd›r (1999: 214). Türk ayd›n›nda ne kadar geri kald›¤›-m›z önemlidir, bu zamansal mesafe bize ne kadar h›zl› koflmam›z gerekti¤ini ha-t›rlatmaktad›r.

Safa, ayr›ca ‹slam’›n Hristiyanl›¤›n anti-tezi de¤il tamamlay›c›s› oldu¤una göredinsel fakl›l›klar›n Do¤u ile Bat›’y› ay›ran nokta olmad›¤›n› belirtir (1999: 165). Sa-fa, Do¤u ile Bat› aras›ndaki fark› Roma ve ‹ran’›n siyaset felsefelerinin farkl›l›¤› ileaç›klamaktan yanad›r. Hem Roma hem de ‹slam eflitlikçidir ve siyasi otorite, kay-na¤›n› topluluktan al›r. Ancak ‹ran’›n Zerdüflt dini, siyasi otoritenin kayna¤›n› Tan-r›’ya ba¤lar. Böylece Do¤u ile Bat› birbirinden farkl›laflmaya bafllam›flt›r (1999: 167-169). ‹slam-fiark›, Bat›dan uzaklaflt›ran ‹ran olmufltur. Görüldü¤ü üzere siyasi oto-ritenin kayna¤›n›n bu dünyadan öte dünyaya geçifli Do¤u’nun handikap› olmufltur.Bu söylem Safa’n›n laikli¤e verdi¤i öneme iflaret etmektedir. Do¤u ile Bat› ayn›co¤rafyan›n (Akdeniz), ayn› felsefenin (‹slam Felsefesi) ürünüdür. Ancak Do¤u’nunrasyonalite ve laiklikten uzaklaflmas› Bat› ile farkl›laflmas›na ve Bat› ile aras›na me-safe girmesine neden olmufltur.

Safa bütün bunlardan sonra Bat› medeniyetinde iki temel unsur bulur: Riyazi-leflmek (matematikleflme) ve siteleflmek (kentleflmek). Bunun tersi Do¤u ise misti-sizm ve step uygarl›¤›d›r.

Safa da Türkleri, Do¤unun sonradan Bat›l›laflan uluslar› olan Japonya ve Rus-ya’dan farkl›laflt›r›r. Çünkü Türkler, Bat›’y› Bat› yapan kafan›n sahipleridir (1999:182). Di¤erleri gibi mahrumiyet söylemi onda da tekrarlan›r; bu sefer mahrum ol-du¤umuz, Bat›’n›n hendese (geometri) ve riyazi (matematik) kafas›d›r (1999: 183).


Safa’ya göre, ‹slam-Türk veYunan düflüncesinin atas›Aristo’dur. ‹slam skolasti¤iAristo ve Eflatun’u ve hikmetile fleriat› birlefltirmeyeçal›flm›flt›. ‹flte bubirlefltirme çabas› Garp ilebizim aram›zdaki mesafeninve Türklerin AvrupaRönesans’›n› idrakedemeyiflinin nedeniolmufltur.

Safa bütün bunlardan sonraBat› medeniyetinde iki temelunsur bulur; Riyazileflmek(matematikleflme) vesiteleflmek (kentleflmek).Bunun tersi Do¤u isemistisizm ve stepuygarl›¤›d›r.

Türk düflüncesi çocuk ve difli sezifline sahiptir. Bu fikir oryantalizmin Do¤uyu “di-fli” olarak tan›mlamas› ile uyuflumludur. Safa baz› Türk ayd›nlar›n›, Bat› bizi nas›lgörüyor ise öyle gördükleri için elefltirirken kendisi de ayn› hatay› tekrarlamaktangeri durmaz.

Bat›l›laflman›n iki sacaya¤› vard›r: düflüncede riyazileflmek ve cemiyetin sitelefl-mesi (1999: 183). Riyazileflmek ise siteleflmeye ba¤l›d›r. Bunun için de nüfusukentlerde yo¤unlaflt›r›lmal›d›r. Bunun yolu ise endüstrileflmektir (1999: 184). fiim-diye kadar idealist bir flekilde düflüncenin-kafan›n de¤iflimi ile Bat›l›laflmay› bir gö-rürken flimdi tersinden giderek sanayileflmek gibi alt-yap›sal bir hadiseyi getiripBat›l›laflmaya ba¤lamaktad›r.

Geç modernleflmenin telafl› Safa’da da yank›lanmaktad›r: Bat› ile uyumu çabuk-laflt›rmak için riyazileflmeli ve siteleflmeliyiz (1999: 185). Ayn› zamanda dönemindüflünür ve ideologlar›n›n devrim ideolojisinin idealist de¤il reel flartlardan (millîzaruretler) kaynakl› oldu¤una dair görüflünü de tekrarlamaktad›r (1999: 188). Bunedenle Türk devrimi kitaptan de¤il hayattan do¤an bir devrimdir (1999: 191).

Sosyolojinin konusunu millet ve ulus-devlet olarak belirleyen ve sosyoloji ile si-yasi ideoloji ba¤›n› aç›kça kuran, Engin’in millet tan›m›nda kültürel milliyetçili¤inizlerini görmek mümkündür. Ona göre, millet, müstakil ve siyasi bir bütün halin-de (ulus-devlet), belirli bir vatanda birlikte yaflayan ve aralar›nda tarih, dil, adet,inan›fl, menfaat, ideal olan kültürel bir cemiyettir (1938a: 57). Bu son vurgu onunAlman idealizmden neflet bir milliyetçilik anlay›fl›na sahip oldu¤unu gösterir. Ayn›flekilde ferdi, devlet içinde eritmesi de ayn› hususa iflaret eder (1938a: 62). Engin’ininsan›n do¤ufltan sosyal olmas›n› do¤ufltan “milliyet hissine” sahip olmas› ile öz-defllefltirmesi, sosyal olan› millî olanla telif etti¤ine iflarettir (1938a: 58). Ayr›ca mil-let ile ›rk kavramlar›n›n kar›flt›r›lmas›na da karfl› durmaktad›r (1938a: 61). Frans›zdevrimi ile ortaya ç›kan siyasi milliyetçili¤e iltifat edilmese de bu devrimi, millî bi-rimleri bilinçli hale getirmesi itibariyle olumlar (1938a: 64). Frans›z devrimi ile Av-rupa’da milliyetçili¤i infla eden unsurlar; sanayi devrimi ve romantik edebiyat ak›-m›d›r. Milliyetçili¤i köklefltiren unsurlar ise ayd›nlar, okullar ve ordudur (1938a: 65-67). Türk milliyetçili¤ini belirleyen unsurlar: Avrupa ve Frans›z devrimi ile olan te-mas, K›r›m savafl›, Osmanl› içindeki Türk olmayan unsurlar›n milliyetçilik yapma-lar› ile Türklerin kendi milliyetlerinin fark›na varmalar› ve Balkan facias›d›r (1938a:71-72). Bu flekilde Türk milletinin kendini koruma ve yaflama hamlesi ile Türk mil-liyetçili¤i do¤mufltur (1938a: 73). En nihayetinde Engin, milliyetçili¤in yeni bir dinoldu¤unu iffla eder (1938a: 69). Bizde ise TTT’ler milliyetçili¤e, Türk milletinin üs-tünlü¤ünü bilimsel olarak ispat etti¤i için, önemli bir hizmette bulunmufltur. Böy-lece Engin TTT’lerin temelde milliyetçi tezler oldu¤unu, beyan etmektedir. TürkDevrimi’ni orduya hasreden Engin, Türk milliyetçili¤inin do¤umunu da orduyahasretmektedir (1938a: 73 ve 76).

Türk Devrimi’ni (ruhun özgürleflimi, kendine geri dönmesi yani Türklerin Bat›-l› özüne dönerek kendinin fark›na varmas›) ve Türklerin medeniyetinin inkiflaf›n›(ruhun tarihte aç›l›m›) Alman idealizmi ile yorumlayan Engin, Atatürk’ün yüceltil-mesini de Alman filozof Nietzsche’nin üst-insan nosyonu ile felsefi bir temele otur-tur: Atatürk fevkelbeflerdir (1938a: 82). Engin ayn› zamanda Türk ahlak›n› Nietzs-che’nin “Dyonisos ahlak›” nosyonu ile aç›klar. Engin’e göre, Nietsche’nin getirdi¤iiki ahlak vard›r; uhrevi ve dünyevi. ‹flte bu dünyevi ahlak Dyonisos ahlak›d›r veTürklerin ahlak anlay›fl›d›r (1938a: 84). Atatürk de bu ahlak›n timsalidir. Atatürk gi-bi iradeli insanlar hedefe vas›l olmak için esnek davranabilirler, diyerek devrimimpragmatist yönelimini bir kez daha belirtir (1938a: 88).


Sosyolojinin konusunu milletve ulus-devlet olarakbelirleyen ve sosyoloji ilesiyasi ideoloji ba¤›n› aç›kçakuran, Engin’in millettan›m›nda kültürelmilliyetçili¤in izlerini görmekmümkündür. Ona göre,millet, müstakil ve siyasi birbütün halinde (ulus-devlet),belirli bir vatanda birlikteyaflayan ve aralar›nda tarih,dil, adet, inan›fl, menfaat,ideal olan kültürel bircemiyettir.

Frans›z devrimi ileAvrupa’da milliyetçili¤i inflaeden unsurlar; sanayidevrimi ve romantikedebiyat ak›m›d›r.Milliyetçili¤i köklefltirenunsurlar ise ayd›nlar, okullarve ordudur.

Bozkurt ise, devrimin akl›n soyutlu¤undan de¤il reel flartlar›n zarureti ile orta-ya ç›kt›¤›, devrim ile yeniden Türk milletinin tarihin öznesi olmaya bafllad›¤› (1940:500), ödev ahlak› ve Bat›’dan üç y›l geri kald›¤›m›z gibi konularda dönemin genelanlay›fllar›n› paylaflmaktad›r. Ona göre 20. as›r motor medeniyetidir. Medeni mil-let, motor yapan millettir. Tek eksi¤imiz olan motor yapma kudretini bize devlet-çilik uygulamalar› verecektir (1940: 395-396). Burada sanayi üzerinden bir mahru-miyet söylemi tekrarlanmakta ve ayn› zamanda Bat›l›laflma ile sanayileflmenin ge-nel kan› biçiminde paylafl›ld›¤› görülmektedir. Türk ayd›nlar›n›n Bat›l›laflmaktanumduklar› sanayileflmektir. Bat›’n›n di¤er de¤erleri özgürlük, demokrasi vb. talihatta sak›ncal› görülmektedir. Bozkurt eserine “‹nk›lap” ad›n› vermekten kaç›n›r,ihtilal (özne-yapan) ile ink›lap (yap›lan-nesne) kavramlar›n› dil bilgisi itibariylekarfl›laflt›rarak ihtilal demenin daha do¤ru oldu¤u sonucuna var›r. Bununla birlik-te, ona göre, ihtilal bir fleyin esas›ndan kald›r›l›p yerine yenisinin konmas›d›r oysaink›lap bir fleyin asl›n›n korunarak baflka bir kal›ba girmesidir. Revolution, ink›lap-ta de¤il ihtilalde manas›n› bulmaktad›r (1940: 232-233). Bozkurt eserinde devriminne anlamlarda kullan›ld›¤›n› Bat› literatüründen genifl bir flekilde araflt›ran kiflidir.Bu itibarla Bozkurt kavram tan›mlamalar›na en fazla önem veren isim olarak kar-fl›m›za ç›kmaktad›r. Yan› s›ra Türk Devrimi öncesindeki devrimleri ve 1930’lar›n si-yasi rejimlerini analitik olarak ele al›r ve bu flekilde Türk devrimi’ni ve uygulanansiyasi rejimi bunlar ile karfl›laflt›rarak tan›mlar.

Bozkurt’ta ilk göze çarpan Ayd›nlanmac› kavramlar›n millilefltirilmesidir. Örne-¤in “insanl›¤›n” mukaddes de¤erleri millî olan de¤erlerdir: vatan, hürriyet, istiklal,anayasa ve millî namus gibi (1940: III). Frans›z Devrimi ile gündeme gelen insan-lar›n do¤ufltan gelen do¤al haklar› birden milletin haklar› olur. Örne¤in ihtilal, mil-letin “do¤al hakk›” olarak meflrulaflt›r›l›r (1940: IV). Dönemin di¤er ayd›nlar› gibiinsani, sosyal, iktisadi, tarihi olan› siyasi bir biçimde ele al›nmaktad›r.

Bozkurt eserinde ihtilalin ne oldu¤u sorusunun cevab›n› aramaktad›r. Öncelik-le ihtilal, evrimin tersine mevcut halin birden de¤iflimidir. Bu birden de¤iflim fark-l› alanlarda olabilmektedir. Manga Carta’n›n ilan› siyasi bir ihtilaldir. ‹htilal ayn› za-manda eskiden olmayan› getirir. Yani yeni bir fley ortaya ç›kar›r. Buna örnek iseFrans›z ‹htilalinin getirdi¤i ‹nsan Haklar› Beyannamesi’dir. Tanzimat ferman› bu iti-barla ‹nsan Haklar› Beyannamesi’ne benzemektedir (1940: 7-15). ‹htilal; eski top-lum düzeninin yeni toplum düzeni haline gelmesi ve bu iflin kuvvet ile yap›lmas›-d›r (1940: 64). Bozkurt, ihtilallerin ileri bir toplum düzeni kurdu¤unu belirtir. Ohalde devrim ilerici bir harekettir. Tam ve olgun ihtilal örnekleri; Frans›z, Rus veAtatürk ihtilalleridir. Bizdeki daha önce görülen I. ve II. Meflrutiyet hareketleri Tan-zimat gibi sadece siyasi ihtilallerdir (1940: 67). Siyasi ihtilaller ulus egemenli¤inigetirirler (1940: 69). ‹htilallerin amac› iyi ve ileriyi getirmek oldu¤una göre bununtersi irticad›r. ‹rtica gerileflme olarak görülmektedir. Bozkurt di¤erleri gibi devrimiilerlemek ve dolay›s› ile yaflamak ile, gerilemeyi de ölüm ile efl görür (1940: 70).‹lerlemek, yaflamak “bay” olmakt›r. Dönemin di¤er ayd›nlar› gibi devrimi hayatmeselesi ve Türklerin “bay” yani egemen olmas› ile efl anlaml› tan›mlamaktad›r. Ni-tekim egemenli¤ini kaybetmifl milletler hürriyetlerini/özgürlüklerini kaybetmifl,“köle” olmufllard›r (1940: 71). Hegel’in efendi ve köle kavramlaflt›rmas› burada dakarfl›m›za ç›kmaktad›r.

Bozkurt, Türk Devrimi’ni 1918 (bazen de 1919) Türk ‹htilali biçiminde adland›-r›r, Frans›z ihtilalinin yap›ld›¤› y›l ile adland›rmas›na mukabil. Türk ihtilalinin pren-sipleri: Ulus egemenli¤i, Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkç›l›k, Devletçilik, Laik-lik ve ‹nk›lapç›l›kt›r ki sembolü alt› oktur (1940: 32). Bozkurt ele al›nan eser sahip-


Bozkurt ise, devrimin akl›nsoyutlu¤undan de¤il reelflartlar›n zarureti ile ortayaç›kt›¤›), devrim ile yenidenTürk milletinin tarihin öznesiolmaya bafllad›¤› ödevahlak› ve Bat›dan üç y›l gerikald›¤›m›z gibi konulardadönemin genel anlay›fllar›n›paylaflmaktad›r.

Bozkurt’ta ilk göze çarpanAyd›nlanmac› kavramlar›nmillilefltirilmesidir. Örne¤in“insanl›¤›n” mukaddesde¤erleri millî olande¤erlerdir: vatan, hürriyet,istiklal, anayasa ve millînamus gibi.

lerinden farkl› biçimde devrimin ilkelerini aç›kça CHP’nin alt› oku ile özdefl k›lar.Bu di¤erlerinde daha örtüktür. Bozkurt’a göre Türk ihtilali önce geçmifli tasfiye et-mifl sonra da en radikal de¤iflimleri gerçeklefltirmifltir. Bozkurt; devrimi, Celal Nu-ri gibi, eskiyi atma yeniyi koyma süreci olarak tan›mlamaktad›r. Biz devrim ile biny›l geri kald›¤›m›z Bat›’ya “bir hamlede” ulaflmaya bafllad›k demektedir (1940: 73).Burada da hem ne süre geri kald›¤›m›z ve hem de h›zl› modernleflme istemimiz di-le gelmektedir. Ayn› zamanda devrim Do¤u’dan Bat›’ya geçifl biçiminde tan›mlan-maktad›r (1940: 127).

Bozkurt, Tanzimat’›n banisi Reflit Pafla’y› ve 1876 anayasas›n› kazand›ran MithatPafla’y› t›pk› Atatürk gibi Türk milletini “bay” k›lan devlet adamlar› olarak övmek-tedir ve böylece di¤erleri gibi Osmanl›n›n son dönem Bat›l›laflma hareketleri ilecumhuriyet aras›nda süreklilik kurmaktad›r (1940, 93 ve 216). Hegel nas›l ki efen-diyi köleden farkl›laflt›ran›n ölümü göze almas› biçiminde tan›ml›yorsa Bozkurt dabayl›k süreci olan ihtilali ölümün üstüne gitmek, hayat› hakir görmek olarak tan›m-lamaktad›r. Nitekim en yüksek insan (bay-efendi) ölümden korkmayand›r (1940:98-100). Türk milleti bu anlamda efendi-bay millettir. Çünkü Türk milleti ölümdenkorkmaz ve özgürlü¤üne yani izzet- nefisine (haysiyet) düflkündürler (1940: 105).Di¤er ayd›nlarda görülen esaret-zillet ve özgürlük-haysiyet ve bunlara ba¤l› olarakköle-efendi z›tlaflt›rmas› Bozkurt’ta da mevcuttur. Türk, teslim olmayand›r (1940:109) yani köle olmayand›r. Türk ayd›n›n›n siyasete verdi¤i önem milletin egemenolmas› ile anlaml›d›r. Siyasal özgürleflme milletin haysiyeti olarak görülmektedir.Bat›l›lafl›rken Bat›ya karfl› siyasal egemenli¤imizi korumak milliyetçili¤in temel mo-tivasyonu biçiminde görülebilir. Türk ihtilalinin ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ortayaç›kmas›na neden olan da milletin “bayl›k davas›d›r” (1940: 214). Bu flekilde devrimdirek olarak milletin siyasi egemenli¤ini sa¤lama çabas›n›n ürünü fleklinde tezahürettirilmektedir.

Vatan, fleref, bilgi ve mektep için ölümü göze alanlar asl›nda ölmezler. Bozkurtiçin Atatürk böyle bir insand›r, yani “efendi”dir. Atatürk yoku var edendir. Atatürk,Türk’ü d›flar›da istiklaline ve haysiyetine kavuflturand›r, içerde ise Türk milletini enüst otorite yapand›r (1940: 125). Efendi olan Atatürk milleti hem d›flar›da hem içer-de efendi k›land›r. Görüldü¤ü üzere, Atatürk’ün yüceltilmesinin yan› s›ra milletinefendili¤i Bat›’ya karfl› ba¤›ms›z olma ve içerde ise siyasal egemen olmas› ile ta-mamlanan bir süreçtir.

Devrimin ideolojisini Kemalizm olarak, Engin gibi, adland›ran Bozkurt onu oto-riter bir demokrasi, yani ayn› zamanda siyasal bir rejim biçiminde de tan›mlamak-tad›r. Ayr›ca Mustafa Kemal (Kemalizm) rejiminin az-çok faflizmin ve nasyonal sos-yalizmin de¤iflmifl flekli (›rkç›l›k müstesna 1940: 372) oldu¤u do¤rudur, diyerek bukonudaki belirsizli¤i hepten ortadan kald›rmaktad›r (1940: 128). Benzeri bir ifflay›rejimin uygulad›¤› devletçili¤i tart›fl›rken Engin’in de yapt›¤› vurgulanm›flt›. 1930’lar-da modernli¤in otoriter ve totaliterli¤inin siyasi görünümleri olan faflizm, nasyonelsosyalizm ve sosyalizm ile Kemalizm’in ekonomik (devletçilik) ve siyasi (otoriterdemokrasi) bir çok ortak noktas› oldu¤u ve bunlar ele al›nan ideolog ve düflünür-lerce iffla edildi¤i halde Bozkurt, Kemalizm’i bunlardan özellikle ay›rma gayretinde-dir (1940: 373-398). Bu farkl›laflt›rma çabalar›n›n ard›nda Türk Devrimi’nde oldu¤ugibi milliyetçilik motivasyonu ile “orijinal” olma isteminin oldu¤u düflünülebilir.

Erken Cumhuriyet döneminde Türk Devrimi’nin dönemin ayd›n, ideolog vedüflünürleri taraf›ndan nas›l anlamlaflt›r›ld›¤›n›, devrimin nas›l bir ideolojik temeleoturtuldu¤unu ve bu ba¤lamda devrim ile ivme kazanan Bat›l›laflma/modernleflmesürecimizin önceki Osmanl› yenileflme hareketleri ile nas›l irtibatland›r›ld›¤›n›, Bat›


Vatan, fleref, bilgi ve mektepiçin ölümü göze alanlarasl›nda ölmezler. Bozkurtiçin Atatürk böyle birinsand›r, yani “efendi”dir.

Türk ihtilalinin ve TürkiyeCumhuriyeti’nin ortayaç›kmas›na neden olan damilletin “bayl›k davas›d›r”Bu flekilde devrim direkolarak milletin siyasiegemenli¤ini sa¤lamaçabas›n›n ürünü fleklindetezahür ettirilmektedir.

medeniyetinin nas›l tan›mland›¤›n›, Do¤u medeniyetinin Bat› karfl›s›nda neden ge-ri kald›¤›n›, önerilen Bat›l›laflma yollar›n›n neler oldu¤unu ele alan bu çal›flmadadönem içinde Türk Devrimi’ni temel konu yapan kitap ve makaleler kapsam içineal›nm›flt›r. Amaçlanan Kurtulufl Savafl› sonras›nda devrimlerin olufl aflamas›ndaTürk ayd›n›n›n hangi düflünsel düzlemleri paylaflarak Türk Devrimi’ni anlamland›r-d›¤›n› belirlemek olmufltur. Erken Cumhuriyet döneminde Türk ayd›n› Bat› karfl›-s›nda özgür olman›n (nesne olmamak) ve tekrar özne olman›n çeliflkilerini aflma-n›n gayreti içindedir. Bat›l›laflma sürecimiz içinde devrimin olufl y›llar› (erken Cum-huriyet dönemi) Türk düflüncesinin canl› oldu¤u, ayd›nlar›n bütün birikimlerinidevrimi hakl›laflt›rmaya, anlamlaflt›rmaya seferber etti¤i bir dönemdir.

Erken Cumhuriyet döneminde Türk Devrimi’ni Alman idealist felsefesi ile M.S. Engin nas›laç›klamaktad›r?

Peyami Safa’ya göre “çapraz tekamül” ne demektir?

1940’LARDA KÖY MONOGRAF‹ ÇALIfiMALARI

1940’larda köy monografi çal›flmalar›n›n farkl› ekollerde nas›l ya-p›ld›¤›n› ve bafllang›ç örneklerini aç›klayabilmek.

Türk sosyolojisinde Erken Cumhuriyet Döneminde akademi d›fl›nda Türk sosyolo-jisi ve düflüncesinin temel konusu olan Türk modernleflmesi ve Türk Devrimi spe-külatif olarak tart›fl›l›rken, akademi içi ayd›nlar Türk Devrimi sonras› Türk toplu-munun nas›l de¤iflti¤ine dair alan çal›flmalar› ile nitel ve nicel veriye dayal› köymonografileri yapmaya bafllam›fllard›r.

Bu konuda tekrara düflmemek için köy monografi çal›flmalar›n›n ilk örneklerin-den bahsetmekle yetinilecektir. Bu örneklerin ilki DTCF hocalar›ndan Niyazi Ber-kes’e ait olan ve 1942’de bas›lm›fl “Baz› Ankara Köyleri Üzerinde Bir Araflt›rma” ad-l› eserdir. Di¤eri ise Hilmi Ziya Ülken’in ö¤rencileri ile birlikte gerçeklefltirdi¤i ve1943’de Sosyoloji dergisi’nde yay›nlanan “Garbi Anadolu Köy Monografileri” dir.

1940 y›l›ndan itibaren gerek ‹stanbul gerek Ankara kökenli sosyologlar›n h›zlaköy monografilerine yöneldikleri dikkat çekmektedir. Berkes (1942), Ülken (1943)çal›flmalar›n›n ard› s›ra Boran (1945) ve Yasa’n›n (1955) köy monografileri pefl pe-fle yay›mlanm›flt›r. ‹brahim Yasa’n›n çal›flmas› 1955’de bas›lsa dahi alan araflt›rmas›1944’de yap›lm›flt›r. Neticede bu Türk sosyolojisinin befl büyük sosyolo¤u 1940-45aras›nda Türkiye’de Toplumsal Yap› ve De¤iflme alan›nda Mehmet Ali fievki Bey’in“Kurna Köyü” araflt›rmas› ile bafllatt›¤› köy monografisi tarz› araflt›rma anlay›fl›n›ngeliflimine katk› sa¤lam›fllard›r.

Berkes ve Ülken’in ö¤rencisi Nedim Göknil ile beraber gerçeklefltirdikleri an-cak Göknil’in kaleme ald›¤› ilk köy monografilerini sonradan gelenlerden farkl›lafl-t›ran nitel gözlem, görüflme ve örnek olay analizi teknikleri ile nicel olmayan birteknik bütününü seçmifl olmalar›d›r.

Tüm bu köy monografileri içinde her bir sosyolo¤un özel katk›lar› söz konusu-dur. Örne¤in Berkes ve Boran’›n en önemli katk›lar›; sosyoloji, bilim ve metodolo-ji üzerine özdüflünümsel aç›l›mlar getirmifl olmalar›d›r. Boran, pozitivist metodolo-jinin incelikleri hakk›nda bizi bilgilendirirken Berkes, sosyolojinin bilim olarak s›-n›r ve kapsam› üzerine tart›flma yürütür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

2A M A ÇN

1940 y›l›ndan itibaren gerek‹stanbul gerek Ankarakökenli sosyologlar›n h›zlaköy monografilerineyöneldikleri dikkatçekmektedir.

Bat›’da oldu¤u gibi bizde de sosyologlar›n di¤er sosyal bilimler ile farkl›l›klar›-n› belirterek bir ba¤›ms›zl›k kayg›s› tafl›d›klar› dikkat çekmektedir. Berkes, bir köytoplulu¤unu ele alan sosyoloji ile di¤er sosyal bilimlerin ele al›fl tarzlar›n› karfl›lafl-t›rarak, sosyolojinin özgünlü¤ünü vurgulamaktad›r. Berkes’e göre, sosyolojik biraraflt›rma ile, do¤al bir muhit içine yerleflmifl olan bir insan toplulu¤unun teknolo-ji, sosyal kurumlar, sosyal organizasyon, sosyal de¤erleri ve tüm bunlar›n karfl›l›k-l› birbirlerini nas›l etkiledikleri dikkate al›n›r (Berkes, 1942: 5). As›l dikkat tümmaddi ve manevi kurumlar›n toplumsal bütünlü¤e nas›l katk›da bulunmak için rolifa ettikleridir. Berkes, 1960’lar›n sonlar›na kadar devam eden sosyoloji-ifllevselci-lik özdeflleflmesi bak›m›ndan sosyolojik araflt›rman›n ifllevselci kuramsal dayanak-lar›na at›f yapmaktad›r.

Berkes, Türk sosyolojisinde, sosyolojinin daha ziyade spekülatif oldu¤u için bubilimin metodolojisinin ihmal edildi¤ine de dikkat çekerek Ziya Gökalp’in ‹stan-bul’da bafllatt›¤› ve yukar›daki k›s›mda akademi d›fl› örneklerini gördü¤ümüz d›fldünyadan belirli bir metodoloji ile elde edilmifl sistemli veriye dayanmayan zihin-de infla edilen bir “Türk toplumu” ideali çerçevesinde kelam eden Durkheimc›-‹ç-timaiyyat ekolünü elefltirmektedir.

Berkes, Toplumsal Yap› ve De¤iflmeyi Auguste’den itibaren sosyolojinin temelaraflt›rma konular› oldu¤unu söyler. Buna göre, sosyal yap› çal›flmas› bir kurumuntoplumsal bütünlü¤e yapt›¤› katk›, yani ifllevi itibariyle inceler. Sosyal de¤iflme ça-l›flmas› ise toplumu oluflturan sosyal kurumlar›n bütünü, yani yap›n›n de¤iflimineodaklan›r.

Berkes, Toplumsal Yap› ve De¤iflmeyi Auguste’den itibaren sosyolojinin temelaraflt›rma konular› olarak ifade eder.

Berkes, yukarda söz etti¤imiz üzere Türk sosyolojisinde köy çal›flmalar›na olanani ilgi art›fl›n›n nedeni olarak, sosyologlar›n Türk Devrimi’nin Türk toplumundabafllatt›¤› de¤iflmeleri görme iste¤i oldu¤unu söyler (Berkes, 1942: 8).

Köy monografilerinde söz konusu sosyologlar›n çal›flmalar› yap›dan ziyade de-¤iflmeye odakl›d›r. Berkes’e göre, bunun amac›, t›pk› Bat›’da geliflen pozitivist sos-yolojide oldu¤u gibi, sosyal de¤iflmeyi idare eden nedenleri bilmek böylece sosyalde¤iflmeye bilimsel surette hâkim olmakt›r.

Berkes, oldu¤u gibi köy toplulu¤unun içinde yaflad›¤› co¤rafyay› ve köy yerlefl-kesinin topografisini inceleyerek çal›flmas›na bafllar. Böylece maddi olandan ma-nevi olana do¤ru bir araflt›rma süreci bafllat›l›r. Bu anlay›fl, köy toplulu¤unda mad-di özellik ve kurumlar›n baflatl›¤›na yap›lan gönderme ve Türkiye’de ToplumsalYap› ve De¤iflme çal›flmalar›ndaki Marksist sosyolojinin etkisidir. Bu incelemealanlar›ndan sonra köyün nüfusu üzerinde durulur. Ki bu k›s›m Berkes’in say›salveriye baflvurdu¤u tek k›s›md›r. Berkes köyde do¤urganl›k ve ekonomik birimolan hanenin nüfusu ile üretim süreci aras›ndaki ba¤ itibariyle köy ailesinde ço-cuksuzlu¤un yad›rganmas›n›n alt yap›sal çözümlemesini sunar (1942: 32). Bunagöre bebek ölümlerine köy toplulu¤unun göstermifl oldu¤u so¤ukkanl›l›¤›n nüfus-beslenme dengesi ile anlaml› oldu¤u da belirtilir. Berkes, bebek ölümlerini makulgösteren dinsel inan›fllar›n bu dengenin bir getirisi oldu¤unu belirterek, dinsel-manevi de¤erler ile üretim ve ekonomik süreçler aras›nda ba¤ kurar.

Üretim biçimi üzerinde duran Berkes, ‹fllevselci yaklafl›m ile topluluk içindeifl bölümünü irdeler. Ona göre, bir toplulu¤un üretim sistemini anlamak için otoplulu¤un öncelikle zaman› nas›l ölçtü¤ünü görmek gerekmektedir. Zamandayap›lacak iflleri düzenlemek dinî oldu¤u kadar üretim süreci ile de ilgilidir. Ber-


Berkes, Toplumsal Yap› veDe¤iflmeyi Auguste’denitibaren sosyolojinin temelaraflt›rma konular› olarakifade eder.

Köy monografilerinde sözkonusu sosyologlar›nçal›flmalar› yap›dan ziyadede¤iflmeye odakl›d›r.Berkes’e göre, bunun amac›,t›pk› Bat›da geliflenpozitivist sosyolojide oldu¤ugibi, sosyal de¤iflmeyi idareeden nedenleri bilmekböylece sosyal de¤iflmeyebilimsel surette hâkimolmakt›r.

Üretim biçimi üzerindeduran Berkes, ‹fllevselciyaklafl›m ile topluluk içindeifl bölümünü irdeler. Onagöre, bir toplulu¤un üretimsistemini anlamak için otoplulu¤un öncelikle zaman›nas›l ölçtü¤ünü görmekgerekmektedir. Zamandayap›lacak iflleri düzenlemekdinî oldu¤u kadar üretimsüreci ile de ilgilidir.

kes’e göre, bir toplulu¤un karmafl›kl›¤› artt›kça zaman› daha küçük birimler ha-linde bölme ve ölçme de artmaktad›r (1942: 58). Berkes köylerde üç takviminkullan›ld›¤›n› tespit etmifltir: ‹fl takvimi, dinî takvim ve resmî takvim. ‹fl takvimigüneflle toprak aras›ndaki iliflki önemli oldu¤u için günefl takvimidir. Dinî takvimise kameridir. Resmî takvim, yani Garp takvimi ancak köye ilkokul girmifl ise biriflleve sahip olmaktad›r.

Zaman›n bölümlenmesi ve ölçülmesi, ifllerin yap›m› ile ilgili, yani üretim süre-ci ile ilgilidir. Bir di¤er bölümlenme kar›-koca aras›ndaki ifl bölümüdür. Kar› ve ko-ca aras›ndaki ifl bölümü de üretim sürecine ba¤l› olmakla beraber kad›n›n ve erke-¤in ifllerine etki eden dinsel ve geleneksel tabular da olabilmektedir. Berkes ayn›zamanda, köy içinde kutsal olmayan zanaatkârl›k gibi ifllerin köyün yerlisi olma-yanlar taraf›ndan ifa edildi¤ine dikkat çeker. ‹brahim Yasa’n›n çal›flmalar›nda “efen-dilik kompleksi” denilen Türk toplumundaki bir e¤ilime paralel flekilde Osman-l›’dan bu yana Türk-Müslüman nüfusun ya çiftçi ya da asker-memur olmas›na pa-ralel olarak zanaatkârl›ktan uzak durma e¤iliminin 1940’larda halâ CumhuriyetTürkiye’sinde yaflad›¤› anlafl›lmaktad›r. Berkes, teknik bilginin akrabal›k yolu ileaktar›lmas› dolay›s› ile zanaatkarl›¤›n yerli halk taraf›ndan yap›lmas›n›n zor oldu-¤unu ifade etmektedir (1942: 84). Berkes, köy topluluklar›nda ifl bölümün olduk-ça ilkel oldu¤unu, belirtir.

Üretim sürecinin bir di¤er etkeni olan teknoloji Berkes’in inceleme alan›d›r.Üretim sürecinde kullan›lan aletlerin oldukça eski oldu¤una dikkat çekilir. Üretimaraçlar›n›n de¤iflimi ile sosyal de¤iflim aras›nda kurulan Marksist sosyolojik ba¤aköy monografilerinde rastlan›r. Ev ve ev içi dekorasyonlar›, ev içi aletler de ince-lenir. Köylülerin k›yafetleri bir flehirleflme-sosyal de¤iflim göstergesi olarak ele al›n-maktad›r. Yenilen g›dalar›n türü ve kullan›lan malzemeler de sosyal de¤iflimin bi-rer göstergeleridir. 1940’da yap›lan gözlem notlar›na göre, Berkes bu alanlarda birde¤iflimi bize bildirmez. Köyde ev, ev dekorasyonu, zaman ölçümü, k›yafet, top-lumsal ifl bölümü hep üretim süreci ile aç›klanmaktad›r.

Daha sonra inceleme birimi aile ve evlenme gibi ailenin kurulufluna dair veri-ler ve akrabal›k iliflkileridir. Berkes, köy toplulu¤unun sosyal iliflkilerini akrabal›kiliflkilerinin belirledi¤ini, bu nedenle köy toplulu¤unu incelerken bu konuya dik-kat edilmesini söyler. Köyde akrabal›k d›fl› tüm sosyal iliflkiler bile “kardefllik” ba-¤› ile ifade edilmektedir. Ahret kardeflli¤i, süt kardeflli¤i gibi. Bu itibarla köylüleriçin tüm dünya sanki akrabal›k ba¤› üzerine oturan sosyal iliflkilerden örülüdür.

Berkes, çal›flmas›nda sosyal de¤iflmeyi görmeyi hedefledi¤i halde sosyal yap›üzerinde durdu¤unu belirtir (1942: 172). Bu sonuç, Berkes’in arad›¤›n› henüz bu-lamad›¤›na iflaret etmektedir. 1940’larda Türk Devrimi’nin henüz toplumsal de¤ifl-me üzerinde görünür bir flekilde etkili olamad›¤› anlafl›lmaktad›r.

Bu bölümde analiz edece¤imiz bir di¤er çal›flma Ülken ve ö¤rencisinin “GarbiAnadolu Köy Monografileri”dir. Burada dikkati çeken ilk konu, t›pk› Berkes’in ça-l›flmas›nda oldu¤u gibi, nitel teknikleri uygulam›fl olmas›d›r. Bilecik ve Edremit ci-var›ndan köyler incelenmifltir. Berkes’in çal›flmas› daha analitik olmakla beraberbu ikinci çal›flma daha özet niteli¤indedir. Ancak ayn› biçimde ayn› alanlarda köyincelenmifltir. Köylerin görünüflü, üretim biçimleri, ifl bölümü, nüfus, ticaret önce-likle yer almaktad›r (Göknil, 1943: 313-314). ‹fllevselci yaklafl›ma uygun analizlerinyap›ld›¤› görülmektedir. Buna göre, köyde herkes ayn› ifli yapt›¤› için, mesleki iflbölümü olmad›¤› için sosyal tabakalaflma da yoktur (1943: 321).

Toplumsal de¤iflmede en önemli nüfus kitlesi askere gitmifl olan erkeklerdir.Göknil bunu, devletin sosyal de¤iflmedeki rolüne paralel bir biçimde aç›klamakta-


‹brahim Yasa’n›nçal›flmalar›nda “efendilikkompleksi” denilen Türktoplumundaki bir e¤ilimeparalel flekilde Osmanl›’danbu yana Türk-Müslümannüfusun ya çiftçi ya daasker-memur olmas›naparalel olarakzanaatkârl›ktan uzak durmae¤iliminin 1940’larda halâCumhuriyet Türkiye’sindeyaflad›¤› anlafl›lmaktad›r.

Üretim araçlar›n›n de¤iflimiile sosyal de¤iflim aras›ndakurulan Marksist sosyolojikba¤ itibariyle köymonografilerinde rastlan›r.

Berkes, çal›flmas›nda sosyalde¤iflmeyi görmeyihedefledi¤i halde sosyalyap› üzerinde durdu¤unubelirtir. Bu sonuç, Berkes’inarad›¤›n› henüzbulamad›¤›na iflaretetmektedir. 1940’larda TürkDevrimi’nin henüz toplumsalde¤iflme üzerinde görünürbir flekilde etkili olamad›¤›anlafl›lmaktad›r.

d›r. Köydeki aile tipi ise baban›n otorite oldu¤u, patriyarkal ailedir. ‹. Yasa’n›n Ha-sano¤lan köy monografisinde oldu¤u gibi, ulafl›m yollar›n›n geliflmesi ile toplum-sal de¤iflim aras›nda ba¤ kurulmaktad›r (1943: 334). Göknil, Edremit bölgesindekitüccarlar›n zihniyet analizlerini yaparken, Weberyan bir tutum izledi¤i görülmek-tedir. Buna göre, bu bölge tüccarlar›nda metodik ve bilimsel bir ticaret zihniyetihenüz geliflmemifltir (1943: 351).

1940-1950 aras› Türk sosyolojisinin genel özellikleri flu flekilde s›ralanabilir:1. Türk sosyolojisi Frans›z etkisinin yan› s›ra Amerikan sosyolojisine e¤ilim

göstermeye bafllam›flt›r.2. Ankara DTCF Sosyoloji bölümünün oluflumu ile ‹stanbul sosyoloji ekolü tek

olma ayr›cal›¤›n› yitirmifltir3. 1940’l› y›llarda Marksizme e¤ilim artm›flt›r.4. Köy ve flehir araflt›rmalar› ivme kazanm›flt›r.5. Amaçlanan ise toplumsal de¤iflme yani modernleflme/Bat›l›laflma yolunda

ne kadar ilerledi¤imizi tespit etmektir.6. Art›k Türk sosyolojisi resmi ideoloji savunusu yapm›yor, Türk toplumuna

dair somut araflt›rmalar yapmaya bafllam›flt›r (Kaçmazo¤lu, 1999: 73-74).Erken cumhuriyet döneminde Türk sosyolojisini ele ald›¤›m›z bu bölümde

Türk devrimi (Cumhuriyetin ilan› ve devrimler) ile yarat›lmak istenilen ideal Türktoplumunun ne olmas› gerekti¤i do¤rultusundaki spekülatif çal›flmalar ile 1940’lar-da nas›l de¤iflti¤ini gözlemlemek üzere yap›lan köy monografilerinin ilk örnekleritart›fl›lm›flt›r.

Görülmüfltür ki, Türk Devrimi, Türk ulusunun Bat› karfl›s›nda bir ba¤›ms›zl›k vekendi iradesi ile özgürleflme savafl›m›d›r. Amaçlanan ise gecikilen Bat›’ya ulaflmakve bu amaçla toplumu yeniden infla etmek, modernlefltirmektir.

Sosyologlar›n yapt›¤› köy çal›flmalar› ise umulan de¤iflimi görmeyi amaçlamak-la beraber gördüklerini, köy toplulu¤unun henüz de¤iflimi yakalayamad›¤›d›r. ‹lkörneklerde görülmeyen ulafl›m ve iletiflim araçlar›n›n geliflimine ba¤l› sosyal de¤ifl-me, sonraki köy monografilerinde önemli yer tutmaktad›r. Söz konusu çal›flmalarBoran ve Yasa’ya ait olanlard›r. ‹lgili ünitelerde derinlemesine ele al›nd›¤› için bu-rada yer verilmemifltir. Ünite Erken Cumhuriyet döneminde Türk modernleflmesive ilk köy monografi örnekleri ile s›n›rl› tutulmufltur.

1940-50 aras› Türk sosyolojisinin temel özellikleri nelerdir?

Bozkurt’a göre Türk devriminin temel motivasyonu nedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Görülmüfltür ki, TürkDevrimi, Türk ulusunun Bat›karfl›s›nda bir ba¤›ms›zl›k vekendi iradesi ile özgürleflmesavafl›m›d›r. Amaçlanan isegecikilen Bat›’ya ulaflmak vebu amaçla toplumu yenideninfla etmek,modernlefltirmektir.


Erken Cumhuriyet döneminde Türk Devrimi et-

raf›nda Türk sosyoloji hayat›n› özetleyebilmek.

Erken Cumhuriyet döneminin ilk k›sm› (1940’la-ra kadar) Türk Devrimi ve Türk modernleflmesiüzerine yaz›lm›fl olan eserlere ayr›lm›flt›r. ‹kincik›sm› ise 140’lar›n ilk yar›s›ndaki köy monografi-lerine ayr›lm›flt›r. Cumhuriyetin ilan› ve yap›landevrimlerin amaçlad›¤› Türk toplum idealini bueserle bize verirken görülmüfltür ki, amaçlananBat›l› tarzda laik, milliyetçi bir cumhuriyet ideali-dir. Toplumsal de¤iflmenin bir var-yok cetveli ilekolayl›kla sa¤lanabilece¤i umulmaktad›r. Ancaksosyologlar›n çal›flmalar› toplumsal de¤iflmeninumuldu¤u kadar çabuk olmad›¤›n› olgusal çal›fl-malarla ortaya koymufllard›r. Bu ünite ile Türksosyolojisinin temel tart›flma alan› olan modern-leflme/Bat›l›laflman›n söz konusu dönemde nas›lanlamland›r›ld›¤›n› serimlerken Türkiye’de sos-yoloji ile siyasetin ba¤› da gösterilmeye çal›fl›l-m›flt›r. Bu husus, Türk sosyolojisinin temel ka-rakteristiklerinden biridir. Türkiye’de sosyolojiyibelirleyen yeni devletin Bat›l›laflma stratejisinibelirlemek ve yeni devlete ve yeni insana kimlikoluflturmakt›r. Bu yüzden Türk sosyolojisi veTürk modernleflmesi siyasi alanda birbirine ke-netlenmifltir. Erken cumhuriyet döneminde Bat›-y› ve Bat› karfl›s›nda bizi tan›mlama, Bat›l›laflmasürecini anlamland›rma ve aç›klama çabas› Türksosyolojisi ve sosyal düflüncesinde belirleyici ol-mufltur. Bat› ve Do¤u dialektik ikiz olarak tan›mlanmak-tad›r. Bat› ne ise biz tam tersiyiz. Bat› çal›flkan iseDo¤u atalettir. Bat› karfl›s›nda neden geri kald›¤›-m›z› aç›klamak da ayr›ca önem arz etmektedir.Buna göre, Bat›n›n geçirdi¤i uyan›fl hareketlerinibiz yaflayamad›¤›m›z için geri kalm›fl›zd›r. TürkDevrimi bu zamansal geri kalm›fll›¤› h›zla aflmak-la vazifelidir. Bu itibarla modernleflme Bat›y› ya-kalama sürecidir. Bat› ile iliflkilerimizi aç›klamaTürk sosyolojisinin temel hedeflerinden biri ol-mufltur. ‹stanbul ekolü bu aç›klama ifllevini spe-külatif bir flekilde yaparken Anakara ekolü TürkDevrimi’nin toplumu nas›l etkiledi¤i ve toplumunnas›l de¤iflti¤i ile ilgili olarak nicel çal›flmalaraa¤›rl›k vermifltir.

1940’larda köy monografi çal›flmalar›n›n farkl›

ekollerde nas›l yap›ld›¤›n› ve bafllang›ç örnekle-

rini aç›klayabilmek.

Türk sosyolojisinin iki ana ekolü özellikle arafl-t›rma metodolojileri itibariyle bir biri ile ayr›l›r.Buna göre, Durkheim’›n toplumu toplum yapanvarl›¤›n kollektif bilincinin nerelerde ortaya ç›k-t›¤›na dair görüfllerinin hem nicel hem de nitelverileri gündeme getirmesi, ‹stanbul ve Ankaraekollerinin toplumu nerelerde arayacaklar›na da-ir ayn› pozitivist epistemolojinin farkl› teknikleri-ne yönelmelerine neden olmufltur. Buna göre,‹stanbul ekolü daha ziyade zihniyet analizlerineyönelir ve nitel veriler üzerinden yorum yapar-ken Ankara ekolü, toplumun izdüflümlerini ista-tistikte aramaya ve yans›tmaya çal›flm›flt›r. Bu ne-denle ‹stanbul ekölünün köy çal›flmalar› daha zi-yade nitel veri ve yorum odakl› iken Ankara eko-lünün köy çal›flmalar›nda nicel veriler dikkatiçekmektedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


1. ‹slam›n Türkleri geriletmedi¤ini söyleyen tek ErkenCumhuriyet dönemi ayd›n› kimdir?

a. Peyami Safab. fievket Süreyya Aydemirc. Celal Nurid. Mehmet Saffet Engine. Recep Peker

2. Afla¤›dakilerden hangisi Erken Cumhuriyet döne-minde tüm ayd›nlar› birlefltiren ortak paydalardan biride¤ildir?

a. Bat›y› tan›mlamakb. Gerili¤imizin nedenlerini ortaya ç›karmakc. Türkleri efendi k›lmakd. Ekonomik kalk›nmay› hedeflemeke. Bat›ya entegremizi sa¤lamak

3. Afla¤›daki ayd›nlar aras›nda tek materyalist kimdir?a. Recep Pekerb. Mehmet Saffet Enginc. fievket Süreyya Aydemird. Peyami Safae. Celal Nuri

4. Bat›l›laflmay› matematik ve kentleflme ile aç›klayankimdir?

a. Recep Pekerb. Celal Nuric. Mehmet Saffet Engind. fievket Süreyya Aydemire. Peyami Safa

5. Erken Cumhuriyet döneminde ilk köy monografisikime aittir?

a. Niyazi Berkesb. Behice Boranc. Hilmi Ziya Ülkend. ‹brahi Yasae. Nedim Göknil

6. Erken Cumhuriyet dönemi sosyologlar›n› köy mo-nografileri yapmaya iten temel kayg› nedir?

a. Türk devriminin toplumsal de¤iflimdeki sonuç-lar›n› görmek

b. Köy envanteri ç›karmakc. Nüfus kitlerinin özelliklerini belirlemekd. Köy kalk›nma plan› haz›rlamake. Köyün üretim yap›s›n› belirlemek

7. Berkes ve Ülken, ö¤rencileri ile hangi teknikleri kul-lan›rlar?

a. Surveyb. Nicel görüflmec. Örnek olay analizi ve nitel gözlemd. Odak grup görüflmesie. Kat›l›ml› gözlem

8. Berkes’e göre, köylerde ifllevsel takvim afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Güneflb. Kameric. Resmid. Hicrie. Rumi

9. Berkes’e göre köy insan› sosyal iliflkilerini hangi kri-tere göre infla etmektedir?

a. Siyasi görüflb. Ekonomik s›n›fc. Dinsel görüfld. Toplumsal sayg›e. Akrabal›k

10. Ülken’in ö¤rencisi Göknil hangi bölge köylerindeçal›flma yapm›flt›r?

a. ‹ç Anadolub. Kuzeydo¤u Anadoluc. Bat› Anadolud. Güneydo¤u Anadolue. Trakya



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erken Cumhuriyet Döne-minde Türk Devrimi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erken Cumhuriyet Döne-minde Türk Devrimi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erken Cumhuriyet Döne-minde Türk Devrimi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erken Cumhuriyet Döne-minde Türk Devrimi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erken Cumhuriyet Döne-minde Türk Devrimi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “1940’larda Köy Monografi-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1940’larda Köy Monografi-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “1940’larda Köy Monografi-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “1940’larda Köy Monografi-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1940’larda Köy Monografi-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Engin’de Hegel etkisi oldukça belirgindir. Z›tl›klar› bir-lefltiren devrim ideolojisi olan Kemalizm’dir. Engin’egöre Türk Devrimi subjektivite ve objektiviteyi birleflti-rir ve bu ruh Kemalizm’de kendini gösterir, Kemalizmdevrimin ruhudur (1938: 33). (Subjektif ve Objektif ruhkavramlar› Hegel’in felsefesine ait kavramlard›r). He-gel’de objektif kül (kollektif) subjektif cüzi (bireysel)oland›r. Engin’de ise objektif olan insanl›k ve medeni-yet iken subjektif olan millettir. Hakim ruh ve prensibiKemalizm olan devrimin iki amac› vard›r: millete refahvermek ve onu insanl›k camias› ve medeniyeti içindekihakim rolünü tekrar kazand›rmak (1938: 33). Hegel’ingeist›n›n “medeniyet” olarak tercümesi ile birlikte Engingene Hegelyan bir flekilde Türk milletinin rolünü ta-n›mlamaktad›r. Hegel baz› milletlere geist›n birer görü-nümü olarak tarihin öznesi statüsünü verir. Engin deTürklerin hâkim rolü derken böylesi bir flekilde Türkle-rin tarih ve medeniyet yarat›c› vasf›n› dillendirmektedir.

Devrim; Türklerin bu flekilde, tarihin öznesi olarak, ye-niden dirilmesidir (1938: 35). Dönem içinde devrimin“yeniden dirilifl” olarak nitelendirilmesi yayg›n bir anla-y›flt›r. TTT’lerin etkisi ile Engin medeniyeti kuran Türk-lerin tekrar bu statüye devrim ile kavufltu¤unu Hegelfelsefesi ile ideolojiklefltirmektedir.

S›ra Sizde 2

Safa’ya göre, Bat› rasyonalitesinin temeli Do¤u, Do¤umistisizminin kökeni Bat›’d›r, Gazali, mistisizmi ‹n-cil’den ö¤renmifltir. O halde Bat›’y› ilerleten Do¤u dü-flüncesi, Do¤u’yu gerileten Bat› düflüncesidir. Bu flekil-de hem geri kalmam›z›n sorumlulu¤unu Bat›’ya atarakrahatl›yor hem de Bat›’n›n ilerlemesinin saiki olarakkendimizi görerek Bat›n›n büyüklü¤ü karfl›s›nda ezil-mekten kurtulmufl oluyorduk. Safa, Bat›’n›n düflünce-sinde ‹slam, Do¤unun düflüncesinde Hristiyan olmas›-n›, “çaprazlama tekamül” ve “kafa de¤ifl-tokuflu” olaraknitelendirir ve bunun nedenlerini araflt›r›r. Ana nede-nin, Hristiyanl›¤›n merkezinin Kudüs’ten Roma’ya al›n-mas› oldu¤unu, söyler. Bu hadise Bat›’n›n yükselifli veDo¤u’nun düflüflüne neden olmufltur.

S›ra Sizde 3

1940-1950 aras› Türk sosyolojisinin genel özellikleri fluflekilde s›ralanabilir:Türk sosyolojisi Frans›z etkisinin yan› s›ra Amerikansosyolojisine e¤ilim göstermeye bafllam›flt›r.1. Ankara DTCF Sosyoloji bölümünün oluflumu ile ‹s-

tanbul Sosyoloji ekolü tek olma ayr›cal›¤›n› yitirmifltir2. 1940’l› y›llarda Marksizm’e e¤ilim artm›flt›r.3. Köy ve flehir araflt›rmalar› ivme kazanm›flt›r.4. Amaçlanan ise toplumsal de¤iflme yani modernlefl-

me/Bat›l›laflma yolunda ne kadar ilerledi¤imizi tespitetmektir.

5. Art›k Türk sosyolojisi resmi ideoloji savunusu yapm›-yor, Türk toplumuna dair somut araflt›rmalar yapma-ya bafllam›flt›r .

S›ra Sizde 4

Bozkurt’a göre, Türk ihtilalinin ve Türkiye Cumhuriye-ti’nin ortaya ç›kmas›na neden olan da milletin “bayl›kdavas›d›r” . Bu flekilde devrim direk olarak milletin si-yasi egemenli¤ini sa¤lama çabas›n›n ürünü fleklinde te-zahür ettirilmektedir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Aydemir, fi. S. (1986). ‹nk›lap ve Kadro. 3. bask›. ‹s-tanbul: Remzi Kitabevi.

Berkes, N. (1942). Baz› Ankara Köyleri Üzerine Bir

Araflt›rma. Ankara: Uzluk Bas›mevi.Bozkurt, M. E. (1940). Atatürk ‹htilali. ‹stanbul: ‹.Ü.

Yay›nlar›.Celal, N. (2002). Türk Devrimi: ‹nsanl›k Tarihinde

Türk Devriminin Yeri. (Çev. Ö. Ozankaya). An-kara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.

Engin, M. S. (1938). Kemalizm ‹nk›lab›n›n Prensip-

leri: Büyük Türk Medeniyetinin Tarihi ve Sos-

yolojik Tetkikine Methal. cilt: I. ‹stanbul: Cumhu-riyet Matbaas›.

Engin, M. S. (1938a). Kemalizm ‹nk›lab›n›n Prensip-

leri: Büyük Türk Medeniyetinin Tarihi ve Sos-

yolojik Tetkikine Methal. cilt: II. ‹stanbul: Cum-huriyet Matbaas›.

Göknil, N. (1943). “Garbi Anadolu Köy Monografi-

si”, Sosyoloji Dergisi.Kaçmazo¤lu, H. B. (1999). Türk Sosyoloji Tarihi Üze-

rine Araflt›rmalar. Ankara, Birey Yay›nlar›.Peker, R. (1984). ‹nk›lap Dersleri. 4. bask›. ‹stanbul:

‹letiflim Yay›nlar›.Safa, P. (1999). Türk ‹nk›lab›na Bak›fllar, 4. bask›. ‹s-

tanbul: Ötüken Yay›nlar›.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;1950-1960 döneminin sosyoloji araflt›rmalar›n› özetleyebilecek, Köy sosyolojisi alan›nda yap›lan belli bafll› çal›flmalar› s›ralayabilecek, Kültür ve toplumsal de¤iflme anlay›fllar›n› tan›mlayabilecek,E¤itim, ekonomi-politik, dil, iletiflim alanlar›nda yap›lan çal›flmalar› de¤erlen-direbilecek, Artan göçlerin nedenlerini özetleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Köy sosyolojisi• Toplumsal ve kültürel de¤iflme• E¤itim sosyolojisi• Dil sosyolojisi

• Liberal ekonomi• ‹letiflim sosyolojisi• Göç sosyolojisi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N

Türkiye’de Sosyoloji 1950-1960 DönemindeTürk Sosyolojisi

• 1950-1960 DÖNEM‹ SOSYOLOJ‹S‹• KÖY SOSYOLOJ‹S‹• KÜLTÜR DE⁄‹fiMELER‹ VE

BATILILAfiMA• E⁄‹T‹M SOSYOLOJ‹S‹• DÖNEM‹N BAfiAT EKONOM‹-

POL‹T‹K ANLAYIfiI• ‹LET‹fi‹M SOSYOLOJ‹S‹ VE D‹⁄ER

KONULAR• GÖÇ SOSYOLOJ‹S‹


1950-1960 DÖNEM‹ SOSYOLOJ‹S‹

1950-1960 döneminin sosyoloji araflt›rmalar›n› özetleyebilmek.

Türkiye’de siyasal geliflmeler toplumsal geliflmeleri ve toplumsal geliflmeler de sos-yoloji çal›flmalar›n› yak›ndan etkilemektedir. II. Dünya Savafl›’n›n sonuçlar› ve busonuçlara ba¤l› olarak Türk-Amerikan iliflkilerinin h›zla yak›nlaflmas›, sosyoloji an-lay›fl›n› da biçimlendirmifl; Amerikan merkezli bilim ve sosyoloji anlay›fl› ülkemizdeetkili olmaya bafllam›flt›r. Bu ba¤lamda, önceki dönemlerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda,1950-1960 döneminde Türk sosyolojisinin farkl› özellikler gösterdi¤ini söylemekmümkündür. 1950 seçimleriyle iktidar CHP’den DP’ye geçmifl, Türkiye’de ilk defagizli oy, aç›k say›m ve tek dereceli bir seçim yap›lm›fl, halk 1946 y›l›nda kurulanDP’yi iktidara tafl›m›flt›r. Di¤er yandan, II. Dünya Savafl› sonuçlar›na ba¤l› olarak d›flsiyasette önemli de¤iflmeler meydana gelmifl ve Türkiye, Amerika’n›n liderli¤indeoluflan liberal Bat› dünyas›n›n siyasal, ekonomik ve askerî sistemiyle, ikili anlaflma-lar çerçevesinde bütünleflmeye bafllam›flt›r. Dolay›s›yla 1950’de aç›lan yeni dönem,yeni bir sosyoloji anlay›fl›n› ve bu anlay›fla ba¤l› sosyoloji çal›flmalar›n› ortaya ç›kar-m›flt›r. 1940’l› y›llarda görev yapan birçok sosyolog tasfiye edilirken, yeni anlay›flauygun sosyologlar, yeni uluslararas› tercihler do¤rultusunda ve ülkenin koflullar› el-verdi¤i ölçüde yeni ve eski konular›, yeni e¤ilimler çerçevesinde çal›flm›fllard›r.

1950-1960 döneminde sosyoloji disiplinlerine ait birçok çal›flma yap›lm›flt›r.1950’lerde öne ç›kan konular›n bafl›nda köy sosyolojisi, kültür de¤iflmeleri ve Bat›-l›laflma gelmektedir. Bu konular zaten birbirine ba¤l› ve birbirinin içerisindedir.Bunlar› sosyoloji disiplinlerine ait di¤er konular izlemifltir. Yine Türk sosyoloji tari-hi ad›na bu dönemde gündeme gelen sosyologlar aras›nda Ziya Gökalp, Prens Sa-bahattin ve Mehmet ‹zzet bulunmaktad›r. Ancak Ziya Gökalp’in 1950’lerde, Türki-ye’de önemini koruyor olmas›, onun sosyoloji anlay›fl›ndan daha çok milliyetçilikgörüflleriyle ilgilidir ve sadece iç siyasal koflullar gere¤idir. Bu dönemde, sosyolog-lardan ziyade hukukçular taraf›ndan yönetilen ve toplumun tüm kesimlerince tart›-fl›lan din, dinde reform, laiklik gibi konular üzerinde de çal›flmalar bulunmaktad›r.

1950-1960 Döneminde Türk Sosyolojisi

1A M A ÇN

1950’lerde köyden kente veyurt d›fl›ndan yurt içinedo¤ru flekillenen göçhareketleri birçok yenisorunun da ortayaç›kmas›na yol açm›flt›r.

1950’li Y›llarda Sosyolojide Etkili Olan Ekoller, Sosyologlarve Eserleri1950’lere kadar devlet kurumlar›nda, liselerde ve k›smen üniversitelerde etkin olansosyoloji anlay›fl›; A. Comte, E. Durkheim taraf›ndan gelifltirilen ve Türkiye’de Zi-ya Gökalp’in benimseyip temsil etti¤i sosyolojizm ekolüdür.

1950’lerde sosyolojik görüflleri ve özellikle yöntem anlay›fl› öne ç›kan sosyologPrens Sabahattin olmufltur. Anglo-Saksonlar›n II. Dünya Savafl›’n› kazanmalar›,Türkiye’de de Science Sociale ekolü do¤rultusundaki görüflleri öne ç›karm›flt›r.1950’li y›llarda neredeyse tüm sosyologlar Science Sociale ekolünden övgü ilebahsetmifllerdir. Dönem sosyologlar›ndan Hilmi Ziya Ülken, Ziyaeddin Fahri F›n-d›ko¤lu, Cavit Orhan Tütengil, ‹brahim Yasa, Cahit Tanyol, Tahsin Demiray, Sela-haddin Demirkan, O¤uz Ar› ve özellikle Nurettin fiazi Kösemihal ekolün öneminivurgulam›fl, Türkiye’nin sorunlar›n›n araflt›r›lmas›nda bu ekolün önerdi¤i teknikle-rin kullan›lmas›n›n yararlar›na de¤inmifltir.

Prens Sabahattin, bireycili¤e dayal› görüflleriyle dönem boyu gündemde kal-m›fl, neredeyse tüm sosyologlar› etkilemifltir. Bir baflka anlat›mla, 1940’larda baflla-yan Amerikan sosyolojisinin etkisi, bu dönemde Science Sociale ekolüyle birlefle-rek sürmüfltür. Yine 1950’lerde Science Sociale ekolünün yan›nda kültür antropo-loglar›n›n etkisiyle fonksiyonalist anlay›fl da Türkiye’ye yerleflmifltir. Dolay›s›yla,Science Sociale ekolünün etkisindeki sosyologlar, toplumsal sorunlar› alan araflt›r-malar› ve tecrübi sosyolojinin rehberli¤i ile çözme önerisinde bulunmufl ve yo¤unbir flekilde alan çal›flmalar›na yönelmifllerdir. Cemaatçi toplum yap›s›n› elefltiren,kamucu yap›dan bireyci yap›ya do¤ru geçiflin Türk toplumunu Bat›’ya, Bat› uygar-l›¤›na yaklaflt›raca¤› sav›nda bulunan dönem sosyologlar›, bireycili¤e de tam sahipç›kmayarak, toplumculukla bireycilik aras› çözümler önermifller; toplum ile bireyidengelemeye çal›flan görüfller öne sürmüfllerdir.

Türkiye’nin bilim tarihi ve bilim anlay›fllar› konusunda yeterince bilgi sahibi oldu¤unuzudüflünüyor musunuz?

1950-1960 y›llar› aras›nda, Türkiye’de sosyoloji bir geçifl dönemi yaflarken, sos-yologlar da çeflitli e¤ilimler aras›nda gidip gelmifl ve belirli bir ekolün s›n›rlar›naba¤l› kalmadan, Science Sociale ekolüne yak›nl›k göstermifllerdir. Ekoller ve kav-ramlar, düflünceler ve sistemler adeta birbirinin içerisine girmifltir. Sosyologlar›ngenel görüflleri aras›nda da bir bütünlük yoktur. Farkl› konularda birbirine ve ge-nel düflün çizgilerine taban tabana z›t görüfller ileri sürmüfllerdir. Bu ba¤lamda, ka-mucu yap›dan uzaklafl›lmak istenirken bireyci görüfllere de tam olarak sahip ç›k›l-mam›fl ve ara formüller araflt›r›lm›flt›r.

Dönemin önde gelen sosyologlar›n› ve onlar›n önemli eserlerini flöyle s›rala-mak mümkündür:

1- Hilmi Ziya Ülken ve önemli eserleri: Tarihi Maddecili¤e Reddiye (1951),Sosyolojinin Problemleri (1955), Sosyoloji Rehberi (1955), Dünyada ve Tür-kiye’de Sosyoloji Ö¤retimi ve Araflt›rmalar› (1956), Veraset ve Cemiyet (1957),‹slam Felsefe Tarihi (1957), Felsefeye Girifl (1957).

2- Mümtaz Turhan ve önemli eserleri: Kültür De¤iflmeleri, Sosyal Psikoloji Ba-k›m›ndan Bir Tetkik (1951), Maarifimizin Ana Davalar› ve Baz› Hal Çareleri(1954), Garpl›laflman›n Neresindeyiz (1956).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

1950’lerde Türk sosyologlar›Science Ekolü taraf›ndangelifltirilen araflt›rmatekniklerine büyük bir önemvermifllerdir.

3- Cavit Orhan Tütengil ve önemli eserleri: Prens Sabahattin (1954), Diyarba-k›r Bas›n Tarihi Üzerine Notlar (1869-1953) (1954), Ziya Gökalp ÜzerineNotlar (1956), Montesquieu’nun Siyasi ve ‹ktisadi Fikirleri (1956).

4- Ziyaeddin Fahri F›nd›ko¤lu ve önemli eserleri: ‹çtimaiyat: Metodoloji Nazari-yeleri (1950), ‹bn-i Haldun’da Tarih Telakkisi ve Metod Nazariyesi (1951), Zi-ya Gökalp ‹çin Yazd›klar›m ve Söylediklerim (1955), Hukuk Sosyolojisi (1958).

5- Cahit Tanyol ve önemli eserleri: Örfve Adetler Sosyoloji Bak›m›ndanSanat ve Ahlak (1954), Sosyal Ah-lak (1960).

6- ‹brahim Yasa ve önemli eserleri:Hasano¤lan Köyünün ‹çtimai-‹kti-sadi Yap›s› (1955), Sindel KöyününToplumsal ve Ekonomik Yap›s›(1960).

7- Tahir Ça¤atay ve önemli eserleri:Kapitalist ‹çtimai Nizam ve Bugün-kü Durum (1958).

8- Nurettin fiazi Kösemihal ve önemlieseri: Sanat ve Düflünce (1957).

Bu eserler d›fl›nda sosyologlar, bafltakültür de¤iflmeleri, ça¤dafllaflma-Bat›l›lafl-ma, köy sosyolojisi, sosyal siyaset, dil, e¤i-tim, sanat ve edebiyat, göç, iletiflim, çev-re, din, laiklik, ekonomi, maliye baflta ol-mak üzere pek çok konuda onlarca maka-le kaleme alm›fllard›r. Dönemin sosyoloji içerikli dergilerinden birkaç›n› da flöyles›ralamak mümkündür: Sosyoloji Dergisi, Sosyoloji Dünyas›, ‹fl ve Düflünce Dergi-si, Yeni Adam Dergisi, Sosyal Siyaset Konferanslar›, Bilgi Mecmuas›, Türk Düflün-cesi, Türk Yurdu.

KÖY SOSYOLOJ‹S‹

Köy sosyolojisi alan›nda yap›lan belli bafll› çal›flmalar› s›ralaya-bilmek.

1950-1960 döneminde Science Sociale ekolünün etkisiyle ele al›n›p yo¤un flekildeu¤rafl›lan konu köy sosyoloji olmufltur. 1919’da Science Sociale ekolü temsilcileritaraf›ndan bafllat›l›p 1930’larda Mehmet Ali fievki Sevündük taraf›ndan devam etti-rilen ve 1940’l› y›llarda Ankara ve ‹stanbul ekolü sosyologlar›n›n üstlendi¤i köysosyolojisi çal›flmalar›, 1950’li y›llarda en verimli dönemini yaflam›flt›r. 1950-1960döneminde üzerinde en fazla çal›fl›lan konu bafll›¤› köydür. Türkiye’nin tar›ma da-yal› bir toplum olmas›, nüfusunun büyük bir ço¤unlu¤unun köylerde yaflamas›,toplumsal de¤iflme konusunda köylerin daha geleneksel bir görüntü çizmesi, tar›-ma traktörün girmesi ve benzeri konular sosyologlar› köy çal›flmalar›na yöneltmifl-tir. Bu ba¤lamda, dönemin sosyologlar›n›n neredeyse tamam› mutlaka köy sosyo-lojisi çal›flmas› yapm›flt›r. Köy sosyolojisi çal›flmas› yapan sosyologlar aras›nda Hil-mi Ziya Ülken, Nurettin fiazi Kösemihal, Cahit Tanyol, Mümtaz Turhan, SelahattinDemirkan, ‹brahim Yasa, Nermin Ertentu¤, Cavit Orhan Tütengil gibi pek çok sos-yolog ve antropolog bulunmaktad›r.

995. Ünite - 1950-1960 Döneminde Türk Sosyolo j is i

2A M A ÇN

1950’lerde Türkiye’desosyologlar köyaraflt›rmalar›na büyük birilgi göstermifllerdir.

Resim 5.1

Köy sosyolojisi konusunda hangi çal›flmalar› okudunuz?

Cahit Tanyol o dönemde yapt›¤› köy sosyolojisi çal›flmalar›nda köyleri; a¤aköyleri, efendi köyleri, halk köyleri ve kar›fl›k köyler fleklinde dört gruba ay›rm›fl-t›r. Buna göre; a¤a köyleri afliret liderlerinin köyleridir. Efendi köyleri, flehirli tara-f›ndan ele geçirilen ve arazisi iflletilen köylerdir. Kar›fl›k köylerde ise mülkiyetinyar›s› efendiye, di¤er yar›s› halka aittir (Tanyol, 1959: 199). Yine ayn› dönemdesosyologlar co¤rafi konumlar›na göre köyleri; da¤ köyü, ova köyü, da¤›n›k köy,toplu köy fleklinde s›n›fland›rm›fllard›r.

Köy sosyoloji çal›flmalar›n›n temel amac›; köylerde süren yaflam biçimlerini in-celemek, toplumsal de¤iflme düzeylerini belirlemek, hangi köylerin de¤iflmeye da-ha yatk›n oldu¤unu tesbit etmektir. Buna göre ova köyleri da¤ köylerine, karayol-lar›na ve demiryollar›na yak›n köyler uzak köylere, kentlere yak›n köyler de kent-lere uzak köylere göre de¤iflmeye daha aç›kt›r. Yine bu çal›flmalarda maddi de¤ifl-melerin manevi yaflam üzerindeki etkileri, kültür de¤iflmelerini etkileyen zihniyetyap›s›n›n flekillenifli üzerinde de gözlemler yap›lm›flt›r (Ülken, 1951: 23). Köy sos-yolojisi araflt›rmalar›yla, köyde kültürel yap›n›n de¤iflmesini h›zland›ran veya ya-vafllatan maddi ve manevi unsurlar, geleneksel yaflam biçimi, k›l›k-k›yafetteki de-¤iflmeler, modern yasalar›n uygulan›p uygulanmad›¤›, bat›l inançlar karfl›s›ndakitav›r, gelenekselli¤in kat›l›¤› veya yumuflakl›¤›, teknik de¤iflmeler, bu yaflam biçi-minin ortaya ç›kard›¤› dünya görüflü, olaylar› de¤erlendirme anlay›fl› gibi pek çokde¤iflken tespit edilmeye çal›fl›lm›flt›r. Sonuç olarak, köylü nüfusunun teknik de¤ifl-melere so¤uk bakmad›¤›, toplumsal de¤iflme ve Bat›c›laflma aç›s›ndan gelecek va-ad etti¤i belirtilmifltir.

Köy sosyolojisine bu kadar önem verilmesinin nedenleri aras›nda, köylerin da-ha h›zl› flekilde nas›l de¤iflerek toplumun Bat›l›laflaca¤›, bunun için kültür, zihni-yet, inanç, gelenek ve göreneklerin durumu ve de¤iflmeye e¤ilimli ve dirençli yan-lar›, bu dirençli yanlar›n yumuflat›lmas› için neler yap›lmas› gerekti¤i ortaya ç›ka-r›lmaya çal›fl›lm›flt›r.

KÜLTÜR DE⁄‹fiMELER‹ VE BATILILAfiMA

Kültür ve toplumsal de¤iflme anlay›fllar›n› tan›mlayabilmek.

Nizam› Cedit hareketinden günümüze kadar geçen zaman sürecinde Türkiye’ninyönü Bat›’ya dönük olmufltur. Bu Bat›’ya dönüklük ülkeyi yönetenlerin tercihleri-ne göre bazen önemli ve toplumu derinden etkileyen reformlar, bazen de dahayumuflak politikalar fleklinde gerçekleflmifltir. Yine ülkeyi yönetenlerin e¤ilimleri-ne göre Bat› içerisinde de tercihler yap›lm›fl, bazen otoriter e¤ilimli, bazen liberale¤ilimli Bat› örnek al›nm›flt›r. 1950’li y›llarda da toplumsal de¤iflme ad›na Türk top-lumunun yönü bu sefer Anglo-Sakson Bat›’ya çevrilmifl ve liberal-demokratik Bat›örne¤i üzerinden toplum biçimlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r.

Türkiye’de III. Selim döneminden bugüne devletin, Cumhuriyet ile birlikte top-lumun tamam›n›n yönü Bat›’ya çevrilince, Türkiye’deki sosyal ve siyaset bilimciler,sosyologlar; Akis, Forum, Varl›k, Türk Düflüncesi, Türk Yurdu gibi dönemin öndegelen dergileri de toplumsal de¤iflme ad›na ülkenin ve toplumun Bat›l›laflma süre-cini teorilefltirmeye, siyasal anlamda uygulamaya konulan Bat›l›laflma giriflimlerini,Bat›c› görüflleri s›n›fland›rmaya ve yorumlamaya bafllam›fllard›r.


3A M A ÇN

Köy sosyolojisine bu kadarönem verilmesinin nedenleriaras›nda, köylerin daha h›zl›flekilde nas›l de¤iflerektoplumun Bat›l›laflaca¤›,bunun için kültür, zihniyet,inanç, gelenek vegöreneklerin durumu vede¤iflmeye e¤ilimli vedirençli yanlar›, bu dirençliyanlar›n yumuflat›lmas› içinneler yap›lmas› gerekti¤iortaya ç›kar›lmayaçal›fl›lm›flt›r.

Türkiye’deki sosyal vesiyaset bilimciler,sosyologlar; Akis, Forum,Varl›k, Türk Düflüncesi, TürkYurdu gibi dönemin öndegelen dergileri de toplumsalde¤iflme ad›na ülkenin vetoplumun Bat›l›laflmasürecini teorilefltirmeye,siyasal anlamdauygulamaya konulanBat›l›laflma giriflimlerini,Bat›c› görüflleris›n›fland›rmaya veyorumlamayabafllam›fllard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

1950-1960 döneminde, sosyoloji arac›l›¤› ile, Türkiye’nin neden istenilen ölçü-de Bat›l›laflmad›¤›, Bat›l›laflma konusunda baflar›l› olamad›¤› sorunu tart›fl›lm›fl,üzerinde düflünülmüfl ve araflt›rmalar yap›lm›flt›r. Toplumsal de¤iflme ad›na hemenhemen tüm sosyologlar Bat›l›laflma konusuyla ilgilenmifller ve görüfllerini sosyolo-ji çal›flmalar› arac›l›¤› ile ifade etmifllerdir. Bu dönemin sosyologlar›, Bat›l›laflman›nbeklenilen sonuçlar› veremedi¤i konusunda görüfl birli¤i içerisindedirler. Sosyo-loglar, Bat›l›laflmay› engelleyen faktörlerin neler oldu¤unu, hangi hatalardan dola-y› yeterince Bat›l›lafl›lamad›¤›, hangi yöntemler uygulan›rsa daha baflar›l› bir Bat›l›-laflma performans› sa¤lanabilece¤ini, Bat›’n›n hangi özelliklerinin al›nmas› gerekti-¤i, Bat›’n›n k›smen mi yoksa toptan m› örnek al›nmas› gerekti¤i gibi konularda gö-rüfl ve önerilerini ortaya koymufllard›r. 1950’li y›llarda Türkiye’nin maddi ve tinsel,her aç›dan Bat›l›laflmas› gerekti¤ini savunan sosyologlar oldu¤u gibi, Bat›’dan sa-dece teknik unsurlar›n al›nmas›n› savunan sosyologlar da olmufltur.

1950’li y›llarda toplumsal de¤iflme, Bat›l›laflma konusunda öne ç›kan ve dönemeegemen olan zihniyeti temsil eden isim Mümtaz Turhan’d›r. Dönemin sosyologlar›-na ve Mümtaz Turhan’a göre, bugün bir dünya uygarl›¤› halinegelmifl olan Bat› uygarl›¤› karfl›s›nda Bat›l›laflmaya ihtiyaç var m›-d›r, yok mudur gibi bir soru anlams›zd›r. Bundan uzun bir süreönce Türk yöneticileri konunun yaflamsal önemini kavrayarakkesin kararlar›n› vermifllerdir. Bat›l›laflmak kesinkes zorunludur.(Turhan, 1972: 63).

Kültür de¤iflmeleri bafll›¤› alt›nda incelenen temel konu, Ba-t›l›laflma do¤rultusunda toplumsal de¤iflme h›z›n› belirlemektir.Türkiye’nin Bat›l› toplumlara benzemesi istenmekte ve bu do¤-rultuda politikalar yürütülmektedir. O nedenle, nüfusunun bü-yük bir ço¤unlu¤unun köylerde yaflad›¤› Türkiye’nin Bat›’yaayak uydurmas› için de¤iflmeyi köylerden bafllatmas› gerekmek-tedir. Köylerimiz acaba yeterince de¤iflmeye aç›k m›d›r? Hangiözelliklere sahip köyler de¤iflime uyum sa¤larken, hangi özel-liklerdeki köyler de¤iflim konusunda yavafl davranmaktad›r.“Teknik geliflmelerin de¤iflimdeki pay› nedir?” gibi sorular üze-rinden hareket edilerek köy ve kültür de¤iflmeleri içerikli çal›fl-malar yürütülmüfltür.

Do¤u uygarl›¤›ndan Bat› uygarl›¤›na geçmenin yolu kültürel yap›y› da içermek-tedir. Mümtaz Turhan’a göre, kültürel de¤iflme, bir toplumun geliflmesinin enönemli göstergesidir ve bir toplum düzeninin bir tipten baflka bir tipe do¤ru dö-nüflmesini sa¤lar. Birbirinden farkl› iki kültürün karfl›laflmas›yla bafllayan kültürelde¤iflme, dominant kültüre do¤ru gerçekleflir. ‹ki ya da daha fazla toplumsal gru-bun etkileflimiyle meydana gelen kültür de¤iflmeleri; gruplar›n birbirine karfl› ta-k›nm›fl olduklar› tav›rlar, birbirlerine karfl› vermifl olduklar› hükümler gibi insanla-raras› iliflkiler üzerinde etkili olan faktörlerle meydana gelmekte, ilerlemenin, uy-garl›¤›n kökünü oluflturmaktad›r (Turhan, 1987: 15-17).

Zorunlu kültür de¤iflimine anlay›fl›na karfl› olan Mümtaz Turhan, serbest kültürde¤iflmesini önermektedir. Zira zorunlu kültür de¤iflmeleri karfl›t›n› üretirken, ser-best kültür de¤iflmesi, kiflilerin kendi ç›karlar›n› gözeterek kendili¤inden benimse-yip kabullendikleri de¤iflim anlam›na gelmektedir. Yani ekonomik ihtiyaçlar ve ba-z› düzenlemelerle kültür kendili¤inden de, zorlamaya gerek kalmadan de¤iflir.

Mümtaz Turhan’a göre, serbest kültür de¤iflmesi, bir toplumsal grup veya cemi-yetin yabanc› bir kültürel grup veya cemiyetle iliflkiye girdi¤i zaman, hiçbir iç ve


Zorunlu kültür de¤iflimineanlay›fl›na karfl› olanMümtaz Turhan, serbestkültür de¤iflmesiniönermektedir. Zira zorunlukültür de¤iflmeleri karfl›t›n›üretirken, serbest kültürde¤iflmesi, kiflilerin kendiç›karlar›n› gözeterekkendili¤inden benimseyipkabullendikleri de¤iflimanlam›na gelmektedir. Yaniekonomik ihtiyaçlar ve baz›düzenlemelerle kültürkendili¤inden de, zorlamayagerek kalmadan de¤iflir.

Resim 5.2

Mümtaz Turhan

d›fl etki alt›nda bulunmaks›z›n, o kültürün tamam›n› ya da bir k›sm›n› benimse-medir. Zorunlu veya empoze kültür de¤iflmesi ise, farkl› kültürlere sahip iki top-lumsal grup veya cemiyetten birinin kendi kültürünü tamamen ya da k›smen ka-bul etmesi için di¤erine bask› yapmas› veya ço¤unlu¤un muhalefetine ra¤men ik-tidara mensup bir grubun yabanc› bir kültürü kendi toplumuna zorla kabul ettir-mesidir (Turhan, 1987: 51-52).

Mümtaz Turhan’a göre, yeni bir kültür unsurunun al›nmas›nda ve toplum için-de yay›lmas›nda etkili olan en önemli faktör; fayda temin etme, itibar kazanma, ye-nilik arzusu veya yeni kültürel unsurun mevcut kültüre uymas›d›r. Bunlardan han-gisinin daha etkili olaca¤›, toplumun ortak e¤ilimlerine ve koflullar›na ba¤l›d›r. An-cak, yeni kültür unsurlar›n›n bir toplumda yay›lmas›n›n ilk koflulu itibar ve yenilikfaktörüdür (Turhan, 1987: 55-62).

Mümtaz Turhan, köyde yaflayanlar›n kendi kültürlerinin zay›f yanlar›n› de¤ifltir-me konusunda karars›zl›k yaflamad›klar›n› belirtir. E¤er bu de¤iflme köylüye yararve kolayl›k sa¤layacaksa, mevcut durumunu bozmuyorsa, istenmeyen olaylara yolaçm›yorsa, büyük bir memnuniyetle kabul edilmektedir. Dolay›s›yla kabul edilenbu maddi kültür unsurlar› zamanla manevi kültür unsurlar›n› da etkilemektedir.Belirli bir denge içerisinde gerçekleflen de¤iflme de bozucu bir etki yapmamakta-d›r. Köylerdeki de¤iflmenin serbest olmas›, ihtiyaçtan kaynaklanmas› nedeniyle ye-rel kültürde bozulma, aksakl›k, sars›nt› meydana getirmemektedir. Buna karfl›nkentlerde birçok kültür unsuru terk edilip yerine daha iyisi veya yenisinin konula-mamas› ve bunlara uyum sa¤layamamas› yüzünden eski kültür kendisini kontroletme özelli¤ini kaybetmektedirler. Bu nedenle, kentlerde yaflayanlar yeni durumkarfl›s›nda gerekti¤inde nas›l hareket edeceklerini bilememektedir. Önceki kültürunsurlar› terk edilmifltir ama yerine daha iyisi konulamam›flt›r. Bu durumda ifllerdüzelecek yerde kötüleflmifl olmaktad›r (Turhan, 1987: 210-112).

Mümtaz Turhan’a göre, bilinçli ve serbest kültür de¤iflmeleri sadece maddi kül-türle s›n›rl› de¤ildir; manevi alanlara yay›lacak kadar kapsaml› ve genifltir. E¤er fay-dal› yabanc› bir kültür unsuru ekonomik bak›mdan kolayl›k temin ediyorsa, yarar-l› bir flekilde kullan›l›yorsa, mevcut sistemde büyük kar›fl›kl›klara veya istenmeyendurumlara yol açm›yorsa, büyük bir istek ve memnuniyetle kabul edilmektedir. Di-¤er yandan, al›nan kültürel unsurlar grubun ahlak kurallar›na, zevk ve düflüncele-rine ayk›r› düflüyorsa, temin edece¤i faydalar dikkate al›nmadan reddedilir.

Mümtaz Turhan’a göre, Bat›l›laflmak için Bat›’dan bilim, bilimsel zihniyet vetekni¤in ülkemize aktar›lmas› gerekir. Bu yol d›fl›ndaki her fley taklit, yapma, k›s›rve i¤reti kal›r. Buna yapmak zorunday›z. ‹stesek de istemesek de Bat› ile ülkemizaras›nda bir sentez vard›r ve bu sentezi ortadan kald›ramay›z. Türkiye, Bat› mede-niyeti karfl›s›nda Bat›’dan bir fleyler alacak, kendisinden de Bat›’ya bir fleyler vere-cektir (Kaçmazo¤lu, 1998: 45).

Yap›lmas› gereken en do¤ru eylem, Bat› uygarl›¤›n› do¤rudan do¤ruya halkkültürüne afl›lamak ve halk›n temsil etti¤i kültürün ortak unsurlar›n› temel alarakyepyeni ve canl› bir kültürün do¤mas›na olanak sa¤lamakt›r. Do¤u-Bat› senteziolan bu yöntem Bat›l›laflman›n en kestirme yoludur (Turhan, 1955a: 511-514). Bi-lim zihniyeti almadan sadece fabrikalar, genifl caddeler açmak, parklar, barajlar, li-manlar yapmak, Bat›l› yasalar, düzenlemeler kabul etmek koflulu ile Bat›l›laflaca¤›-m›z zannedilmifltir. Oysa Bat› uygarl›¤›n› di¤er uygarl›klardan ay›ran, kendisini eri-flilemeyecek kadar üstün k›lan güç bilimsel zihniyettir. Biz, bireye bu zihniyeti ver-mifl de¤iliz. Bireyi bu flekilde yetifltirmifl de¤iliz. Zannedilmifl ki, Bat›l›laflmak, Bat›


Mümtaz Turhan’a göre,Bat›l›laflmak için Bat›’danbilim, bilimsel zihniyet vetekni¤in ülkemizeaktar›lmas› gerekir. Bu yold›fl›ndaki her fley taklit,yapma, k›s›r ve i¤reti kal›r.Buna yapmak zorunday›z.‹stesek de istemesek de Bat›ile ülkemiz aras›nda birsentez vard›r ve bu senteziortadan kald›ramay›z.

ile benzer flekilde yaflar görünmektir. BizBat›n›n kulland›¤› ve yararland›¤› araçla-r› yapmam›fl, haz›r alm›fl›z. Yarat›c› de¤il,taklitçi olmufluz. Türk devrim hareketi deTanzimat’›n zihniyet hatas›na düflmüfl;Bat›’dan temel ilkeleri alacak yerde, ikin-cil unsurlar› alarak yoluna gitmifltir. Böy-lece, Bat›l›laflmaya engel nedenler de¤ifl-memifltir (Turhan, 1972: 69).

Dönemin sosyologlar›ndan Hilmi ZiyaÜlken de Bat›laflman›n yaln›z kaç›n›lmaztek yol de¤il ayn› zamanda toplumsal birgerçek oldu¤u görüflündedir. Bat› uygar-l›¤› ne teknik ne makine ne de fendir, on-lar› yapan bilim ve bilimsel zihniyettir.Bunlar› yaratan Bat›’n›n manevi de¤erlerive ruhudur. Onu almad›kça Bat›l› olmakmümkün de¤ildir (Ülken, 1961: 87).

fiimdiye kadar Bat›l›laflma konusunda hangi kitaplar› ve makaleleri okudunuz?

E⁄‹T‹M SOSYOLOJ‹S‹

E¤itim, ekonomi-politik, dil, iletiflim alanlar›nda yap›lan çal›flma-lar› de¤erlendirebilmek.

Her dönem e¤itim sorunlar› sosyolojinin önemli konular› aras›nda yer alm›flt›r.1950’li y›llarda da ö¤retmen yetifltirme, e¤itim anlay›fl›, okul ve ö¤retmen say›lar›n-daki yetersizlikler, yüksek ö¤retim, göçlerin e¤itim ça¤›ndaki çocuklar üzerindekiolumsuz etkileri ve benzeri pek çok sorun bulunmaktad›r. Sosyologlar›m›za göre,toplumun istenilen yöne do¤ru biçimlendirilmesinde en büyük görev okullara, ya-ni e¤itim kurumlar›na düflmektedir. E¤itim kurumlar›n›n görevlerinden biri de Ba-t› uygarl›¤› çerçevesindeki geliflmelerin toplumumuza aktar›l›fl› s›ras›nda ortaya ç›-kacak sorunlar› çözecek birinci s›n›f rehberlere ihtiyaç bulunmas›d›r. Bu de¤iflimerehberlik edecek olanlar, bilim insanlar› ve bunlar› yetifltiren gerçek bilim kurum-lar›d›r (Turhan, 1955b: 5-6). Sosyologlara göre, e¤itimin ana sorunlar›; ülkenin kal-k›nma, ilerleme, bugünkü uygarl›k seviyesinde bir ulus olma sorunlar› ile ayn›d›r.Uygar, ileri bir ulus demek, gerçek bilime, bilimsel zihniyete ve bunlarla donat›la-rak yetifltirilmifl düflünürlere sahip olmak demektir (Turhan, 1954: 5).

Dönemin sosyoloji anlay›fl›na göre, e¤itim Bat›l›laflman›n araçlar›ndan biridir.Gerçek anlamda Bat›l›laflm›fl olsayd›k e¤itim sorunlar›m›z da çözülürdü. Bat›l›lafla-mad›¤›m›z için e¤itim sorunlar›m›z da çözülememifltir. Ülkemiz gerçek bilim insan-lar›ndan ve bilim kurumlar›ndan yoksun bulundu¤u için bu sorunlar devam et-mektedir. O nedenle, bu sorunlar› çözmenin iki yolu bulunmaktad›r: Bunlardanbirincisi, Avrupa ve Amerika’ya çok miktarda, iyi yetiflmifl ö¤renciler göndermek-tir. Her y›l lise mezunlar› aras›ndan seçilerek s›k› bir s›navdan ve psikolojik testler-den geçirilen ö¤renciler baflta ‹ngiltere, Almanya, Hollanda, ‹sveç gibi e¤itim sis-temleri daha ziyade kiflisel araflt›rma esas›na dayanan Avrupa ülkelerine ve Ameri-


4A M A ÇN

Resim 5.3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

ka’ya gönderilmelidir. Bunlar üniversiteyi bitirdikten sonra o ülkelerde doktorayapmal› ve birkaç y›l da asistan olarak çal›flt›ktan sonra birinci s›n›f uzman biliminsanlar› olarak Türkiye’ye dönmelidirler. ‹kinci çözüm yolu ise, araflt›rma enstitü-leri açmakt›r. Araflt›rma enstitüleri, gerçek Bat›l›laflman›n uygar ve ileri ulus olma-n›n ilk ve önemli koflulunu teflkil eden bilim zihniyeti ve faaliyetlerinin geliflmesiiçin zorunludur (Turhan, 1951: 1).

Baz› sosyologlar e¤itimdeki aksakl›klar›, Bat› bilim zihniyetine sahip yeterli sa-y›da bilim insan›n›n bulunmay›fl›na ba¤larken, baz› sosyologlar da e¤itim alan›ndagörülen genel aksakl›klar›, baflka ülkelerde baflar›l› olmufl e¤itim sistemlerinin ay-nen ve haz›r elbise gibi ülkemize aktar›lmas›na ba¤lamaktad›rlar. Bunun do¤ru biryöntem olmad›¤›n› belirten sosyologlar, e¤itim sorunlar›n›n toplumsal ihtiyaçlar veulafl›lmak istenilen amaçlar do¤rultusunda bir e¤itim felsefesi gelifltirilerek ve bufelsefeye uygun çal›flmalar yürütülerek, okullarda uygulanan e¤itim ve ö¤retimyöntemlerini yaflam›n gereksinimlerine, günün ihtiyaçlar›na göre yeniden düzenle-yerek çözülebilece¤ini belirtirler (Tütengil, 1959: 3-4).

1950’lerde, Türkiye’nin en büyük sorunlardan birisi ö¤retmen aç›¤›d›r. Köy ö¤-retmeni aç›¤›n› kapatmaya yönelik olarak 1940’larda aç›lan Köy Enstitüleri binler-ce ö¤retmen yetifltirmesine ra¤men bu aç›k kapat›lamam›flt›r. 1950’li y›llarda siya-sal nedenlerle Köy Enstitüleri kapat›larak yerlerine ö¤retmen okullar› kurulmufltur.Bu siyasal zihniyet dönüflümüne paralel olarak, dönemin baz› sosyologlar› da köy-lerdeki ö¤retmen aç›¤›n› kapatmak ve yine köylerdeki ö¤retmen-köylü yabanc›lafl-mas›n› gidermek için imam-ö¤retmen modeli önermifllerdir. Buna göre, geçmiflteköylerde hoca-ö¤retmen ikili¤i ortaya ç›km›flt›r. Köylüler ö¤retmenleri bir türlü se-vememifllerdir. Bunu gidermek için, ilahiyat liselerinden ç›kan ö¤rencilerin bir ve-ya iki y›ll›k mesleki formasyondan sonra köylere ö¤retmen olarak atanmalar›, köy-lüleri sevecekleri, benimseyecekleri, güvenecekleri ö¤retmenlere kavuflturacak vesorun çözülecektir (Turhan, 1959: 125).

Dönemin sosyologlar›, ö¤retmenlerin görevinin sadece ö¤rencilere ders ver-mek olmad›¤›n›, ö¤retmenin okul d›fl›nda da baz› çal›flmalar yapmas› gerekti¤inibelirtmifllerdir. Ö¤retmenlerin okul d›fl›nda yapaca¤› çal›flmalar›n bafl›nda yurt vedünya olaylar›n› yak›ndan izleyerek kendilerini gelifltirmeleri gelmektedir. Ö¤ret-menin ikinci faaliyet alan›, çevresinin sorunlar› ile ilgilenmesidir. Ö¤retmenin okuld›fl›ndaki üçüncü görevi, bilimsel düflünce ve faaliyetler ile teknik bulufl ve ilerle-meleri çevresine duyurmakt›r (Tütengil, 1958: 2-3).

‹mam-hatip okullar›n›n aç›lmas›, ilk ve orta ö¤retim müfredat›na din derslerininkonulmas›, e¤itimde içerik de¤ifliklikleri de 1950’lerde sosyologlar, e¤itimciler vehukukçular taraf›ndan birçok de¤iflkene ba¤l› olarak tart›fl›lan sosyoloji konular›aras›nda yer alm›flt›r.

Dil Sosyolojisi Kapsam›nda Yap›lan Tart›flmalar1950’lerde sosyologlar›n tart›flmaya açt›klar› konular aras›nda Türkçenin sadeleflti-rilip sadelefltirilmemesi, dilin özellikleri, Türkçeyi etkileyen faktörler, meslek dilive terminolojisi, Türkçenin k›s›rlaflmas›, bozulmas› gibi dil merkezli yaklafl›mlarbulunmaktad›r.

Dönemin sosyologlar›n›n dil merkezli tart›flmalar›n›n bafl›nda, dil devriminingerekli olup olmad›¤›, dile getirdikleri ve götürdükleri konusu gelmektedir. Birbaflka anlat›mla, dilin sadelefltirilip sadelefltirilmemesi konusunda sosyologlar ikigruba ayr›lm›fl durumlad›rlar. Sosyologlardan bir grubu, dil devriminin gerçek Ba-t›l›laflma ve ink›lapç›l›kla bir ilgisi bulunmad›¤›n›, aksine dil devriminin bir irtica,


Baz› sosyologlar e¤itimdekiaksakl›klar›, Bat› bilimzihniyetine sahip yeterlisay›da bilim insan›n›nbulunmay›fl›na ba¤larken,baz› sosyologlar da e¤itimalan›nda görülen genelaksakl›klar›, baflka ülkelerdebaflar›l› olmufl e¤itimsistemlerinin aynen ve haz›relbise gibi ülkemizeaktar›lmas›naba¤lamaktad›rlar.

bir gericilik hareketi oldu¤unu belirtirler. Bu grupta yer alan sosyologlar, dildenDo¤u kökenli kelimelerin at›lmas›na karfl› ç›kmakta, Türk Dil Kurumu’nun çal›fl-malar›n› uydurmac›l›k olarak de¤erlendirmektedirler (Turhan, 1954: 56). Bu görü-fle sahip sosyologlara göre, Türk Dil Kurumunun art›k okullardaki dil ifllerine ka-r›flmamas›, flimdiye kadarki kar›flmalar›n do¤urdu¤u bozukluklar›n da ö¤retmenler,bilim insanlar› ve yazarlar taraf›ndan düzeltilmesi gerekmektedir (F›nd›ko¤lu, 1951:4). Türk Dil Kurumu çizgisindeki sosyologlar ise, dildeki a¤dal› yap›dan uzaklafl›l-mas›n›, yabanc› kökenli kelimelerin yerine Türkçe kökenli kelimelerin almas›n› veTürkçenin sadelefltirilmesini önermektedirler.

Dönemin sosyologlar›ndan Hilmi Ziya Ülken ise dil konusuna farkl› yaklaflmak-ta ve adeta bir dil sosyolojisi kurmaya çal›flmaktad›r. Ülken’e göre, konuflulan dil,yaz› dili, uzmanlar›n meslek dili, flifreli dil, toplumsal hayattaki her türlü iliflkiyiyans›tt›¤› için sosyal bir kurumdur. O nedenle dil toplumsal bir fenomen olarakgörülmeli ve di¤er toplumsal fenomenlerle iliflkileri, etkileflimleri sosyolojik aç›danincelenmelidir. Dilin toplumdan ayr›lamayaca¤›n›, zira onun toplum halinde yafla-yan insanlar›n anlaflma ve haberleflme arac› oldu¤unu vurgulayan Ülken, dilin kül-türel ve toplumsal yap› de¤iflmelerine ba¤l› olarak de¤iflmelere u¤ramas›n›n nor-mal oldu¤unu söyler. Ona göre, toplumsal tabakalar dili farkl› flekillerde kullan-makta, baz› kelimelere de¤iflik anlamlar vermektedirler. Yabanc› bir kültürle iliflki-lerin artmas› da yeni kelimelerin dile girmesinde etkili olmaktad›r. Dinsel inançlar,devrimler, de¤erler de dili yak›ndan etkilemektedir. Yani toplumsal de¤iflme ilebirlikte dil de de¤iflmektedir (Kaçmazo¤lu, 2010: 143).

DÖNEM‹N BAfiAT EKONOM‹ - POL‹T‹K ANLAYIfiILiberal Bat›l› ülkelerin II. Dünya Savafl›’ndan üstün ç›kmalar› ve ard›ndan dünya-n›n iki blo¤a ayr›lmas›yla bafllayan so¤uk savafl döneminin yans›malar›, tüm a¤›r-l›¤› ile Türkiye’de de görülmüfltür. Buna ba¤l› olarak sosyologlar, demokrasi ve li-beralizmi öven; komünizm, sosyalizmi ve sol hareketleri elefltiren çal›flmalar kale-me alm›fllard›r. Dönemin baz› sosyologlar› devletin ekonomik sorumluluklar›n›azaltmas› gerekti¤ini belirtip devlet yat›r›mlar›na karfl› dururken, liberalizmi önem-sediklerini çal›flmalar› ile ortaya koymufllard›r. Liberalizmin tamamen gerçekleflti-rilmesinin zor oldu¤unu gören siyasal iktidar devlet yat›r›mlar›na devam ederken,baz› sosyologlar da s›n›fsal geliflmeler karfl›s›nda haz›rl›kl› olmak ad›na, siyasal sis-temin güvenli¤i aç›s›ndan orta s›n›flar›n durumunu ortaya ç›karmaya, sosyal siya-set önlemleri önermeye dönük çal›flmalara yönelmifllerdir.

Sosyologlar, siyaset ve ekonominin içice girdi¤i bir dönemde, liberal ekonomisisteminin baflar›l› olmas›na dönük sosyolojiyle yak›ndan ilgilenmifllerdir. Bu ba¤-lamda, baz› sosyologlar devletçilik, sosyalizm, sendikalizm, kooperatifçilik, sanayi-leflme, ekonomi sistemleri, ekonomik yap› konular›nda çal›flmalar yürütmüfller;Türkiye’de orta s›n›flar›n gelifltirilmesi konusunda düflünce birli¤i içerisinde oldu-¤unu ortaya koymufllard›r (Kaçmazo¤lu, 2010: 146).

Tahir Ça¤atay’›n Kapitalist ‹çtimai Nizam ve Bugünkü Durumu adl› eser d›fl›n-da, 1950’li y›llarda sosyologlar›n do¤rudan ekonomi sosyoloji içerikli yay›nlar› s›-n›rl›d›r. Buna karfl›n, ekonomi sosyolojisi içerisinde de¤erlendirilebilecek olan ko-operatifçilik konusu oldukça çok ifllenmifltir. Bunun temel nedeni, köycülük gibikooperatifçili¤in de gündemin ön s›ralar›nda yer almas›ndan kaynaklan›r. O y›llar-da kooperatifçilik k›rsal kesimin bir tür kalk›nma modeli olarak sunulmufltur. Altgelir gruplar›n›n bir araya gelerek ekonomik aç›dan iflbirli¤i yapmalar›, küçük üre-


Sosyologlar, siyaset veekonominin içice girdi¤i birdönemde, liberal ekonomisisteminin baflar›l› olmas›nadönük sosyolojiyle yak›ndanilgilenmifllerdir. Buba¤lamda, baz› sosyologlardevletçilik, sosyalizm,sendikalizm, kooperatifçilik,sanayileflme, ekonomisistemleri, ekonomik yap›konular›nda çal›flmalaryürütmüfller.

Dönemin sosyologlar›ndanHilmi Ziya Ülken ise dilkonusuna farkl›yaklaflmakta ve adeta bir dilsosyolojisi kurmayaçal›flmaktad›r. Ülken’e göre,konuflulan dil, yaz› dili,uzmanlar›n meslek dili,flifreli dil, toplumsalhayattaki her türlü iliflkiyiyans›tt›¤› için sosyal birkurumdur. O nedenle diltoplumsal bir fenomenolarak görülmeli ve di¤ertoplumsal fenomenlerleiliflkileri, etkileflimlerisosyolojik aç›danincelenmelidir.

ticilerin kendilerini korumak, gelirlerini yükseltmek ve orta s›n›flara kat›lmalar› içinteflvik edilmifllerdir. Kooperatifçilik anlay›fl›n›n bu kadar genifl flekilde ele al›nma-s›, ülkenin bol miktarda küçük üreticiye sahip olmas›ndan kaynaklan›r. Bu küçüküreticilerin geçim zorlu¤u çekmemesi için iflbirli¤i yapmalar› zorunludur. Bu ne-denle de kooperatifçilik bir sosyal siyaset anlay›fl› do¤rultusunda ifllem görmüfltür.

1950’lerdeki tüm mesele, Türkiye’deki dar gelirli gruplar›n›n sola kaymas›n› ön-lemektir. Bu amaçla her türlü önlem al›nmaya, kitleler ve özellikle çal›flan kesim-ler bu aç›dan bilinçlendirilmeye çal›fl›l›r. Bu ba¤lamda, dönemin önde gelen sosyo-loglar›, sosyal s›n›f tan›mlar› yapar; ekonomik güç, hayat tarz›, e¤itim düzeyi veekonomik ç›karlar gibi ölçüler bak›m›ndan yaklafl›k ayn› durumda olanlar›n olufl-turdu¤u toplulu¤a “sosyal s›n›f” denildi¤i belirtilir. Buna göre, üst, orta, alt tabaka-lar›n her biri içerisinde çeflitli sosyal unsurlar bulunmaktad›r. Örne¤in, ziraat sektö-ründeki sosyal s›n›flardan büyük arazi sahipleri üst tabakada, orta derecedeki bü-yük arazi sahipleri orta tabakada ve cüce arazi sahipleri ile topraks›zlar da alt taba-kada yer al›rlar (Kurtkan, 1987: 114-115). Bu s›n›flamalarla bir yandan sosyolojikbilgi da¤arc›¤›na katk› sa¤lan›r, di¤er yandan toplumun siyaseten dikkati çekilir.

Sosyologlar 1950’lerde a¤›rl›kl› olarak liberal ekonomi politikalar›ndan yana birtav›r sergilemifl ve bireysel teflebbüs yetene¤inin geliflmesinin hem özgürlüklere vehem de demokrasiye katk› sa¤layaca¤›n› öne sürmüfllerdir. Bu dönemin sosyolog-lar›ndan Cahit Tanyol’a göre, devletin bütün teflebbüsleri elinde tutmas›, devletmekanizmas›n›n fliflmesine ve ifllemez hale gelmesine neden olmaktad›r. Bir ülke-de bireysel teflebbüsler sosyal yaflam›n bütün dallar›n› kuflatt›¤› oranda orada mad-di ve manevi yükselme görülür, refah düzeyi artar. Oysa her türlü yat›r›m› devletbabadan beklemek merkeziyetçi hükümet anlay›fl›n›n vatandafla afl›lad›¤› kötü birgörüfltür (Tanyol, 1956: 7).

Türkiye’nin demokrasi tarihi konusunda yeterli bilgiye sahip oldu¤unuzu düflünüyor mu-sunuz?

Ekonomi kapsam›nda ele al›nan bir baflka konu da ülkenin sanayileflme prob-lemidir. Bu konudaki çal›flmalara imza atan sosyologlar aras›nda özellikle Ziyaed-din Fahri F›nd›ko¤lu ve Amiran Kurtkan’›n ad›n› anmak gerekmektedir. F›nd›ko¤-lu’nun bu konudaki makalelerini flu flekilde saymak mümkündür: “‹stanbul KüçükSanayii Hakk›nda Yeni Araflt›rmalar”, “Sinai Sosyoloji ve ‹nsanlararas› Münasebet-ler Teorisi”, “Karabük ve Çal›flma Sosyolojisi ile Alakal› Problemler”. Amiran Kurt-kan’›n ayn› konudaki makaleleri ise flunlard›r: “Türkiye’de Küçük Sanayiin Sosyo-lojik Ehemmiyeti”, “Türkiye’de Sanayileflmeye Tesir Eden Sosyolojik Faktörler”.

‹LET‹fi‹M SOSYOLOJ‹S‹ VE D‹⁄ER KONULAR1950-1960 dönemi sosyologlar›, bölge bas›n›n›n durumunu ve önemini, radyo, te-levizyon ve sineman›n toplum üzerindeki etkilerini de sosyolojik aç›dan inceleye-rek iletiflim sosyolojisinin temellerini atm›fllard›r. Bu ba¤lamda, Hilmi Ziya Ülken,“Radyonun ‹çtimai Tesirleri Üzerine Sosyolojik Anket”i yay›nlam›fl; bunu Cavit Or-han Tütengil’in “Türkiye’de Çeflitli Gazete ve Dergilerde Bölge Bas›n› Hakk›ndaYap›lm›fl Olan Yay›nlar” adl› makalesi izlemifltir. Tütengil ayr›ca Diyarbak›r Bas›nTarihi Üzerine Notlar adl› bir kitap yay›nlam›flt›r. Tahir Ça¤atay ise, iletiflim araçla-r›-toplum etkileflimini incelemifl, haberlerin çok h›zl› bir flekilde ve belli kanallareliyle dünyaya yay›lmas›na dikkat çekmifltir. Ça¤atay, yaz›lar›nda radyo, televiz-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Sosyologlar 1950’lerdea¤›rl›kl› olarak liberalekonomi politikalar›ndanyana bir tav›r sergilemifl vebireysel teflebbüsyetene¤inin geliflmesininhem özgürlüklere ve hem dedemokrasiye katk›sa¤layaca¤›n› önesürmüfllerdir. Bu döneminsosyologlar›ndan CahitTanyol’a göre, devletinbütün teflebbüsleri elindetutmas›, devletmekanizmas›n›n fliflmesineve ifllemez hale gelmesineneden olmaktad›r.

yon, sinema ve yaz›l› bas›n›n toplumsal de¤iflme üzerindeki etkilerine dikkat çek-mifltir (Kaçmazo¤lu, 2010: 153-154).

‹lk defa 1950-1960 döneminde olmak üzere, sosyolojinin birçok alan›na iliflkinkitap ve makaleler de kaleme al›nm›flt›r. Bunlar›, daha sonraki dönemlerde gelifle-cek olan baz› sosyoloji disiplinlerine bafllang›ç çal›flmalar› olarak görmek mümkün-dür. Bu çal›flmalar aras›nda, çevre sorunlar›n› konu alan, “‹nsan Ekolojisinin Gelifl-mesi ve Problemleri”ni gösterebiliriz. Yine bu dönemde sanat, hukuk, Do¤u ve Ba-t› düflünce tarihi, küçük gruplar ile ilgili yay›nlar›, alanlar›n›n girifl çal›flmalar›, öncüaraflt›rmalar olarak göstermek mümkündür. Bu dönemde, genel sosyoloji ve sosyo-loji tarihi ile ilgili kitap ve makaleler de yay›nlanm›flt›r. Felsefe alan›nda kitap yazansosyolog ise hiç kuflkusuz Hilmi Ziya Ülken’dir (Kaçmazo¤lu, 2010: 154-155).

GÖÇ SOSYOLOJ‹S‹

Artan göçlerin nedenlerini özetleyebilmek.

1950-1960 döneminde sosyologlar göç konusunda da araflt›rmalar yapm›fllard›r.Bunun sosyolojik aç›dan çeflitli nedenleri bulunmaktad›r. O y›llarda özellikle Bul-garistan’dan ve Yugoslavya’dan Türkiye’ye do¤ru akan yo¤un d›fl göçler, Türki-ye’den baflka ülkelere ve özellikle ‹srail’e yönelik göçler ve yine ülkenin çeflitlibölgeleri aras›nda sosyo-ekonomik nedenlerle yaflanan iç göçler ve bu göçlerinyaratt›¤› çeflitli toplumsal sorunlar bu araflt›rmalar›n bafll›ca nedenleri aras›ndad›r.

Tarihin her döneminde çeflitli nedenlerle insanlar›n yaflad›klar› yerden bir bafl-ka bölgeye göç ettikleri görülmüfltür. Bu ilke yüzlerce y›ld›r Anadolu’da da ifllemifl-tir. Türkiye’de ekonomik nedenle insanlar›n yo¤un flekilde göç etmeye bafllamala-r›, 1950’li y›llarda, özellikle tar›ma traktörün girmesine ba¤l› olarak görülmeye bafl-lan›r. Yine Cumhuriyet döneminin 1930’lu y›llardan sonra içe do¤ru yaflad›¤› en bü-yük göç dalgas› 1950’lerin bafllar›nda Bulgaristan’dan Türkiye’ye do¤ru gerçekleflir.

Bu dönemde bir grup sosyolog, köyden kente do¤ru gerçekleflen iç göçlerimodernleflme, millileflme kapsam›nda ele al›p ülkenin gelece¤i aç›s›ndan olumluflekilde bir geliflme olarak de¤erlendirmifllerdir. Göçlerin ticaretin geliflmesine, or-ta s›n›flar›n güçlenmesine, farkl› kültürlerin ve yap›lar›n bütünleflmesine olumlukatk› sa¤layaca¤› varsay›lm›flt›r.

‹ç göçlerle ilgili olarak yap›lan çal›flmalarda, göçlerin sosyo-ekonomik ve tek-nik nedenlerden kaynakland›¤› vurgulanm›flt›r. 1950’li y›llarda, tar›ma traktöründe girmesiyle, özellikle ekonomik olarak az geliflmifl bölgelerden endüstri ve ta-r›m alanlar›n›n yo¤un oldu¤u bölgelere do¤ru ifl aramak için bir nüfus ak›m› ya-flanmaya bafllanm›flt›r. Bu göçlere kat›lanlar köylerini tamamen terk etmemekte,ya mevsimlik emek gücü fleklinde baflka illere çal›flmaya gitmekte ya da erkek,kentte bir süre ifl bulup çal›flt›ktan ve kente belli bir uyum sa¤lad›ktan sonra aile-sini yan›na almaktad›r. Sosyologlara göre bu göçler geleneksel örf ve adetlerin et-kisinin k›r›lmas›na yard›m etmekte, bölgeler aras› zihniyet farkl›l›klar›n› azaltarakmodernleflmeye yard›mc› olmaktad›r. Yine sosyologlara göre, göçler sadece iflaramak için gerçekleflmemektedir. Ekonomik nedenler baflta olmakla birlikteekonomi d›fl› faktörler de göçe yol açmaktad›r. Bu faktörler; iyi yaflam koflullar›-na sahip olmak, kültür, ticaret, e¤itim ve sa¤l›k olanaklar›ndan daha fazla yarar-lanmakt›r. Göçler, bir yandan flehirlerin büyümesine, gelenek-görenek ve sertzihniyetlerin yumuflamas›na, di¤er yandan flehirlerde yeni sorunlar›n ortaya ç›k-


5A M A ÇN

‹lk defa 1950-1960döneminde olmak üzere,sosyolojinin birçok alan›nailiflkin kitap ve makaleler dekaleme al›nm›flt›r. Bunlar›,daha sonraki dönemlerdegeliflecek olan baz› sosyolojidisiplinlerine bafllang›ççal›flmalar› olarak görmekmümkündür. Bu çal›flmalararas›nda, çevre sorunlar›n›konu alan, “‹nsanEkolojisinin Geliflmesi veProblemleri”ni gösterebiliriz.

Sosyologlara göre bu göçlergeleneksel örf ve adetlerinetkisinin k›r›lmas›na yard›metmekte, bölgeler aras›zihniyet farkl›l›klar›n›azaltarak modernleflmeyeyard›mc› olmaktad›r. Yinesosyologlara göre, göçlersadece ifl aramak içingerçekleflmemektedir.Ekonomik nedenler bafltaolmakla birlikte ekonomi d›fl›faktörler de göçe yolaçmaktad›r. Bu faktörler; iyiyaflam koflullar›na sahipolmak, kültür, ticaret, e¤itimve sa¤l›k olanaklar›ndandaha fazla yararlanmakt›r.

mas›na neden olmaktad›r. Bu sorunlar› gecekondulaflma, bekâr han odalar›n›nvarl›¤›, e¤itim alan›nda görülen aksakl›klar, uyumsuzluklar fleklinde özetlemekmümkündür (Kaçmazo¤lu, 2010: 148-151).

Hilmi Ziya Ülken, Ankara gibi siyasal merkezlerin de ifl göçlerine neden oldu-¤unu, ancak göçlerin genellikle köylerden flehirlere do¤ru ve bunlar›n da sadeceifl aramak için yap›lan e¤reti göçler olmad›¤›n› belirtir. Ülken’e göre, endüstriningeliflmesi iflçi ihtiyac›n› art›rd›¤› için bu nüfus hareketleri bir bak›ma zorunludur.Ona göre, tren bir bölgenin içinden geçiyorsa, bölgenin ekonomik durumu iyilefl-mekte ve göç önemli bir sorun olmamaktad›r. Ancak tren bölgenin yak›nlar›ndangeçiyorsa göç oran› artmaktad›r (Ülken, 1953: 4-5).

Dönemin sosyologlar›ndan Cahit Tanyol ise baz› köylere traktörün girmesiyle,bu köylerde zenginleflme, sosyal hayatta hareketlenme ve ifl olanaklar›n›n geniflle-mesi gibi durumlar›n ortaya ç›kt›¤›n› belirtir. Bu köylerde nüfus azalmas› de¤il, ar-t›fl› gözlenir. Efendi ve a¤a köylerinde ise durum tam tersidir. Traktörün bu köyle-re girmesiyle topraks›z köylüler aç›kta kalmakta ve sonuçta köyden kente bir nü-fus hareketi bafllamaktad›r. Yetersiz toprak ve topraks›zl›¤›n yan›nda flehirlerin çe-kici ifl olanaklar› sunmas›, inflaat alanlar›n›n genifllemesi de, köyden kentte göçüart›ran nedenler aras›ndad›r (Tanyol, 1959: 205-213).

Yasa, ‹brahim. (1969). Yirmi Befl Y›l Sonra Hasano¤lan Köyü. Karfl›laflt›rmal› Bir Toplum-bilimsel Araflt›rma. Ankara: A.Ü.S.B.F Yay›nlar›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1950-1960 döneminin sosyolojik araflt›rmalar›n›

özetleyebilmek.

1950-1960 döneminde sosyologlar birçok sosyo-loji alan›nda araflt›rma yapm›flt›r. Bu çerçevedebaz› konular derinlemesine ve genifl bir biçimdeincelenirken, baz› konular ancak girifl düzeyindeveya daha alt düzeyde ele al›nm›flt›r. Bu dönem-de Türk sosyolojisinin çal›flma alan›n› birinci de-recede kültür de¤iflmeleri, toplumsal de¤iflme,Bat›l›laflma ve köy sosyolojisi gibi konular› olufl-turmufltur. Dönemin neredeyse tüm sosyologlar›köyü merkeze alarak, köylerdeki de¤iflme h›zla-r›n›, yaflam biçimlerini, onlar›n yaflam›nda olu-flan kültürel dönüflümleri, örf ve adetleri, evlen-me biçimlerini incelemifllerdir. 1950’lerin siyasalatmosferi liberalizmi merkeze ald›¤› için, sosyo-loglar demokrasi ve liberalizm ad›na orta s›n›fla-r›n varl›¤›na iliflkin çal›flmalar› önemsemifllerdir.Köy, Bat›l›laflma ve toplumsal de¤iflme konular›-n›; komünizm, milliyetçilik, Science Sociale eko-lü, sosyal siyaset, din-politika iliflkileri, e¤itim,göç, flehirleflme, sanayileflme, iletiflim, örf veadetler, folklor çal›flmalar› izlemifltir. Ancak pekçok çal›flma yüzeysel düzeyde kalm›fl, sosyolojiad›na genel bir bilgi birikimine, ç›kar›ma izin ve-recek derinli¤e ulaflmam›flt›r.Sosyoloji çal›flmalar›, farkl› bak›fl aç›lar›na sahipolma konusunda, 1940’lara göre, 1950’lerde birgerileme yaflam›flt›r. Bunun temel nedeni, 1940’larda iki büyük sosyoloji ekolünden biri olan An-kara ekolünün 1948’de tasfiye edilmesidir. Anka-ra ekolünün tasfiyesiyle sosyoloji alan›nda sade-ce ‹stanbul ekolü ve Ankara ekolü sosyologlar›-n›n yerine istihdam edilen, fakat sosyoloji ad›naiddias›z sosyologlar›n alanda yer almas› bu so-nucu do¤urmufltur.

Köy sosyolojisi alan›nda yap›lan belli bafll› çal›fl-

malar› s›ralayabilmek.

1950’lerin en gözde konular›, köy sosyolojisi vetoplumsal de¤iflmedir. Bu ba¤lamda, onlarca köysosyoloji çal›flmas› yap›lm›fl ve bu alana antropo-loglar da katk› sunmufllard›r. Antropologlar ara-s›nda özellikle Nermin Erdentu¤’un çal›flmalar›önemlidir. Mümtaz Turhan ayn› zamanda sosyalpsikologdur. Bu isimler d›fl›nda ‹brahim Yasa,

O¤uz Ar›, Hilmi Ziya Ülken, Selahattin Demir-kan, Cahit Tanyol baflka olmak üzere pek çoksosyolog köy araflt›rmas›, kasaba monografyas›ve köy ailesi monografyas› yapm›flt›r. Bu sosyo-loglar d›fl›nda yabanc› sosyologlar›n da k›rsalaraflt›rmalar yapm›fllard›r.

Kültür ve toplumsal de¤iflme anlay›fllar›n› tan›m-

layabilmek.

Konjonktüre uygun olarak, 1950’lerde sola, sos-yalizme karfl› yürütülen yay›nlar sosyologlar› daetkilemifl ve sosyologlar da kamuoyu ile benzerbir tav›r sergilemifltir. Dönemin zihniyetini vesosyologlar›n tutumunu göstermesi aç›s›ndan Hil-mi Ziya Ülken’in Tarihi Maddecili¤e Reddiye ad-l› eseri bu konuda önemli bir göstergedir. Dola-y›s›yla sola ve sosyalizme kapal› olan toplumsalde¤iflme anlay›fl›, Bat›’l› toplumlara benzemeyiesas almaktad›r.Türkiye’de sosyoloji, 1950’lerde h›zl› bir Bat›l›lafl-ma ve “küçük Amerika” olma hayalleri ile birlik-te Anglo-Saksonlar›n bireyci yap›lar›n›n övgüsü-ne dayal› Science Sociale ekolünün görüfllerinibenimsemeye yönelmifltir. Dolay›s›yla, 1950’ler-deki Türk sosyolojinin önemli tart›flma alanlar›n-dan biri de kamucu yap›dan bireyci yap›ya geç-me konusudur. Bat› tipi bir burjuva toplum biçi-mi oluflturmak ad›na sosyologlar da yo¤un birçaba harcam›fllar, orta s›n›flar›n gelifltirilmesi içinneler yap›labilece¤ini belirlemeye çal›flm›fllard›r.Bu ba¤lamda, sosyologlar kültür de¤iflmeleri vesosyal de¤iflmeyi Bat›l›laflma fleklinde formüleetmifllerdir.

E¤itim, ekonomi-politik, dil, iletiflim alanlar›nda

yap›lan çal›flmalar› de¤erlendirebilmek.

1950-1960 döneminde sosyologlar e¤itim, eko-nomi, dil ve iletiflim alanlar›nda birçok çal›flmayapm›fl ve bu çal›flmalar› ile Türk sosyolojisininalt dallar›n›n geliflmesine katk› sa¤lam›fllard›r.Toplumun istenilen yönde ilerlemesi ve Türki-ye’nin uygar ülkeler düzeyine ç›kmas› için e¤i-timde bilimsel zihniyetin önemine dikkat çekensosyologlar, 1950-1960 döneminde, daha çoke¤itimde ortaya ç›kan genel aksakl›klar, ö¤ret-men yetifltirme politikalar›, köy ö¤retmeni yetifl-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


tirme sorunu, göçe maruz kalan çocuklar›n kar-fl›laflt›klar› sorunlar ve benzeri konular üzerindedurmufllard›r.1950’li y›llar boyunca sosyologlar›n Türkçeninsadelefltirilmesinin yarar ve zararlar›, dil devrimi-nin amac›na olafl›p ulaflmad›¤›, dilin fonksiyonla-r›, dilin iletiflim aç›s›ndan önemi gibi konular üze-rinde sosyolojik tart›flmalar yürüttükleri görülür.Türkiye’nin 1950’den itibaren ekonomi politikas›dönemin siyasal iktidar› taraf›ndan devletçiliktenliberalizme kayd›r›lm›flt›r. Bu siyasal karar baz›sosyologlar›n çal›flmalar›n› da etkilemifl ve libera-lizmin yararlar› yönünde görüfller yaz›lm›flt›r. Budo¤rultuda, baz› sosyologlar da ülkenin ekono-mik istikrar› için orta s›n›flar, sosyal siyaset vekooperatif konular›nda araflt›rmalar yapm›fllard›r

Artan göçlerin nedenlerini özetleyebilmek.

1950’li y›llarda ekonomi, sosyal ve siyasal yap›-daki de¤iflmelere ba¤l› olarak Türkiye’de iç ved›fl göçler yo¤unlaflm›flt›r. Tar›mda makineleflme,karayollar›n›n geliflmesi, liberal ekonomik politi-kalar iç göçlerin nedenleri aras›nda gösterilebilir.Yine 1950’lerin bafllar›nda Bulgaristan’›n Türkle-re karfl› yürüttü¤ü bask› politikalar›, binlerce in-san›n Türkiye’ye göç etmesine neden olmufltur.Dolay›s›yla dönemin sosyologlar›ndan O¤uz Ar›baflta olmak üzere, Ziyaeddin Fahri F›nd›ko¤lu,Amiran Kurtkan, Hilmi Ziya Ülken, Cahit Tanyol,Cavit Orhan Tütengil gibi sosyologlar iç ve d›flgöçler üzerine çal›flmalar yürütmüfllerdir.K›saca, 1950’lerde toplumsal sorunlar› alan arafl-t›rmalar› ve tecrübi sosyolojinin teknikleriyle çöz-me, kamucu yap›dan bireyci yap›ya geçme iste-mi, Türkiye’de sosyologlar›n ve sosyolojinin te-mel eksenini oluflturmufltur.

5NA M A Ç

1. 1950’lerde köy sosyolojisine önem verilmesinin en

önemli nedeni nedir?a. Köylerdeki maddi yap›y› ortaya ç›karmakb. Köy aile yap›s›n› ö¤renmekc. Köy üretim biçimi konusunda bilgi sahibi olmakd. Köylerdeki toplumsal de¤iflmeyi etkileyen fak-

törleri incelemeke. Köylerden folklorik bilgiler derlemek.

2. 1950’lerde “dil sosyolojisi” yapmaya çal›flan sosyo-log kimdir?

a. Ziyaeddin Fahri F›nd›ko¤lub. Hilmi Ziya Ülkenc. Mümtaz Turhand. Lütfi Eriflçie. O¤uz Ar›

3. E¤itim sosyologlar›na göre afla¤›dakilerden hangisiö¤retmenin görevlerinden biri de¤ildir?

a. Özel ders vermekb. Bilimsel düflünce ve geliflmeleri duyurmakc. Çevresinin sorunlar›yla ilgilenmekd. Teknik bulufl ve ilerlemeleri duyurmake. Yurt ve dünya olaylar›n› yak›ndan izlemek

4. “Hasano¤lan Köyü’nün ‹çtimai-‹ktisadi Yap›s›” adl›çal›flma hangi sosyolo¤a aittir?

a. Nurettin fiazi Kösemihalb. Tahir Ça¤atayc. Turhan Yörükand. Ayda Yörükane. ‹brahim Yasa

5. Sosyologlara göre afla¤›dakilerden hangisi e¤itimintemel ifllevlerinden biri de¤ildir?

a. Bireylerin kültürel geliflimini sa¤lamakb. Baflka ülkelerin e¤itim sistemlerini empoze etmekc. Bireylere tarihsel, kültürel ve teknik bilgi vermekd. Bireylerin yeteneklerini keflfetmelerine yard›mc›

olmake. Bireyleri gelece¤e haz›rlamak

6. Kooperatifçili¤in genel amac› nedir?a. Üreticilerin ne üretece¤ine karar vermekb. Ürüne pazar bulmakc. Ürünün iyi depolanmas›n› sa¤lamakd. Tüketiciyi teflvik etmeke. Küçük üreticilerin ürünlerini daha iyi de¤erlen-

dirmeleri ad›na iflbirli¤i yapmalar›n› sa¤lamak

7. 1950’li y›llarda meydana gelen göç hareketlerinin enönemli nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Güvenlikb. Sa¤l›kc. Ekonomid. E¤lencee. E¤itim

8. 1950’li y›llarda Türkiye’nin yo¤un flekilde göç ald›¤›ülke hangisidir?

a. Yunanistanb. Suriyec. Bulgaristand. Yugoslavyae. ‹ran

9. A¤a, efendi, halk köyleri ayr›m›n› yapan sosyologkimdir?

a. Cahit Tanyolb. Nurettin fiazi Kösemihalc. ‹brahim Yasad. Ziyaeddin Fahri F›nd›ko¤lue. Mümtaz Turhan

10. 1950’li y›llarda sosyologlar›n araflt›rma teknikleriaç›s›ndan öne ç›kard›klar› sosyoloji ekolü afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Sosyolojizmb. Yap›salc›l›kc. Marksizmd. Science Socialee. Sosyo-Psikolojizm




“Memleketimiz içtimai meselelerinin etrafl› olarak eleal›nabilmesi ve milli kültür malzemesinin toplanmas›için yüksek Bakanl›¤›n›za ba¤l› bir içtimai araflt›rmalarBürosu veya Enstitüsünün kurulmas›na büyük ve âcilbir ihtiyaç oldu¤u kanaatiyle, bu husustaki düflünceleri-min arz›na cesaret ediyorum.(...) E¤er bir memleketin içtimai monografisi yap›lm›flise, o memleket hakk›nda içtimai bir teflhis koymakmümkün olur. Bu suretle o memlekette yap›lacak s›hhi,pedagojik veya ahlaki herhangi bir reformun yolu ay-d›nlanm›fl demektir. Mesela baz› vilayetlerde okul say›-s›n› art›rmak, bu okullarda ifl ve teknik özelliklerini gözönüne almak istiyen bir e¤itim hareketi bunun için ön-ceden o vilayetlerin, hatta onunla temas› olan bütün vi-layetlerin mono¤rafik anketlerine sahip olmal›d›r. O za-man klinik teflhisi tam olan bir hekim gibi emniyetlenas›l bir yol tutulaca¤›na, bütün incelikleriyle karar ve-rebilir. Nas›l bir e¤itim sistemi tutulmas›, hangi ekono-mi metodlar›n›n tatbik edilmesi, hangi sa¤l›k veya ah-lâk reformlar›n›n yap›lmas› lâz›m geldi¤i düflünüldü¤üzaman bu tarzda araflt›rmalara ihtiyaç kuvvetle kendinigösterecektir.(...) Milli idealler ve dünyan›n medeni gidifli bize baz›genel kaideler verse de, kendi cemiyetimizin tarihinin,kendi vatan›m›z›n hususî flartlar›n›n do¤urdu¤u öyle birtak›m vas›flar vard›r ki bunlar› incelemeden umumi ka-idelerin tatbikine girilemez. Kaideler milli hayat›n flekli-ni verse de, bu flekli dolduracak muhteva ancak mem-leketin haline ve tarihine ait vas›flar›n iyice bilinmesi ileelde edilebilir.(...) Bakanl›k taraf›ndan kurulacak olan bir içtimaî arafl-t›rma bürosu ilmi büyük bir de¤eri olacak bütün Üni-versite çal›flmalar› için kaynak ve temel vazifesini göre-bilecektir.(...) ‹çtimai araflt›rma bürosunun memleketin muhtelifcihetlerinde befl flube merkezi ve Ankara’da Milli E¤itimBakanl›¤›na ba¤l› bir merkezi olmal›d›r. fiubelerden Do-¤u’daki mesela Diyarbak›r ve Erzurum’da; Bat›’daki, ‹z-mir’de; Güney’deki Adana veya Antalya’da; Kuzey’dekiSamsun’da, Kuzey-Bat›’daki Marmara havzas›n›n mer-kezi olarak ‹stanbul’da olabilir. Direktör ve arfliv me-murunun yaln›zca idari vas›flar› olmay›p ayn› zamandasosyolojik araflt›rma yapabilecek tarzda yetiflmifl olmas›laz›md›r. Köylerde yap›lacak mono¤rafik anketler aileanketlerine dayanacak ve her köy mono¤rafisi bunlar›nterkibinden do¤acakt›r... Bu mono¤rafileri köy ö¤ret-menleri, ilk ö¤retim müfettiflleri, hükûmet hekimleri vesa¤l›k memurlar›, ilâh... yapabilir.

(...) Memleketimize ait araflt›rmalarda merkez ödevinigörece¤i tahmin etti¤im ve bütün içtimai meselelerimi-ze ayd›nl›k ve malzeme verebilecek olan bu tarzda biraraflt›rma bürosunun hiçbir özel teflebbüs taraf›ndanbaflar›lam›yaca¤›n› ve yaln›zca resmi makamlar taraf›n-dan kurulabilece¤i kanaatindeyim.”

Kaynak: Hilmi Ziya Ülken (1954). “Milli E¤itim Bakan-l›¤› Yüksek Makam›na”, Sosyoloji Dergisi, Say›: 9, Fa-külteler Matbaas›, ‹stanbul.

Okuma Parças› 2“Ferdî veya münferit vak’alar›n izah›nda oldu¤u gibi iç-timai hadileserin izah›nda da flümullü münasebetlere,hatta mümkünse bafllang›ca kadar gitmenin faydas› var-d›r. Hele kurulufl ve flekillenmelerinin, muayyen bir ta-rihi oluflun çerçevesi içinde tamamlanm›fl olan hâdise-lerin izah› için bu nevi münasebetlerin tahlili zaruridir.Bu bak›mdan garpl›laflman›n kadrosu içinde, tâli bir iç-timai hadise halinde teflekküle bafllay›p onun geliflme-sine tabi olan maarifimizi, bu flümullü hareketin mahi-yetini, hususiyetini kavramadan anlamak mümkün de-¤ildir. Mamafih bu iddia, o genifl faaliyet dahilinde mey-dana gelmifl bütün içtimai müessese ve hadiseler içinde do¤rudur.Garpl›laflma hareketinin birçoklar›m›z›n zannetti¤in hi-laf›na - iki, iki buçuk as›rl›k gibi uzun bir tarihi vard›r -Bu itibarla onun burada etrafl›ca bir tahlilini yapmam›zmümkün de¤ildir. Biz, yukar›da da iflaret etti¤imiz gibisadece en mühim hususiyetlerini belirtmeye çal›flaca-¤›z. Bu iki as›rl›k faaliyetin ilk yar›s›nda, bütün gayret-lerin, ordunun ›slah› hususunda topland›¤› görülür: Ozaman›n adamlar›, mücedditleri Avrupa karfl›s›ndakima¤lûbiyetin sebeplerini, ordunun kifayetsizli¤inde, or-duda düzenin bozulmas›nda ve garb›n üstünlü¤ünü deaskerlerinin iyi yetifltirilmifl olmas›nda bulurlar. Bina-enaleyh orduyu ›slah etmek veya garp tekni¤ine göreyeni bir ordu meydana getirmekle meselenin halledile-bilece¤ine kanidirler. Her defas›nda yeniden bafllamaküzere, I. Mahmut, II. Mustafa, I. Abdülhamit, III. Selimve hatta II. Mahmut zaman›ndaki ›slahat›n esas gayesibudur; garpl›laflma hareketinin a¤›rl›k noktas›n› orduteflkil etmektedir. Di¤er yenilik teflebbüsleri, hep bumevzu etraf›nda toplanm›fl, bu gayeye müteveccih gay-retleri kuvvetlendirmek için yap›lm›flt›r. Fabrikalar, or-

Okuma Parças› 1

duya kumafl, malzeme ve mühimmat temin etmek, mek-tepler ordunun ihtiyac› olan elemanlar› yetifltirmek mak-sadile aç›l›r. Vakit vakit ortaya ç›kan ihtilallerin, irticave aksülamellerin h›rpalad›¤›, bazen tamamile silip sü-pürdü¤ü bu sözde garpl›laflma hareketi, nihayet zaferi-ni II. Mahmut devrinde kazan›r; fakat beklenilen netice-yi elde edemeden.Tanzimat, bu bir as›rl›k garpl›laflma harekindeki gaye-nin iflas›n› ilan eder. Bu devirde Avrupa’ya baflka bircepheden yaklaflma istenir. Garpl›laflma hareketi gaye-sini de¤ifltirmifltir. ‹mparatorlu¤un kurtuluflunun çaresibu defa da, onun teflkilat›n›n, içtimai bünyesinin de¤ifl-tirilmesinde, Avrupa devletlerinin yap›s›na benzetilmek-te ve bilhassa hür ve meflrutî bir rejim kurmakta görü-lür. Bundan sonraki üç çeyrek as›r da bu gayeyi tahak-kuk ettirmek için yap›lan mücadelelerle geçer. Bu ara-da teflebbüs edilen di¤er her nevi yenilik ve ›slahat›n ta-li bir ehemmiyet ve k›ymeti vard›r. Onun için gayesizve hedefsizdir; hiçbir plan veya prensibe tâbi de¤ildir.As›l gaye, devletin bünyesini de¤ifltirmek, hürriyet reji-mini tesis etmektir. Nihayet 1908 ink›labile bu gaye ta-hakkuk ederse de imparatorluk da çöker... Bu itibarla‹kinci Meflrutiyet devri de bu gayenin iflas›n› ilan eder...Böylece Osmanl› ‹mparatorlu¤u, gayesini iyi tayin ede-medi¤i bir garpl›laflma u¤runa yapt›¤› iki as›rl›k bir mü-cadeleden parçalanm›fl, yorgun, bitkin ve hayal inkisa-rile ç›kar. Ne umdu¤unu elde edebilmifl, ne de bekleni-len ak›bete düflmekten kurtulmufltur.Fakat facia bununla da bitmez; bu muvaffakiyetsizli¤in,as›rlar süren ümit ve umman›n beklenilen neticeyi ver-meyiflinin cemiyet, bilhassa Türk okur yazar› üzerineyapt›¤› içtimai ve ruhi tesirleri de hesaba katmak icabeder. Bundan baflka garpl›laflma cehdinin, garb›n tazyi-ki alt›nda, ona karfl› aç›lan bir ölme veya yaflama müca-delesi ile birlikte yürüdünü, binaenaleyh bir çok menfitesirler ve müsait olm›yan flartlar› da ihtiva etti¤ini gözönünde tutmak laz›md›r...”

Kaynak: Mümtaz Turhan (1972). Garpl›laflman›n Ne-

resindeyiz?, ‹stanbul: Ya¤mur Yay›nlar›.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Köy Sosyolojisi” ve KültürDe¤iflmeleri ve Bat›l›laflma” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dil Sosyolojisi Kapsam›ndaYap›lan Çal›flmalar” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “E¤itim Sosyolojisi” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “1950’li Y›llarda SosyolojideEtkili Olan Ekoller, Sosyologlar ve Eserleri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “E¤itim Sosyolojisi” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyaset ve Ekonomi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göç Sosyolojisi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göç Sosyolojisi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Köy Sosyolojisi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “1950’li Y›llarda SosyolojideEtkili Olan Ekoller, Sosyologlar ve Eserleri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.


Bat›l›laflma, III. Selim döneminden beri Türkiye’nin gün-deminde olmufltur. Bu uzun tarihsel süreç ülkemizdeçeflitli flekillerde ifade edilmifltir. Bunlar aras›nda enyayg›n kullan›lan› Bat›l›laflma terimi olsa da asrileflme,Garpl›laflma, modernleflme, ça¤dafllaflma terimleri deayn› süreci ifade etmek üzere kullan›lm›flt›r. Bu konudaözellikle Osmanl› tarihinin son dönemini ele alan kitap-lar ile Cumhuriyet tarihiyle ilgili kitaplarda bol miktardabilgiye ulaflmak mümkündür. Bu kaynaklar aras›ndaaras›nda özellikle Tar›k Zafer Tunaya’n›n Türkiye’nin

Siyasi Hayat›nda Bat›l›laflma Hareketleri ile MümtazTurhan’›n Garpl›laflman›n Neresindeyiz? bafll›kl› eserle-rini okuman›z önerilir.

S›ra Sizde 2

1950’lerde Türkiye ile Amerika aras›ndaki iliflkilerin h›z-la geliflmesi, bilim anlay›fl›n› da de¤ifltirmifltir. Daha ön-ce Kara Avrupa’s› bilim anlay›fl› 1950’lerden itibaren ye-rini Anglo-Sakson bilim anlay›fl›na b›rakm›flt›r. Bilim an-




lay›fl›ndaki bu zihniyet de¤iflimi sosyolojiyi de yak›n-dan etkilemifltir. Osmanl›’daki e¤itim anlay›fl›, bu anla-y›fl›n 19. yüzy›lda çeflitlenmesi, Bat› tipi okullar›n veDarülfünun’un kuruluflu, üniversite reformu, çeflitli ül-kelerin bilim anlay›fllar›n›n Türkiye’ye etkileri için, e¤i-tim ve üniversite tarihleriyle ilgili kaynaklardan bilgiedinmek için kütüphanelere ve internet kaynaklar›namüracaat etmekte yarar bulunmaktad›r.

S›ra Sizde 3

1950-1960 döneminde Türkiye nüfusunun yüzde yetmi-flinden fazlas› köylerde yaflamaktad›r. O nedenle köykonusu, köyün sorunlar›, köyün ekonomik durumu veköylünün geçim kaynaklar›, üretim biçimleri, de¤iflmeanlay›fl›, de¤iflmeye yönelik tutumlar›, gelenek ve göre-nekleri sosyoloji ad›na önem kazanm›flt›r. Yine ayn› y›l-larda tar›ma traktörün girmesiyle, köyden kente do¤rubafllayan ekonomi içerikli göçler kentlerde de farkl› so-runlara neden olmufltur. Tüm bunlar 1940’larda baflla-yan köy araflt›rmalar›n›n 1950’lerde de artarak devametmesine, sosyolojinin temel araflt›rma konusu olmas›nayol açm›flt›r. Özellikle köy, kent, Türkiye’nin demogra-fik özellikleri, toplumsal yap›s› konusunda bilgi sahibiolmak hepimiz için bir zorunluluktur. Dönemin sosyo-lojini daha iyi ö¤renmek için flu kaynaklardan yararlan-man›z önerilir: Türkiye’de Sosyoloji I ve II (Derleyen: M.Ça¤atay Özdemir), Türk Sosyologlar› ve Eserleri I ve II(Editörler: Ertan E¤ribel ve Ufuk Özcan), H. BayramKaçmazo¤lu, Türk Sosyoloji Tarihi Üzerine Elefltiriler.

S›ra Sizde 4

1950’li y›llar Türk siyasal yaflam›nda demokratik yöne-tim ad›na önemli geliflmelerin oldu¤u bir dönemdir.1950’de yap›lan serbest, tek dereceli ve aç›k say›m esa-s›na dayal› genel seçimle en çok oyu alan parti iktidaragelmifl, yani iktidar demokratik yollarla de¤iflmifltir. Butarihsel de¤iflim Türkiye’de birçok tart›flmay› da berabe-rinde getirmifltir. Buna ba¤l› olarak, halk›n siyasal gücü,seçmenin nitelikleri, demokrasi, laiklik gibi pek çok ye-ni tart›flma konusu gündemde yerini alm›flt›r. Ancak bukonular sosyoloji araflt›rmalar›na çok yans›mam›fl, hu-kukçular›n öne ç›kt›¤›, hukuksal aç›lardan de¤erlendi-rildi¤i tart›flmalar fleklinde gündemde önemli bir yeredinmifltir. Türkiye’de geçerli olan yönetim biçimleri,demokrasiye geçifl koflullar› ve bunun yaratt›¤› teoriktart›flmalar konusunda bilgi sahibi olmak her sosyolojiö¤rencisi için gereklidir.

F›nd›ko¤lu, Z. F. (1951). “Dil Meselesinde Hakikat”, Bil-

gi Mecmuas›. Temmuz 1951, Say›: 51.Kaçmazo¤lu, H. B. (1998). Demokrat Parti Dönemi

Toplumsal Tart›flmalar›. ‹stanbul: Birey Yay›nlar›.Kaçmazo¤lu, H. B. (2010). Türk Sosyolojisi Üzerine

Araflt›rmalar. ‹stanbul: Kitabevi Yay›nlar›.Kurtkan, A. (1987). Ziyaeddin Fahri F›nd›ko¤lu. ‹s-

tanbul.Tanyol, C. (1956). “Ana Dertler”, Dünya ve Türkiye

Dergisi. May›s 1956, Say›: 73.Tanyol, C. (1959). “Traktör Giren 50 Köyde Nüfus Ha-

reketlerinin ve ‹çtimai De¤iflmelerin Kontrolü”, ‹s-tanbul: Sosyoloji Dergisi. Say›: 13-14, ‹stanbul Mat-baas›.

Turhan, M. (1951). “Hakiki Garpl›laflman›n Ameli fiart-lar› III”, Bilgi Mecmuas›. Temmuz-Eylül 1951, Say›:51-53.

Turhan, M. (1954). Maarifimizin Ana Davalar› ve Ba-

z› Hal Çareleri. ‹stanbul.Turhan, M. (1955a). “Türk Kültürünün Kaynaklar›na ‹n-

mek Ne Demektir?”, Türk Yurdu Mecmuas›. Ocak1955, Say›: 240.

Turhan, M. (1955b). “En Büyük Davam›z”, ‹stanbul

Dergisi. Cilt: II, Say›: 1.Turhan, M. (1972). Garpl›laflman›n Neresindeyiz?.

‹stanbul: Ya¤mur Yay›nlar›. Turhan, M. (1987). Kültür De¤iflmeleri, Sosyal Psi-

kolojik Aç›dan Bir Tetkik. ‹stanbul: Marmara Üni-versitesi ‹lahiyat Fakültesi Vakf› Yay›nlar›.

Tütengil, C. O. (1958). “Ö¤retmenin Okul D›fl›ndaki Ça-l›flmalar›”, ‹fl ve Düflünce Mecmuas›. A¤ustos-Ey-lül 1958, Say›: 204-205.

Tütengil, C. O. (1959). “Bir E¤itim Sistemi Aran›yor”,Bilgi Mecmuas›. Nisan 1959, Say›: 145.

Ülken, H. Z. (1951). “Türkiye’de Köy Sosyolojisi”, ‹stan-bul: Sosyoloji Dünyas›. Say›: 1.

Ülken, H. Z. (1953). “Köyden fiehre Göç”, Gayret Der-

gisi. Say›: 17, May›s 1953.Ülken, H. Z. (1954). “Milli E¤itim Bakanl›¤› Yüksek Ma-

kam›na”, ‹stanbul: Sosyoloji Dergisi. Say›: 9, Fa-külteler Matbaas›.

Ülken, H. Z. (1961). “Türkiye’de Bat›l›laflma Hareketi”,Ankara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi Dergisi.

Y›l: 1960, Cilt:8.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;1960-1980 döneminin önemli sosyoloji çal›flmalar›n› s›ralayabilecek,Toplumsal de¤iflme ve az geliflmifllik tart›flmalar›n› özetleyebilecek,Köy sosyolojisi konusunda yap›lan çal›flmalar› özetleyebilecek,Kentleflme sosyolojisini aç›klayabilecek,Din sosyolojisini aç›klayabilecek,S›n›f veya tabaka ölçütlerini de¤erlendirebilecek,Aile, kad›n ve gençlik sosyolojisini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Tarihsel sosyoloji• Amerikan sosyolojisi• Toplumsal yap›• Toplumsal de¤iflme

• Sosyal s›n›f • Din sosyolojisi • Az geliflmifllik • Gecekondu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNNN


• 1960-1980 DÖNEM‹NDE TÜRKSOSYOLOJ‹S‹N‹N GENELE⁄‹L‹MLER‹

• ASYA, OSMANLI VE TÜRK‹YE’N‹NTOPLUMSAL YAPISININ NEL‹⁄‹TARTIfiMALARI, TOPLUMSALDE⁄‹fiME VE AZ GEL‹fiM‹fiL‹K

• KÖY SOSYOLOJ‹S‹• GECEKONDU VE KENT

SOSYOLOJ‹S‹ • D‹N SOSYOLOJ‹S‹ • TOPLUMSAL TABAKALAfiMA VE

S‹YASET SOSYOLOJ‹S‹ • A‹LE, KADIN VE GENÇL‹K

SOSYOLOJ‹S‹


1960-1980DönemindeTürkiye’de Sosyoloji

1960-1980 dönemi uzun bir süreci kapsamaktad›r. Türkiye’de sosyoloji çal›flma-lar›n› siyasal e¤ilimler ve k›r›lmalar önemli ölçüde etkiler ve belirler. Bu ba¤lam-da, 1960-1980 döneminin tam ortas›nda ciddi bir siyasal k›r›lma vard›r. Bu k›r›l-ma, 12 Mart 1971 tarihli askeri muht›rad›r. 1960-1980 döneminin bafllang›c› ve bi-tifli de yine önemli siyasal k›r›lmalar› gösterir. Dönem 27 May›s 1960 askeri dar-besi ile bafllar ve 12 Eylül 1980 askeri darbesi ile sona erer. ‹ki darbe aras›nda, birde muht›ran›n oldu¤u 1960-1980 dönemi siyasal atmosferinden sosyoloji çal›flma-lar› da flu ya da bu flekilde etkilenir. Örne¤in 1960 öncesinde sosyalizmden sözedilmezken, 1960 sonras› pek çok sosyolojik çal›flma sosyalizm tart›flmalar›n› ko-nu edinir.

1960-1980 aras› dönemde Türkiye’nin toplumsal yap›s›nda önemli de¤iflmeleryaflan›r. Göç, Türkiye’de ciddi bir sorun olarak ortaya ç›kar ve kentlere göç eden-ler, gecekondulaflma sürecini bafllat›r. Sadece köyden kentte de¤il, Türkiye’denAvrupa ülkelerine de emek göçü bafllar. Bunlar›n yan› s›ra, Türkiye, 1960’lardanitibaren bir tüketim toplumu olma yolunda ilerler. Yine Türkiye’de ithal ikamecisanayileflme politikalar› ile küçük ve orta ölçekli sanayi kurulufllar›nda art›fllar gö-rülür. Köyden kente ve yurtd›fl›na göç, kentlerin yeni yüzü, sanayileflme çal›flma-lar›, e¤itim olanaklar›n›n geliflmesi, s›n›fsal yap›n›n belli ölçüde de¤iflmesi; aileyap›s›n›, de¤erleri, tüketim al›flkanl›klar›n›, anomi içerikli görüntüleri de yak›n-dan etkilemifltir. 1960-1980 aras›nda yaflanan tüm bu geliflmeler do¤al olarak sos-yoloji çal›flmalar›n›n yönünü de etkilemifl ve sosyologlar sorun oluflturan konu-larda araflt›rmalar yapmaya yönelmifllerdir. Yine 1960’l› y›llarda Orta Do¤u Tek-nik Üniversitesi ve Hacettepe Üniversitesi’nde yeni sosyoloji bölümlerinin kurul-mas›, birçok sosyologun bu bölümlerde istahdam edilmesi, farkl› sosyoloji anla-y›fllar›na sahip sosyologlar›n bu sosyoloji anlay›fllar› do¤rultusunda çal›flmalaryapmaya bafllamas›, ülkemizde sosyolojiyi zenginleflmifl; dolay›s›yla, daha önce-ki dönemlerde görülmeyen pek çok sosyoloji disiplinine ait araflt›rmalar bu dö-nemde gerçeklefltirmifltir.

1960-1980 DönemindeTürkiye’de Sosyoloji

1960-1980 DÖNEM‹NDE TÜRK SOSYOLOJ‹S‹N‹NGENEL E⁄‹L‹MLER‹

1960-1980 döneminin önemli sosyoloji çal›flmalar›n› s›ralayabilmek.

Amerikan sosyolojisinin Türkiye’de egemen anlay›fl haline gelmesi, tarihsel araflt›r-malar› merkeze alan sosyoloji e¤iliminin etkin olmaya bafllamas› 1960’lara rastlar.Bu ba¤lamda, 1960’larda Türkiye’de birbirine tamamen z›t iki büyük sosyoloji an-lay›fl› ortaya ç›km›flt›r: Bunlardan birincisi yap›sal-fonksiyonalist Amerikan sosyo-loji anlay›fl›, ikincisi de tarihsel araflt›rmalara a¤›rl›k veren sosyoloji anlay›fl›d›r.1960-1980 döneminde Amerikan sosyolojisinin etkisinde kalan sosyologlar poziti-vizmi, sosyal determinizmi ve ampirizmi çal›flmalar›n›n merkezine yerlefltirmifllerve sosyolojiyi sadece Amerikan sosyolojisinin yaklafl›mlar›yla özlefltirmifllerdir.Amerikan sosyolojisine egemen olan yaklafl›mlar çerçevesinde küçük gruplar üze-rinden sosyoloji yapma e¤ilimi, 1960’larda sosyologlar› daha çok alan araflt›rmala-r› yapmaya yönlendirmifltir. Di¤er yandan, tarihsel sosyoloji anlay›fl›n› esas alan,tarihî maddecilik yaklafl›m›n› tarihsel sosyoloji anlay›fl› ile birlefltiren veya ba¤›m-s›z bir tarihsel sosyoloji anlay›fl› benimseyen birçok sosyolog da Türkiye’nin tarih-sel de¤iflim özelliklerini ortaya ç›karma çabas›nda olmufltur.

1960’lar›n mevcut uluslararas› koflullar› Türkiye ad›na baz› özgün çal›flmalar›ngerçekleflmesine de olanak haz›rlam›flt›r. Bu aç›dan Türkiye’de bir yandan Ameri-kan sosyolojisi etkin olurken ve rutin araflt›rmalar yürütürken, di¤er yandan Türki-ye’nin tarihî özelliklerini araflt›ran ve ülkenin toplumsal-tarihsel yap›s›yla ilgili ye-ni yorumlara olanak veren çal›flmalar ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r.

1960-1980 döneminde Türkiye’nin siyasal sistemi ve bu sistemi de¤ifltirmeye yönelik tar-t›flmalardan haberdar m›s›n›z?

Pozitivist sosyolojinin 19. yüzy›ldaki temel varsay›m›, toplumsal sorunlar› önce-den belirleyip çözmek, düzen ad›na ve düzen kapsam›nda topluma yön vermek-tir. Ayn› yaklafl›m Amerikan sosyoloji anlay›fl› için de geçerlidir. Amerikan sosyo-lojisinin iki önemli ekolü, yap›sal-fonksiyonalizm ve etkileflimcilik yaklafl›mlar›;toplumsal yap›, toplumsal de¤iflme, toplumsal farkl›laflma, tabakalaflma, küçükgruplar, düzen içerisinde ilerleme, rol ve rol iliflkileri gibi konu ve kavramlara da-yanarak sosyoloji yapar. Ülkemizde Amerikan sosyolojisinin önde gelen temsilci-leri de ayn› anlay›flla, küçük gruplar› temel alan uygulamal› araflt›rmalar›yla ortaboy ve ard›ndan genel kuramlara ulaflmay› amaçlayan büyük boy araflt›rmalara yö-nelirler. Evrensel ve deneysel bilim anlay›fl›n›n temel al›nd›¤› iddias› bu çal›flmala-r›n ana varsay›m›n› oluflturur.

1950’lerin “neden Bat›c›laflamad›k?” söylemi, 1960’larda bir rötuflle az geliflmifl-lik eksenine kayd›r›lm›fl, bu sefer sosyologlar›m›z›n çal›flmalar› Türkiye’nin az ge-liflmiflli¤ini kan›tlamaya dönmüfltür. Di¤er yandan, toplumsal olaylar› tarihsel bak›flaç›s›yla de¤erlendirme anlay›fl›na kay›fla neden olan temel faktör, o y›llarda Türki-ye’nin dünyadaki konumundan duyulan rahats›zl›kt›r. Bu dönemde Türk toplumu-nun ancak kendi tarihî özellikleri ile aç›klanabilece¤i görüflünde olan sosyologlargeri kalm›fll›¤›m›z› veri olarak kabul etmekte, tarihsel özellikleri ortaya ç›kararakmevcut durumu aflma yollar›n› göstermeye çal›flmaktad›rlar. 1969’da yay›nlad›¤› birkitapta bu durumu Oya Sencer-Baydar flöyle aç›klamaktad›r: Türkiye’nin ekono-


1A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Pozitivist sosyolojinin 19.yüzy›ldaki temel varsay›m›,toplumsal sorunlar› öncedenbelirleyip çözmek, düzenad›na ve düzen kapsam›ndatopluma yön vermektir.

mik ve sosyal yap›s›nda son y›llarda gözlenen de¤iflmeler düflün yap›s›na da yenigörüfller kazand›rm›fl ve sosyologlar Bat› flema ve kal›plar› içinde düflünmek yeri-ne, derinlemesine araflt›rmalara ve baz› kal›plar›n y›k›lmas›na yönelmifllerdir. Uzuny›llar Bat› evrim çizgisi içinde düflünülen Türk toplumunu bu geliflmelerle art›kkendi yap›s› ve evrimi çerçevesinde yorumlama e¤ilimi öne ç›km›flt›r (Sencer-Bay-dar, 1969a: 5-6).

K›saca, 1960-1980 dönemi Türk sosyolojisinde yap›sal-fonksiyonalist ve etkile-flimci Amerikan sosyoloji yaklafl›m› yan›nda, tarihsel sosyoloji de egemen anlay›flolmufltur. Tarihi maddeci yaklafl›mdan yararlanan tarihsel sosyoloji anlay›fl›n›n ya-n›nda yine bu dönemde Weberyan sosyoloji anlay›fl›n›n da kendisini göstermeyebafllad›¤›n› belirtmek gerekir.

ASYA, OSMANLI VE TÜRK‹YE’N‹N TOPLUMSALYAPISININ NEL‹⁄‹ TARTIfiMALARI, TOPLUMSALDE⁄‹fiME VE AZ GEL‹fiM‹fiL‹K

Toplumsal de¤iflme ve az geliflmifllik tart›flmalar›n› özetleyebilmek.

Cumhuriyet döneminin ilk y›llar›nda rejimin esaslar›na iliflkin olarak yap›lan siya-sal tart›flmalar, 1960’lardan itibaren yerini Türk toplumunun evrim aflamalar›n› be-lirleme, bu e¤ilimler üzerinden düzeni de¤ifltirme, Türkiye’yi uluslararas› ortamdahak etti¤i yere getirme tart›flmalar›na b›rak›r. Bu amaçla sosyologlar Asya, Osman-l› ve Türkiye toplumunun özelliklerini incelemeye, o tarihe kadar geçirdi¤i aflama-lar› belirlemeye yönelirler. Pek çok sosyolog ve ayd›n benimsedikleri modernlefl-me anlay›fl›yla, az geliflmifl olarak kabul ettikleri Türkiye’nin Bat›l› toplumlar›n geç-ti¤i aflamalardan bir an önce nas›l geçebilece¤i sorunsal› ile, Bat›’ya ulaflma yolla-r›n› keflfedilmeye yönelik çal›flmalar yapma e¤ilimi içerisine girerler. Bu ba¤lamda,sosyologlar›n Türk toplum tarihi konusundaki genel e¤ilimlerini iki ana gruptatoplamak mümkündür. Bunlardan birincisi, Bat› evrim çizgisi ile Türkiye aras›ndafark görmeyen grup; ikincisi ise Türk toplumu ile Bat› toplumlar›n›n farkl› oldu¤ugörüflünde olan grup. Bu genel anlay›fllar› kendi aralar›nda da alt gruplara ay›rmakmümkündür.

Uzun y›llar Bat› evrim çizgisine göre Osmanl›y› ve Türkiye’yi aç›klama anlay›fl›içerisinde olan sosyologlar›n bir k›sm› 1960’l› y›llarda Osmanl› ve Türkiye üzerinekaleme ald›klar› çal›flmalarda, bu anlay›fl› sorgulamaya de¤er bulmufllard›r. Bu sos-yologlar bugünkü toplumu anlamak ve aç›klamak için Asya göçebe ve yerlefliktoplumlar›, Selçuklu ve Osmanl› toplumlar› üzerine yeni çal›flmalar yapmak gerek-ti¤i anlay›fl›ndad›rlar. Bu yeni yaklafl›ma göre, Türkiye’nin bugünkü toplum ve s›-n›f yap›s›n›, s›n›f çeliflkilerini anlay›p aç›klayabilmek için Osmanl› toplum tarihininevrimini, bu evrim içinde sosyal ve s›n›fsal yap›n›n kazand›¤› biçimleri ortaya koy-mak gerekir. Bu anlay›fl öncesinde, “okumufllar, haz›r flema ve formüller varken ta-rihin örümcekli a¤lar›na bulanmaya lüzum görmüyorlard›” (Berkes, 1966, s. 9.).Yeni anlay›fl ise günün anlafl›lmas› için geçmiflin araflt›r›lmas›n› zorunlu görmekte-dir (Divitçio¤lu, 1971: 10).

1960’lardan itibaren sosyologlar ve sosyal bilimciler eski Türk toplum yap›s›n›ve özellikle Osmanl› toplum yap›s›n› anlamaya ve aç›klamaya yönelik çal›flmalaryaparlar. Bu çal›flmalar›n temel amac›, Osmanl› toplumunun geçirdi¤i aflamalar›belirlemek, flimdi hangi yap›da oldu¤umuzu ortaya koymak ve buradan hareketle

1196. Ünite - 1960-1980 Döneminde Türk iye ’de Sosyolo j i

2A M A ÇN

1960’lardan itibarensosyologlar ve sosyalbilimciler eski Türk toplumyap›s›n› ve özellikle Osmanl›toplum yap›s›n› anlamaya veaç›klamaya yönelikçal›flmalar yaparlar.

Türkiye’yi daha iyi olanaklara sahip bir gelece¤e tafl›man›n yollar›n› aramakt›r. Ba-t› merkezli pozitivist ve determinist sosyoloji anlay›fl›n›n bir yans›mas› olan bu önkabule göre, toplumlar benzer aflamalardan geçmektedirler. Tarihteki ve flimdikidurumumuzu tan›mlayabilirsek, Bat›l› bir düzene ulaflmak ad›na yolumuzu dahanet bir flekilde belirleyip gelece¤i planlamak, evrimi h›zland›rmak mümkün olur.

Bugüne ve gelece¤e yön vermek için Osmanl›y› ve Osmanl› öncesi toplum ya-p›s›n› anlamak gerekir anlay›fl›nda olan sosyologlar, eski Türkler ve özellikle Os-manl› toplumu, Osmanl›n›n son dönemi ve Türkiye’nin kurulufl y›llar› ile 1960’larakadarki yap› aras›ndaki sürekliliklerin izlerini sürerler. Bu yaklafl›m, Osmanl› ileTürkiye aras›nda kopufl oldu¤u tezini zay›flat›r. Osmanl› toplumu ile Türkiye ara-s›nda kurumsal ve toplumsal aç›dan devaml›l›k oldu¤u tezi öne ç›kar. Osmanl›toplumunun birikimlerini ve özelliklerini hesaba katmadan gelece¤e yönelik dü-zen aray›fllar›n›n baflar›l› olamayaca¤› anlay›fl›, 1960’larda pek çok sosyolog ve sos-yal bilimci taraf›ndan kabul görür.

1960-1980 döneminde, toplumu tarihi yap›s› içerisinde tan›mlamaya yönelik ça-l›flmalar Osmanl›y›; a) herhangi bir ideolojiye ba¤l› olmadan sosyo-ekonomik özel-likleri ile tan›mlayan, b) Marksist sosyolojiden etkilenip toplumsal yap› özellikleri-ni haz›r bir kal›ba yerlefltirerek feodal, Asya Tipi Üretim Tarz› veya pre-kapitalistüretim tarz› fleklinde tan›mlayan araflt›rmalar fleklinde ikiye ay›rmak mümkündür.Birinci görüfl, Türkiye’nin kendine özgü özelliklere sahip oldu¤unu kabul eder-ken, ikinci e¤ilimi kendi içerisinde de yine ikiye ay›rmak mümkündür. Bunlardanbirincisi Osmanl›’n›n Bat› ile ayn› evrim çizgisine tabi oldu¤unu kabul eden görüflve Bat›’dan ayr›, ancak kendine özgü olmayan bir evrim çizgisinin flu ya da bu ad-la geçerli oldu¤unu öne süren görüfl. Bu son görüfl de yine üretim iliflkileri mer-kezli ve pozitivist anlay›fla dayal›d›r. Bu anlay›fllardan hangisi kabul ediliyorsa, top-luma o anlay›fl do¤rultusunda yön verilmek istenecektir. Birinci görüflten hareketedersek kendimize özgü bir sistem oluflturmam›z mümkündür. ‹kinci görüflü esasal›rsak, feodal düzenden sonra Kemalizm ile birlikte burjuva devrimlerini gerçek-lefltirdik, s›ra s›n›fl› bir Bat› modeli oluflturmaya gelmifltir anlay›fl›n› öne ç›kar›r.‹kinci görüflün ikinci aç›l›m› ise, Türkiye’nin Bat›’daki toplumsal aflamalardan ge-çerek sosyalizme ulaflmas›n›n olanaks›zl›¤›n› belirtmektedir. Bu görüfle göre, Tür-kiye’nin sosyalizme geçmesi için izleyece¤i yol Asya Tipi Üretim Tarz›na dayal› ve-ya yine Asya toplumlar›nda geçerli olan “ceberrut devlet” anlay›fl›na ba¤l› olarak,baflka bir evrim çizgisi ile sosyalizme ulaflmakt›r.

1970’lerde yapt›¤› çal›flmalarla Asya göçebe toplumlar›n›n ve Osmanl›n›n ATÜT,feodalite ve baflka Bat›l› teorilerle ile aç›klanamayaca¤›n› kesin bir anlay›flla ortayakoyan sosyolog Baykan Sezer olmufltur. Sezer, Asya Tarihinde Su Boyu Ovalar› veBozk›r Uygarl›klar› adl› çal›flmas› ile Bozk›r Uygarl›klar›n› ATÜT d›fl›nda, ayr› birkategori olarak ele al›nmas›n› gerektirecek özellikler gösterdi¤ini belirtir (Sezer,1979, s. 4-5). Sezer, ATÜT’ün hangi toplumlarda geçerli oldu¤unu ortaya koydu¤uAsya Tarihinde Su Boyu Ovalar› ve Bozk›r Uygarl›klar› bafll›kl› çal›flmas›nda, ATÜTtoplum-devletlerinin nerelerde, hangi özelliklere ba¤l› olarak ortaya ç›kt›klar›n› vehangi niteliklere sahip olduklar›n› gösterir. Bozk›r uygarl›klar›n› ATÜT modeli ileanlamaya olanak bulunmad›¤›n› belirten Sezer, aksine Bozk›r halklar› ile devletaras›nda, ATÜT’te oldu¤u gibi bir farkl›laflma de¤il, tam bir kimlik birli¤inin oldu-¤unu belirtir. Sezer, Asya göçebe toplumlar›n›n yap›s›n›n asla ATÜT’le ele al›nama-yaca¤›n› gösterirken, “Türk Toplum Tarihi Tart›flmalar›” bafll›kl› makalesinde, fe-odalizmin özelliklerini ve nerede, ne zaman geçerli oldu¤unu anlatarak, Osmanl›


toplumunun neden feodal olarak tan›mlanamaya-ca¤›n› da ortaya koymufltur. Sezer’e göre, Osmanl›Devleti’ni bir bozk›r imparatorlu¤u olarak tan›mla-mak da olanak d›fl›d›r. Osmanl› Devleti ancak Ya-k›n Do¤u’daki Do¤u-Bat› çat›flmas› içerisinde birdünya devleti olarak tan›mlan›p aç›klanabilir (Se-zer, 1979: 6).

Oya Sencer-Baydar ise, Türk Toplumunun Ta-rihsel Evrimi bafll›kl› çal›flmas›nda, “feodal” denile-bilecek s›n›fl› bir yap› ile Osmanl› devletinin bütüntar›m ve toprak sistemini kontrol etti¤ini belirtir(Sencer-Baydar, 1969a: 29). Sencer-Baydar’a göre,devlet 16. ve 17. yüzy›lda koyu merkezi bir feodalyap› gösterir. Topra¤›n ve tar›msal rant›n imtiyazl›bir s›n›f›n elinde bulunmas›, tar›m›n ve köyün üs-tünlü¤ü, ayni vergilerin toplanmas›, reayan›n top-ra¤a ba¤l›l›¤› feodal yap›n›n temel tafllar›d›r (Sen-cer-Baydar, 1969a: 32). Oya Sencer-Baydar, Os-manl›n›n y›k›l›fl›na kadarki evrimini kendi de¤er-lendirmesiyle flöyle özetler: Göçebe, ak›nc›, askeriorganizasyonun ve Do¤u tipi merkeziyetçili¤in iz-lerini tafl›yan “merkeziyetçi feodal” bir yap› (Sen-cer-Baydar, 1969a: 46).

1960’lardan itibaren Osmanl› toplum yap›s› üze-rine gerçeklefltirilen çal›flmalarda birçok sosyolo-gun imzas› bulunmakla birlikte, özellikle son dö-nem Osmanl› toplum ve düflün yap›s›n›n incelen-mesi konusunda Niyazi Berkes ve fierif Mardin’inayr› bir yeri vard›r. Bu iki isim d›fl›nda Cahit Tan-yol, Oya Sencer, Muzaffer Sencer, Ümit Meriç, Sa-bahattin Güllülü baflta olmak üzere pek çok sosyo-log bu do¤rultuda çal›flmalar üretmifl, makale vekitap yazm›fllard›r. Osmanl› toplum yap›s›n›n özel-liklerini ortaya ç›karma do¤rultusunda çal›flan, Ba-t›’dan aktar›lan, Osmanl›y› feodal ve Asya Tipi Üre-tim Tarz› (ATÜT) çerçevesinde de¤erlendiren aç›k-lamalara karfl› ç›kan sosyologlar, Osmanl›y› bu ha-z›r flemalarla aç›klaman›n mümkün olmayaca¤›n›,onun kendine özgü kurumlar›n›n ve yap›s›n›n ol-du¤unu, bu yap›ya ait özelliklerin yeni çal›flmalar-la ortaya konulmas› gerekti¤ini belirtirler.

Osmanl› toplum yap›s›yla ilgili ayr›mlar ve ta-n›mlar genellikle tar›m merkezli üretim iliflkilerinegöre yap›lm›fl ve tar›m d›fl› alanlar göz ard› edilmifl-tir. Tar›ma dayal› üretim iliflkileri üzerinden yap›lançal›flmalarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda çok az da olsa kentve kasabalarda zanaat içerikli üretimi kapsayan, Osmanl›y› aç›klarken bu alanlar›nda hesaba kat›lmas› gerekti¤ini belirten çal›flmalar da bulunmaktad›r. Bu araflt›rma-lardan biri, 1974’te bitirilen ve 1977’de yay›nlanan Sabahattin Güllülü’nün Ahi Bir-


Resim 6.1

Baykan Sezer

Resim 6.2

Oya (Sencer)Baydar

Resim 6.3

Ümit Meriç

likleri adl› doktora çal›flmas›d›r. Güllülü,bu araflt›rmas›nda, tar›m d›fl› üretimi ger-çeklefltiren esnaf ve zanaatkarlar›n örgü-tü olan Ahi Birliklerini analiz eder ve bun-lar›n sosyal ve ekonomik yaflam üzerin-deki a¤›rl›klar›n› ortaya koyar. Buna gö-re, geçmifli analiz ederken, Anadolu’daoldukça genifl bir alana yay›lm›fl tar›m d›-fl› üretim iliflkilerini atlamamak gerekir.Ahi Birlikleri, Anadolu Türk toplumunaözgü bir sentezdir. Ahi Birlikleri, döne-minin kendisini do¤uran dini, ahlaki, sos-yal ve ekonomik koflullar incelenmeden

anlafl›lamaz. Ahi Birliklerinin, tarihi-ideolojik ve sosyo-ekonomik iki temel özelli¤ivard›r. Anadolu’da görülen Ahilik yap›s› Orta Ça¤ Bat› ve Arap dünyas›ndaki ben-zer gibi görünen yap›lar›n devam› de¤ildir. ‹slam, Orta Asya, Türk ve Bizans top-lum yap›lar›ndan etkilerle, Selçuklu ve Osmanl› dönemlerindeki Anadolu toplu-munun sosyo-ekonomik koflullar› alt›nda biçimlenmifltir. Anadolu Türk toplumu-nun kendisine özgü, sosyo-ekonomik yap›s›n›n ortaya ç›kard›¤› bir teflkilatt›r. Ana-dolu Türk toplumunu sadece tar›m merkezli üretim iliflkileriyle de¤il, di¤er ögele-ri de hesaba katarak anlamaya ve aç›klamaya çal›flmal›y›z (Güllülü, 1974).

Sosyologlardan Niyazi Berkes ise Osmanl›’n›n Bat›’da görülen feodal yap›n›niçerisine girmemesine karfl›n, kendine özgü bir yap›ya de¤il, Do¤u toplumlar›n›nda dahil oldu¤u, Do¤u despotizmi yaklafl›m› içerisinde yer ald›¤›n› belirtmektedir.Buna göre, bafltaki yöneticiler de¤iflti¤i halde, toplum yerinde saymaktad›r. Dur-gunluk bu yap›n›n düzenini koruyarak iflleyifline hizmet etmektedir. Berkes’e göreOsmanl›y› flöyle tan›mlamak mümkündür: Siyasal aç›dan Do¤u despotizmine, eko-nomik aç›dan “kapitalizm öncesi emtia üretimi ekonomisi”ne dayal› bir yap› (Ber-kes, 1969). Osmanl› ile ilgili genel kan›, Osmanl› yönetiminin s›n›flara de¤il, s›n›f-lar›n devlete dayan›yor olmas›d›r. Bu yap›, Bat› toplumlar› ile tamamen z›t bir du-rumu göstermektedir. Bu yaklafl›ma kat›lan Berkes, Osmanl›da toplumun “reaya”ve “beraya”dan, yani köylü ve kentli halktan olufltu¤unu belirtir. Osmanl›da devletefendi ve babad›r. Yönetime halk› kar›flt›rmaz. Bu nedenle devletle halk aras›ndabüyük bir ayr›m vard›r. Devlet, halk› yönetimden ayr› ve uzak tutarak düzeni sür-dürmektedir (Berkes, 1969: 41-43).

Niyazi Berkes, Osmanl›n›n Bat›l› kal›plarla aç›klanamayaca¤› görüflündedir.Osmanl›da feodal üretim iliflkilerinin geçerli olmad›¤›n› ve feodaliteden üstünözelliklere sahip oldu¤unu belirtir (Berkes, 1976: 23). Berkes’e göre Osmanl› feo-dal düzenden çok ATÜT’e yak›nd›r. Ancak ATÜT oldu¤u da söylenemez. Osman-l› devleti siyasal aç›dan ne feodal ne ATÜT ne de teokratik bir devlettir (Berkes,1978: 22).

1960’l› y›llarda makale ve kitaplar› ile Osmanl› toplumunu aç›klamaya çal›flanNiyazi Berkes, bu çal›flmalar›yla Osmanl›ya iliflkin pek çok yarg›y› k›ran isim ol-mufltur. Bunlardan belki de en önemlisi Osmanl›n›n fleriat devleti olmad›¤› yönün-deki görüflleridir. Yine Berkes Cumhuriyet dönemi devrimlerini ça¤dafllaflma ola-rak de¤erlendiren, laikli¤in sadece din ve devlet ifllerini birbirinden ay›ran bir an-lay›fl›n çok daha ötesinde bir hareket oldu¤unu göstermeye çal›flan bir sosyologolarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Niyazi Berkes, 1960’l› y›llardaki yaz›lar›nda Osman-l›n›n Bat›c›laflma politikalar›n› elefltirel aç›dan ele al›p yorumlam›fl ve Cumhuriyet


Resim 6.4

SabahattinGüllülü

dönemi devrimlerini ça¤dafllaflma hareketleri olarak görmüfltür. Çal›flmalar›nda Ke-malizmi merkeze alan Berkes, yazd›klar› ile genifl bir kesime kaynakl›k ve düflünönderli¤i yapm›flt›r. Bir baflka anlat›mla, Niyazi Berkes, çal›flmalar›nda ortaya koy-du¤u tarihsel bilgiler ve bu bilgilere dayal› yorumlar› ile 1960’lar›n önde gelen sos-yologlar› aras›nda yer alm›flt›r.

Niyazi Berkes’e göre, 1909, 1918-1922 ve 1950’li y›llara gerici, dinci, karfl› dev-rimci hareket ve geliflmeler egemen olmufltur. Berkes, Kemalist reformlar›, devlet-çili¤i, Cumhuriyet’in devrimci çizgide gerçeklefltirdi¤i siyasal ve sosyal de¤iflimlerolarak olumlam›fl; ulusalc›l›k, halkç›l›k ve devletçilik ilkelerine yeni yorumlar ge-tirmifltir (Berkes, 1965: 28). Cumhuriyet döneminde yaflanan siyasal, ekonomik vekültürel sorunlar› Osmanl›ya dayand›ran Berkes, Cumhuriyet dönemi ile Osmanl›toplumu aras›nda do¤rudan ba¤lant›lar kurmufltur (Berkes, 1978).

Osmanl›n›n son dönemini inceleyen ve bura-dan Cumhuriyet dönemine yönelik de¤erlendirme-ler yapan sosyologlardan biri de fierif Mardin’dir.Mardin 1960’larda yapt›¤› çal›flmalar ile bugünküTürkiye’nin ekonomik yap›s› ve toplumsal davra-n›fllar›n›n temelini oluflturan kültürel, dinsel ve zi-hinsel kodlar› ortaya ç›karmaya çal›flm›flt›r. Anglo-Sakson bilim anlay›fl› ile sosyolojiye bafllayan Mar-din, bu anlay›fl›n› 1960’larda kaleme ald›¤› eserle-rinde sürdürmüfltür. Buna karfl›n, Osmanl›n›n sondönemindeki düflünsel hareketleri ve dinsel eylem-leri anlamaya yönelik çal›flmalara da imza atm›flt›r.

Tarihsel çal›flmalar› ile öne ç›kan fierif Mardin,Tanzimat dönemini ve sonras›n› Türk modernlefl-mesi çerçevesinde incelemifltir. Yeni Osmanl› Dü-flüncesi’nin Do¤uflu ve ‹ttihatç›larla ilgili çal›flmalar›nda, onlar›n düflünsel yap›la-r›n› etkileyen faktörleri ortaya koymaya çal›flm›flt›r. Tanzimat dönemi uygulamala-r›yla hukuk, yönetim, ekonomi ve e¤itim alanlar›nda ortaya ç›kan oluflumlar› ay-r›nt›l› olarak inceleyen Mardin, Osmanl›n›n Bat›c›laflma siyasi tercihiyle devletinve toplumun hemen hemen her alanda gerçeklefltirdi¤i de¤iflim ve dönüflümügösterme çabas›nda olmufltur. Mardin, Yeni Osmanl› ve ‹ttihatç› görüfllerin bilin-mesine, Bat›c›laflma sürecinin evrimi konusunda düflün çevrelerinin yeni de¤er-lendirmelere ulaflmas›na kaynakl›k yapan sosyologlar aras›ndad›r (Kaçmazo¤lu,2009: 245-246).

1960’lardan itibaren Türk sosyologlar› ülkenin daha h›zl› bir flekilde kalk›nma-s›, ça¤dafllaflmas› için yeni yöntem aray›fllar›na girmifllerdir. Bu sosyologlara göre,Osmanl› ve daha sonra Türk toplumu Bat›’n›n gerisinde kalm›fl, geliflmemifl veyaaz geliflmifltir. Türkiye’yi az geliflmifl bir ülke olarak gören sosyologlar, bunun ne-denlerini araflt›rmaya, az geliflmiflli¤e yol açan faktörleri belirlemeye ve ortadankald›r›lmas› için neler yap›lmas› gerekti¤ini sorgulamaya çal›flm›fllard›r. Dönemsosyologlar›, bak›fl aç›lar›na göre, Türkiye’yi geri b›rakt›ran faktörler aras›nda di-nin, Osmanl›n›n, Bat› emperyalizminin veya hepsinin birden sorumlu oldu¤u yar-g›s›na varm›fllard›r.

Cavit Orhan Tütengil’in belirtti¤ine göre, Bat›l› kaynaklar ulusal gelir, kentlefl-me ve tar›m d›fl› alanlarda çal›flanlar›n genel nüfusa oran› gibi de¤iflkenler üzerin-den dünyadaki ülkeleri üç ana grupta toplam›fllard›r: Çok geliflmifl ülkeler, orta de-recede geliflmifl ülkeler ve az geliflmifl ülkeler. Bu ayr›mda az geliflmiflli¤i de co¤-


Resim 6.5

fierif Mardin

rafya, ›rk ve din faktörleriyle aç›klam›fllard›r. Bat› merkezli ölçütlerle, Bat› d›fl› top-lumlar› kategorize eden bu anlay›fl Türk sosyologlar› taraf›ndan da aynen kabuledilerek Türkiye’ye uyarlanm›fl, hangi göstergeler aç›s›ndan Türkiye’nin az gelifl-mifl bir ülke oldu¤u gösterilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu sosyologlar aras›nda Cavit OrhanTütengil’in çal›flmalar›n›n ayr› bir yeri vard›r. Tütengil, az geliflmiflli¤imizi gösterenBat›l› teorileri ve ölçütleri ülkemize aktararak durumumuzu test etmemize yard›m-c› olmufltur. 1960-1980 döneminde yay›nlad›¤› kitap ve makalelerinin bir k›sm›n›bu konuya ay›ran Tütengil’i di¤er pek çok sosyolog izlemifltir. Bu sosyologlar›nkonuyu do¤rudan az geliflmifllik olarak ele almalar› da gerekmemifl, baz› sosyolog-lar bu konudaki görüfllerini özellikle toplumsal de¤iflme kuramlar› veya görüflleriüzerinden ele alm›fllard›r. Bu ba¤lamda, sosyologlar, Avrupal› geliflmifl ülkelerinözelliklerine ulaflmak için neler yap›lmas› gerekti¤ini belirlemeye çal›fl›rlar. Bu azgeliflmifllik yaklafl›m›na göre, hangi ölçü kullan›l›rsa kullan›ls›n Türkiye az geliflmiflbir ülkedir. Bir ülkede e¤itim, sa¤l›k, ekonomi, yat›r›m biçimi, ordunun yönetimüzerindeki etkisi, tar›m, sanayi, dinsel durum, yerleflme birimi, idari ve benzeriözellikler aç›s›ndan Bat›l› toplumlardan ne kadar uzak ise, o kadar az geliflmifl birtoplumdur. Durumu kurtarmak ad›na baflka ölçü ve alternatifleri hesaba katmaolas›l›¤› da bulunmamaktad›r.

1960’lardan bafllayarak neden Asya, Osmanl› ve Türkiye toplumunun yap›s›n› tüm ayr›nt›-lar›yla araflt›rma e¤ilimi önem kazanm›flt›r?

Niyazi Berkes, Bat› merkezli ve tek do¤rultulu geliflme ve az geliflme anlay›fl›üzerinden flöyle bir saptama yapmaktad›r: Geliflme konusunda iki peflin yarg› bu-lunmaktad›r. Bunlardan birincisi geliflmenin ancak kapitalist ekonomi yönündeolabilece¤i fikri. ‹kincisi, Bat› d›fl› toplumlar›n, Avrupa toplumlar›n›n kapitalizmegeçmeden önceki aflamas›nda olduklar› fikri. Bu anlay›fla, daha sonra üçüncü birgörüfl daha kat›ld›. Evrim aflamalar› yasas›na göre geliflme kapitalizm yönünde ol-makla beraber, geri kalm›fl toplumlar sosyalist yöntemleri uygulayarak feodalizm-den sosyalist aflamaya geçebelirler. Bu evrim yolu ile de¤il, devrim yolu ile olabi-lecek bir fleydir. Bu anlay›fl, az geliflmifl toplumlar›, Avrupa’da oldu¤u gibi, kapita-lizmden önceki feodalizm aflamas› içinde olduklar›n› kabul ettikleri anlam›na gel-mektedir (Berkes, 1966: 9). Berkes’in belirti¤i gibi, dönemin pek çok sosyologu bugörüfltedir. Berkes bu anlay›fllar› elefltirerek flöyle devam eder: Okumufllar, haz›rflema ve formüller varken tarihin örümcekli a¤lar›na bulanmay› gerekli görmezler.Bu anlay›fl, çeflitli toplumlar›n farkl› özelliklere sahip olabileceklerini, iç yap›lar›n›,etkileflimlerini hesaba katmamaktad›r. Bu anlay›fl, tüm umutlar› Bat›’ya ba¤lamak-tad›r (Berkes, 1966: 9).

Baykan Sezer ise, evet Bat› üstünlü¤ü bir gerçektir. Ancak bunu toplumlar ara-s› iliflkilerden soyutlayarak ve kutsallaflt›rarak aç›klamak mümkün de¤ildir, görü-flündedir. Bat› endüstrileflmesini Do¤u ile olan iliflkileri sonucu gerçekleflmifltir.Do¤u-Bat› iliflkileri d›fl›nda, üstünde ve masum bir endüstrileflme olay› yoktur. Ba-t›’n›n endüstrileflmesini dünya egemenlik iliflkilerinden, kendimizi de tarihimizdensoyutlayarak Bat›’y› örnek almam›z do¤ru de¤ildir (Sezer, 1977: 47-48).

Sezer, az geliflmifllik kavram›n›n toplumlar aras› iliflkilerden soyutlanarak, ken-dimizi suçlayarak aç›klanamayaca¤›n› belirtir. Ona göre, az geliflmifllik kavram›kendi içinde bir anlam tafl›maz. Do¤u toplumlar›, günümüz Bat› toplumlar›yla en-düstri üretimi ve iliflkileri alan›nda yap›lan karfl›laflt›rma sonucu “az geliflmifllik”le


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

damgalanmaktad›r. Bu do¤ru de¤ildir. Sezer, az geliflmifllik kavram›n›n amaçlar›n-dan birinin Bat› modelinin bizim için de kaç›n›lmaz örnek oldu¤unu göstermekamac›yla kullan›ld›¤›n› belirtir. Türk toplum tarihini aç›klamak üzere ileri sürülenAsya Tipi Üretim Tarz›, feodalizm ya da yar›-feodalizm, merkezi feodalizm gibi ta-n›m ve kuramlar da ayn› amac› tafl›maktad›r. Ancak, baflta az geliflmifllik teorisi ol-mak üzere bu kuramlar›n hiçbirisi, Türk toplum tarihinin özelliklerini aç›klayamaz.Onlar›n amaçlar› da Türk toplum tarihini aç›klamak de¤il, az geliflmifllik anlay›flla-r›na kuramsal bir temel bulabilmektir (Sezer, 1977: 48-49).

1960’larda Amerikan sosyoloji anlay›fl›n›n Türki-ye’deki doruk isimlerinden Mübeccel B. K›ray ise, Tür-kiye’nin az geliflmiflli¤i konusunu, toplumsal de¤iflmeanlay›fl› do¤rultusunda ele alm›flt›r. 1960’larda, mo-dernleflen Türkiye’nin köy, kasaba ve kentsel mekan-lar›n›n dönüflümünü, yani toplumsal de¤iflim süreçle-rini inceleyen K›ray, toplumda meydana gelen de¤ifl-melerde, de¤iflmenin daha h›zl› yönleri ile daha yavaflde¤iflen yönleri aras›nda oluflan belirli aç›kl›klar›n dol-durulmas›n› ve dengenin sürdürülmesini, de¤erlerinbirbiriyle ba¤lant›s›n›n devam›n› tampon kuram› ileaç›klar (Kurtulmufl, 2008: 87). “K›ray’a göre, tamponmekanizmalar sayesinde sosyal yap›n›n çeflitli yönleribirbiri ile ba¤lanmakta, fonksiyonel bütünün parças›olmayan taraflar kaybolmakta ve bu flekilde toplumunorta h›zdaki bir de¤iflme sürecinde, tamamen çözül-meden göreli olarak dengeli kalmas› mümkün olmak-tad›r” (Kurtulmufl, 2008: 88).

Emre Kongar ise, 1972 y›l›nda kaleme ald›¤› Top-lumsal De¤iflme Kuramlar› bafll›kl› çal›flmas›nda,amaçlar› aras›nda, “azgeliflmifl ülkeler aç›s›ndan haya-ti bir önemi olan modernleflme konusuna ›fl›k tutabilmek” ve de¤iflme konusun-da önde gelen kuramlar› sistematik olarak okuyucuya tan›tmak oldu¤unu belir-tir (Kongar, 1981, s. 12). Kongar, Toplumsal De¤iflme Kuramlar› çal›flmas›nda, s›-n›fsal geliflmeyi engelleyen Osmanl› Devlet yap›s›n›n zorunlu de¤iflme e¤ilimlerikarfl›s›nda duydu¤u yetersizlik sonucu Bat›c›laflmaya yöneldi¤i görüflündedir(Kongar, 1981: 306).

1960’lardan 1980’lere Türkiye’nin sosyal yap›s›nda ne gibi de¤iflmeler gözlenmifltir?

KÖY SOSYOLOJ‹S‹

Köy sosyolojisi konusunda yap›lan çal›flmalar› özetleyebilmek.

Türkiye’nin toplumsal yap›s›n›n bir gere¤i olarak, köy konusu 1960-1980 döne-minde de önemini korumufl ve o y›llarda üniversitelerde görev yapan pek çoksosyolog köy sosyolojisi çal›flmas› yapm›flt›r. 1960-1980 döneminde, köyün eko-nomik yap›s›na, üretim iliflkilerine, köylerdeki de¤iflim e¤ilimlerine, kapitalizminköylere girip girmedi¤ine, köy yap›s›n›n hangi özellikleri ile de¤iflime u¤rad›¤›na,


Resim 6.6

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

3A M A ÇN

bu de¤iflimin kapitalist üretim tarz›na geçifl ad›na gelecek vaat edip etmedi¤ineiliflkin araflt›rmalar yap›lm›fl, gözlemlerde bulunulmufltur. Bu bölümde, ilgili dö-nemdeki köy ve k›r merkezli çal›flmalar›n bir k›sm›na ve onlar›n sonuçlar›na k›sa-ca yer verelecektir.

1960-1980 döneminde köy sosyolojisi araflt›rmalar› yapan sosyologlar aras›ndaCavit Orhan Tütengil önemli bir yere sahiptir. Tütengil, 1969 y›l›nda yay›nlad›¤›Türkiye’de Köy Sorunu bafll›kl› eserinde, daha önce yap›lan bafll›ca köy monogra-filerinden örnekler verdikten sonra, köy kalk›nmas›n›n ilkelerini göstermeye, yap›-lan araflt›rmalar›n sonuçlar›n› s›n›fland›rmaya, köyü idari ve yasal aç›dan tan›mla-maya çal›fl›r (Tütengil, 1969).

Cavit Orhan Tütengil, Sakarya köylerinde yapt›¤› bir alan araflt›rmas›nda ise,köylerdeki de¤iflime yol açan faktörler üzerinde durmufltur. Tütengil’e göre, ziraiürünler, ulafl›m olanaklar›, sat›n alma gücü flehirlilerle temas› art›rm›flt›r. Köyleregelip gidenlerin ço¤almas› da de¤iflim anlay›fl›n› etkilemifltir. Köylülerin flehirlilerive memur ailelerini taklit etme arzusu da ça¤dafllaflma yönündeki de¤iflim iste¤inigüçlendirmifltir. Yine ilkö¤retimin yayg›nlaflmas›, radyo yay›nlar›, sinema, gazeteve kitaplar da de¤iflimi etkileyen nedenler aras›ndad›r. Sakarya köylerinin sosyalde¤iflme konusundaki arzu ve h›z›n› Tütengil, bu köylerin demir ve karayollar›üzerinde bulunmas›na ba¤lamaktad›r (Tütengil, 1960: 153-154).

Tütengil’in yapt›¤› bu çal›flmalar d›fl›nda, 1970’teyay›nlanan bir baflka köy sosyolojisi çal›flmas› daOrhan Türkdo¤an’›n imzas›n› tafl›maktad›r. Türkdo-¤an, bu çal›flmas›nda; Türkiye’de köy sosyolojisiaraflt›rmalar›n› özetlemekte, kültürel geçikme teori-sini, köylerin ve kentlerin ortaya ç›k›fl›n›, köy flehirfarkl›laflmas›n›, yerleflme tiplerini, köy yerleflme çe-flitlerini, köylerdeki toplumsal de¤iflmeye iliflkin gö-rüflleri, toprak reformu konusunu, köy idare yap›s›-n›, bölgesel kalk›nma sorunlar›n›, köy aile yap›s›n›,efl seçimini, evlilik törenlerini, köy e¤itim sistemini,köydeki dinsel inançlar› ve dinsel hayat›, köyde sa¤-l›k sistemini, köy nüfusundaki hareketlilikleri, köy-den göçleri, köy araflt›rma tekniklerini, k›rsal kalk›n-ma modellerinden biri olarak kooperatifçili¤i ve köy-le ilgili olarak daha akla gelebilecek ne varsa bu ça-l›flmas›nda derlemektedir (Türkdo¤an, 1970).

Bu dönem gerçeklefltirilen baz› köy sosyolojisi araflt›rmalar› ise do¤rudan Tür-kiye k›rsal›ndaki sosyo-kültürel de¤iflmeleri belirlemeye çal›fl›r. Örne¤in, AltanEserpek’in Erzurum köylerinde gerçeklefltirdi¤i ve 1979 y›l›nda yay›nlad›¤› bir arafl-t›rmas›nda; aile büyüklü¤ü, aile çeflitleri, evlilik, boflanma, akrabal›k gibi de¤iflken-lerin köylerdeki sosyo-kültürel de¤iflme sürecine etkileri ve d›fl faktörlerin bu sü-reçteki yeri belirlenmeye çal›fl›lm›flt›r (Eserpek, 1979).

Dönemin sosyologlar›ndan Muzaffer Sencer, Türkiye’de Köylülü¤ün MaddiTemelleri bafll›kl› çal›flmas›yla köyü mülkiyet iliflkileri ve üretim güçleri aç›s›ndanincelenmifltir. Sosyo-ekonomik yap› ve tar›ma dayal› üretim iliflkilerini birlikteele alan Sencer, Türkiye’yi az geliflmifl bir ülke olarak tan›mlar. Sencer’e göre,1950’den sonra tar›m teknolojilerindeki de¤iflime ba¤l› olarak, k›rsal kesimin ge-leneksel özellikleri bozulmufl ve köylerde bir mülksüzleflme süreci bafllam›flt›r(Sencer, 1971).


OrhanTürkdo¤an

Resim 6.7

Az geliflmifl toplumlarda ekonomik ve sosyal de¤iflmeyi aç›klama iddias›ndaolan, Türkiye’de köylerin feodalizmden kapitalizme do¤ru bir de¤iflme e¤ilimigösterdi¤ini kan›tlamaya çafl›lan Bahattin Akflit, 1967’de yay›nlad›¤›, Türkiye’de“Azgeliflmifl Kapitalizm” ve Köylere Girifli bafll›kl› kitab›nda, dönemin pek çok sos-yologunun aksine, pozitivist ve determinist bir anlay›flla, Osmanl›y› Bat› evrim çiz-gisi do¤rultusunda ele al›r. Akflit, Osmanl› toplumu ile Bat› aras›nda bütünlükoluflturmak ad›na ATÜT, kölelik düzeni ve feodaliteyi ayn› geliflme çizgisinin nü-anslar› olarak de¤erlendirir. Bu araflt›rmas›nda Akflit, dünyada tek bir geliflme çiz-gisi bulundu¤u anlay›fl›n›n temsilcisi olarak karfl›m›za ç›kar. Akflit’e göre, dünyadageçirli olan tek geliflme çizgisi Bat›’da görülen toplumsal evrimci geliflme çizgisi-dir ve Bat›’n›n amac› da bu çizgi do¤rultusunda dünya ile bütünleflmektir. Osman-l› klasik dönemini derebeylik üretim biçimi ile aç›klayan yazar, oradan az-geliflmiflkapitalizme geçebilmektedir. Bu ba¤lamda, köy-ler de feodal yap› içerisinde ele al›nmakta ve ora-dan kolayca kapitalist üretime do¤ru evrilmelerisa¤lanmaktad›r. Türkiye’de köylerin farkl›laflmayabafllama ve pazar için kapitalist üretime yönelme-lerini 1900’lerle tarihlendiren Akflit, az geliflmiflkapitalizmin köylere girifli ile köy aile yap›s›ndada de¤iflmelerin meydana geldi¤ini belirtmekte-dir. Ona göre, kapitalizmin köylere girifli ile birlik-te köylerde tabaka göstergeleri ve tabakal› bir sos-yal yap› ortaya ç›km›flt›r. Baflka bir anlat›mla, Ak-flit, kapitalizmin köylere girdi¤i varsay›m›n›, köy-lerdeki toplumsal farkl›laflma ve kutuplaflma, üre-tim araçlar› ve üretim faaliyetlerinin nüfus ve aileyapas› üzerinde gerçeklefltirdi¤i de¤iflme ve taba-kalaflma üzerinden göstermeye çal›fl›r (Akflit,1967).

Bu çal›flmalardan baflka, 1960’l› y›llarda özel-likle Sosyoloji Dergisi’nde sistematik olarak köysosyolojisi içerikli araflt›rmalar›n yay›n›na devamedilmifltir. Bu Araflt›rmalar› flu flekilde s›ralamakmümkündür: Cahit Tanyol, “Peflke Binaml›s› Kö-yü” (Say›: 16), Cahit Tanyol, “Elifo¤lu Köyü” (Sa-y›: 17-18), Cavit Orhan Tütengil, “Türkiye’de Köyve Ayd›nlar›n Tutumu” (Say›: 17-18), Muzaffer Sen-cer, “Türkiye’de Köye Yönelme Hareketleri” (Sa-y›: 17-18), Cahit Tanyol, “Eylen Köyü” (Say›: 19-29). Yukar›daki çal›flmalar› ile adlar›ndan söz etti-¤imiz sosyologlar d›fl›nda, 1960’larda ve 1970’ler-de Mübeccel Belik K›ray, Özer Ozankaya, ‹bra-him Yasa, Selahattin Demirkan, Amiran Kurtkanve daha birçok sosyolog köy sosyolojisi araflt›r-mas› yapm›flt›r.


Resim 6.8

Bahattin Akflit

Resim 6.9

Cahit Tanyol

GECEKONDU VE KENT SOSYOLOJ‹S‹

Kentleflme sosyolojisini aç›klayabilmek.

Toplumsal ve ekonomik de¤iflmeler, tar›ma traktörün girmesi ve daha pek çok ne-den köyden kente göçü 1950’li y›llardan itibaren tetiklemifl ve bu süreç, 1960-1980döneminde h›zlanarak devam etmifltir. Köyden kente göç olay›, flehirlerde kenarmahalle ve gecekondu olgusunu do¤urmufltur. Ülkenin toplumsal yap›s›ndaki ge-liflmeleri mercek alt›na alan sosyologlar, kentleri derinden etkileyen de¤iflmeleri vegecekondu olgusunu birçok aç›dan incelemeye bafllam›fl; köyden kente göç vegöç eden nüfusun önemli bir k›sm›n›n yerleflti¤i gecekondu alanlar›na iliflkin sos-yolojik çal›flmalar yürütmüfllerdir.

1960-1980 döneminde, Türkiye’deki gecekondularla ilgili ilk çal›flmalar› yapansosyologlardan biri Orhan Türkdo¤an’d›r. Türkdo¤an’a göre, köylerden göç eden-ler flehirlerin eteklerindeki gecekondu bölgelerine yerleflerek toplumun egemenkültüründen bir sapma gösteren yeni bir yan kültür alan› ortaya ç›karmaktad›rlar.Yerleflilen sosyal çevrenin süreklili¤i ve büyük ölçüde ayn› kalmas› yoksulluk kül-türünün geliflmesini desteklemekte ve buralarda yaflayan insanlar aras›nda benzerde¤er ve inançlar›n paylafl›lmas›yla bir yoksulluk alt-kültürü oluflmaktad›r. Yoksul-luk alt kültürü, yarat›c›l›¤› güdüklefltirmekte, yerini açl›¤›n› giderme gibi temel ih-tiyaçlara terk etmektedir. Türkdo¤an’a göre gecekondu bölgeleri üç önemli özel-lik arz etmektedir: Ulusallaflamama, afla¤› düzeyde sosyal örgütlenme ve yaflamakiçin gerekli mücadelede bulunmama. Gecekondularda oluflan yoksulluk kültürüve toplum düzeni, oralarda yaflayanlar›n hayat tarz›n›, dünya görüflünü biçimlen-dirmektedir. Yoksulluk kültürünün etkisi alt›na giren gecekondu insan›, kalabal›k-lar içerisinde yaln›zlaflmakta, topluma yabanc›laflmaktad›r (Arslantürk-Tafldelen,2008: 290-291).

Gecekonduyu merkeze alan bir bafl-ka çal›flma Birsen Gökçe’ye aittir. Gök-çe, 1971 y›l›nda Ankara gecekondula-r›nda, 14-20 yafl grubu gecekondu genç-li¤inin sosyo-ekonomik durumunu, ö¤-renim düzeyini, ailesiyle iliflkilerini, ge-lecekten beklentilerini ve çevre ile uyu-munu konu alan bir araflt›rma gerçek-lefltirmifltir. Bu çal›flma ile Gökçe, gece-kondu gençli¤inin kentleflme süreciylebirlikte ortaya ç›kan sorunlar›n› da tes-pit etmeye çal›flm›flt›r (Gökçe, 1976).

Kentleflmenin kaç›n›lmaz bir süreçoldu¤unu; çal›flmalar›nda köy, göç ve

kent olgular›n› birlikte ele alarak de¤erlendiren Cavit Orhan Tütengil ise göçeba¤l› kent nüfusunun art›fl›n› iki temel faktöre ba¤lamaktad›r. Bu nedenlerden bi-rincisi, makineleflmenin do¤urdu¤u iflsizlik, siyasal ve toplumsal güvensizlik, köy-de yaflam›n zorluklar›. ‹kinci temel neden ise, kentteki ücretlerin yüksek oluflu,hizmetlerin yo¤un ve etkinli¤i, kent yaflam›n›n kültürel aç›dan çekicili¤i (Burcu,2008: 16).


4A M A ÇN

Köyden kente göç olay›,flehirlerde kenar mahalle vegecekondu olgusunudo¤urmufltur.

Resim 6.10

Birsen Gökçe

1960-1980 döneminde kentleflme denilince ilkakla gelen sosyolog Mübeccel B. K›ray’d›r. K›ray,kent sosyolojisiyle ilgili çal›flmalar›nda, az geliflmiflolarak nitelendirdi¤i ülkelerdeki kentleflme süreç-leriyle erken sanayileflmifl Bat› ülkelerinde ortayaç›kan modern sanayi kentleri ve metropolitenlefl-me süreçlerindeki farklar› ortaya koymaya çal›fl›r(Kurtulmufl: 89). K›ray’›n kent sosyolojisi çal›flma-lar›ndaki ç›k›fl noktas›, Türk toplumunun Bat›l› an-lamda modern bir topluma nas›l dönüflece¤i soru-nudur. Di¤er yandan, K›ray’›n kent odakl› çal›flla-malar›, de¤iflme modeli çerçevesinde k›r-kent aras›iliflkiler ile birlikte mekansal de¤iflimleri de aç›kla-maya yöneliktir (Azman, 2006: 803-804). K›ray, ken-ti sanayi yönelimli iliflkilerin merkezi olarak kabuletmekte, mekânda ortaya ç›kan de¤iflmeleri kentinsahip oldu¤u ifllevsel farkl›laflma ile aç›klamaktad›r(Azman, 2006: 804).

Mübeccel Belik K›ray’la ilgili bir de¤erlendirme yaz›s›n› http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/biliminsanlari/turkbilimadami/S-352-74.pdf adresinden ulaflarak okuyabi-lirsiniz.

Kentleflme ve gecekondu olgusunu, 1960-1980 döneminde, Mübeccel B. K›ray,Cavit Orhan Tütengil, Orhan Türkdo¤an ve Birsen Gökçe d›fl›nda Emre Kongar,‹brahim Yasa, Ruflen Kelefl, Ziyaeddin Fahri F›nd›ko¤lu, Ayda Yörükân, TurhanYörükân gibi bilim insanlar› da çeflitli aç›lardan araflt›rm›fllard›r.

D‹N SOSYOLOJ‹S‹

Din sosyolojisini aç›klayabilmek.

Türk sosyoloji tarihinde din-toplum iliflkileri hep önemsenmifltir. 1960’lara kadarMarksist sosyolojiye kapal› olan Türk sosyolojisinin dini önemsememesi zatenbeklenilemezdi. Ancak din konusu, 1960’lara kadar, Hilmi Ziya Ülken’in kitap ça-l›flmas› d›fl›nda, genellikle çeflitli sosyolojik konular içerisinde veya makaleler bo-yutunda ele al›nm›flt›r. 1960’lardan itibaren ise gerek anti Marksist, gerekse Mark-sist veya Marksist yöntemden etkilenen sosyologlar din olgusunu çeflitli aç›lardanele alarak sosyoloji kapsam›nda kitaplar yazm›fllard›r.

1960’larda ‹slamiyeti Türklerin tarihini etkileyen bir faktör olarak tarihsel sosyo-loji aç›s›ndan ele al›p inceleyen sosyologlardan biri Muzaffer Sencer’dir. Sencer, ‹s-lamiyetin yaln›z bir inanç ve pratikler sistemi olmay›p ayn› zamanda temellendir-di¤i çeflitli kurumlarla bir sosyal ve politik rejim özelli¤i tafl›d›¤›n› belirtir. Ona gö-re ‹slaml›k, yaln›z bir din de¤il, bütün kurallar› tanr›sal bir temele dayanan de¤ifl-mez bir toplum düzenidir. Bu nedenle, ‹slamiyetin etkisine giren Türk toplumu, ta-rihsel geliflme do¤rultusunda, bütün kurumlar›yla dinin etkisi alt›nda kalm›flt›r. Budurum, Türk toplumlar›na teokratik bir özellik kazand›rm›fl, de¤iflmez kurallarla,yüzy›llarca de¤iflmeden kalan statik bir sosyal düzene yol açm›flt›r. ‹slamiyet aç›-


Resim 6.11

Mübeccel BelikK›ray S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5A M A ÇN

Türk sosyoloji tarihindedin-toplum iliflkileri hepönemsenmifltir.

s›ndan böyle bir sonuca ulaflan Sencer, dinin günü-müz Türkiye’sinde önemli bir sorun oldu¤unu vebu nedenle ‹slamiyetin Türk toplumu üzerindeki et-kilerinin araflt›r›lmas›, ayd›nlat›lmas› ve çözümlen-mesi gerekti¤ini belirtir (Sencer, 1968: 5-6).

Dinsel inan›fllar› ve dini evrimi üretim iliflkileriile aç›klamaya çal›flan, Türklerin ‹slamiyete giriflin-den 1960’lara kadar dinin Türk toplumu üzerindekietkileri üzerinde duran ve Cumhuriyet döneminde-ki ‹slamc› siyasal hareketlerin gerici bir unsur oldu-¤unu öne süren Sencer, çal›flmas›nda dinin de¤ifl-meye karfl› oluflturdu¤u setlerin afl›lmas› gerekti¤inibelirtir (Sencer, 1968).

Dini sosyal bir olay olarak ele alan çal›flmalardanbiri de Fügen Berkay’a aittir. Berkay, Muzaffer Sen-cer’in aksine, ‹slam dininin olumlu özelliklerindenbirini, ak›lc›l›¤›n› öne ç›karmakta, Türk toplumununbu olumlu özelli¤i farkl› bir flekile nas›l soktu¤u üze-rinde durmaktad›r. Din sosyolojisi kapsam›nda yap-t›¤› çal›flmas› ile sosyolojik aç›dan bütün dinlerin or-tak yanlar›n› tespit etmeye, bu tespit içinde ‹slami-yetin yer ve durumunu belirlemeye, ‹slamiyet’in birdin olarak özelliklerini anlamaya, Türk toplumu için-deki farkl›laflmas›n› göstermeye çal›flt›¤›n› belirtenBerkay, bütün dinlerin ortak yanlar›n› flöyle s›ralar:Her dinin bir inanç sistemi vard›r. Her dinde ibadetvard›r. Her dinin tap›na¤› bulunur. Her dinde rasyo-nel olmayan bir yan görülür. Her dinin mutlaka üm-meti bulunur (Berkay, 1964-1966: 204-205). “Bütündinlerde oldu¤u gibi ‹slam dininin bir inanç sistemi,ibadetle ilgili seremonileri, ibadethanesi ve ümmeti

vard›r. Bir fleyi eksiktir ya da farkl›d›r di¤er dinlerden. O da ‹slamiyet ‹rrationel de-¤il Rationel Bir Dindir” (Berkay, 1964-1966: 205-206). Kur’anda iki çeflit emir bu-lunmaktad›r: tamamlanm›fl ve tamamlanmam›fl emirler. Birinciler inanca ve ibade-te ait olanlar, ikinciler ise ahlak, adalet gibi dünya ifllerini düzenlemeye yarayan,‹slam ümmetine ak›lla girecekleri kap›lar› aç›k b›rakan alanlar. Bu alanlar ‹slami-yet içerisinde akl›n ön plana ç›kmas›n› sa¤lar. ‹slamiyetin akla ve dünyaya ait yan›onun içine girdi¤i her toplumda devlet dini olmas›na yol açar. Bu özelli¤i ile ‹sla-miyet devlet kurma yetene¤ine sahip olan Türkleri kendine çekmifltir. Ancak birsüre sonra ‹slamiyet, Türk toplumuna gere¤inden fazla ak›lc› gelmifl ve toplumak›lc› olan› ak›l d›fl›na itmeye çaba göstermifltir. Ak›lc›l›kla tatmin olmayan halk,ümitler dünyas›n› kendi yaratm›fl, tarikatlar arac›l›¤› ile kendisine rasyonel olmayanbir dünya oluflturmufltur. Halk, kat› olan inanç alan›n› kendili¤inden ak›ld›fl› eder-ken içine kapanm›fl, devlete kay›ts›z kalarak kendi sisteminin etraf›na kal›n duvar-lar örmüfltür (Berkay, 1964-1966: 206-210).

1976’da doçentlik tezi olarak sundu¤u ve 1981’de yay›nlad›¤› Toplum Farkl›lafl-malar› ve Din Olay› adl› çal›flmas›nda, dinin toplumlar aras›nda görülen ilk farkl›-laflmalarla birlikte ortaya ç›kt›¤›n› belirten Baykan Sezer ise, dini bir kimlik unsuruolarak ele alm›flt›r. Sezer’e göre din, toplumlar aras› yeni iliflkileri kavrayabilmemi-


MuzafferSencer

Resim 6.12

Fügen Berkay

Resim 6.13

ze yard›mc› olan en önemli unsurlardan biridir. Bir üstyap› kurumu olan din ile in-sanlar kendi varl›klar›n› ve varl›klar›n› çevreleyen toplumsal ortam›n bilincine va-r›rlar. Dinler toplumlar›n kendilerini tan›ma ve tan›tma arac›d›r. Din, kimli¤in enönemli bileflenidir. Bu ba¤lamda ‹slamiyet Do¤u’nun, Hristanl›k Bat›’n›n kimlik ifa-desi olarak karfl›m›za ç›kar (Sezer, 1981).

fierif Mardin, 1969’da yay›nlad›¤› Din ve ‹deoloji bafll›kl› çal›flmas›nda, dininTürk kültürü aç›s›ndan önemli bir unsur oldu¤unu, bu nedenle laik Cumhuriyet’inkuruluflundan itibaren Türkiye’de bireylerin kiflilik ve kimlik sorunlar›n› halletmek-te zorland›klar›n›, alt s›n›flar›n bu de¤er bofllu¤unu ‹slami itikatlere s›k› s›k›ya sar›-larak gidermeye çal›flt›klar›n› belirtir. fierif Mardin’e göre din bir “yumuflak ideolo-ji”dir. Türkiye’de de tarihsel geliflmeler sonucu ‹slamiyet, halk›n inand›¤› flekliyle“yumuflak ideoloji” ifllevi görmüfl, onun dünya görüflünün oluflmas›nda etkin ol-mufltur (Mardin, 1983).

Din sosyolojisi ba¤lam›nda Alevili¤i kendine çal›flma alan› seçen sosyolog iseMehmet Eröz olmufltur. Eröz, Alevili¤i bir din, mezhep ve kültür konusu olarak de-¤erlendirmifl, Alevili¤in ‹slam tasavvufu ve eski Türk inançlar›yla yak›ndan ilgili ol-du¤unu ortaya koymaya çal›flm›flt›r (Talas, 2008: 308).

Din Sosyolojisi konusunda hangi eserleri okudunuz?

TOPLUMSAL TABAKALAfiMA VE S‹YASETSOSYOLOJ‹S‹

S›n›f veya tabaka ölçütlerini de¤erlendirebilmek.

Cumhuriyet’in s›n›fs›z ve imtiyazs›z toplum anlay›fl› 1960’lardan itibaren terk edil-mifltir. Gerek Amerikan sosyolojisinin tabakal› toplum gerekse Marksist sosyoloji-nin s›n›fl› toplum anlay›fllar› dönemin sosyologlar›n›n siyasal anlay›fllar› çerçeve-sinde, sosyoloji çal›flmalar›na da yans›m›flt›r. Farkl› siyasal e¤ilimlerin etkisi ve sos-yolojinin bir gere¤i olarak, toplumdaki sosyal farkl›laflmalar, bunun tarihsel, top-lumsal, ekonomik ve siyasal nedenleri, birçok de¤iflken aç›s›ndan sosyoloji araflt›r-malar›n›n konusu olmufltur. S›n›fsal yap›y› etkileyen tarihsel faktörleri ve mevcutgöstergeleri inceleme aç›s›ndan 1960-1980 döneminde öne ç›kan sosyologlar ara-s›nda Oya Sencer-Baydar, Muzaffer Sencer ve Eyüp Kemerlio¤lu bulunmaktad›r.

Oya Sencer-Baydar, Türkiye’de ‹flçi S›n›f›n›n Do¤uflu bafll›kl› doktora çal›flma-s›nda, Türkiye’de iflçi s›n›f›n›n tarihini ele al›rken, iflçiyi, “kendi üretim araçlar›nasahip olmayan, baflkalar›n›n üretim araçlar›yla çal›flan ve özgür bir anlaflma ile, ser-maye sahibine eme¤ini satarak yaflayan kifli” olarak tan›mlar (Sencer-Baydar, 1969b:12). Sermayeye, ham maddeye ve üretim araçlar›na sahip olmayan, sadece eme¤iile çal›flan iflçinin Osmanl›da ne zaman ortaya ç›kmaya bafllad›¤› sorusuna Sencer-Baydar, 1839-1870 tarihleri aras›ndaki dönemi gösterir. Yine de kapitalizmin görül-medi¤i Osmanl› Devleti’nde iflçiler özellikle devletin kurdu¤u fabrikalarda istih-dam edilmifltir (Sencer-Baydar, 1969b: 70-91). Sencer-Baydar’a göre,1870’e kadardo¤ufl halinde olan Osmanl› iflçi s›n›f›, 1870 sonras›nda, kendine özgü nitelikleri-ni, s›n›fsal özelliklerini ve giriflti¤i eylemleriyle s›n›f bilincini, çok küçük çapl› daolsa ortaya koymaya bafllam›flt›r (Sencer-Baydar, 1969b: 107). 1870-1908 dönemin-de emperyalist devletlerin ve az›nl›klar›n kurdu¤u fabrikalar sayesinde iflçi s›n›f›n-da önemli bir art›fl gözlenmifl, buna paralel olarak iflçi eylemleri ve grevler artm›fl-t›r. 1870-1908’i Türk iflçilerinin s›n›f niteli¤i kazanma, uyanma dönemi olarak ta-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

6A M A ÇN

n›mlayan Sencer-Baydar, Osmanl›n›n sosyo ekonomik yap›s› ile Bat›’n›n sosyo-ekonomik yap›s›n› karfl›laflt›rarak, Bat›’da iflçi s›n›f›n›n iç kapitalist geliflmelerle,Osmanl›da ise yabanc› kapitalist kurulufllar›n ülkeye girmesiyle ortaya ç›kt›¤›n› be-lirtir. Dolay›s›yla, Osmanl›da iflçi s›n›f› Bat›’daki iflçi s›n›f›ndan farkl›, toplumun ikiana s›n›f›ndan biri de¤il, ara s›n›f olma özelli¤i göstermifl ve tam bir s›n›f bilincinesahip olamam›flt›r (Sencer-Baydar, 1969b: 161-306).

Toplumlar çeflitli s›n›f veya tabakalardan oluflmaktad›r. Toplumu oluflturan s›n›fveya tabakalar farkl› gelir, e¤itim, meslek ve benzeri de¤iflkenlere ba¤l› olarak ya-flamlar›n› sürdürürler. ‹nsanlar›n sahip olduklar› sosyo-ekonomik olanaklar onlar›nfarkl› sosyal s›n›f ve tabakalara dahil olmas›na neden olmaktad›r. Dolay›s›yla mes-lek, gelir, e¤itim, oturulan semt ve oturulan konut; yaflam biçimini, e¤ilimleri, ho-bileri, dünya görüflünü, ideolojiyi ve inançlar› etkiler. Toplumu oluflturan tabaka-lar; üretim, tüketim, e¤itim, gelir durumuna ve benzeri unsurlara göre farkl›laflm›fl-t›r. Bu durum liberal Bat›l› sosyologlar taraf›ndan sosyal tabaka, Marksist sosyolog-lar taraf›ndan s›n›f kavram›yla tan›mlanmaya çal›fl›lm›flt›r. Dönemin sosyologlar›n-dan Muzaffer Sencer’in de belirtti¤i gibi, endüstri devriminden sonra sosyoloji lite-ratüründe genifl bir yer tutmaya bafllayan “sosyal s›n›f” veya “sosyal tabaka” kavra-m›, bilimsel kesinlik ve aç›kl›ktan uzak ve bir de¤er anlam› da tafl›maktad›r (Sen-cer, 1964-1966: 124-125).

Muzaffer Sencer ayn› do¤rultuda yapt›¤› bir baflka çal›flmas›nda sosyo-ekono-mik statünün ana de¤iflkenlerinin e¤itim düzeyi, toplam gelir, meslek ve konut ti-pi oldu¤unu belirtir (Sencer, 1974: 276). Sencer, s›n›f kavram›n›n meslek veya mes-lek gruplar› ya da baflka özel gruplar›n kapsam›n› aflan bir geniflli¤i sahip oldu¤u-nu da belirtir (Sencer, 1974: 8).

Günümüzde s›n›f ve tabaka kavramlar› birbirine kar›flm›fl, ideolojik bir ayr›m gö-zetilmeksizin birlikte kullan›l›r olmufltur. 1960-1980 döneminde Türkiye’de çal›flansosyologlar da bu konu ile yak›ndan ilgilenmifl ve çeflitli çal›flmalar yürütmüfllerdir.

Amerikan sosyolojisi etkisinde kalan birçok sosyolog özellikle 1970’lerde fark-l› konularda alan çal›flmalar›na yönelmifllerdir. Bu sosyologlar›n çal›flma alanlar›n-dan biri de toplumsal tabakalaflma konusu olmufltur. Toplumsal tabakalaflma ko-nusu, sosyologlar taraf›ndan bir toplumdaki yatay ve dikey sosyal hareketlili¤edikkat çekmek üzere kullan›lan temel göstergelerden biridir. Toplumu oluflturanbireyler yatay ve dikey hareketlilik gösteriyorsa, o toplum Bat›l› ça¤dafl de¤erlerdo¤rultusunda gelecek vaat etmekte, böyle bir hareketlilik gözlenmiyorsa, toplum-sal de¤iflme ve ça¤dafllaflma ad›na olumsuz özellikler göstermektedir.

Meslek, toplumsal tabakalaflma ve hareketlilikkonusundaki öncü çal›flmalardan birisi, Eyüp Ke-merlio¤lu’nun 1973 y›l›nda tamamlad›¤› Erzurum’daMeslekler ve Sosyal Tabakalaflma bafll›kl› doktoras›-d›r. Bu araflt›rma ile Kemerlio¤lu, sosyal tabaka ilemeslekler aras›ndaki iliflkiyi, ba¤lant›y›, biçimi, sos-yal yap› ad›na ortaya ç›karmaya çal›flm›flt›r. Buna gö-re, meslekler ile sosyal tabakalaflma ölçütleri aras›n-da s›k› ve karfl›l›kl› bir etkileflim bulunmaktad›r. Mes-lekler, tabakalaflma biçimindeki sosyal farkl›laflmala-r›n temelinde yatan en önemli fenomenlerden biri-dir. Yine meslek, sosyal tabakalaflma yap›s›n› ve bi-reylerin bu yap› içindeki konumunu belirleyen öl-çütlerin en elveriflli ve yeterlisidir. Kemerlio¤lu’nagöre, sosyal, kültürel, ekonomik ve teknik bir olgu


EyüpKemerlio¤lu

Resim 6.14

olan meslek; gelir, e¤itim, sosyal etkileflim, tüketim biçimleri ve bofl zamanlar›nkullan›m› aç›s›ndan en önemli sosyal tabakalaflma belirleyicisidir. Bir kiflinin mes-le¤i ve meslekteki durumu bilindi¤inde, onun sosyal tabakas› belirlenebilmekte,e¤itim düzeyi, geliri, tüketim e¤ilimleri, yaflam tarz›, de¤erleri, görüfl ve e¤ilimlerigerçe¤e yak›n bir flekilde tahmin edilmektedir. Sosyal tabakalaflma konusundamesle¤i temel ölçüt almakla birlikte di¤er ölçütleri de kabul etmek gerekir. Mesle-¤in yan› s›ra e¤itim durumu, gelir, yaflam flans› ve biçimlerini iflin içine katmak ge-rekmektedir. Bu ba¤lamda Kemerlio¤lu, meslekleri “itibar ölçe¤i”ne göre alt› taba-kal› bir model çerçevesinde de¤erlendirmektedir: Yüksek uzmanl›k meslekleri, tüc-car ve ifladamlar›, memurlar, esnaf ve zanaatkârlar, iflçiler, çiftçiler ve rençberler.Bu s›ralama ayn› zamanda bireylerin mesleklerinden dolay› sahip olduklar› tabaka-lar› vermekte ve böylece meslekler ile sosyal yap› aras›ndaki iliflkiler sistemi aras›n-daki dinamik etkileflim belirlenmeye çal›fl›lmaktad›r (Kaçmazo¤lu, 2010: 344-347).

Baz› sosyologlar Türkiye’nin s›n›fl› yap›s›na dik-kat çeken araflt›rmalar yaparken, Amiran Kurtkan,1960’lar›n bafllar›nda yapt›¤› bir çal›flmaya dayana-rak, Türkiye’de büyük sanayi iflletmelerinin gerek-li sürüm yapmalar›n› sa¤layacak gelire ve yaflamtarz›na sahip yeterli say›da bir orta s›n›f›n bulun-mad›¤›n› ortaya koymufltur (Kurtkan, 1960: 6).

1960-1980 döneminde sosyologlar, sosyal s›n›f,sosyal tabaka gibi konular yan›nda siyaset sosyolo-jinin önemli araflt›rma alanlar›ndan biri olan siyasalpartiler ve seçmen davran›fllar›n› merkeze alan arafl-t›rmalara da yönelmifllerdir. Bu çal›fllar›n ortaya ç›k-mas›nda, Türkiye’nin 27 May›s 1960 askeri darbe-sinden sonra yeniden çok partili bir döneme geç-mesinin ve siyasal yelpazenin tümünü kapsayanpartilerin kurulmufl olmas›n›n da etkisi bulunmak-tad›r. Bu kapsamda H. Z. Ülken’in Siyasi Partiler veSosyalizm ve Muzaffer Sencer’in Türkiye’de Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri bafl-l›kl› çal›flmalar›ndan söz etmek mümkündür. Ülken, çal›flmas›nda Avrupa toplum-lar›nda siyasi partileri ortaya ç›karan ve geliflmelerine neden olan toplumsal faktör-lere, partilerin dayand›klar› ideolojilere, partilere destek veren sosyal s›n›flara ilifl-kin bilgi verirken; Sencer, tarihsel süreç içerisinde Türkiye’de kurulan siyasal par-tilerin özelliklerini anlatmaktad›r.

Muzaffer Sencer, 12 Ekim 1969 milletvekilli¤i seçimleri öncesinde, ‹stanbul ör-neklemi üzerinden, siyaset sosyolojisi kapsam›nda yapt›¤› bir baflka araflt›rmada,seçmenlerin cinsiyet, yafl, do¤um yeri, gelinen yer, yerleflme dönemi, e¤itim düze-yi, din ve mezhep ba¤l›l›¤›, aile büyüklü¤ü, aile birlikteli¤i, medeni durum, ailenintoplam geliri, çocuk say›s›, meslek, kiflisel gelir, konut tipi, konutun mülkiyeti gibidemografik ve s›n›fsal özellikleri oluflturan de¤iflkenler ile siyasal tercihler aras›n-daki ba¤lant›lar› saptamaya çal›flm›flt›r. ‹lgili çal›flmada, siyasal tercihlerin ve davra-n›fllar›n sosyo-ekonomik koflullara ba¤l› olarak de¤iflti¤i ve bu tercihlere uygundüflen belli siyasal görüfl ve davran›fllar›n bulundu¤u varsay›m› s›nanm›flt›r. Çal›fl-man›n bir di¤er amac› da, insan davran›fllar›n› yöneten yasalara temel olmak üze-re baz› genellemelere varabilmektir. Ancak araflt›rma sonucunda, temel varsay›m,yani sosyo-ekonomik durum ile siyasal e¤ilimler aras›nda tam bir ba¤lant› oldu¤ukan›tlanamam›flt›r (Sencer, 1974).


Resim 6.15

Amiran KurtkanBilgiseven

A‹LE, KADIN VE GENÇL‹K SOSYOLOJ‹S‹

Aile, kad›n ve gençlik sosyolojisini aç›klayabilmek.

1960-1980 döneminde gündeme gelen ve sosyologlar›n çal›flma yapt›¤› alanlardanbiri de, ayr› ayr› olarak, aile, kad›n ve gençlik konular›d›r. 1967-1968 y›llar›ndaTürk Sosyal Bilimler Derne¤i önderli¤inde O¤uz Ar›, Mübeccel K›ray, fierif Mardin,Cevat Geray, Ergun Özbudun, Deniz Baykal, fiefik Uysal, Emre Kongar ve Çi¤demKa¤›tç›bafl› taraf›ndan genifl bir proje kapsam›nda ‹zmir’de ayr› ayr› araflt›rmalaryürütülmüfltür. Bu araflt›rmalardan biri de Emre Kongar’›n ‹zmir’de Kentsel Ailebafll›kl› çal›flmas›d›r. Kongar’›n bu araflt›rmada elde etti¤i bulgular› flöyle özetlemekmümkündür: Aile, yap›sal yönden geleneksel genifl aile ve çekirdek aile fleklindebir evrim çizgisi izlemektedir. Aile, yap›sal ve fonksiyonel yönden giderek çekir-dekleflmektedir. ‹zmir’deki kentsel aile, akrabalarla iliflkiler aç›s›ndan oldukça içi-ne kapal›d›r ve bu içe kapan›kl›k alt gelir ve çevre gruplar›nda ekonomik yöndendaha da yo¤undur. Düflük gelir ve çevredeki aileler bürokratik örgütlerden olduk-ça yal›t›lm›fl durumdad›r. Akrabal›k iliflkileri üst gelir ve çevre gruplar›nda ifl yafla-m›nda oldukça önemlidir (Kongar, 1972: 147-148).

Aile konusundaki araflt›rmalar sadece Emre Kongar’›n çal›flmas› ile s›n›rl› de¤il-dir. 1960-1980 döneminde, baflta Nermin Abadan Unat, Mübeccel Belik K›ray, Al-tan Eserpek, ‹brahim Yasa, Mehmet Eröz olmak üzere birçok sosyolog aile ve ka-d›n konusunda ba¤›ms›z çal›flmalar yapm›fl veya çal›flmalar› içerisinde bu konula-ra da yer vermifltir.

Sosyologlar, Türk kad›n›n›n çeflitli aç›lardan durumunu da birçok çal›flmada elealm›fl ve Cumhuriyet’in Türk kad›n›na sa¤lad›¤› kazan›mlar konusunda görüfl birli-¤i içerisinde olmufllard›r. Kad›n çal›flmalar› as›l yo¤unlu¤a 1980’den sonra ulaflm›fl-t›r. 1960-1980 dönemi kad›n çal›flmalar›nda Cumhuriyet öncesi kad›n›n olumsuzsosyal koflullar›na ve erkek egemen toplumdaki ikinci s›n›f konumuna yer verilmiflve Cumhuriyet dönemindeki kazan›mlar› öne ç›kar›lm›flt›r. Bu çal›flmalarda Türkkad›n› Cumhuriyet öncesi dönemle karfl›laflt›r›ld›¤› gibi Bat›l› toplumlarda yaflayankad›nlar›n konumlar› ile de çeflitli aç›lardan karfl›laflt›r›lm›flt›r. Örne¤in Ayfle ÖnceTürkiye’de uzman mesleklerde çal›flan kad›n oranlar› üzerinden yapt›¤› bir araflt›r-mada, Türkiye ile Avrupa ülkelerini karfl›laflt›rm›flt›r. Buna göre, Türkiye’de t›p vehukuk meslek alanlar›nda kad›n›n yeri endüstrileflmifl ülkelerden daha yüksektir.Yine bu çal›flman›n bulgular›na göre, uzman meslek sahibi Türk kad›nlar› kent kö-kenli, üst ya da orta-üst sosyal tabakalardan gelmektedir (Öncü, 1979).

Son olarak, çocuk konusunu ele alan bir araflt›rmaya yer verelim. Kimsesiz vekorunmaya muhtaç çocuklar konusunu doktora çal›flmas› olarak araflt›ran sosyologBirsen Gökçe olmufltur. Gökçe, 1965 y›l›nda doktora çal›flmalar› kapsam›nda ger-çeklefltirdi¤i alan araflt›rmalar› ile kimsesiz ve korunmaya muhtaç çocuklar sorunu-nu gündeme tafl›m›fl ve ülkemizdeki yasal durum ile örneklem kapsam›ndaki ço-cuklar›n içerisinde bulundu¤u durumu ortaya ç›karmaya çal›flm›flt›r (Gökçe, 1971).

Özdemir, Ç. M. (Derleyen). (2008). Türkiye’de Sosyoloji I ve II, Ankara: Phoenix Yay›nlar›.


7A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1960-1980 döneminin önemli sosyoloji çal›flma-

lar›n› s›ralayabilmek.

1960’lar Türkiyesi 1950’lere göre farkl› özellikle-re sahiptir. So¤uk Savafl Dönemi’nin sert ulus-lararas› iliflkileri yumuflam›fl, bu durum Türki-ye’ye de yans›m›fl ve k›smi bir düflünce özgürlü-¤üne yol alm›flt›r. 1950’li y›llar›n aksine, 1960’lar-da farkl› siyasal görüfllere sahip partiler, dernek-ler, sendikalar kurulmufl; Türkiye’de düzen, dev-let, kalk›nma modelleri, sosyalizm, demokrasi gi-bi konu ve kavramlar tart›flmaya aç›lm›flt›r. Sos-yoloji de bu de¤iflimden pay›n› alm›flt›r. Döne-min sosyologlar›, bir yandan Avrupal› toplumla-ra ulaflma hedefindeki baflar›s›zl›¤›n nedenlerini,çeflitli bak›fl aç›lar› çerçevesinde ve az geliflmifllikba¤lam›nda ele al›rken, di¤er yandan sosyoloji-nin çeflitli disiplinleri kapsam›nda alan araflt›rma-lar› gerçeklefltirmifllerdir.1960’larda Türkiye’de birbirine tamamen karfl›tiki büyük sosyoloji e¤ilimi ortaya ç›km›flt›r. Bun-lardan birincisi, ba¤›ms›z bir anlay›fl sergileyenveya Marksist yöntemden etkilenen, gelece¤e deyön verme iste¤inde olan tarihsel sosyoloji, ikin-cisi ise yap›sal-fonksiyonalist yaklafl›m a¤›rl›kl›Amerikan sosyoloji anlay›fl›d›r. Birinci anlay›fl içe-risinde Marksizmin çeflitli aç›l›mlar›n› bulmakmümkündür. Bu grupta yer alan sosyologlar, te-mel toplumsal sorunlara; üretim biçimleri, Türki-ye’nin dünya egemenlik iliflkileri içerisindeki ye-ri gibi siyasal ve sorgulay›c› çal›flmalarla cevaparam›fllard›r. ‹kinci grupta bulunan sosyologlarise Amerikan sosyoloji anlay›fl› do¤rultusundaalan araflt›rmalar›na ve betimleyici çal›flmalarayönelmifllerdir.

Toplumsal de¤iflme ve az geliflmifllik tart›flmalar›-

n› özetleyebilmek.

Sosyologlar, 1960-1980 döneminde, Türkiye’nintoplumsal de¤iflme e¤ilimlerini, Türk toplumu-nun evrimsel aflamalar›n› belirlenmeye, Bat›’dagörülen ilerlemeci çizgiye uyan ve uymayan yan-lar›n› ortaya ç›karmaya çal›flm›fllard›r. Toplumsalde¤iflme konusu; Bat›c›laflma, ça¤dafllaflma, azgeliflmifllik aç›s›ndan incelenmifltir. Bu ba¤lamdaiki temel görüfl ortaya ç›km›flt›r. Bunlardan birin-cisi, Bat› toplumlar›n›n evrim çizgisi ile Türk top-lumunun evrim çizgisi aras›nda bir fark yoktur.Türk toplumu da Bat›’da geçerli olan evrim çiz-gisini geçikmeli olarak izlemektedir. ‹kinci görüflise, Türk toplumunun Bat›’dan ayr›, kendine öz-gü tarihsel özelliklere sahip oldu¤unu savunmak-tad›r. Her iki görüfl için de gelecek, tan›mlananözellikler üzerinden flekillendirilecektir. Sosyologlara göre, Türkiye’nin mevcut konumunas›l tan›mlanabilir? Bat›l› toplumlar hangi sosyalaflamalardan, Türk toplumu hangi sosyal aflama-lardan geçmifltir? Türkiye’nin hedefi olan Bat›l›toplumlarla benzer özelliklere sahip olmas› içinhangi yöntemler kullan›lmal›, neler yap›lmal›? Buçerçevede özellikle Osmanl› toplumu aç›klanma-ya çal›fl›lm›fl, Osmanl›n›n tar›msal ve s›n›fsal ya-p›s›, üretim iliflkileri, esnaf ve zanaatlarlar›n ör-güllenmesi, dinsel ve geleneksel yaflam biçimiüzerinde durulmufl; Türkiye’nin toplumsal de¤ifl-me ve modernleflme e¤ilimleri bu veriler üzerin-den de¤erlendirilmifl, Cumhuriyet dönemi dev-rimleri çeflitli aç›lardan ele al›n›p yorumlanm›flt›r.

Köy sosyolojisi konusunda yap›lan çal›flmalar›

özetleyebilmek.

1960-1980 döneminde sosyoloji k›rsal a¤›rl›kl›çal›flmalardan kentsel a¤›rl›kl› çal›flmalara geçmiflolsa da, sosyologlar köy çal›flmalar›n› sürdürül-müfltür. 1960-1980 döneminde; köy yerleflim bi-çimleri, köyün ekonomik yap›s›, üretim iliflkileri,sosyal de¤iflim e¤ilimleri, kapitalizmin köyleregirip girmedi¤i ve benzer konularda gözlemler-de bulunulmufl, k›rsal yaflam› çeflitli aç›lardan elealan saha araflt›rmalar› gerçeklefltirmifllerdir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Kentleflme sosyolojisini aç›klayabilmek.

1960-1980 döneminde, Türkiye’nin siyasal-top-lumsal yap›s› sosyoloji çal›flmalar›n› yak›ndan et-kilemifltir. 1940 ve 1950 dönemlerindeki k›rsala¤›rl›kl› çal›flmalar yerini, 1960-1980 dönemindekentsel a¤›rl›kl› çal›flmalara b›rakm›flt›r. Sosyo-loglar köyden kente göç, kentlerin yeniden bi-çimlenmesi, kentlerde oluflan yerleflim birimleri,kentteki sosyal tabakalaflma, gelir düzeyi, iflsiz-lik, yoksulluk, gecekondulaflma, mesleki çeflit-lenme, sosyal hareketlilik, farkl› ihtiyaçlar› karfl›-lamak üzere ortaya ç›kan bölgeler üzerinde arafl-t›rmalar yürütmüfllerdir.

Din sosyolojisini aç›klayabilmek.

Öncesinde de var olan din sosyolojisi çal›flmala-r›, 1960’lardan itibaren artmaya bafllam›fl ve pekçok sosyolog din olgusunun çeflitli boyutlar›n›ve din-kimlik iliflkisini inceleyen araflt›rmalaryapm›flt›r. Bu ba¤lamda, 1960-1980 döneminde;din-toplum iliflkileri, sosyal s›n›flar›n dinsel tu-tumlar›, bir din, bir toplum düzeni olarak ‹sla-miyetin Türk toplum tarihindeki yeri üzerindedurulmufltur.

S›n›f veya tabaka ölçütlerini de¤erlendirebilmek.

1960-1980 döneminde hem Amerikan ve hem deMarksist sosyoloji anlay›fl›na mensup sosyolog-lar, toplumsal s›n›flar›n veya tabakalar›n özellik-lerini belirlemeye yönelik araflt›rlar›n› yo¤unlafl-t›rm›fllard›r. Bu çerçevede, Bat›’daki tüm s›n›fla-r›n Türkiye’de olup olmad›¤›, var olan s›n›f veyatabakalar›n tarihsel geliflim seyri, yaflam biçimle-ri, sosyo-ekonomik özellikleri, siyasal partilerleonlar›n oy ald›klad› kesimlerin özellikleri aras›n-daki iliflkiler, toplumdaki sosyal farkl›laflmalaraba¤l› olarak ortaya ç›kan s›n›f veya tabakalar› be-lirlemeye yönelik ölçütler araflt›r›lm›flt›r.

Aile, kad›n ve gençlik sosyolojisini aç›klayabilmek.

1960-1980 döneminde Türkiye’de sosyolojiningeliflti¤inin temel göstergesi, alt disiplinler baz›n-da gerçekleflen bölünmeler ve ayr›flmalard›r. Buba¤lamda özellikle 1965’ten itibaren aile, kad›nve gençlik konular› ba¤›ms›z alanlar olarak orta-ya ç›km›fl ve bu alanlar kapsam›nda araflt›rmalaryap›lm›flt›r. Sosyologlar; köy ve kentte yaflayanaile yap›s›n›, ailenin yaflad›¤› konutu, co¤rafyay›,gelir grubunu, yerine getirdi¤i fonksiyonlar› fark-l› sosyal de¤iflkenlere göre incelemifllerdir. Yinesosyologlar kad›n›n toplumsal statüsü, siyasal ka-zam›nlar›, çal›flma yaflam›ndaki sorunlar›, farkl›s›n›flara mensup kad›nlar›n birbirlerine göre du-rumlar›n› ele alan çal›flmalar yapm›fllard›r. Çocukve gençlik dönemi sorunlar›na ait araflt›rmalar dabu dönemde ortaya ç›km›fl ve bu kesimlerin so-runlar› incelenmifltir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç

7NA M A Ç

4NA M A Ç


1. 1960-1980 döneminde Türk sosyolojisine hangi yak-lafl›m egemen olmufltur?

a. Organizmac›l›kb. ‹fllevselcilikc. Evrimcilikd. Sembolik etkileflimcilike. Yorumlamac›l›k

2. Afla¤›daki üretim biçimlerinden hangisi Osmanl› top-lumunu aç›klamak için kullan›lmam›flt›r?

a. Kapitalist üretim tarz›b. Feodal üretim tarz›c. Merkezi feodal üretim tarz›d. Kapitalizm öncesi emtia üretim tarz›e. Asya tipi üretim tarz›

3. Cumhuriyet dönemi devrimlerini ça¤dafllaflma ola-rak tan›mlayan sosyolog kimdir?

a. Altan Eserpekb. Turhan Yörükanc. Muzaffer Sencerd. Niyazi Berkese. Cahit Tanyol

4. Bat›l› hiçbir yaklafl›m, anlay›fl ve kuram›n Türk top-lumunu aç›klayamayaca¤› görüflünde olan sosyologkimdir?

a. Muzaffer Sencerb. O¤uz Ar›c. Mübeccel Belik K›rayd. Eyüp Kemerlio¤lue. Baykan Sezer

5. ‹zmir’deki kentsel aileler ile ilgili afla¤›daki ifadeler-den hangisi yanl›flt›r?

a. Yap›sal ve fonksiyonel aç›dan çekirdekleflmek-tedir.

b. Yap›sal yönden geleneksellik do¤rultusunda birevrim geçirmektedir.

c. ‹zmir’de aile, akrabal›k iliflkileri aç›s›ndan içinekapal›d›r.

d. ‹zmirdeki düflük gelir gruplu ailelerin bürokratikörgütlerle iliflkileri çok s›n›rl›d›r.

e. ‹zmir’de aileler aç›s›ndan akrabal›k iliflkileri iflyaflam›nda oldukça önemlidir.

6. Tarihi maddeci sosyoloji yaklafl›m›yla k›rsal kesim-deki mülkiyet iliflkilerini de¤erlendiren sosyolog kimdir?

a. Niyazi Berkesb. Emre Kongarc. Muzaffer Sencerd. Orhan Türkdo¤ane. Bahattin Akflit

7. Afla¤›daki sosyologlardan hangisi din sosyoloji ile il-gili çal›flma yapmam›flt›r?

a. Baykan Sezerb. fierif Mardinc. Muzaffer Sencerd. Fügen Berkaye. Sabahattin Güllülü

8. Türkiye’de iflçi s›n›f›n›n tarihi üzerine doktora çal›fl-mas› yapan sosyolog kimdir?

a. Eyüp Kemerlio¤lub. Ayfle Öncüc. Ayda Yörükand. Oya Sencer-Baydare. Bahattin Akflit

9. Bir bireyin sahip oldu¤u özelliklerden hangisi onunstatüsünü belirleyen faktörlerden biri de¤ildir?

a. E¤itimb. Yaflan›lan konutc. Giyim tarz›d. Mesleke. Gelir

10. Afla¤›daki sosyolog-kitap efllefltirmelerinden hangisiyanl›flt›r?

a. Muzaffer Sencer - Ankara’da Gecekondu Ailelerib. Ümit Meriç - Cevdet Pafla’n›n Cemiyet ve Devlet

Görüflüc. Sabahattin Güllülü - Ahi Birliklerid. Hilmi Ziya Ülken - Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce

Tarihie. Cavit Orhan Tütengil - Atatürk’ü Anlamak ve Ta-

mamlamak



“Sanat›n alan› çok yayg›nd›r: Musiki, edebiyat, resim, ti-yatro, dans gibi. Bu dallardan hangisine gönül verirseversin, sanatç›n›n kiflili¤i kadar yap›t› da içinde bulun-du¤u do¤al ve toplumsal çevrenin etkisindedir. Amaberi taraftan sanatç› da kiflili¤iyle, yap›tiyle kendini sa-ran bu iki çevreye etkide bulunur. ‹flte sanatç›n›n kiflili-¤iyle, yap›tiyle, toplumsal çevre aras›ndaki bu kafl›l›kl›etkiyi incelemek sanat sosyolojisinin ödevidir.Öyleyse ne kadar sanat varsa o kadar da sanat sosyo-lojisi vard›r. Gerçekten sanat sosyolojisi; musiki, edebi-yat, resim, heykel, mimarl›k, tiyatro, dans sosyolojisigibi büyük dallara, bu dallar›n her biri de ayr›ca dahaküçüklerine ayr›labilirler. Örne¤in edebiyat sosyolojisi-nin; fliir, roman, hikâye, gezi an›lar› sosyolojilerine bö-lünmesi gibi.”

Kaynak: Nurettin fiazi Kösemihal (1964-1966). “Edebi-yat Sosyolojisine Girifl”, Sosyoloji Dergisi, ‹stanbul:Fakülteler Matbaas›, Say›: 19-20.

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “1960-1980 Döneminde TürkSosyolojisinin Genel E¤ilimleri” bafll›¤›n› yeni-den okuyunuz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Asya, Selçuklu-Osmanl› veTürkiye’nin Toplumsal Yap›s› Üzerine Tart›fl-malar, Toplumsal De¤iflme ve Az Geliflmifllik”bafll›¤›n› yeniden okuyunuz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Asya, Selçuklu-Osmanl› veTürkiye’nin Toplumsal Yap›s› Üzerine Tart›fl-malar, Toplumsal De¤iflme ve Az Geliflmifllik”bafll›¤›n› yeniden okuyunuz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Asya, Selçuklu-Osmanl› veTürkiye’nin Toplumsal Yap›s› Üzerine Tart›fl-malar, Toplumsal De¤iflme ve Az Geliflmifllik”bafll›¤›n› yeniden okuyunuz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile, Kad›n ve Çocuk Sos-yolojisi” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Köy Sosyolojisi” bafll›¤›n›yeniden okuyunuz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Din Sosyolojisi” bafll›¤›n›yeniden okuyunuz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Tabakalaflma veSiyaset Sosyolojisi” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Tabakalaflma veSiyaset Sosyolojisi” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Özet” bafll›¤›n› yenidenokuyunuz.

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›



Din, toplumun temel kurumlar›ndan; sosyolojinin te-mel konular›ndan biridir. ‹nsanl›kla birlikte din de varolmufltur. Bu nedenle gerek Bat› gerekse Türk sosyo-lojisi bafllang›çtan beri dini temel inceleme konusu ola-rak ele alm›flt›r. Hatta birçok sosyolog toplumsal olay-larda dinin etkisini ilk s›raya yerlefltirmifltir. Sosyolog-lar, toplumdaki dinsel eylem ve hareketleri, simgeleri,dinleri, dinin fonksiyonlar›n›, dinin toplumsal olaylarüzerindeki etkilerini ve buna benzer daha onlarca de-¤iflkeni incelemektedirler. Sizler de din sosyoloji ko-nusunda daha fazla bilgi sahibi olmak için kütüphane-lerdeki din sosyoloji kitaplar›na ve araflt›rmalar›na baflvurabilirsiniz.

S›ra Sizde 2

27 May›s 1960 askeri darbesinin ard›ndan Türkiye k›sasürede çok partili sisteme geri dönmüfltür. 1960’lardasiyasal atmosfer bir önceki döneme göre, belli ölçüdeözgürleflmifl ve Türkiye için birçok yeni siyasal fikir ak›-m› gündemde yerini alm›flt›r. Bu siyasal fikir hareketle-ri Türkiye’nin mevcut sistemiyle dünyada istenilen yeregelemeyece¤ini tezi ile Türkiye’ye yeni siyasal sistemleröneren tart›flmalar bafllatm›fllard›r. Her siyasal fikir ha-reketi, kendi görüflleri do¤rultusundaki siyasal sistemegemen olursa, Türkiye’nin en k›sa zamanda önemlidünya devletleri aras›nda yer alaca¤› iddias›nda olmufl-lard›r. Bu tart›flmalardan haberdar olmak için 1960-1980dönemini kapsayan siyasal düflün tarihi içerikli sosyo-loji, tarih, siyaset bilimi çal›flmalar›n› okumal›s›n›z. Bukonuda zengin bir literatür bulunmaktad›r.

S›ra Sizde 3

1960’larda Asya, Osmanl› ve Türkiye’nin toplumsal ya-p›s›n›n ne oldu¤u konusunun tart›flmaya aç›lmas›n›n te-mel nedeni, ‘bizim toplum tarihimiz Bat› toplum tarihiile ayn› evrim çizgisi do¤rultusunda m›, yoksa farkl› birflekilde mi de¤ifliyor’ sorusuna cevap aramak amaçl›d›r.Bu ba¤lamda, baz› sosyologlar Türk toplum yap›s›n›nBat› ile ayn› sosyal yasalara da¤l› oldu¤unu, ayn› evrim-den geçti¤ini; baz› sosyologlar ise Türk toplum yap›s›-n›n de¤iflme e¤ilimleri ile Bat› toplumlar›n›n de¤iflmee¤ilimlerinin farkl› oldu¤unu öne sürmüfllerdir. Soruyaverilen cevaplar›n önemi, bu iki anlay›fltan hangisi ka-bul ediliyorsa gelece¤e planlarken geçmiflin birikimle-rinden yararlanmak gerekir anlay›fl› nedeniyledir. Bun-dan dolay›, sosyolog ve siyaset bilimciler, gelece¤e yönvermek ad›na önce geçmiflin evrim veya de¤iflim e¤i-limlerini ortaya koymaya çal›flm›fllard›r.

S›ra Sizde 4

Türkiye 1960’dan 1980’e köyden kente h›zla göç ver-mifl, bu göçler kentleri büyütmüfl, kentteki tüketim al›fl-kanl›klar›n›, yaflam biçimlerini de¤ifltirmifl, hizmet sek-törünü fliflirmifltir. Türkiye, 1960’lardan itibaren yo¤unbir “gecekondu kent” gerçe¤i ile karfl›lafl›rken nüfusu-nun özellikleri de önemli ölçüde de¤iflmifltir. Yine 1960-1980 aras› dönemde Türkiye belli ölçüde sanayileflme-ye, buna ba¤l› olarak toplumsal yap›s›, yaflam biçimi ileh›zla de¤iflmeye bafllam›flt›r. Geleneksel toplumdan mo-dernleflen topluma do¤ru bir dönüflüm geçiren Türkiyeyeni sosyal sorunlarla da karfl›laflmaya bafllam›flt›r. Tür-kiye’nin de¤iflimi konusunda yeterli say›da kaynak bu-lundu¤unu ve bunlar›n en az›ndan bir k›sm›n› okuma-n›z gerekti¤ini belirtelim.


Akflit, B. (1967). Türkiye’de “Azgeliflmifl Kapitalizm”

ve Köylere Girifli. Ankara: Orta Do¤u TeknikÜniversitesi Ö¤renci Birli¤i Yay›nlar›.

Akflit, B. (1986). “Türkiye’de Sosyoloji Araflt›rmalar›:Bölmelenmifllikten Farkl›laflma ve Çeflitlenmeye”(Derleyen: Sevil Atauz), Türkiye’de Sosyal Bilim

Araflt›rmalar›n›n Geliflimi. Ankara: Türk SosyalBilimler Derne¤i Yay›nlar›.

Arslantürk-Tafldelen, Z.-M. (2008). “Orhan Türkdo¤an”,Türkiye’de Sosyoloji II (Derleyen: M. Ça¤atayÖzdemir). Ankara: Phoenix Yay›nlar›.

Azman, A. (2006). “Mübeccel K›ray’da ToplumsalDe¤iflme Anlay›fl› ve Kentin Mekânsal YerleflimDüzeni” (Yay›na Haz›rlayanlar: Ertan E¤ribel - UfukÖzcan), Sosyoloji ve Co¤rafya. ‹stanbul: K›z›lelmaYay›nlar›, Sosyoloji Y›ll›¤›: 15.

Berkay, F. (1964-1966). “Türk Toplumu Aç›s›ndan‹slâmiyet”, Sosyoloji Dergisi, ‹stanbul: FakültelerMatbaas›, Say›: 19-20.

Berkes, N. (1965). Bat›c›l›k, Ulusçuluk ve Toplumsal

Devrimler. ‹stanbul: Yön Yay›nlar›.Berkes, N. (1966). “Az Geliflmiflli¤in Tarihsel Nedenleri”,

Yön Dergisi, 23 Eylül 1966, Say›: 182.Berkes, N. (1969). 100 Soruda Türkiye ‹ktisat Tarihi.

‹stanbul: Gerçek Yay›nlar›.Berkes, N. (1976). Türkiye ‹ktisat Tarihi. Cilt: I,

‹stanbul: Gerçek Yay›nlar›.Berkes, N. (1978). Türkiye’de Ça¤dafllaflma. ‹stanbul:

Do¤u-Bat› Yay›nlar›.Burcu, E. (2008). “Cavit Orhan Tütengil: 1921-1979”,

Türkiye’de Sosyoloji II (Derleyen: M. Ça¤atayÖzdemir). Ankara: Phoenix Yay›nlar›.

Divitçio¤lu, S. (1971). Asya Üretim Tarz› ve Osmanl›

Toplumu. ‹stanbul: Koz Yay›nlar›.E¤ribel-Özcan, E.-U. (Editörler) (2010). Türk

Sosyologlar› ve Eserleri I-II. ‹stanbul: KitabeviYay›nlar›, Sosyoloji Y›ll›¤›: 20.

Eserpek, A. (1979). Sosyal Kontrol, Sapma ve Sosyal

De¤iflme: Erzurum’un ‹ki Köyünde

Karfl›laflt›rmal› Bir Araflt›rma. Ankara: AnkaraÜniversitesi Yay›nlar›.

Gökçe, B. (1971). Memleketimizde Cumhuriyet

Devrinde Kimsesiz Çocuklar Sorunu. Ankara:Sa¤l›k ve Sosyal Yard›m Bakanl›¤› Sosyal HizmetlerGenel Müdürlü¤ü.

Gökçe, B. (1976). Gecekondu Gençli¤i. Ankara:Hacettepe Üniversitesi Yay›nlar›.

Güllülü, S. (1977). Ahi Birlikleri. ‹stanbul: ÖtükenYay›nlar›.

Kaçmazo¤lu, H. B. (2010). Türk Sosyoloji Tarihi

Üzerine Araflt›rmalar. ‹stanbul: Kitabevi Yay›nlar›.Kaçmazo¤lu, H.B. (2009). “Baz› Bilim ‹nsanlar›n›n

Türkiye’deki Siyasal Düflün Tarihine Katk›lar›Üzerine Bir Deneme” (Editör: Ömer Laçiner),Modern Türkiye’de Siyasal Düflünce: Dönemler

ve Zihniyetler. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Kongar, E. (1972). ‹zmir’de Kentsel Aile. Ankara: Türk

Sosyal Bilimler Derne¤i Yay›nlar›.Kongar, E. (1981). Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ve

Türkiye Gerçe¤i. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.Kösemihal, N. fi. (1964-1966). “Edebiyat Sosyolojisine

Girifl”, Sosyoloji Dergisi, ‹stanbul: FakültelerMatbaas›, Say›: 19-20.

Kurtkan, A. (1960). “Türkiye’de Sanayileflmeye TesirEden Sosyolojik Faktörler”, ‹fl ve Düflünce

Mecmuas›, Ocak-fiubat 1960, Say›: 221-222.Kurtulmufl, H. (2008). “Mübeccel B. K›ray: 1923-2007”,

Türkiye’de Sosyoloji II (Derleyen: M. Ça¤atayÖzdemir). Ankara: Phoenix Yay›nlar›.

Mardin, fi. (1983). Din ve ‹deoloji. ‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›.

Öncü, A. (1979). “Uzman Mesleklerde Türk Kad›n›”(Editör: Nermin Abadan Unat), Türk Toplumunda

Kad›n. Ankara: Türk Sosyal Bilimler Derne¤i.Sencer, M. (1964-1966). “Sosyal S›n›f Kriterleri Üzerine

Elefltirmeli Bir Deneme”, Sosyoloji Dergisi,

‹stanbul: Fakülteler Matbaas›, Say›: 19-20.Sencer, M. (1968). Dinin Türk Toplumuna Etkileri.

‹stanbul: Garanti Matbaas›.Sencer, M. (1971a). Türkiye’de Köylülü¤ün Maddi

Temelleri. ‹stanbul: Ant Yay›nlar›.Sencer, M. (1971b). Türkiye’de Siyasal Partilerin

Sosyal Temelleri. ‹stanbul: Geçifl Yay›nlar›.Sencer, M. (1974). Sosyal S›n›flar. ‹stanbul: Gözlem

Yay›nlar›.Sencer-Baydar, O. (1969a). Türk Toplumunun

Tarihsel Evrimi. ‹stanbul: Hobara KitabeviYay›nlar›.

Sencer-Baydar, O. (1969b). Türkiye’de ‹flçi S›n›f›n›n

Do¤uflu ve Yap›s›. ‹stanbul: Habora KitabeviYay›nlar›.



Sezer, B. (1977). “Türk Toplum Tarihi Tart›flmalar›”,Toplum ve Bilim, K›fl 1977, Say›: 4.

Sezer, B. (1979). Asya Tarihinde Su Boyu Ovalar› ve

Bozk›r Uygarl›klar›. ‹stanbul: Edebiyat FakültesiBas›mevi.

Sezer, B. (1981). Toplum Farkl›laflmalar› ve Din

Olay›. ‹stanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaas›.Talas, M. (2008). “Mehmet Eröz: 1930-1986”, Türkiye’de

Sosyoloji II (Derleyen: M. Ça¤atay Özdemir),Ankara: Phoenix Yay›nlar›.

Türkdo¤an, O. (1970). Köy Sosyolojisinin Temel

Sorunlar›, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay›nlar›.Tütengil, C. O. (1960). “Türkiye’de Yola Ba¤l› ‹çtimai

De¤iflmelerle ‹lgili Araflt›rmalar”, ‹stanbul

Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, Ekim1959-Temmuz 1960, Cilt: 21, Say›: 1-4.

Tütengil, C. O. (1969). Türkiye’de Köy Sorunu,

‹stanbul: Kitafl Yay›nlar›.Tütengil, C. O. (1970). Az Geliflmenin Sosyolojisi,

‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat FakültesiYay›nlar›.

Ülken, H. Z. (1962). Siyasi Partiler ve Sosyalizm,

‹stanbul: An›l Yay›nlar›.Ülken, H. Z. (1979). Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce

Tarihi, ‹stanbul: Ülken Yay›nlar›.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;1980-2000 tarihsel kesiti içinde Türk sosyolojisinde meydana gelen de¤iflimive dönüflümü de¤erlendirebilecek ve bu de¤iflimin sosyal boyutlar›n› özetle-yebilecek,De¤iflen ve çeflitlenen temalar›/kavramlar› aç›klayabilecek,Türk sosyolojisinde Bat›l› teorilerin etkisiyle de¤iflen yaklafl›mlar›n yan› s›rade¤iflmeyen, süreklilik arz eden ve Bat›l› teorilerin flabloncu uyarlamalar›nadirenç gösteren e¤ilimleri farkl› bir bak›fl aç›s›yla de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Sivilleflme/sivil toplum • Pozitivizm • Kültürel çal›flmalar • Toplumsal cinsiyet araflt›rmalar› • Çok kültürlülük • Küreselleflme

• Yerelleflme • Postmodernizm • Post-endüstriyel toplum • Bat›-d›fl› modernlik • Melezlik • Do¤u-Bat› çat›flmas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

Türkiye’de Sosoyolji 1980-2000 DönemindeTürkiye’de Sosyooji

• TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE YEN‹YÖNEL‹fiLER

• 1980-2000 ARASI DÖNEMDETÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE BAfiLICATEMA VE KAVRAMLAR

• 1980-2000 DÖNEM‹NDE TÜRKSOSYOLOJ‹S‹NDE ÖNE ÇIKANBAZI ‹S‹MLER

• TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE YOLAYRIMI


TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE YEN‹ YÖNEL‹fiLER

1980-2000 tarihsel kesiti içinde Türk sosyolojisinde meydana ge-len de¤iflimi ve dönüflümü de¤erlendirebilmek ve bu de¤iflimin sos-yal boyutlar›n› özetleyebilmek.

Sosyal teorinin tarihsel gelifliminde etkili olan süreçleri anlamak için belirli dönümnoktalar› belirlemek ve dönemlefltirmeler yapmak elbette geçerli bir yöntemdir. Buyöndeki bir giriflim, sosyal teori alan›nda meydana gelen k›r›lma ve kopufllar› be-lirlemek aç›s›ndan son derece anlaml›d›r. Türkiye gibi yak›n tarihi sürekli d›fl mü-dahalelere, altüst olufllara, kesinti ve dönüflümlere sahne olan bir ülkede sosyolo-jinin gelifliminin düz bir hat üzerinde gerçekleflmedi¤ini düflünmek mümkündür.Bununla birlikte, bir dönemden bir baflka döneme geçerken meydana gelen fark-l›laflma ve kopufllar›n yan› s›ra, konjonktürden ba¤›ms›z belirli sürekliliklerin varl›-¤›n› da gözetmek durumunday›z. Bu nedenle 1950-1960, 1960-1980, 1980-2000 gi-bi kesin s›n›rlarla belirlenmifl dijital zaman kesitleri Türkiye’de sosyolojinin gelifli-mini kavramak aç›s›ndan gerekli olsa bile yeterli de¤ildir. Aksi durumda, sosyolo-jimizde temel ve süre¤en nitelikteki baz› e¤ilimleri (en baflta Bat›l›laflma/modern-leflme/ça¤dafllaflma yönündeki ›srarl› e¤ilimleri) gözden kaç›rma handikap›yla kar-fl› karfl›ya gelebiliriz. Belirli bir teorik paradigman›n, zihniyetin, bak›fl aç›s›n›n, ken-di d›fl›nda geliflen yeni paradigma, zihniyet ve bak›fl aç›lar›na bir süre mukavemetgösterebilece¤ini de hesaba katmal›y›z. Sözgelifli 1940’lardaki veya 1970’lerdekibaflat e¤ilimlerin 1980’lerde de -marjinalleflmesine ra¤men- varl›¤›n› sürdürmesi gi-bi. Bir dönem baflat/hâkim olan e¤ilimlerin daha sonra marjinal hale gelmesi dö-nüflümün yönü ve niteli¤i konusunda bize belirli ipuçlar› verir, sürece iliflkin de-¤erlendirme olana¤› sunar.

1980-2000 DönemindeTürkiye’de Sosyoloji

1A M A ÇN

Sezer, B. (1988). Türk Sosyolojisinin Ana Sorunlar›, ‹stanbul: Sümer Kitabevi.

Türk Sosyolojisinde 1980 Sonras› Dönüflümün Sosyo-Politik TemelleriKuflku yok ki, 1980’ler sadece Türk sosyolojisinde de¤il, Türkiye’nin siyasal vetoplumsal pratiklerinde de önemli bir dönüflümün bafllad›¤› y›llard›r. Meydana ge-len bu de¤iflim ve farkl›laflma konusunda baz› tespitlerde bulunmaya çal›flaca¤›z.Öncelikle belirtilmesi gereken bir geliflme, 1980’lerin bafllar›ndan itibaren siyasal,ekonomik ve toplumsal alanda Türkiye’nin bir yörünge de¤iflikli¤i içine girmesidir.Bafllang›çta siyaset ve ekonomide gözlemlenen dönüflüm sonraki dönemde kültü-rel planda da görülecektir. Türkiye’de 1980 sonras› süreçte esen neo-liberal rüzgâr-la birlikte, öncülü¤ü devlet elitlerince üstlenilip merkezi biçimde yönlendirilenmüdahaleci politikalar h›zla itibar kaybetmeye bafllam›flt›r. Özellikle IMF ve Dün-ya Bankas› gibi Bat›l› kurulufllar›n biçimlendirdi¤i ve serbest piyasa ekonomisiniidealize eden ekonomi politikalar› Türkiye gibi endüstriyel geliflmesini tamamla-makta olan ülkelere adeta dayat›lm›flt›r. Hiç kuflkusuz bu geliflmede merkezi-plan-l› ekonomik modelin temsilcileri olan Do¤u Blo¤u ülkelerinde meydana gelen çö-küntünün de büyük etkisi vard›r. 1980 sonras›nda Türkiye’ye dayat›lan politikala-r›n özünde liberallefltirme, özellefltirme, para ve maliye politikalar›nda kontrol gü-cünün baz› uluslar-üstü kurumlara devredilmesi, yani ulus-devletin düzenleyici vekalk›nmac› misyonunun tasfiye edilmesi gerçe¤i yatmaktad›r. Bu koflullar alt›nda,örne¤in Ça¤lar Keyder’in Wallerstein’›n on iki sayfal›k makalesini okuduktan son-ra “Ulusal Kalk›nmac›l›¤›n ‹flas›” bafll›kl› kitab›n› yazmas›, sosyo-ekonomik olay-lara bak›flta dönüflümün iflaretlerinden biridir. Baflka deyiflle 1960’lar›n endüstriyelgeliflmeyi fetifllefltiren ve kamu ç›kar›n› önde tutan ulusal (planlamac›) kalk›nmac›anlay›fl› sönmeye yüz tutmufltur. Türkiye gibi ülkeler için çözüm reçetesi olarakgörülen/gösterilen ulusal kalk›nma modelinin ve uygulamalar›n›n yerini küreselpazar›n bir parças› olma ve ona uyum sa¤lama ideali alm›flt›r. Ulusal kalk›nmaplanlamas› giderek itibar kayb›na u¤ram›flt›r. Bu geliflmenin siyasal, entelektüel,kültürel alanda da somut karfl›l›klar›, yans›malar› görülecektir.


Resim 7.1 Resim 7.2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Türkiye gibi yak›n tarihisürekli d›fl müdahalelere,altüst olufllara, kesinti vedönüflümlere sahne olan birülkede sosyolojiningelifliminin düz bir hatüzerinde gerçekleflmedi¤inidüflünmek mümkündür.

Kökleri daha eski dönemlere gitmekle birlikte, 1980’lerde ülke gündeminedamgas›n› vuran bir düflünsel e¤ilim; resmi devlet ideolojisinin bir versiyonu ha-line gelen Türk-‹slam Sentezi’dir. Bu ideoloji kendi içinde tutarl› bir teorik sistemözelli¤i göstermemektedir. Siyasal konjonktüre ba¤l› olarak, daha do¤rusu ülke-de kontrollü bir siyasal konjonktür yaratmak üzere tasarlanm›fl, eklektik unsurlarbar›nd›ran ve entelektüel derinlikten yoksun bir “toplumsal denetim projesi”dir.Neo-liberal düflünceyle ve Amerikan dünya siyasetiyle oldu¤u kadar, sergiledi¤imuhafazakâr milliyetçilik ve ‹slamc›l›k yorumuyla askerî rejimin beklentileriyle deörtüflen bir sistemati¤i vard›r. En önemli özelliklerinden biri ise anti-komünizme¤ilimidir. Sentezin oluflumunda, meflrulaflt›r›lmas›nda ve kamuoyuna aktar›lma-s›nda baz› sosyologlar›n da devrede oldu¤unu belirtelim. Türk-‹slam sentezi,askerî yönetimin iflbafl›nda oldu¤u ve etkisini sürdürdü¤ü 1980’lerin ortalar›na ka-dar ülkede egemen söylemi oluflturmufl gündemi belirleme gücü giderek zay›fla-mas›na ra¤men sonraki dönemde de varl›¤›n› korumufltur. Bu resmi ideolojik yö-neliflin en önemli sonuçlar›ndan biri, solun etkisinin azalt›lmas›na ve ‹slamc› ak›-m›n yükselifline yol açm›fl olmas›d›r.

Sivilleflme Tart›flmalar›1980’lerin ortalar›ndan itibaren, askerî yönetimin geri çekilmesi ve sivil yönetiminiflbafl›na gelmesiyle siyaset arenas›nda sivilleflme yönündeki talepler güçlenmifltir.Sivilleflme aray›fllar›na liberal politikalar ve bireyselleflme do¤rultusundaki yöne-limler de efllik etmektedir. Güncel siyaset, So¤uk Savafl dönemine özgü kat› söy-lemlerin, eski kuflak liderlerin güç kaybetmesine ve yeni figürlerin ortaya ç›kmas›-na izin vermektedir. Bu geliflmeye ba¤l› olarak toplumsal de¤iflmenin do¤rultusu-nu sa¤l›kl› bir biçimde tayin etmek için sivil toplum unsurlar›n›n ve sivil siyaset ku-rumunun etkinlik kazanmas› gereklili¤i vurgulanmaktad›r. Osmanl› ve CumhuriyetTarihi boyunca ordunun modernleflme giriflimlerinde oynad›¤› öncü role ise elefl-tirel bir gözle bak›lmaktad›r. Yeni dönemde, yak›n geçmiflteki cunta rejiminin ve-sayetinden ve yükünden kurtulmaya çal›flan Türkiye’de meydana gelen geliflmele-rin özünde, devletin özellikle ekonomi alan›ndaki öncü rolünün tasfiye edilmesiolgusu bulunmaktad›r. Çok geçmeden bu geliflme devletin toplumsal yaflam›n (ai-le, kültür-sanat, din, e¤itim, sa¤l›k baflta olmak üzere) hemen her alan›ndaki baflatrolünün k›s›tland›¤› ve sivil toplum inisiyatiflerine gittikçe daha çok yer açan birsürece do¤ru evrilecektir. Yükselen yeni de¤erlerin “sivilleflme”, “sivil toplum”,“demokratikleflme”, “toplumsal transformasyon (dönüflüm)” gibi kavramlarla ifadeedilmesi de¤iflimin yönünü göstermektedir.

Türkiye’de izlenecek Bat›l›laflma yöntemine iliflkin “farkl›l›k” iddias› içeren al-ternatif tart›flmalar bu dönemde gündeme gelmeye bafllam›flt›r. Öncelikle sanayi-leflme, iktisadi kalk›nma ve flehirleflme gibi klasik temalar›n Türk toplumunun mo-dernleflmesi için yeterli bir zemin oluflturamayaca¤›, modernleflmenin yolunundevletin küçültülmesinden ve sivil toplumun güçlendirilmesinden geçti¤i vurgu-lanmaya bafllanm›flt›r. Baflka bir deyiflle, ekonomide devlet müdahalesini eksenalan iktisadi yaklafl›mlar›n yerini, 1980’lerde giderek liberal ekonomiye vurgu ya-pan bir yaklafl›m alm›flt›r. Bir süre sonra ise bu süreç liberalizmin kültürel-politikboyutunu hakl›laflt›ran yaklafl›mlarla güçlendirilmifltir. Askerî yönetimin sona er-mesinin hemen ertesinde “sivil toplum” tart›flmalar›n›n gündeme gelifli, k›sa vade-de liberal politikalar›n hâkimiyet kazanaca¤›n›n ilk iflaretidir. Bu tart›flmalarda Türkmodernleflmesinin sorunlar›na dikkat çekilmekte ve önceki dönemdekinden ol-dukça farkl› bir yaklafl›m sergilenmektedir. Öncelikle, yaklafl›k iki yüz y›ld›r kesin-


24 Ocak Kararlar›’n› ve 12Eylül darbesini, Türkiye’de1980’lerde sistemli birflekilde uygulanmayabafllan›lan neo-liberalpolitikalar›n bafllang›çnoktas› sayabiliriz.

tisiz devam eden Bat›l›laflma sürecinin tekyönlü bir flekilde devlet ve bürokratik elit-ler eliyle tayin edilmesi elefltiri konusudur.Bu nedenle Bat›l›laflma hareketinin baflar›-s›z oldu¤undan, topluma mal olmad›¤›n-dan söz edilmektedir. Bat›l›laflma hareketi-nin kendisi de¤il, araç ve yöntemleri so-runsal haline getirilmektedir. Bat›l›laflmaeyleminin toplumun ç›kar ve beklentileri-ne uyumlu bir tarzda gerçekleflmesinin yo-lu olarak ise “devletin küçültülmesi”, “siviltoplumun güçlendirilmesi” gösterilmifltir.Güçlü bir sivil toplum dayana¤›ndan yok-sun kald›¤› için Türk modernleflmesininBat›’dan farkl› bir niteli¤e büründü¤ü önesürülmüfltür. Örne¤in ülkemizde özel ç›-karlara ba¤l› bilinçli bir kamuoyunun Bat›-l› anlamda oluflmamas›n›n nedeni olarak,sivil toplum unsurlar›n›n daima devlet ta-raf›ndan bask› alt›nda tutulmas› gösteril-

mifltir. Osmanl› döneminde oldu¤u gibi Cumhuriyet döneminde de sivil toplumkurumlar› ülkemizde geliflme olana¤› bulamam›flt›r. Baflka bir deyiflle Cumhuriyetrejimi ana hatlar›yla Osmanl› toplum-devlet iliflkiler modelini aflamam›flt›r. Bu vebenzeri görüfller, devletin toplum yaflam›ndaki rolünün s›n›rlanmas› için gerekçeolarak gösterilmifltir. Hiç kuflkusuz bu argümanlar liberal okulun temel ilkelerininbir uzant›s›, hatta kopyas› niteli¤indedir. Ancak flafl›rt›c› olan, bu tezleri hararetlesavunan entelektüellerin Marksist kökenli olmalar› ve üstelik ülkede “sosyalist bi-rikim”i temsil etme iddias›nda bulunmalar›d›r. Bu melez ak›m 2000’lerde “sol libe-ralizm” veya “liberal sol” ad›yla an›lacak ve sosyolojide de belirli yans›malar›n› bu-lacakt›r.

Mardin, fi. (2003). Türk Modernleflmesi, Çev. M. Türköne ve T. Önder, ‹stanbul: ‹letiflimYay›nevi.

1980’lerde Sosyal Teorinin Dönüflümü 1980’lerde, siyasal ve toplumsal de¤iflmelere ba¤l› olarak sosyal teori alan›nda datemel nitelikte birtak›m de¤iflimler gözlenmektedir. Sosyoloji literatüründe öncekidönemde yayg›n olarak görülen konular ve yaklafl›m tarzlar› 1980’lerin ortalar›n-dan itibaren afl›nmaya ve terk edilmeye bafllanm›flt›r. En baflta da Marksist tez veargümanlar sosyolojideki eski cazibesini ve gücünü yitirmifltir. Bu geliflmede askerîdarbenin oynad›¤› rolü göz ard› etmemek gerekir. 1960 askerî darbesi nas›l Türki-ye’de sosyolojinin ve sosyal bilimlerin geliflim seyrinde gözle görülür bir farkl›lafl-maya yol açm›flsa, 1980 askerî darbesi de benzer bir farkl›laflmaya, kopukluk vekesintiye yol açm›flt›r. Bu iki d›fl müdahalenin sosyolojik/toplumsal teori aç›s›ndando¤urdu¤u sonuçlar aras›ndaki önemli farklardan biri, ilkinde Marksizmin sosyo-lojiye duhul etmesi, ikincisinde ise ihraç edilmesidir. Konuyu öncelikle bu aç›dande¤erlendirmekte yarar bulunmaktad›r. Türk sosyolojisinde iki önemli, ay›rt edicik›r›lma noktas›n›n bafllang›ç tarihleri 1960 ve 1980’dir. 1980 sonras›nda Marksizminbir sosyal teori olarak referans de¤erini yitirmesi sonucunda, önceki döneme dam-


Resim 7.3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



gas›n› vuran ekonomi-politik temelli terminoloji ve bak›fl aç›s› neredeyse büsbütünterk edilmifltir. Sosyolojide s›n›f/tabakalaflma ve toplumsal yap› analizleri yerinevarofl, yoksulluk ve toplumsal de¤iflme analizleri; kalk›nma/geliflme, sosyal refah,eflitlik, gelir da¤›l›m› vb. sorunlara önerilen çözümler yerine farkl›l›k/kimlik, özgür-leflim stratejileri ikame olmufltur. 1980’lerde Turgut Özal’›n Fakir-Fukara Fonu(Fakfukfon) projesi, toplumun en genifl kesitlerinin aleyhine gittikçe bozulan gelirda¤›l›m› sorunu karfl›s›nda devletin önerdi¤i yegane ironik çözüm yolu olmufltur.Bugünse sosyoloji camias›nda iktisadi çerçevede dile getirilen tek öneri “vatandafl-l›k geliri”dir. 1970’lerde ve k›smen 1980’lerin ilk yar›s›nda modernleflmenin iktisa-di boyutlar› konusunda yay›n yapm›fl sosyologlar kufla¤› sonraki dönemde bam-baflka konulara yönelmifllerdir. ‹ktisadi sorunlardan kaç›nmakta, kültürel konularayönelmektedirler. ‹lgileri ve yaklafl›m tarzlar› belirgin biçimde farkl›laflm›flt›r. Söz-gelifli sosyologlar›n 1960’l›-1970’li y›llarda Osmanl› tarihine, Osmanl› iktisadi vetoplumsal yap›s›na gösterdikleri ilginin bir benzerine bugün tan›k olunamamakta-d›r. Sosyoloji çal›flmalar› tarihten, tarihsellikten kopmufl, güncel olana, “bugün”eyönelmifltir. Güncelli¤in afl›r› de¤er kazanmas›n›n bir baflka görüntüsü, “ütopya”,“devrim”, “sosyalizm” gibi gelecek projeksiyonlar›n›n sosyolojiden ihraç edilmiflolmas›d›r. Bu geliflmede Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas› sonras›nda küresel kapitaliz-min reel sosyalizm karfl›s›nda zaferini ilan etmesi de rol oynam›flt›r. “Tarihin so-nu”na gelindi¤i, kat› ideolojilerin buharlaflt›¤› ve gelece¤e iliflkin beklentilerin de-¤ersizleflti¤i alg›s›n›n güçlenmesi, yaflanmakta olan sürecin, kapitalizme özgü an›yaflama ve tüketme e¤iliminin mutlaklaflt›r›lmas›na yol açm›flt›r. Sosyolojide teoriktart›flmalar toplumsal dünyada meydana gelen de¤iflmelerden ba¤›ms›z de¤ildir.

1980-2000 döneminde Türk sosyolojisinde hangi temel kavramlar öne ç›km›flt›r?

1980-2000 ARASI DÖNEMDE TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDEBAfiLICA TEMA VE KAVRAMLAR

De¤iflen Bilgi/Bilim Anlay›fl› ve Pozitivizm Elefltirileri

De¤iflen ve çeflitlenen temalar›/kavramlar› aç›klayabilmek.

1980’lerde bafllayan bir baflka tart›flma, epistemoloji ve sosyal bilim metodolojisi ileilgilidir. Bu yönde geliflen tart›flmalar sosyolojideki yeni aray›fllar›n da ilk haberci-lerinden biridir. Bu çerçevede pozitivizmin do¤a bilimlerinden devrald›¤› kesin-lik, yasa ve objektiflik kriterlerine yönelik ciddi elefltiriler gündeme gelmeye bafl-lam›flt›r. ‹nceleme nesnesi toplum olan bilim disiplinlerinde (özellikle sosyolojide)pozitivist yöntemin nesnellik anlay›fl›n›n sorguland›¤› bir tart›flma furyas› aç›lm›flt›r.Bilimin toplumsal sürecin bir ürünü oldu¤u ve bilimsel yöntemleri mutlaklaflt›rma-n›n gereksizli¤i gibi fikirler bu dönemde revaç bulmufltur. Toplum bilimlerindenesnelli¤in mümkün olamayaca¤› ilkesi bu dönemde güçlenmifltir. Türkiye’de debu yöndeki bilim kuramlar› yak›ndan izlenerek aktar›lm›flt›r. Yeni aray›fllar teme-linde kimlik tart›flmalar›n›n gündeme geldi¤i bir dönemde bilim metodolojisi tart›fl-malar›n›n da alevlenmesi flafl›rt›c› de¤ildir.

Sosyal bilim metodolojisine iliflkin tart›flmalara ba¤l› olarak, yeni dönemde sos-yolojide gözlenen bir baflka geliflme, disiplinler aras› çal›flmalar›n öne ç›kmas› vekonular›n çeflitlenmesidir. Kad›n araflt›rmalar›, etnik sorunlar, toplumsal cinsiyet,


Sosyolojides›n›f/tabakalaflma vetoplumsal yap› analizleriyerine varofl, yoksulluk vetoplumsal de¤iflmeanalizleri;kalk›nma/geliflme, sosyalrefah, eflitlik, gelir da¤›l›m›vb. sorunlara önerilençözümler yerinefarkl›l›k/kimlik, özgürleflimstratejileri ikame olmufltur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

2A M A ÇN

tüketim, fliddet, suç, çocuk ve aile araflt›rmalar› günümüzde Bat› sosyoloji kürsüle-rinde revaçta olan konulard›r. Benzer çal›flma alanlar› Türk sosyolojisinde de do¤-mufltur. Bununla birlikte bu tür çal›flmalar, bütünsel bir sosyolojik paradigmayaba¤l› olmad›¤› için Türkiye’de sosyolojinin ana do¤rultusunu tayin etmekten uzak-t›r. 1980-2000 aras› dönemde Türkiye’ye dönük araflt›rmalarda niceliksel bir art›flgörülmekle birlikte yerli bak›fl aç›s›na, özgün kavramlaflt›rma ve analizlere yöneli-flin ayn› derecede güçlü olmay›fl› göze çarpmaktad›r. Bunun bafll›ca nedeni olarak,genelde araflt›rmac›n›n Bat› merkezli söylem ve kavramlara ba¤›ml›l›¤›n›n sürmesigösterilebilir. Mevcut küreselleflme sürecine ve onun küresel hegemonik söylemi-ne eklemlenme kayg›s›n›n a¤›r bast›¤›n›n en aç›k belirtisi, yap›lan çal›flmalar›n Ba-t› kaynakl› terminolojisi, motivasyon ve duyarl›l›klar›d›r.

Son dönemde Türkiye’de toplumsal teorinin üretilmesi ve paylafl›lmas› tarz›ndabir de¤iflim söz konusudur. 1980 sonras› dönemde pozitivizme, toplum mühendis-li¤ine, tümelci ve nomotetik (genellefltirici, yasa koyucu) bilim anlay›fllar›na yöne-lik elefltirellik sosyolojik araflt›rmalarda daha fazla görünürlük kazanmaktad›r. Ta-rih-üstü, evrenselci, tümelci, pozitivist, nomotetik sosyoloji/bilim paradigmas› gi-derek gözden düflmekte; tarihselci, yerel, tikelci, hermeneutik, idiografik (somut,tekil, ünik olana göndermede bulunan) sosyoloji/bilim paradigmas› sahneyi dol-durmaktad›r. Metodolojik tercihlerde gözlemlenebilir bir farkl›laflma söz konusu-dur: Bir zamanlar sosyologlar›m›z aras›nda yayg›n kabul gören ifllevselcilik, yap›-salc›l›k, sembolik etkileflimcilik vb. gibi pozitivist metodolojiler yerine yorumsama-c› (hermeneutik), post-pozitivist metodolojiler, söylem analizleri, dil oyunlar›naaç›lan aray›fl ve ifade biçimleri geçmifltir. Veri/olgu toplamay› önceleyen teorisizniceliksel araflt›rma yönelimi sürmekle birlikte, teoriye ba¤l› niteliksel araflt›rmala-ra yönelifl nispeten daha fazla görülmektedir. Kuflkusuz sosyolojide klasik metodo-lojiler e¤ilimler varl›¤›n› sürdürmektedir. Özellikle proje-yönelimli olarak sahayadönük niceliksel araflt›rmalar›n pozitivizm sarmal›ndan kendilerini ne ölçüde kur-tarabildi¤i soru konusudur.

Pozitivizm elefltirilerine ba¤l› olarak sosyolojinin dili de büyük bir dönüflüm ge-çirmifltir. Elbette hakl› gerekçelerle do¤a bilimlerine özgü, kesinlik bildiren, mate-matiksel dilden tamamen ayr›ks›laflan bir dildir bu. Dilin kullan›m›yla ilgili yenie¤ilimin sonuçlar›ndan biri, sosyolojide yorumun, retori¤in, formalizmin hâkim ol-maya bafllamas›d›r. Ancak bu konu da bir hayli ifllenmifltir. Sanatsal ifade biçimle-rine yaklaflan, fliir, edebiyat, mitoloji ve ritüele aç›lan, daha esnek, bilgiyi afl›r› gö-recelefltiren, nedensellikten uzak, betimlemeye dayal› bir anlat›m tarz› hükümfer-ma olmufltur. Adeta dilde bir zanaat iflçili¤i söz konusudur. Mazrufa de¤il zarfa ba-kan, olgular›-olaylar› aç›klamaktansa betimlemeyi ye¤leyen, zevahiri kurtarmayayönelme e¤ilimi, yani 1960-70’lerin sosyal bilim literatüründe çokça elefltirilen for-malizm bugün entelektüel etkinli¤e yön vermektedir. Bilimde “yasa” ve “nedensel-lik” ilkesinin içi boflalm›flt›r. Aç›klamadan giderek uzaklaflma, hakikat ve kesinlikanlay›fl›ndan yoksunlaflma söz konusudur. Yeni kuflaktan bir sosyologumuzun birsözü bu aç›dan anlaml›d›r. Sosyolojinin sanata, sanat›n da sosyolojiye hiç olmad›-¤› kadar yaklaflt›¤›n› ifade etmektedir. Özgünlü¤ün yerine esinlenme, kolektif bi-lincin yerine afl›r› öznellik geçmifltir. ‹letilmek istenen bilginin yan› s›ra onunlaikinci dereceden ilgili veya ilgisiz baflka birçok yan bilgi de bilimsel yaz›na dahiledilmektedir. Bir di¤er dikkate de¤er nokta ise, bilgi iletiminin kesin s›n›rlarla ta-yin edilmeyip öznel ça¤r›fl›mlara yol açacak bir esnekli¤e, aç›k uçlulu¤a sahip ol-mas›d›r. Aç›k-seçiklik, kesinlik, nesnellik, nedensellik, determinizm, basitlik, do¤-ruluk, gerçeklik, genel geçerlilik gibi ilkeler sosyal bilimlerin taht›ndan indirilmifl-


1980 sonras› dönemdepozitivizme, toplummühendisli¤ine, tümelci venomotetik (genellefltirici,yasa koyucu) bilimanlay›fllar›na yönelikelefltirellik sosyolojikaraflt›rmalarda daha fazlagörünürlük kazanmaktad›r.

tir. Pozitivizme yönelik tepkiler elbette hakl› gerekçeler içermektedir ve sosyal bi-limlerin do¤a bilimlerinden ba¤›ms›zlaflmas› yolunda önemli olanaklar getirmekte-dir. Ancak bu kez, pozitivizmden kaç›nmak ad›na, örtülü, çok-anlaml›, öznel ifadebiçimleri, nedensellikten uzaklaflma e¤ilimi ve dilde mu¤lakl›k egemen olmakta-d›r. Sosyal dünyaya iliflkin “aç›klama” yerine “betimleme” geçmektedir. Böylecesosyolojinin giderek edebiyata yak›nlaflmas›, jargona bo¤ulmas› ve toplum sorun-lar›na herhangi bir çözüm önerme çabas›ndan uzaklaflmas› riski gündeme gelmek-tedir. Afl›r› öznel yorumlar topluma iliflkin “gerçeklik” bilincinin kaybolmas›n› be-raberinde getirmekte, kolektif toplum tasar›mlar›n› afl›nd›rmaktad›r.

Postmodern literatürde pozitivizme yöneltilen bafll›ca elefltiriler nelerdir?

Sosyolojik araflt›rma alan›nda bir baflka geliflme, bilimsel üretimin giderek üni-versitenin d›fl›na taflmas›d›r. 1980’lerin ortalar›ndan itibaren özel yay›nevleri, stra-teji kurulufllar›, dernekler, büyükflehir belediyeleri kapsam›nda faaliyet gösteren vebilim-kültür hizmeti veren kurulufllar vb. devlet üniversitesinin yetiflmifl unsurlar›-n› da kendi faaliyetlerine ortak etmeye bafllam›fllard›r. 1990’l› y›llar›n bafl›na gelin-di¤inde Türkiye’de çeviri kitaplar›n›n yay›n› ve yabanc› bask›l› kitaplar›n sat›fl›ndabir patlaman›n oldu¤u gözlemlenmifltir. Bu say›sal art›fl›n bir anlam› bulunmakta-d›r: Sosyolojinin (yeni bak›fl aç›lar› ve kavramlarla donanm›fl bir flekilde) yaflan-makta olan güncelli¤e do¤rudan müdahale etmesi ve araflt›rmalarda disiplinler-aras›l›¤›n gündeme gelmesi, kat› uzmanl›k alanlar›n›n s›n›r›n› yumuflatm›fl, disiplin-ler aras›ndaki kompart›manlaflman›n belirsizleflmesine yol açm›flt›r. Bu geliflmeninyan› s›ra devlet üniversiteleri de kabuk de¤ifltirip yeni koflullara uyum sa¤lamayaçal›flmaktad›r. Vak›f üniversitelerince veya birtak›m derneklerce gösteriflli ilanlarla,lüks otellerde düzenlenen yerli kat›l›mc›s› bol uluslararas› sempozyumlar›n say›-s›nda bir art›fl göze çarpmaktad›r. Öte yandan, sosyologlar özellikle büyük kentler-de, yerel yönetimlerle ve vak›f kurulufllar›yla yak›ndan iliflkili (yönlendirme vesponsorluk iliflkisi) olarak “sosyal doku analizleri”ne, “sosyal sorumluluk projele-ri”ne, “kentsel dönüflüm ve soylulaflt›rma projeleri”ne vb. koflulmaktad›rlar. Vak›fkurulufllar› ad›na giriflilen etnik kimlik, kad›n, cinsiyet, göç, yoksulluk vb. araflt›r-malar› gözde çal›flma alanlar›d›r. Yerel yönetimlerin özellikle finansal yönden mer-kezi yönetimden özerkleflmesi sonucunda sosyologlar›n yapt›klar› çal›flmalar danitelik de¤ifltirmifltir. Geçmiflte sosyolojik araflt›rmalar› üniversite, DPT gibi devletkurulufllar› yönlendirirken, bugün sosyolog devletten kopmufltur; sosyolojik arafl-t›rmalar› sivil, özel ve yerel ç›kar gruplar› yönlendirmekte ve finanse etmektedir.Bu geliflmenin do¤urabilece¤i olumsuz bir sonuç, sosyologun ba¤land›¤› ç›karla-r›n genel toplum ç›karlar› olmaktan ç›kmas›d›r. Toplumda mevcut toplumsal par-çalanma ve çat›flma eksenleri belirginleflirken sosyolog da bir biçimde bu parça-lanmaya hizmet etmeye koflulmaktad›r.

Ulus-Devletin Sorgulanmas› Siyasal çevrelerde “dünyayla entegrasyon (bütünleflme)” ve “transformasyon” ta-birlerinin popülerlik kazand›¤› 1980’ler Türkiye’sinde ulus-devlet miras› da sorgu-lanmaya bafllanm›flt›r. Toplumsal geliflmenin önünde engel olarak görülen bafll›caunsurlar›n modern ulus örgütlenmesi (üniter devlet ve onun yekpare toplum tasa-r›m›), devletçi/planlamac›/himayeci siyasetler vb. oldu¤u düflüncesi siyasal jargon-da oldu¤u gibi sosyoloji çal›flmalar›nda da ifadesini bulmufltur. Bu noktada bir ha-t›rlatma yapmakta yarar vard›r: 1989’da Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›ndan sonra Av-


Pozitivizme yönelik tepkilerelbette hakl› gerekçeleriçermektedir. Ancak bu kez,pozitivizmden kaç›nmakad›na, örtülü, çok-anlaml›,öznel ifade biçimleri,nedensellikten uzaklaflmae¤ilimi ve dilde mu¤lakl›kegemen olmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

rupa ülkelerinin bütünleflme yolundaki çabalar› sonucu Avrupa Birli¤i’nin (AB)do¤uflu, modern sosyolojide egemen olan toplum (yurttafl ve ulus temelli holistiktoplum) tasavvurunun dönüflümünü beraberinde getirmifltir. Avrupa, kendi iç so-runlar›n› bütünleflerek çözme yolunda önemli bir ad›m atarken, AB’ye dahil olmakiçin hukuki, toplumsal ve siyasal yap›s›n› bafltan sona yenileme çabas›na giriflenTürkiye’de üniter siyasal yap›y› ve toplum birli¤ini tehdit eden geliflmeler yaflan-maktad›r. Baflka bir deyiflle Avrupa ülkeleri kendi aralar›nda bütünleflerek küresel-leflme sürecinin etkili bir aktörü haline gelirken, Türkiye’de toplumsal çözülme veparçalanma riskleri giderek güçlenmifltir. Bu iki geliflme aras›ndaki paradoks afli-kârd›r. Gerek AB ile uyum süreci gerekse küreselleflmenin dolays›z etkileri sonu-cu Türkiye’de siyaset ve sosyolojide ulus kavram› bir referans kayna¤› olmaktanç›km›fl, ulus-alt› parçalar (cemaatler, az›nl›klar, etnisiteler) vurgulu bir biçimde öneç›km›flt›r.

Türkiye’de egemen sosyoloji anlay›fl› Cumhuriyetin ilan›ndan itibaren ulus-dev-let, ulusall›k ve (etnisiteyi/dinsel zümreleflmeleri d›fllayan) yurttafll›k ekseninde ge-liflme gösterirken, özellikle 1990’lardan itibaren sosyolojide söz konusu ekseniparçalay›p alt›n› oymaya çal›flan, asimetrik toplumsal iliflkileri empoze eden, çok-kültürcülü¤e dayal›, ulus bütünlü¤ünü, Cumhuriyetin siyasal, düflünsel ve kültürelmiras›n› reddeden yaklafl›mlar revaç bulmaya bafllam›flt›r. Toplumsal dayan›flma,birlik, bütünleflme ve geliflme perspektiflerinin yerini amorf ve parçal› toplum ta-savvurlar›, bütüncü kavray›fltan yoksun tekil, k›smi, mikro perspektifler alm›flt›r.

Bu geliflmenin sonuçlar›ndan biri, genel olarak sosyal bilimlerde ve özel olarakda sosyolojide Cumhuriyetin tek parti dönemi zihniyetine, uluslaflma ve modern-leflme giriflimlerine yönelik giderek artan elefltirellik olmufltur. Cumhuriyetin Ay-d›nlanmac›/tekçi/evrenselci modernleflme tasavvurunun bask› ve asimilasyona da-yal› otoriter uygulamalara yol açt›¤›, demokratik süreci kesintiye u¤ratt›¤›, elitizmeyol açt›¤›, toplum içi farkl›l›klar› ve gelenekleri afl›nd›r›p yok etti¤i vb. tezler önesürülmektedir.

Ulus-devlet öncülü¤ündeki modernleflme pratiklerinin sorgulanmas›na ba¤l›olarak sosyolojide de “paradigma de¤iflimi” yavafl bir biçimde gerçekleflmifltir.1990’lar›n bafllar›nda küreselleflme ç›¤›r› aç›ld›¤›nda bu tart›flmalar›n akademik or-tamdaki hegemonik nüfuzu da artm›flt›r. Dönüflüm en aç›k biçimde sosyolojikaraflt›rmalar›n konular›n›n ve yaklafl›m tarzlar›n›n de¤iflmesinde görülmektedir.

Türkiye’de 1960’l› ve 1970’li y›llar boyunca sosyolojide iktisadi kalk›nma sorun-lar› gündemin bafll›ca konular› aras›nda yer al›rken, 1980’lerden itibaren ana e¤ili-min siyasal-kültürel sorunlara (özellikle de laiklik, ‹slami yaflay›fl, örtünme, de-mokratikleflme, devlet-toplum ve din-devlet iliflkileri konular›na) kayd›¤› görül-mektedir. Bu e¤ilim de¤iflikli¤inde, dünyada ve Türkiye’de yaflanan güncel gelifl-melerin izini sürmek mümkündür. Genel olarak sosyal teoride gözlemlenen bu de-¤iflme kendi bafl›na ele al›namaz. Türkiye’de sosyoloji alan›nda meydana gelen ek-sen kaymas›nda dünya konjonktürünün dolayl› ve dolays›z etkilerini göz ard› et-memek gerekmektedir. Dünyada yayg›nl›k kazanan yeni e¤ilimler sosyal teoriyede yans›m›flt›r. Sosyalizm alternatifinin yoklu¤u koflullar›nda Bat› kapitalizminin veonun söylemi giderek radikalleflmifl, egemen hale geçmifltir. Kamuyu gözeten dev-letçi/planlamac› stratejiler karfl›s›nda neo-liberalizmin flampiyon ilan edilifli ve Ba-t› toplumlar› aras›ndaki endüstriyel, siyasal, teknolojik vb. rekabetin eski öneminiyitirmesine ba¤l› olarak endüstri-temelli toplum tart›flmalar› da son bulacakt›r. Sos-yolojik araflt›rmalarda endüstri toplumuna özgü “üretim” ve “emek” olgular›n›n ye-rine post-endüstriyel topluma özgü “biliflim”, “tüketim” ve “bofl zaman” olgular›


Türkiye’de sosyoloji alan›ndameydana gelen eksenkaymas›nda dünyakonjonktürünün dolayl› vedolays›z etkilerini göz ard›etmemek gerekmektedir.Dünyada yayg›nl›k kazananyeni e¤ilimler sosyal teoriyede yans›m›flt›r.

önem kazanm›flt›r. Öte yandan geçmifl dönemin modernleflme teorilerine yönelikgiderek güçlenen elefltirel bir dalga gözlemlenmektedir. Sosyolojiyi/sosyal bilimle-ri “post-endüstriyel toplum”un sorunlar› kuflatm›flt›r. Yeni dönemde sosyologlar›nodakland›¤› bafll›ca sorunlar “demokrasi”, “özgürleflme”, “sivilleflme”, “çokkültürlü-lük”, “küreselleflme”, “yerelleflme” vb. olmufltur.

Kimlik/Aidiyet ve Din/Laiklik Eksenli Çal›flmalar Kimlik, sosyolojide oldukça önemli bir araflt›rma konusudur. Uygarl›klar›n, top-lumlar›n ve dinsel topluluklar›n kimli¤i sorunsal›, sosyolojinin do¤uflundan bu ya-na ilgi çeken, merak uyand›ran bir literatürün ortaya ç›kmas›na izin vermifltir. Enbilinen örnekleri, Durkheim’›n ilkel dinleri, Weber’in Protestan inançlar› ve eti¤ikonular›n› ele alan klasikleflmifl eserleridir. Son dönemde ise kimlik konusundaaraflt›rmalar›n alan, kapsam ve teorik-kavramsal çerçeve itibariyle oldukça farkl›-laflt›¤›n› gözlemlemekteyiz. Yeni ilginin oda¤›nda Do¤u, Bat› gibi uygarl›k de¤er-leri, ulusal veya toplumsal kimlik özellikleri bulunmamaktad›r. Bu durumun metakimliklerin, evrensel meta anlat›lar›n sona erdi¤i sav›yla ba¤lant›s› vard›r. ‹lgilerparçalanm›fl, daralm›fl ve çok daha mikro alanlara yönelmifltir. Sözgelifli, geçmiflteAnadolu volk ‹slam›’n›n ayr›ks› özelliklerini vurgulayan fierif Mardin’in, son dönemçal›flmalar›nda daha s›n›rl› dinsel kimliklerin analizine yo¤unlaflmas› bak›fl aç›s›n-daki bir farkl›laflman›n göstergesidir.

Benzer bir yönelifl, 1990’larda kültürel hak aray›fllar› ve toplumsal hareketlilikbaz›nda dinsel cemaatler ve etnik kimlikler üzerinden yürütülen tart›flmalarda kar-fl›m›za ç›kar.

Yeni dönemin tart›flmalar›nda kimlik sorunsal›na nas›l yaklafl›lmaktad›r?

1990’larda sosyoloji alan›nda önemli bir geliflme, siyasal yöneliflli etnik-kimlikhareketleridir. Bu geliflme etnisite konulu araflt›rmalarda niceliksel bir art›fl› bera-berinde getirmifltir. Ayn› zamanda ‹slami cemaatler, din ve laiklik konulu çal›flma-larda bir canl›l›k göze çarpar. 1990’lardan itibaren ‹slami hareketin kültürel ve si-yasal taleplerle ortaya ç›k›fl› da sosyologlar›n giderek ilgilerini bu alana yöneltme-lerinde etkili olmufltur. 12 Eylül askerî darbesi sonras›nda solun geri çekiliflinin yolaçt›¤› boflluk ortam›nda ‹slam gündelik tart›flmalarda ve toplumsal pratiklerde git-tikçe daha fazla göz doldurmaya bafllam›flt›r. ‹slam, sivil toplum, demokratikleflmeve laiklik konulu araflt›rmalar revaçtad›r. Bu geliflme sosyoloji alan›nda ‹slam/or-yantalizm, din/modernleflme, kimlik/aidiyet eksenli tart›flmalar› beraberinde getir-mifltir. Bu tart›flmalar kapsaml› bir çeviri ve yay›n faaliyetiyle eflzamanl› geliflmifltir.Gündeme damgas›n› vuracak olan telif çal›flmalar ise sosyologlardan gelmifltir. ‹kisosyologumuzun, fierif Mardin ve Nilüfer Göle’nin din ile modernleflme iliflkisinisorgulayan çal›flmalar› entelektüel çevrelerle s›n›rl› kalmayarak çeflitli toplum kesit-leri üzerinde de kayda de¤er yank›lar uyand›rm›flt›r. Gerçi dinin Türk toplumuüzerindeki derinlikli etkilerinin fark›nda olan çal›flmalara yönelifl Türk sosyolojisiiçin yeni de¤ildir. Konuya ilgi Ziya Gökalp ve Fuat Köprülü’ye kadar geri götürü-lebilir. Sonraki dönemde Hilmi Ziya Ülken, Sabri F. Ülgener, Niyazi Berkes, Muzaf-fer Sencer, Cahit Tanyol gibi sosyologlar›m›z da çeflitli boyutlar›yla konuya ilgigöstermifllerdir. Ancak 1980’lerle bafllayan dönemde konuya yaklafl›m tarzlar› ol-dukça farkl›laflm›flt›r. fierif Mardin ve Nilüfer Göle’nin çal›flmalar› örne¤inde bu be-lirgin de¤iflimi görmek mümkündür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

1980’li y›llarda Türkiye’deoldukça ra¤bet gören biraraflt›rma alan› kad›nl›kdurumu ve kimli¤i olmufltur.Feminizm ve kad›n kimli¤ikonulu araflt›rmalarda bircanl›l›k ve art›fl gözeçarpmaktad›r. Buaraflt›rmalar›n arka plan›n›,repertuar›nda “farkl›l›k”,“kimlik”, “özgürleflim” gibikavramlar tafl›yan “kimlikeksenli tart›flmalar”çerçevesi içindede¤erlendirebiliriz.

1990’l› ve 2000’li y›llarda sosyolojik araflt›rmalar›n alan ve temalar›nda hem birfarkl›laflma hem de çeflitlenme gözlenmektedir. Kültürel çal›flmalar kapsam›ndatoplumsal cinsiyet (kad›n, feminizm, travestiler vb.) odakl› çal›flmalar, kimlik vefarkl›l›k ekseninde milliyet, etnisite ve din araflt›rmalar› sosyolojide oldukça ra¤betgösterilen bir alan açm›flt›r. Bunun yan› s›ra kent ve mekan, medya (iletiflim, bili-flim), bilgi/epistemoloji, popüler kültür (müzik, sinema, plastik sanatlar vb.), ser-best zaman pratikleri (al›flverifl, tüketim, e¤lence), göç, az›nl›klar, maduniyet, ço-cukluk, çocuk suçlulu¤u, gençlik, yafll›l›k vb. konulu araflt›rmalar göz doldurmak-tad›r. Daha önce neredeyse hiç ilgi gösterilmeyen medikal sosyoloji, gerontoloji,sosyal hizmetler gibi araflt›rma alanlar› da sosyologlar›n ilgisini çeken konular ara-s›nda yer almaya bafllam›flt›r. Sosyoloji alan›nda önceki dönemden en önemli fark-l›laflma, tart›flmalar›n küreselleflme/yerelleflme ba¤lam›nda ve modernizm/postmo-dernizm ikili¤i sarmal›nda yürütülmesidir. Modern sosyolojide gelenek ile modern-lik aras›nda kurulan kutupsal ve negatif iliflki postmodern sosyolojide pozitif birba¤lama oturtulmufltur. Baflka deyiflle postmodern sav, melezleflme ve özgürleflimvaadiyle, modernizmin yüz y›l› aflk›n bir süredir afl›nd›r›p tahrip etti¤i gelene¤i(özellikle modern devletin asimilasyon giriflimleri sonucu unutulan az›nl›k dilleri,dinsel cemaat kültürü vb.) yeniden keflfederek onu istismara yönelmifltir.

Postmodern teorinin kültürel farkç›, rölativist ve ço¤ulcu yaklafl›m› etnik-mer-kezci araflt›rmalar› k›flk›rtmakta, bu araflt›rmalara yön vermektedir. Çokkültürlülük,“negatif/pozitif ayr›mc›l›k” gibi kavramlar eflli¤inde ulus-devletin tekçi/standartç›uygulamalar› elefltirel bir zeminde inceleme konusu haline getirilmekte; cins ayr›m-c›l›¤›, yurttafll›k kimli¤i, nefret suçlar›, çocuk suçlulu¤u, az›nl›klar›n ve di¤er alt-kül-tür gruplar›n›n haklar› ve ma¤duriyet sorunlar› vb. konular›na giderek artan bir fle-kilde ilgi gösterilmektedir. Buna ba¤l› olarak de¤erler, inançlar, semboller, dil, sos-yal normlar, popüler kültür üzerine araflt›rmalarda büyük bir art›fl gözlenmektedir.


Kültürel çal›flmalarkapsam›nda toplumsalcinsiyet (kad›n, feminizm,travestiler vb.) odakl›çal›flmalar, kimlik vefarkl›l›k ekseninde milliyet,etnisite ve din araflt›rmalar›sosyolojide oldukça ra¤betgösterilen bir alan açm›flt›r.

Resim 7.4 Resim 7.5

Küreselleflme Tart›flmalar› ve Küreselleflmenin GetirisiOlarak Melezlik1990’l› y›llar›n bafllar›, küreselleflme ve postmodernizm üzerine tart›flmalar›n yo¤unbir çeviri ve yay›n faaliyetiyle birlikte bafllad›¤› ve gündemi belirledi¤i y›llar olarakan›lacakt›r. Küreselleflme ç›¤›r›n›n bir sonucu olarak liberal söylemin toplumsal te-oride baflat hale geçti¤i görülmektedir. Bafllang›çta flekilsiz, tekil ifade ve görü-nümleriyle toplumsal teoriye nüfuz etmeye bafllayan postmodernizm ise küresel-leflme ak›m›n›n yan› bafl›nda bir sapak, bir patika olarak belirmifltir. Reel sosyaliz-min çöküntüsü üzerine kendi meflruiyetini kuran liberal söylem, küreselleflme te-orisi ve postmodernizm arac›l›¤›yla, sadece güncel siyasete de¤il, akademik çal›fl-maya da damgas›n› vurmufltur. Toplumsal teori gündelik toplumsal pratiklere pa-ralel biçimde geliflmektedir. Küreselleflme tart›flmalar› ile birlikte, dünyada ve Tür-kiye’de genel geçer bir e¤ilim olarak “kültürel melezlenme” perspektifleri günde-me gelmifltir. “Küçük bir köy” haline gelen dünyada fikirler, inançlar, de¤erler, in-sanlar, sermaye, mallar vb. herhangi bir k›s›tlanma olmaks›z›n, “özgür bir diyalogortam› içinde” dolaflacakt›r. Dünya ve toplumsal mekan tekleflmifltir. Melezlik, So-¤uk Savafl dönemi sonras›na ait büyük ideolojik bölünme ve kutuplaflmalar›n (ka-pitalizm/sosyalizm, sa¤/sol vb.) sonunu haber veren bir kavramd›r. Bunda reelsosyalizmin modernli¤i üretmekte fiilen baflar›s›z olmas›n›n büyük pay› oldu¤u birgerçektir. Solun geri çekiliflinin açt›¤› bofllu¤un doldurulmas› ve meydana gelende¤iflmeyi aç›klamak için, liberalizmin zaferini mutlaklaflt›rmaya yönelik yeni aç›k-lama modelleri gelifltirilmifltir. Küreselleflme ba¤lam›na uyumlu bir biçimde ideolo-jilerin son buldu¤u tezi gündeme gelecektir. Birbirine kutup oluflturan görüfllerineklemlenerek uyumlu ve uzlaflmac› bir dünya düzeninin yarat›laca¤› öne sürül-müfltür. Bu tezlerin çarp›c› bir biçimde görünürlük kazanmas›n›n sonucu, neo-li-beral de¤erlerin rakipsiz bir biçimde toplumsal teoriye/tasavvura nüfuz etmesidir.Küresel dünya, ak›flkan bir dünyad›r; bilinen s›n›rlar ortadan kalkm›flt›r. Göçler,göçebe yaflam, ulus-afl›r› hareketlilikler yüzy›la damgas›n› vuracakt›r. Bireyler içinvarolufl ve yaflama mekan› ulusal s›n›rlar›n d›fl›na taflm›flt›r. Bat› küreselleflmesinin,dünyan›n adeta bir köye dönüfltü¤ü bu ça¤da farkl›, ço¤ul kültürler/kimlikler ara-s›nda bir diyalog ve karfl›l›kl› etkileflim imkân› yaratt›¤› öne sürülmektedir.

Böylece, Türk toplum düflüncesine damgas›n› vuran 1970’lerin toplumcu, kur-tuluflçu, kitlelere seslenen, eflitlikçi ve dayan›flmac› yaklafl›mlar› geride kalm›flt›r.Perspektifler giderek bireyci, tikelci, farkç› ve rekabetçi özellikler sergilemektedir.Afl›r› bireyselleflme, tekilleflme ve hedonizm telkini flüphesiz kapitalizmin tüketimkültürüyle ba¤dafl›r niteliktedir. Bu geliflmenin kültürel yaflamda da çok çeflitli, çokboyutlu görünümleri olacakt›r. En baflta, kültürel ürünler çat›flmac›, muhalif veelefltirel boyutunu yitirmifl; uzlaflma, uyum ve e¤lence unsurlar› ön plana ç›km›flt›r.2000’lere gelindi¤inde bu e¤ilimler yayg›nlafl›p radikalleflecektir. Buna karfl›l›k, kü-reselleflmenin bafllang›çtaki onca olumlu vaadine ra¤men, yeryüzündeki en genifltoplum kesitlerinin yaflad›klar› sorunlar›n giderek derinleflti¤i görülmektedir. Özel-likle Bat›-d›fl› toplumlar, birlik ve dayan›flma imkân›ndan, eflit ve alternatif geliflmeolanaklar›ndan yoksun b›rak›lma, dinamizmlerini yitirme, etnisite/afliret/mezhepölçe¤inde bölünerek yaln›zlaflt›r›lma riskini paylaflmaktad›rlar. Genel olarak sosyo-loglar da bu riskler karfl›s›nda sürece uyum sa¤lamakla kay›ts›z/duyars›z kalmakaras›nda sal›nmakta; uzun erimli, kamusal çözüm önerileri gelifltirme çabas›na gi-riflmemektedirler.

1990’larda dünyada ve Türkiye’de baflat bir söylem olarak kültürel melezlen-me gündeme gelmifltir. 1970’lerin toplumcu, kitlesel ve dayan›flmac› yaklafl›mlar›n-


Reel sosyalizmin çöküntüsüüzerine kendi meflruiyetinikuran liberal söylem,küreselleflme teorisi vepostmodernizm arac›l›¤›yla,sadece güncel siyasetede¤il, akademik çal›flmayada damgas›n› vurmufltur.

Türk toplum düflüncesinedamgas›n› vuran 1970’lerintoplumcu, kurtuluflçu,kitlelere seslenen, eflitlikçive dayan›flmac› yaklafl›mlar›geride kalm›flt›r.Perspektifler giderek bireyci,tikelci, farkç› ve rekabetçiözellikler sergilemektedir.

dan 1980’lerde bireyci ve rekabetçi bir ortama do¤ru bir geliflme söz konusudur.Bu geliflmenin kültürel yaflamda da çok çeflitli ve boyutlu görünümleri olacakt›r.En baflta kültürel ürünler çat›flmac›, muhalif ve elefltirel boyutunu yitirmifl; uzlafl-ma, uyum ve e¤lence unsurlar› ön plana ç›km›flt›r.

Kavram, So¤uk Savafl sonras› koflullar›, kutuplaflman›n sonunu meflru k›lan ne-o-liberal söylemin bir uzant›s›d›r. So¤uk Savafl›n sona ermesiyle ideolojik kutup-laflmalar›n da miad›n› doldurdu¤u görüflü belirginleflmeye bafllam›flt›r. Daha öncek›yas›ya çat›flan farkl› cephelerden ayd›nlar ortak zeminlerde buluflmaktad›rlar.Müslüman ve Marksist, liberal ve milliyetçi-muhafazakâr ayd›nlar aras›ndaki ay-r›mlar silinmeye yüz tutmufltur; ayn› zeminlerde bir araya gelmekteler ve resmiotoritenin hegemonyas›n›n k›r›lmas› noktas›nda uzlaflma sergilemektedirler. Buzemin üzerinde “demokrasi”, “ço¤ulculuk” ve “sivil toplumun yüceltilmesi” gibi“yükselen de¤erler” melezleflmenin asli ö¤eleri haline gelmifltir. 1980’lerin ikinciyar›s›nda, nispeten ›l›man siyasal ortamda liberal de¤erler, mevcut siyasal-ideolo-jik yelpazenin hemen her alan›nda etkisini göstermifltir. Böylece sosyal-demokrat,sosyalist, ‹slamc›, milliyetçi aras›ndaki ayr›m çizgileri mu¤laklaflm›flt›r. Bu sürecin‹slam›n ve neo-liberal söylemin konjonktürel yükselifline paralel geliflti¤ini göz-lemlemek mümkündür. Baflka deyiflle, So¤uk Savafl döneminde farkl› toplumsaldönüflüm stratejilerine ba¤lanarak her yönden kutuplaflan aktörler aras›nda küre-sel çapta yükselen de¤erlerde bir ortakl›k ve uzlaflma sa¤lanm›flt›r. Buna karfl›l›k2000’li y›llar, küreselleflmenin vaatlerinin umulan do¤rultuda gerçekleflmedi¤ini,toplumsal ve toplumlar aras› düzeyde farkl› ç›karlar›n ortaklafl›p melezleflmedi¤i-ni, aksine farkl›laflma ve eflitsizliklerin görülmemifl biçimde serpilip güçlendi¤iniortaya koymufltur. Bu durumda küreselleflmenin melezlik söylemi de inand›r›c›l›kgücünü yitirecektir.

Postmodernizmin Girifli ve Bat›-D›fl› Modernlik Tart›flmas›Özellikle 1990’l› y›llardan itibaren Türkiye’de sosyoloji alan›nda meydana gelenteorik ve tematik farkl›laflmada küreselleflme ve postmodernizm teorilerinin ente-lektüel çevrelerde yayg›nlaflmas›n›n pay› büyüktür. Postmodernizm, büyük bir kö-ye dönüfltü¤ü öne sürülen dünyada eski bütünlüklerin parçalan›p içinden sonsuzsay›da (birbiriyle uzlaflmas› mümkün görünmeyen) alt kültür adac›klar›n›n ç›kt›¤›,perspektiften yoksun, kaotik bir tabloyu yans›tmaktad›r. Bu parçal› yap›, bir moza-ik ya da kolaj resimde oldu¤unun aksine bütünlüklü bir anlamdan da yoksundur.Postmodernizm, modernizme atfedilen ak›l, ilerleme, temsil gibi idealize edilmifl il-kelere kuflkuyla yaklaflan, tepkiselli¤i yan›nda kinik bir muhafazakârl›¤› da içindebar›nd›ran, belirsizli¤i, öznelli¤i dilsel bir anarfliyle ifade eden, bütünsele karfl› te-kili, k›smi olan› öne ç›karan bir düflünme tarz›d›r. Postmodernizmin en büyük çe-liflkisi, gelifltirdi¤i bütün olumlu argümanlara karfl›n insanl›¤a bütünlüklü ve umutdolu bir vaatte bulunmaktan kaç›nmas›; tam tersine, toplum ad›na kurtuluflçu pers-pektifleri mahkum etmesidir. Postmodern teorisyenlerin toplum ve tarih anlay›fl›da sorunludur. Toplumun, ulusun ölümünü gündeme getirmektedirler; tarihsel ge-liflmeyi ve ilerlemeyi yads›yan bulan›k geçmifl ve bugün alg›lar› belirsiz bir geleceköngörüsüyle bütünleflmektedir. Baflka deyiflle onlar›n gözünde tarih, her türlü be-lirlenimden yoksun, kaotik bir ak›fltan ibarettir. Postmodernistlerin yaklafl›mlar›,modern iktisadi ak›lc›l›¤›n, üretim ve tüketimin standartlaflt›r›lm›fl kal›plar›n›n, bu-na ba¤l› modern endüstri örgütlenmesinin, ulus-devletin, tek-merkezli iktidar me-kanizmalar›n›n, demokratik-parlamenter düzenin ve bilinen bütün modern temsilmekanizmalar›n›n, Ayd›nlanmac› akl›n, soyut birey anlay›fl›n›n, k›sacas› modern


1990’larda dünyada veTürkiye’de baflat bir söylemolarak kültürel melezlenmegündeme gelmifltir.1970’lerin toplumcu, kitleselve dayan›flmac›yaklafl›mlar›ndan 1980’lerdebireyci ve rekabetçi birortama do¤ru bir geliflmesöz konusudur.

olan her türlü de¤er ve kurumun tahripkâr elefltirisine dayanmaktad›r. Bu afl›r› red-diyeci tutuma karfl›l›k bölük pörçük bir dünya tasar›m›na sahip olufllar› gözdenkaçmamaktad›r. Postmodernizm, Ayd›nlanmac› düflünce gelene¤inin, tarihin, bü-yük kuramlar›n, ideolojilerin, öznenin, toplumsal›n sonunun geldi¤i iddias›yla ilgiçekmeye çal›flan, sansasyonellikten ve medyan›n bütün imkânlar›n› kullanmaktançekinmeyen ve kendi içinde bir bütünlük tafl›mayan yamal› bir ak›md›r. 1970’ler-den bu yana postmodern literatürün ana hedeflerinden birinin Marksizm olmas› darastlant› de¤ildir. Marksizmin 1980-2000 tarihsel kesitinde görülen büyük geri çe-kiliflinde neo-liberalizmle iç içe geçmifl postmodern yeni-muhafazakârl›¤›n hâkimbir söylem olarak beliriflinin önemli bir rolü vard›r.

Nilgün Çelebi’nin “makro”, “mezzo” ve “mikro” fleklinde yapt›¤› sosyoloji teori-leri tasnifini göz önünde bulundurdu¤umuzda, Türkiye’de özellikle yeni kuflaksosyologlar›n postmodern teorinin çekiminden etkilenerek makro teorilerden,meta söylemlerden kaç›nd›klar›, a¤›rl›kl› olarak mezzo ve mikro teorilere yönel-dikleri söylenebilir. Araflt›rmac›lar›n bu tercihlerinde, “büyük anlat›lar›n (büyükça¤l› teorilerin) çöktü¤ü” sav›na dayal› hâkim Bat›l› literatürün etkisi alt›nda kal-malar›n›n rol oynad›¤› düflünülebilir. Ayn› zamanda, çok çeflitli seçenekler sunanproje bazl› mikro araflt›rma olanaklar›n›n genifllemifl olmas› da genç sosyologlar›makro aray›fllardan al›koymakta, onlar› dar aç›l› bir bak›fl aç›s›na yöneltmektedir.Ele ald›¤›m›z tarihsel kesit içinde, sosyologlar›m›z›n Bat› sosyoloji teorileriyle ilifl-kilenme tarz› afl›r› bir ba¤›ml›l›k halini alm›flt›r. Bu durum giderek sosyolojinin or-tak kamusal ç›karlar› ifade ve temsil etme, çözüm getirme kabiliyetini yitirmesi an-lam›na gelmekte; sosyologlar›n da özel ç›karlara ba¤lanma e¤ilimiyle görünürlükkazanmaktad›r.

Son dönemde postmodern teorinin etkisiyle sosyal bilimlerde ve sosyolojide al-dat›c› bir radikalleflme görüntüsü/izlenimi oluflmufltur. Bu ç›¤›ra ba¤l› özgürleflimve de¤iflim talebinin ard›nda; hegemonyac› bir muhafazakârl›k, öznelli¤i sonunakadar k›flk›rtan ancak özneyi ve öznenin iradesini hiçe sayan (“öznenin/insan›nölümü”, her türlü mesihçi tasar›m›n ve kolektivist ütopyan›n inkâr›) farkç› bir me-tafizi¤e dayal› yeni bir tür bireycilik, teslimiyetçili¤i ima eden bir konformizm veörtülü bir faflizanl›k gizlenmektedir.

1990’larda tart›flmaya sokulan güncel kavramlar›ndan biri de “Bat›-d›fl› modern-lik” kavram›d›r. Bu kavramla sosyolojideki modernleflme literatürünün bak›fl aç›s›tersine çevrilmifltir. Modernleflmenin tek tip olmad›¤›, ço¤ul görüntülerle yaflant›-land›¤› öne sürülmektedir. Bu, modernleflmeyi daima Bat›’n›n tekelinde gören veBat›’y› merkeze alan tek-tip, klasik modernleflme kuramlar›na ayk›r› bir yaklafl›m-d›r. Bat›-d›fl› modernlik kavram›, bugüne dek Türk sosyologlar›nda karfl›laflt›¤›m›zhâkim modernleflme kavray›fl›n›n içini boflaltmaktad›r. Modernleflmenin k›staslar›-n› belirsizlefltiren bu yaklafl›m son dönemde gündeme gelen yeni tart›flmalarla ba¤-lant›l›d›r. Bat›’da, küreselleflme sürecine ve onun egemen bütünsellefltirici söylemi-ne ra¤men, Bat› toplumlar›n› Bat›-d›fl› toplumlardan farkl›laflt›rma yönünde güçlüe¤ilimler ortaya ç›km›flt›r. Bat›, modern ça¤da görülenin aksine, kendi d›fl›ndakidünyay› modernlefltirme misyonunu, öncülü¤ünü sahiplenmeye yanaflmamakta-d›r. Fiili olarak da d›fllay›c› bir tutum gelifltirmifltir. Dolay›s›yla Bat›’n›n benzersizli-¤inin ilan edildi¤i, evrensellik iddias›ndan vazgeçildi¤i bir dönemde, modernli¤inbirçok yolu olabilece¤i tezi ile Bat›-d›fl› toplumlar›n kendine özgü bir modernlefl-me deneyimini yaflayabilecekleri yolundaki tezler örtüflmektedir. Baflka deyiflle,yak›n bir geçmifle kadar modernli¤in sadece Bat›’ya özgü ve evrensel olarak tasar-lanm›fl bir proje oldu¤u düflünülürken, bugün Bat› d›fl›nda kalan birçok toplumun


Postmodernizm,Ayd›nlanmac› düflüncegelene¤inin, tarihin, büyükkuramlar›n, ideolojilerin,öznenin, toplumsal›nsonunun geldi¤i iddias›ylailgi çekmeye çal›flan,sansasyonellikten vemedyan›n bütün imkânlar›n›kullanmaktan çekinmeyenve kendi içinde bir bütünlüktafl›mayan yamal› birak›md›r.

kendi koflul ve ihtiyaçlar›na göre, Bat›l›laflmadan modernleflmenin özgül yollar›n›bulacaklar› görüflü öne ç›kmaktad›r. Modernleflme eylemi, Bat› örne¤inde, Bat›’y›izleyerek (muas›r medeniyet seviyesi) ulafl›labilecek bir deneyim olmaktan ç›km›fl-t›r. Bu görüfllerin, Bat›’n›n kendisini evrensel tek bir model olarak sunmaktan vaz-geçti¤i, daha do¤rusu “evrenselcili¤in sonu”nun ilan edildi¤i, tekilli¤in, yerelli¤inve farkl›l›¤›n kutsand›¤› son dönemde giderek yayg›nlaflmas› anlaml›d›r. Bat›-d›fl›modernlik kavray›fl›, Bat›-d›fl› toplumlar› Bat›’dan d›fllamaya, farkl›laflt›rmaya vetecrit etmeye izin vermektedir. Dolay›s›yla bu yaklafl›m›n Bat› egemenli¤inin günü-müzde ald›¤› biçime ayk›r› bir duruflu temsil etti¤i kuflkuludur. Yeni sosyoloji ko-nular› ve paradigmas› bu tarzda biçimlenmektedir.

Bat›-d›fl› modernlik kavram› hakk›nda daha etrafl› bilgi edinmek için Nilüfer Göle’nin “Ba-t›-D›fl› Modernlik: Kavram Üzerine” bafll›kl› makalesine bakabilirsiniz. (Toplum ve Bi-lim, Say›: 80, Bahar 1999.)

1980-2000 DÖNEM‹NDE TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE ÖNEÇIKAN BAZI ‹S‹MLER Cemil Meriç, Sabri F. Ülgener, ‹dris Küçükömer, Sencer Divitçio¤lu gibi, en önem-li eserlerini 1960’l› ve 1970’li y›llarda vermifl olan düflünürler, ba¤land›klar› dünyagörüflleri oldukça farkl›laflm›fl bir okur kitlesinin talepkâr ilgisi sonucu yeniden ha-t›rlanm›fl ve önemsenerek okunmufllard›r. Geçmiflte birbirinden oldukça farkl›,hatta birbirleriyle çat›flan okur kitlelerine hitap eden bu yazarlar›n yeni dönemdesa¤ ve sol çevrelerin ortak ilgisine mazhar olmalar› ilgi çekicidir. Baflka bir deyiflleMeriç, Ülgener, Küçükömer ve Divitçio¤lu, eserlerini kaleme ald›klar› dönemdeiçinde bulunduklar› koflullar, motivasyon ve hedefleri yeni okur kitlesinden olduk-ça farkl› olmas›na, üstelik -Küçükömer ve Divitçio¤lu’nu saymazsak- kendi arala-r›nda bir düflünce ortakl›¤› da olmamas›na ra¤men, 1980’lerde ortak bir entelektü-el platformda buluflmufllard›r. Bu ortakl›¤›n sa¤lanmas›nda, söz konusu yazarlar›nsavunmufl olduklar› düflüncelerin orijinal içerik ve ba¤lam›ndan kopart›larak yeni-den, yeni dönemin ruhuyla okunup yorumlanmas› etkili olmufltur. Bu yazarlar›nsisteme muhalif yönleri törpülenmifl, buna karfl›l›k, yeni oluflan ve k›sa süre sonrabaflat bir e¤ilim kazanacak olan söylemlerle örtüflen iddialar› öne ç›kar›lm›flt›r. Sözgelifli 1970’lerde klasik bir Cemil Meriç okuru portresiyle 1980’ler ve 1990’lardakiCemil Meriç okuru portresini herhangi bir flekilde yan yana düflünmek mümkünde¤ildir. Benzer bir durum Divitçio¤lu ve Küçükömer’in metinleri için söz konusu-dur. 1960’lar ve 1970’lerde sosyalizm ad›na yazan, belirli yönleriyle kolektivist veanti-emperyalist bir düzen savunusunu temsil eden bu iki düflünürün eserleri son-raki dönemde muhafazakâr, sa¤c›, anti-sosyalist, küreselleflmeci, liberal çevrelerdeyank› bulmufltur. Buna karfl›l›k Niyazi Berkes, Mübeccel K›ray, Cavit Orhan Tüten-gil gibi önceki dönemin oldukça etkili sosyologlar› 1980’lerde benzer bir ilgiyi gö-rememifllerdir.

1980’ler ve 1990’larda kaleme ald›klar› metinleriyle gerek akademide gerekseentelektüel kamuoyunda etkili olan sosyologlar aras›nda hiç kuflkusuz fierif Mar-din, Nilüfer Göle ve Ali Akay’›n isimleri baflta gelmektedir. Üretken ve verimli ça-l›flmalar›yla küreselleflme, postmodernizm gibi akademik gündemde etkili olacakyeni tart›flmalar içinde yer alm›fllar, bir yönüyle de Türkiye’de sosyolojinin medya-tik yüzünü temsil etmifllerdir.

“Ankara Sosyoloji” denildi¤inde, 1960’l› y›llar sonras› çal›flmalar›yla göz doldu-ran bir isim, Emre Kongar akla gelmektedir. 1982 sonras›nda YÖK üniversitesini


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1970’lerde klasik bir CemilMeriç okuru portresiyle1980’ler ve 1990’lardakiCemil Meriç okuru portresiniherhangi bir flekilde yanyana düflünmek mümkünde¤ildir.

protesto ederek akademisyenlikten ayr›lan Kongar, çeflitli bürokratik görevlerdebulunmufl, ama sosyolojiden ve sosyolojik sorunsallar içeren eserler üretmektenkopmam›flt›r. Kongar, Mübeccel K›ray’›n daha önceki dönemde etkili olan ampi-rist, tümevar›mc› ve ifllevselci sosyoloji anlay›fl›n› benimsemekle birlikte, 1980’ler-de bu anlay›fl›n eski cazibesini yitirmeye bafllamas›na ra¤men gündemde kalmay›baflarm›flt›r. Eserleri çok bask› yapan, çok okunan ama az tart›fl›lan sosyologlar›m›zaras›ndad›r. Bunun nedenlerinden biri, Kongar’›n bilimsel jargondan kaç›nan po-pülist bir üslubu benimsemifl olmas›d›r.

Ankara’dan bir baflka isim, Do¤an Ergun, hiç kuflkusuz, son dönemde Türki-ye’de hâkim sosyolojik metin üretme tarz›na karfl› sa¤lam dayanaklar› olan birelefltirellik bar›nd›ran tavr›yla dikkat çeken bir sosyologumuzdur. Sosyolojide ta-rihsel bak›fl aç›s›n› önemseyen, sosyoloji ile tarih aras›ndaki kopmaz iliflkinin ay›r-d›nda olan, tarihsel diyalekti¤i metodoloji anlay›fl›n›n merkezine yerlefltiren az sa-y›da sosyologdan biridir. Sosyolojide bir zamanlar hâkimiyet kuran ifllevselcilik,yap›salc›l›k gibi tarihselli¤i d›fllayan ve toplumlar›n özgünlü¤ü/özgüllü¤ü düflünce-sini reddeden metodolojilere daima kuflkuyla yaklaflm›flt›r. Bu duruflunu ve terci-hini akademik yaflam›n›n en kritik dönemi olan asistanl›k y›llar›ndan bu yana de-¤ifltirme gere¤i duymam›fl olmas› da, belirtilmesi gereken bir noktad›r. Ergun, ül-kemizde örneklerine s›kl›kla rastlanan -de¤iflen döneme göre teori/metodoloji za-fiyeti gösteren- sosyolog tipine uymamaktad›r. Ne var ki onun bütün çabas› tekilbir do¤rucu hassasiyetin yans›mas›ndan öte gitmemifl, eserleri lay›k oldu¤u ilgiyigörmemifl, yeterince de¤erlendirilememifltir. ‹lk bas›mlar›n›n üzerinden y›llar geç-mesine ra¤men “Sosyoloji ve Tarih”, “Yöntemi Bulmak”, “Türk Bireyi Kuram›naGirifl” kitaplar› baz› yönlerden hala güncel ve yararl›d›r.

Son dönemde çal›flmalar›yla Türk sosyolojisinin geliflmesine katk›da bulunansosyologlar›m›zdan biri de Nilgün Çelebi’dir. Eserlerinin bütünlü¤ü göz önündebulunduruldu¤unda, akademik kariyeri itibariyle ismi Ankara Üniversitesi DTCFile özdeflleflmifl olsa bile Ankara ekolünün geçmiflten bugüne sergiledi¤i sosyolojianlay›fl›na ayk›r› bir çizgide yay›n yapt›¤› ve ‹stanbul Üniversitesi Sosyoloji Kürsü-sünün anlay›fl›na yak›nl›k gösteren sosyologlar›m›z aras›nda yer ald›¤› net biçimdesöylenebilir.

DTCF Tarih kürsüsünde çal›flmalar›n› sürdürmekle birlikte, özellikle 1980’li y›l-lardan itibaren Baykan Sezer’in temsil etti¤i “‹stanbul Sosyoloji” anlay›fl›na özel birilgi ve yak›nl›k gösteren Kurtulufl Kayal›’n›n ad›n› da burada anmadan geçemeyiz.Çal›flmalar›nda tarih-sosyoloji bütünleflmesini sa¤layan ender sosyal bilimcilerimizaras›ndad›r. Sosyolojimize, modern Türk düflüncesinin ve kültürünün birikimineyapt›¤› katk› eflsiz de¤erdedir.

fiüphesiz son dönemde Türk sosyolojisi bir canl›l›k kazanm›flt›r. Bu canl›l›kta,adlar›n› anmad›¤›m›z birçok sosyologumuzun da katk›s› ve pay› vard›r.Anadolu’daki baz› üniversitelerde sosyoloji bölümlerinde dikkate de¤er çal›flma-lar yap›lmaktad›r. Bunlar›n topluca de¤erlendirilmesi ayr› ve daha kapsaml› bir in-celemenin konusudur.


1960’lar›n Sonlar›ndan 2000’lere Baykan Sezer Sosyolojisi

Türk sosyolojisinde Bat›l› teorilerin etkisiyle de¤iflen yaklafl›mla-r›n yan› s›ra de¤iflmeyen, süreklilik arz eden ve Bat›l› teorilerinflabloncu uyarlamalar›na direnç gösteren e¤ilimleri farkl› bir ba-k›fl aç›s›yla de¤erlendirebilmek.

Türkiye’de sosyolojinin geliflim seyrini, genel e¤ilimlerini ve temel özelliklerini gözönünde bulundurdu¤umuzda, Baykan Sezer’in temsil etti¤i Do¤u-Bat› çat›flmas›görüflünün Türk sosyolojisinde ay›rt edici bir konumda bulundu¤unu fark etmekgüç olmamaktad›r. Yerlilik iddias›n› tafl›yan bu yaklafl›m, 1960’lar›n sonlar›ndangünümüze kadar kesintisiz bir biçimde Türk sosyolojisinde varl›¤›n› sürdürmekte-dir. Bu bak›mdan onun sosyoloji anlay›fl›n›n, sosyolojide 1980’lerden itibaren mey-dana gelen k›r›lma ve farkl›laflman›n d›fl›nda de¤erlendirilmesi do¤ru olacakt›r.

Türk sosyoloji literatüründe Baykan Sezer’in ismi 1960’lar›n sonlar›nda gözeçarpmaya bafllar. Çal›flmalar›n›n en belirgin özelli¤i, 1950’lerin hâkim uyumcu dün-ya görüfllerine, Türkiye’de toplumsal düflünceye yön veren modernleflme teorileri-ne karfl›t bir biçimde elefltirelli¤i ön plana ç›karmas›d›r. Görüflleri büyük ölçüde1960’lar›n sert ideolojik kutuplaflma ortam›nda biçimlenen Sezer’in yaklafl›m tarz›bu dönemin sorunlar›yla yak›ndan iliflkilidir.

Bat› sosyolojisi taraf›ndan endüstrileflme, kalk›nma, geliflme, ilerleme, azgelifl-mifllikten kurtulma yönünde getirilen çözüm önerilerini masaya yat›rm›fl ve temel-de Bat› üstünlü¤ünü do¤rulay›p pekifltiren bu teorilere yönelik yetkin elefltirilergetirmifltir. Onun Türk sosyolojisine getirdi¤i yeniliklerden biri, bugüne kadar ül-kemizde evrensel, nesnel yasalar› olan bir bilim disiplini olarak alg›lanan sosyolo-jinin evrensellik ve genel-geçerlilik iddias›na meydan okumas› olmufltur. Bu yön-deki sorgulamalar›na yerli ve tarihsel bir bak›fl aç›s› gelifltirme çabas› efllik etmifltir.Bafllang›çtan beri sosyoloji ile tarih disiplinleri aras›ndaki yak›nlaflmaya atfetti¤iönem, Türkiye’de sosyolojiyi Bat› sosyolojisinin soyut kavramsal dünyas›na ba¤›m-l›l›ktan koparmak, Türk toplum düflüncesi üzerindeki Bat›l› hegemonyay› k›rmakve sosyolojimizi toplum tarihimizin temel, somut sorunlar› önünde aç›klama getir-meye yöneltmek düflüncesiyle ilgilidir.

Baykan Sezer öncelikle toplum sorunlar›n› tarihsel derinli¤i ve boyutlar›yla elealan bir yaklafl›m›n sahibidir. Dünya tarihinin temel sorun ve tart›flmalar›na (Do¤uve Bat› uygarl›klar› aras›ndaki iliflkiler ve çat›flma, Yunanl›l›k, feodalite, Asya TipiÜretim Tarz› (ATÜT), Osmanl›l›k, Bat›l›laflma, endüstrileflme, s›n›f çat›flmas› vb.)kendine özgü bak›fl aç›s›yla yaklaflm›fl ve bu alanda elefltirel dayanaklar› güçlü birsistematik teori oluflturma çabas› içine girmifltir. Baykan Sezer, sosyoloji tarihimiz-de Türk toplum tarihine özel bir ilgi gösteren, Türk toplum tarihinin sorunlar›n›toplumlar aras› iliflkiler aç›s›ndan de¤erlendiren ve ele ald›¤› sorunlara bütünsel biryaklafl›m getiren ender sosyologlar›m›zdan biridir. Bu aç›dan yerli bir sosyoloji an-lay›fl›n›n inflas›na ve geliflmesine katk›s› görmezden gelinemez. Onun sosyolojiyegetirdi¤i yeni soluk en belirgin biçimiyle, egemen Bat› paradigmas›yla hesaplaflma-s›nda kendisini gösterir. Üstelik bu hesaplaflma çabas›na giriflirken, basmakal›p ba-k›fl aç›lar›n› k›ran bir düflünsel netli¤e ve s›radan de¤inmelere yer vermeyen bir yo-¤unlu¤a sahip metinler üretmifltir. Eserlerinin bütünlü¤ü göz önünde bulundurul-du¤unda, onun Türk sosyolojisinde yeni bir efli¤i, yeni bir anlay›fl› temsil etti¤i gö-rülebilecektir. Sezer, çal›flmalar›, yetifltirdi¤i ö¤renciler ve gelifltirdi¤i özgün sosyo-loji anlay›fl› ile bugün kendi ad›yla an›lan bir sosyoloji ekolünün do¤mas›na yol aç-


3A M A ÇN

m›flt›r. Onun sosyoloji anlay›fl›n›n özgünlü¤ü, Marx’›n ekonomi-politik a¤›rl›kl› ter-minolojisinin ve “proletarya/burjuvazi”, “kapitalizm/sosyalizm” gibi ikili karfl›tl›kla-ra dayal› yaklafl›m›n›n yerine farkl› bir çat›flmac› teori ve terminolojiyi, “Do¤u-Bat›çat›flmas›” görüflünü gelifltirmesinde ortaya ç›kar.

Baykan Sezer sosyoloji ekolünün yöntem anlay›fl›n›n asli unsurlar› olan “tarihsellik” ve“toplumlar aras› iliflkiler boyutu”nun önemi nedir?

Türk sosyolojisine getirdi¤i yeni solu¤unanlafl›lmas› için, öncelikle düflüncelerini ge-lifltirdi¤i dönemin sorunlar›n›n göz önündebulundurulmas› yararl› olacakt›r. Bu aç›dandaha ilk bak›flta gözümüze çarpan fley, Bay-kan Sezer’in 1960’lardan 2000’lere kadar ge-liflen süreçte sosyal bilimlerin ana ak›nt›lar›-na kap›lmayan belki de tek sosyologumuzolufludur. Türk sosyolojisinde dönemdendöneme de¤iflen ve hâkimiyet kuran siyasaletkili yönelifller (Türkçülük, pozitivizm, li-beralizm, sosyalizm, laisizm, postmoder-nizm vb.) karfl›s›nda mesafeyle durmufltur.Ancak bu özelli¤i, onun kendi dönemine,döneminin sars›nt›l› dönüflümlerine kay›ts›zoldu¤u anlam›na gelmemektedir. Tam tersi-ne kendi ça¤›yla ve bu ça¤›n sorunlar›ylayo¤un bir hesaplaflma çabas›n› sergilemifl-tir. Kendi ça¤›na ait olay ve geliflmelere du-yarl› bir sosyolog olmakla birlikte, ele ald›-¤› toplum sorunlar›n› geçmifl-bugün-gele-cek ba¤lant›s›ndan koparmadan, bir süreklilik çizgisi içinde aç›klama çabas› için-de olmufltur. Bu temel bak›fl aç›s›n› sürdürerek, gündelik ve gelip geçici zihinsel il-gilerden, konjonktüre ba¤l› angajman ve e¤ilimlerden bilinçli bir tercihle uzak dur-mufltur. Böylece, 1960’lardan bu yana sosyal bilimler alan›nda süregelen genel krizortam›ndan uzak kalabilmeyi baflarabilmifl; özgür düflünme olana¤›n› yitirmemifltir.1960’larda savunduklar›n› 2001’de ölümüne kadar savunmufltur. Böylesine istikrar-l› bir tavr› sürdürmenin ne denli zor oldu¤unu ancak dönemin koflullar› konusun-da aç›k bir düflünceye sahip olanlar takdir edebilir.

1960’lar›n sonlar›ndan 2000’lere ulaflan süreç, Baykan Sezer’in olgun sosyologportresinin hep belirgin oldu¤u bir dönemdir. Üniversiteye asistan olarak girdi¤i1971’den emekli oldu¤u 1999’a kadar çal›flmalar›n› üniversite ortam›nda kesintisizbir biçimde sürdürdü¤ü dönem (bu resmi tarihlerden öncesi ve sonras›nda da ça-l›flmalar›n› sürdürmüfltür), üniversitede ve genel olarak Türkiye’de ola¤anüstü ko-flullar›n hâkim oldu¤u bir dönemdir. ‹ki darbe yaflanm›fl, üniversiteden tasfiyelergerçekleflmifltir. Bu koflullar alt›nda Türkiye’de istikrarl› ve kararl› bir tav›rla belirlibir sosyal bilim anlay›fl›n› sürdürmenin ne ölçüde zor oldu¤u aflikârd›r. Ancak d›flkoflullar Baykan Sezer’i çizgisinden sapmaya yöneltmemifltir. 1970’lerde ideolojiktercih olarak sosyalizm, milliyetçilik gibi ak›mlara yönelen sosyal bilimciler 1980’ler-de tamamen farkl› ak›mlara kap›l›rken, Baykan Sezer’in dünya görüflünde herhan-gi bir de¤iflme olmam›flt›r. Konjonktür de¤iflmesine ra¤men savundu¤u düflüncele-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Resim 7.6

re ›srarla ba¤l› kalm›flt›r. Türkiye’de, dünyada ve sosyal bilimlerde meydana gelenola¤anüstü de¤iflmelere ra¤men, Baykan Sezer’in gelifltirdi¤i teorinin dayanaklar›-n›n ne ölçüde güçlü oldu¤u bugün daha iyi anlafl›lmaktad›r.

Bugün gelinen noktada Bat›’da sosyal bilimler büyük bir kriz ve dönüflüm için-dedir. Baykan Sezer’in ömrü boyunca karfl› tezler gelifltirdi¤i Bat› evrenselcili¤i,rasyonalizm, pozitivizm, strüktüralizm, fonksiyonalizm gibi Bat› kaynakl› ak›m veteoriler, her fleyden önemlisi Bat› Marksizmi vb. ciddi bir sars›nt› geçirmektedir. Bunoktada bizim Baykan Sezer’in elefltirel düflünsel mesaisinden ç›karaca¤›m›z baz›dersler bulunmaktad›r. Bat› toplum düflüncesinde meydana gelen bu kriz ve çö-küntünün aç›klamas›n› postmodern düflünürlerden de¤il, Baykan Sezer’den bekle-yece¤iz. Baykan Sezer’in Bat›’da sosyal teori alan›nda yaflanan bunal›ma ve “sos-yolojinin sonu” tart›flmalar›na karfl›l›k verdi¤i cevap yeterince uyar›c›d›r: Bizim bubunal›mla, ne kayna¤› ne de tezahürleri itibariyle herhangi bir ilgimizin bulunma-d›¤›n› belirtmektedir. Bu cevap, kendi dünya görüflünü ve kendi toplum sorunla-r›n› merkeze alan yerli bir sosyolojiye yönelifle ihtiyaç oldu¤u yönünde anlaml› birça¤r›d›r.

Gökhan V. Köktürk, “1980 Sonras› Süreçte Türk Sosyolojisinin Temel Konular› ÜzerineBir Sözlü Tarih Uygulamas›”, http://www.turuz.info/Turkoloji-Tarix/077-(08)Turkiyyat%20arashdirmalari.pdf#pa-ge=152

TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE YOL AYRIMI Sosyoloji Bat› kaynakl› bir bilimdir. Di¤er Bat› kaynakl› sosyal bilim disiplinleri gi-bi Bat› uygarl›¤›n›n üstünlü¤ü bilincini derinlemesine yans›tmaktad›r. Ayd›nlanmadüflüncesinin de birikimsel bir uzant›s› olarak, XIX. yüzy›lda Bat›’da “ak›l/rasyona-lite”, “endüstrileflme”, “kentleflme”, “demokratik kat›l›m ve temsil kurumlar›”, “eflit-lik”, “özgürlük”, “evrensellik”, “ulusall›k” gibi de¤erler öne ç›km›flt›r. Sosyolojidede teorik aç›klamalar bu parametre ve de¤erler üzerine bina edilmifltir. Bat›’da sa-nayi temelinde yeniden örgütlenen toplum tipinin (kapitalizm) dünyan›n di¤erbölgelerinde hâkim olan tar›ma dayal› geleneksel ekonomik-toplumsal örgütlenmeile belirgin bir karfl›tl›k oluflturmas›, daha do¤rusu Bat›’n›n kendi d›fl›ndaki dünyaaleyhinde kazanm›fl oldu¤u ay›r›c› (“üstün”) vas›flar Bat› sosyolojisinin bafll›ca da-yana¤› haline gelmifltir. Bat›-d›fl› toplumlar› ileri derecede endüstrileflmifl Bat›l› top-lumlara atfen ve Bat› geliflmesi çizgisini temel alarak tan›mlayan bu yeni sosyalteori anlay›fl› endüstri toplumlar› ile geleneksel/tar›ma dayal›/”azgeliflmifl” toplum-lar› birbirinden b›çak gibi ay›r›yor ve klasik Bat›l› önyarg›lar› de¤iflik bir tarzda ye-niden üretiyordu. Ayn› zamanda bu paradigma, Bat›-d›fl› dünyan›n Bat›l› endüstri-yel ülkelere ba¤›ml›l›¤›n›n meflru dayanaklar›n› ortaya koyuyordu.

Bugüne kadar Türkiye gibi Bat›-d›fl› ülkelerde sosyologlar›n sergiledikleri bafll›caçeliflki ve açmaz, kendi toplumlar›n›n Bat›’dan kökten farkl›l›¤›n› reddederek tekçi, öz-cü ve evrenselci bir yaklafl›mla türlü iyimser reçetelerin savunuculu¤unu üstlenmifl ol-malar›yd›. Kendi toplumlar›n›n Bat›’dan kökten farkl› oldu¤unu kabul eden sosyolog-lar ise, örtük bir afla¤›l›k kompleksiyle kendi toplum gerçeklerine bakarken, gördük-leri her fleyin i¤reti ve ›slaha mecbur oldu¤unu düflündüler. Bu durumun nihai görün-tüsü, Bat›-d›fl› sosyologlar›n özgün, farkl› çözüm önerileri getirmekten aciz olmalar›y-d›. Bu nedenle uyumcu, kolayc›, “uygulamac›” ve ba¤›ml› bir tavr›n ötesine geçeme-yip aralar›ndan dünya çap›nda sözü dinlenir kifliler ç›karamad›lar. “III. Dünya”n›n,sözlerinin bir a¤›rl›¤›, de¤eri olmayan üçüncü s›n›f sosyologlar› olarak kald›lar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bugüne kadar Türkiye gibiBat›-d›fl› ülkelerdesosyologlar›n sergiledikleribafll›ca çeliflki ve açmaz,kendi toplumlar›n›n Bat›’dankökten farkl›l›¤›n›reddederek tekçi, özcü veevrenselci bir yaklafl›mlatürlü iyimser reçetelerinsavunuculu¤unu üstlenmiflolmalar›yd›.

Günümüzde ise durum de¤iflmifltir; sosyolojinin “nesne”sini (toplum) yitirdi¤ive bilim olma niteli¤inin art›k tart›flmal› hale geldi¤i iddia edilmektedir. 1980-2000döneminde sosyolojiye hâkim olan ve günümüzde de sürmekte olan yaklafl›m tar-z›, aflina oldu¤umuz toplum tablosunun parçaland›¤› alg›s›n› beraberinde getirmifl-tir. Sosyal teoride görülen bu farkl›laflma 1980’ler ve 1990’lar boyunca bir “liberas-yon ve bireyselleflme imkân›/süreci” olarak sunulmufltur. Ancak günümüzde bu ta-savvurun yol açt›¤› pratik geliflmelerin toplumda sürekli parçalanma, kutuplaflmave gerginlikler üretti¤i ve sürecin bizzat kendisinin yeni sorunlar›n kayna¤› oldu-¤u görülmektedir.

Türkiye’de sosyoloji büyük ölçüde Bat› etkisi alt›nda, tek yönlü bir ba¤›ml›l›kiliflkisi içinde biçimlenmifl ve biçimlenmeye de devam etmektedir. Elbette belirlidönemlerde bu etki ve ba¤›ml›l›¤› k›rmaya yönelik çabalar, özgünlük aray›fllar› dagörülmektedir, ancak bunlar hâkim e¤ilimi oluflturmaktan uzak kalm›flt›r. Bugüngelinen noktada Türkiye’de sosyoloji ve genel olarak toplumsal teori küreselleflmeve postmodernizm ad› alt›nda çeflitli teori ve söylemlerin istilas›na maruz kalmak-tad›r. Son dönemde ba¤›ml›l›k afl›r› boyutlarda görülmektedir. Öyle ki, yeni aç›k-lamalar rafine edilmeden, özümsenmeden, Türkiye için geçerli gerekli sonuçlar ç›-kar›lmadan aktar›lmaktad›r. Sosyoloji yay›nlar›, k›sa ömürlü kavram ve aç›klamala-r›n h›zla tüketilip at›ld›¤› bir görüntü vermektedir. Gündem h›zla de¤iflmekte, geç-mifl dönemin önemli yaklafl›m ve tart›flmalar› silinmeye yüz tutmaktad›r. Sosyoloji-mizin geçmifl birikiminden yararlanma kayg›s›n›n olmamas› ve güncellik kayg›s›-n›n a¤›r basmas› sa¤lam, uzun vadeli ve özgün teorik aç›l›mlar›n önünde bir engeloluflturmaktad›r. Sosyolojide gelecek perspektifinin silinmesi, en genifl toplum ke-sitleri için yön tayinini ve gelece¤e iliflkin çözüm önerilerini (ütopyalar›) olanaks›zhale getirmektedir.

Bat›’da bafllayan post-endüstriyel, postmodern ya da enformatik toplum tart›fl-malar›na ba¤l› olarak son dönemde Türk sosyolojisinde de kavramlar dünyas› veaç›klama modelleri çeflitlenmifl, zenginleflmifltir: Sivil toplum, gelenek, merkez-çevre iliflkileri (fierif Mardin), Bat›-d›fl› modernlik, özgürleflim, demokrasi, melezlik(Nilüfer Göle), tüketim, bofl zaman, flâneur’lük, tikellik, yap›sökümü, kök-sap (AliAkay) vb. Sosyolojide bak›fl aç›lar›n›n, referanslar›n ve kavramlar›n dönüflümü çar-p›c› biçimde görülmektedir. Bu dönüflümde postmodern merkezsizlefltirim/özgür-leflim söyleminin ve Bat›-merkezci yaklafl›mlar›n krizinin büyük bir rol oynad›¤› id-dia edilebilir. Bat›, entelektüel-bilimsel hegemonyas›n› yitirmemekle birlikte klasikmerkez (Bat›)-çevre (Bat›-d›fl›) iliflkileri modeli belirli yönleriyle zaafa u¤ram›flt›r.Bütün bu de¤iflmelere karfl›l›k Türkiye aç›s›ndan de¤iflmeyen fley, aç›klamalar›n yi-ne Bat›’dan ithal edilmeye devam edilmesidir. Teorinin üretim ve yay›l›m merkeziyine Bat›’d›r. Bu bak›mdan bir de¤ifliklik söz konusu de¤ildir. Bir baflka aç›dan ba-k›l›rsa, Bat›l› toplumsal teoride meydana gelen paradigmatik/kavramsal de¤iflimekarfl›l›k, Bat› uygarl›¤›n›n kadim entelektüel gelene¤inde köklü bir sapma ve dö-nüflüm söz konusu de¤ildir. Modern ça¤ toplumsal düflüncesine egemen olan “ge-leneksel” ile “modern”, “k›rsal” ile “kentsel”, “tar›msal toplum” ile “endüstriyel top-lum”, Do¤u ile Bat› aras›ndaki ayr›flt›rmaya benzer bir ayr›flt›rma günümüzde “mo-dernite” ile “postmodernite” aras›nda yap›lmaktad›r. Kartezyen düalizm bütünelefltirilere ra¤men Bat› sosyolojisinde son bulmufl de¤ildir, örtük olarak içerilme-ye devam edilmektedir. Öte yandan Bat›l› modern toplum teorilerinin toplumukütle/kitle olarak tahayyül eden tekçi yaklafl›mlar› (kitle toplumu anlay›fl› ya dasosyalizm/kolektivizm); saf ve bölünmez bütünlükler olarak görülen ›rk, ulus, s›-n›f, uygarl›k kategorileri özsel bir anlam yükü bar›nd›ran eski de¤erlerini, geçerli-


Bugün gelinen noktadaTürkiye’de sosyoloji ve genelolarak toplumsal teoriküreselleflme vepostmodernizm ad› alt›ndaçeflitli teori ve söylemlerinistilas›na maruzkalmaktad›r.

liklerini yitirmifllerdir. Bugün postmodernizmin farkç› anlay›fl›na dayal› olarak etni-site, cemaat, cins, az›nl›k parametreleri, toplumu kendi ontolojik bütünlü¤ü içindede¤il sonsuz tekillikler ve farkl›laflmalar itibariyle tasavvur eden, afl›r› bireyselli¤edayal› parçalanm›fl bir toplum alg›s› giderek geçerlilik kazanmaktad›r. Küresellefl-me söyleminin 1990’lardaki iyimser ve vaatkâr “tek-dünya”, “küresel köy” anlay›fl›da 11 Eylül olaylar›ndan sonra yerini oldukça kötümser, paranoyak, d›fllay›c›/ay-r›mc› ve farkç› bir anlay›fla b›rakm›flt›r. 2000’li y›llarda sosyolojik araflt›rmalarda s›k-l›kla müracaat edilen Bat› ve ‹slam ayr›m› (yak›n geçmiflteki “Hür Dünya/Demir-perde ülkeleri” ya da “geliflmifl endüstriyel toplumlar/azgeliflmifl ülkeler” ayr›mlar›-na benzer bir biçimde) olanca ötekilefltirici niteli¤iyle dünya egemenli¤inin Bat› le-hine sürdürülmesinin meflru dayanaklar›n› ortaya koymaktad›r.

Öyle görünüyor ki bugün sosyoloji bir yol ayr›m›ndad›r. Ya “toplumun so-nu”nu ilan eden güçlerin toplumlar› çözümsüzlük ve kaosa mahkûm eden yakla-fl›mlar› benimsenecek ve sosyolojiye gerek kalmayacak. Ya da sosyolojiyi bambafl-ka bir tarzda kurgulayarak, bütün dünya toplumlar›n›n mutluluk ve refah› ad›nayeni bir gelece¤i tasarlayacak bilgiyi üretmeye çal›flaca¤›z. Bunun d›fl›nda üçüncübir seçenek yoktur.

Birinci seçenek sosyolojiyi sosyal mühendisli¤e, sosyal hizmet uzmanl›¤›na in-dirgeyerek, asl›nda dünyan›n mevcut düzensizli¤ini, yak›c› sorunlar›n› yeniden-üretmeyi ifade ediyor. ‹kinci seçenek ise, yeni bir dünyan›n olabilirli¤ini aramakiçin insan bilincine özgürlefltirici bir ütopya olana¤› sunuyor. E¤er sosyoloji, mev-cut dünya ve toplum düzeninin aksakl›k ve sorunlar›n› rehabilite etmekten ibaretolacaksa, gelece¤in toplumunun kurulmas› yolunda önemli bir rolü üstlenmeyi enbafltan reddetmifl olacakt›r.



Türk sosyolojisinin 1980-2000 tarihsel kesiti için-

de Türk sosyolojisinde meydana gelen de¤iflimi

ve dönüflümü de¤erlendirebilecek ve bu de¤ifli-

min sosyal boyutlar›n› özetleyebilmek.

1980-2000 dönemi Türk sosyolojisinde özel birdönemdir ve belirli karakteristikleri vard›r. Budönemde beliren yeni e¤ilimler günümüzde desürmektedir. Türkiye’de sosyoloji, daha öncekidönemlerde oldu¤u gibi 1980-2000 dönemindede Bat›c›, uyumcu, aktarmac›, gelenekten yok-sun niteli¤ini korumufltur. Küreselleflme süreci-nin Türkiye’deki yans›malar› sosyoloji alan›ndada görülmektedir.

De¤iflen ve çeflitlenen temalar›/kavramlar› aç›k-

layabilmek.

1980-2000 tarihsel kesitinde Türk sosyolojisineyeni Bat›l› teoriler, tema ve kavramlar nüfuz et-meye bafllam›flt›r. De¤ifliklik en baflta bilgi/bilimve yöntem anlay›fl›nda görülmektedir. Bunun so-nucunda Türk sosyolojisinde geçmiflte hâkim e¤i-limi oluflturan pozitivist yaklafl›mlar a¤›r bir dar-be alm›flt›r. Bir baflka de¤iflim göstergesi, yakla-fl›k doksan y›ll›k geçmifli olan ulus-devlet dene-yiminin her yönüyle sorgulanmaya bafllanmas›-d›r. Etnisite, din/laiklik, toplumsal cinsiyet, tüke-tim, bilgi/biliflim, medya, popüler kültür vb. ek-seninde yap›lan çal›flmalarda gözle görülür birart›fl söz konusudur.

Türk sosyolojisinde Bat›l› teorilerin etkisiyle de¤i-

flen yaklafl›mlar›n yan› s›ra de¤iflmeyen, sürekli-

lik arz eden ve Bat›l› teorilerin flabloncu uyarla-

malar›na direnç gösteren e¤ilimleri farkl› bir ba-

k›fl aç›s›yla de¤erlendirebilmek.

1980-2000 döneminde sosyoloji alan›ndaki bü-tün e¤ilimleri sadece bu tarihsel kesit içinde an-lamak mümkün de¤ildir. Daha önce bafllam›fl vesürmekte olan e¤ilimlerin varl›¤› da göz önündebulundurulmal›d›r. Örne¤in, Türk sosyolojisin-de 1960’larda Kemal Tahir-Baykan Sezer düflün-cesi ekseninde geliflen ve yerlilik kayg›s› a¤›rbasan Do¤u-Bat› çat›flmas› yaklafl›m› 1980 son-ras›nda güçlenerek varl›¤›n› sürdürmüfltür ve bu-gün de hâlâ sürdürmektedir. Türkiye’de sosyo-loji yaklafl›k elli y›ld›r bir yol ayr›m›ndad›r; yenikuflak sosyologlar Bat› kaynakl› uyumcu sosyo-loji anlay›fl› ile Baykan Sezer’in yerli, dirençli,özgün yaklafl›m› aras›nda tercihlerini yapmakdurumundad›rlar.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Türk-‹slam Sentezinin un-surlar›ndan biri de¤ildir?

a. Liberalizm b. Marksizm c. Otoriteryanizm d. ‹slamc›l›k e. Türkçülük

2. Afla¤›dakilerden hangisi 1980 sonras› dönemin sos-yoloji literatüründe iki yüz y›ll›k Türk modernleflmesisürecine yöneltilen elefltirilerden biri de¤ildir?

a. Bilinçli ve geliflmifl bir sivil toplumun yoklu¤u b. Modernleflme sürecinin devlet kat›ndan tepeden

inme yöntemlerle yönlendirilip tayin edilmesi c. Ulusal birli¤in sa¤lanmas› d. Devletçi bir ekonomi düzenine ba¤l›l›k e. Bireyin geliflimine öncelik tan›yan yaklafl›mlar›n

güçlenmesi

3. Afla¤›dakilerden hangisi 1980-2000 aras› dönemdeTürk sosyolojisinde metodoloji anlay›fl›n›n de¤iflmesineiflaret eder?

a. Nedensellik b. Determinizm c. ‹nterdisiplinerlik d. Nesnellik e. Kavramsal aç›k-seçiklik

4. Türkiye’de 1980’lere kadar sosyolojide hâkim olanulus ve ulus-devlet eksenli aç›klamalar itibar kaybetme-ye bafllam›flt›r. 1980-2000 y›llar› aras›nda Türkiye’de sos-yoloji alan›nda daha çok vurgulanmaya bafllanan de-¤erler aras›nda afla¤›dakilerden hangisi yer almamak-

tad›r?

a. Çokkültürlülük b. Yerellik c. Kolektif bilinç d. Sivilleflme e. Tüketim

5. Afla¤›daki maddelerden hangisi kimlik eksenli tart›fl-malar ba¤lam›nda ele al›namaz?

a. Özgürleflim b. Az›nl›klar c. Uygarl›klar d. Sosyal eflitsizlikler e. Dinler

6. Afla¤›daki olgulardan hangisi küreselleflme söyle-minde dile getirilen unsurlardan biri de¤ildir?

a. Bilinen s›n›rlar›n ortadan kalkmas› b. Bilginin serbest küresel yay›l›m› c. Ulus-afl›r› ve h›zl› sermaye transferi d. Yerel de¤erlerin güçlenmesi e. Ulusal kalk›nma ve refah

7. Küreselleflme süreci ile ideolojik/kültürel melezlefl-me aras›ndaki iliflkiyi afla¤›daki hangi anahtar kavramen iyi biçimde ifade etmektedir?

a. Ulusçuluk b. Do¤u-Bat› çat›flmas› c. Sosyal eflitlik d. Liberal sol e. S›n›f çat›flmas›

8. Afla¤›daki anahtar kavramlardan hangisi postmodernteoride içerilmez?

a. Yerellik b. Farkl›l›k c. Adem-i merkeziyetçilik d. Ak›l-d›fl›l›k e. Eflitlik

9. Afla¤›dakilerden hangisi 1980 öncesi y›llarda etkilisosyolojik araflt›rmalar yapan baz› sosyologlar›n 1980-2000 döneminde ayn› etkinli¤i sürdürememifl olmalar›-n›n nedenlerinden biri de¤ildir?

a. Sosyoloji paradigmas›nda meydana gelen de¤i-flim

b. Küreselleflme sürecinin bilimsel üretime yans›-malar›

c. Çok say›da yeni üniversitenin aç›lmas› ve sosyo-loji bölümlerinin art›fl›

d. Modernleflme teorilerinin gözden düflmesi e. Eski kuflaktan sosyologlar›n de¤iflime gösterdik-

leri direnç

10. Do¤u-Bat› çat›flmas› teorisinin Türk sosyolojisinde-ki ay›rt edici yerini afla¤›daki hangi kavram en iyi flekil-de ifade eder?

a. Bat›c›l›k b. Sosyalizm c. Yerlilik d. Tarih-d›fl› yaklafl›m e. Ulusçuluk



“Postmodern teori, yeni sömürgecilik tarz› olan küre-selleflmeyle öne ç›kan bir görüfltür. Parçalanm›fll›¤a veyerelcili¤e vurgu yapan postmodern teori ile dünya öl-çe¤inde iliflkilerin yo¤unlaflmas›na, dünyan›n sosyo-ekonomik, politik ve kültürel birli¤ine önem verdi¤iniiddia eden küreselleflmeyi birlikte düflünmek, birbirleri-nin z›dd› gibi gözüken bu iki söylemi yak›ndan iliflkiligörmek gerekir. (..) Postmodern teorinin temel daya-naklar› olan afl›r›-görelilik, afl›r›-öznelcilik ve akla gü-vensizlik daha iyi bir gelece¤e inanmay› ve sosyal so-runlar›n çözüm olas›l›klar›n› olanaks›zlaflt›rmaktad›r. (..)Postmodern teori küreselleflmeyi olumlama ve meflru-laflt›rma ifllevine dönüktür. Nitekim küreselleflmenin“postmodern hyper-liberalizm”, postmodernizmin de“küresel sermayenin iflleyifl mant›¤›”, geç-kapitalizminkültürel mant›¤›, ideolojisi”, “gizli bir neo-liberal ütop-ya” ve sömürgecili¤in “ideolojik refleksi” olarak de¤er-lendirilmesi bofluna de¤ildir.”

Kaynak: Sezgin K›z›lçelik, Bat› Sosyolojisini Yeni-

den Düflünmek Cilt 2: Burjuva Sosyolojisi, Ankara:An› Yay›nc›l›k, 2007, s. 186-189.

Okuma Parças› 2“Baykan Sezer, Bat› düflüncesinin bir ürünü olan top-lumsal sorunlara yaklafl›m›nda Bat›-yönelimli tav›r tak›-nan Bat› sosyolojisi karfl›s›nda, Türk toplumunu ve ger-çe¤ini anlayacak/aç›klayacak, Türk tarihi ve düflüncegelene¤iyle iliflki kuracak ve toplumsal sorunlar›m›z›çözecek yerli sosyoloji/Türk sosyolojisi gelene¤i olufl-turma gayreti içinde olmufltur. Özgün de¤erlendirmele-ri ve üzerinde durdu¤u çeflitli konularla Türk sosyoloji-sinde bir ç›¤›r açan, ürettikleri ve yetifltirdi¤i ö¤rencile-riyle ekolleflen Sezer, kurmufl oldu¤u Türk sosyolojisi-nin alan›n› oldukça net çizmifl, onu zengin bir tarihseldeneyim ve birikime sahip olan Türk tarihiyle temellen-dirmifl, sorunlar›m›z›n tarihe yönelerek anlafl›labilece¤i-ni/afl›labilece¤ini ileri sürmüfltür. Sezer, toplumsal ger-çe¤imizi ve tarihimizi aç›klayan bir Türk sosyolojisi in-fla etmifl yerli sosyologumuzdur. E¤er bugün Türkiye’debir Türk sosyolojisi gelene¤i oluflmuflsa, bu, sosyoloji-

mizin Kemal Tahir’i Baykan Sezer sayesindedir.K›saca, Bat› sosyoloji geleneklerinin d›fl›na ç›kabilmiflender sosyologlar›m›zdan Baykan Sezer, gelifltirdi¤i Do-

¤u-Bat› çat›flmas› teorisiyle, Türk toplumunun özgün-

lü¤ünü öne ç›karm›fl, toplumlar aras› iliflkilerde, özel-

likle Do¤u-Bat› iliflkilerinde/çat›flmas›nda, onun a¤›rl›-¤›n› ve yerini saptamaya özen göstermifltir. Sezer, Türktoplumunun sorunlar›n›n gerek Do¤u toplumlar›na ge-rekse Bat› toplumlar›na kimliklerini kazand›ran Do¤u-

Bat› çat›flmas› içine yerlefltirilmeden anlafl›lamayaca¤›-n› ileri sürmüfltür.”

Kaynak: Sezgin K›z›lçelik, Özgünlü¤ün Sosyolojisi,Ankara: An› Yay›nc›l›k, 2004, s. 155-157.

Okuma Parças› 3“Aktarmac›l›k çerçevesinde flekillenen yeni dönem an-lay›fl›, Türkiye’yi geçmifl döneminden, tarihsel geçmi-flinden koparman›n ötesinde ülkenin sosyal bilimcileri-ni toplum gerçe¤inden soyutlam›flt›r. (..) Hatta daha ya-k›n zamanda ülke gerçe¤inden tümüyle soyutlan›lmas›gerekti¤i fleklinde bir anlay›fl belirmifltir. Mikro tarih ça-l›flmalar› ve soyut sosyolojik çal›flmalar gündeme giripbelirleyici olarak, Avrupa’da, Amerika’da sosyal bilimyapma anlay›fl› ile Türkiye’de sosyal bilim yapma anla-y›fl›n›n aras›nda bir fark olmad›¤› fleklindeki kanaatiköklefltirmifltir. Art›k Türk sosyal bilimcisi Türkiye’desosyal bilim yapt›¤›n›n fark›nda de¤ildir. Bu durum sos-yal bilimciyi Türkiye gerçekli¤inden, Türk düflünce ge-lene¤inden ayr›flt›rmaktad›r.”

Kaynak: Kurtulufl Kayal›, Düflüncenin Co¤rafyas› 1:

Toplumdan Soyutlanm›fl Düflünce ve Direnç Po-

tansiyeli, Ankara: Deniz Kitabevi, 2005, s. 88.

Okuma Parças› 1


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Sosyolojisinde 1980Sonras› Dönüflümün Sosyo-Politik Temelleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sivilleflme Tart›flmalar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “De¤iflen Bilgi/Bilim Anlay›-fl› ve Pozitivizm Elefltirileri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ulus-Devletin Sorgulanma-s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kimlik/Aidiyet ve Din/La-iklik Eksenli Çal›flmalar” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Tart›flmalar›ve Küreselleflmenin Getirisi Olarak Melezlik”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Tart›flmalar›ve Küreselleflmenin Getirisi Olarak Melezlik”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmodernizmin Girifli veBat›-D›fl› Modernlik Tart›flmas›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1980-2000 Döneminde TürkSosyolojisinde Öne Ç›kan Baz› ‹simler” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1960’lar›n Sonlar›ndan2000’lere Baykan Sezer Sosyolojisi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.


1980’lerden itibaren Türkiye’de neo-liberal ak›m›n daetkisiyle sosyolojik terminolojiye yeni kavramlar -yeniiçerikleriyle birlikte- girmeye bafllam›flt›r. 1980-1990 ara-s› dönemde “sivilleflme”, “sivil toplum”, “demokratik-leflme”, “özgürleflim”, “transformasyon” gibi kavramlarsosyoloji ve siyaset literatürüne girmifltir. Bu kavramlardaha sonraki dönemde de önemlerini korumakla birlik-te, 1990-2000 tarihi kesiti içinde sosyoloji literatürüneyepyeni kavramlar eklenmifltir. Bunlar: Küreselleflme,yerellik, postmodernizm, post-endüstriyel toplum, kim-lik ve farkl›l›k, paradigma, enformatik toplum (biliflimtoplumu) gibi kavramlard›r.

S›ra Sizde 2

Pozitivizm, do¤a bilimlerinin yasa ve kesinlik anlay›fl›n›sosyal bilimlere uygulama çabas›n›n bir ürünüdür. XIX.ve XX. yüzy›llarda, sadece sosyolojide de¤il, genel ola-rak sosyal bilimlerde etkili olmufl bir ak›md›r. Toplumolaylar›na determinist (belirlenimci) aç›klama getirmek-tedir. Buna karfl›l›k postmodern yaklafl›m toplum olay-lar›n›n do¤a bilimlerine özgü yöntemlerle anlafl›lama-yaca¤›n› iddia ederek pozitivist anlay›fla sert elefltirilergetirir. Pozitivizmin yasa, kesinlik, genel-geçerlilik, ne-densellik, determinizm gibi ilkelerini sorgular ve bu il-kelere tamamen karfl›t tezler savunur.

S›ra Sizde 3

Küreselleflme ve postmodernizm teorileri son dönemdesosyologlar›n kimlik sorunsal›na büyük bir hassasiyetleyaklaflmalar›na yol açm›fl bulunmaktad›r. Toplumsalkimlik sorunu XIX. yüzy›ldan bu yana sosyologlar›n il-gisini çeken konular aras›nda yer almaktad›r. Ancakson dönemde ulus kimli¤i, ümmet kimli¤i, uygarl›k kim-li¤i gibi makro kimliklere yönelik oldukça elefltirel biryaklafl›m getirilirken, az›nl›k kimli¤i, cins kimli¤i, cema-at kimli¤i gibi mikro kimlikler daha büyük bir ilgi çek-mektedir.

S›ra Sizde 4

Baykan Sezer, toplum olaylar›n›n tarihsel bir zemin üze-rinde gerçekleflen olaylar oldu¤unu, bu nedenle sosyo-loji aç›klamalar›n›n soyutlama düzeyinde kalamayaca-¤›n› ve tarihsel bak›fl aç›s›ndan ba¤›ms›z düflünüleme-yece¤ini savunmufltur. Sosyoloji ile tarih disiplinleri ara-s›nda yak›nlaflmaya büyük de¤er atfetmesinin nedenibudur. Ayr›ca Baykan Sezer, tarihte toplumlar aras›nda-ki iliflkilerin önemine dikkat çekmifltir. Ona göre hiçbirtoplum salt kendi iç iliflkileri ve dinamikleri içinde kav-ranamaz. Tarihte toplumlar sürekli olarak karfl›l›kl› ilifl-kiler içinde olmufllard›r. Bu iliflkiler toplumlar aras›ndabir çat›flma dinami¤ini bar›nd›rmaktad›r.



Bora, T. vd. (Yay. Haz.) (1998). Sosyal Bilimleri

Yeniden Düflünmek: Yeni Bir Kavray›fla Do¤ru.

“Defter” ve “Toplum ve Bilim” Dergileri OrtakÇal›flma Grubu, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.

Çelebi, N. (2001). Sosyoloji ve Metodoloji Yaz›lar›.

Ankara: An› Yay›nc›l›k. Divitçio¤lu, S. (1981). Asya Üretim Tarz› ve Osmanl›

Toplumu. ‹stanbul: AR Yay›n Da¤›t›m. E¤ribel, E., Özcan, U. (Yay. Haz.) (2010). Türk

Sosyologlar› ve Eserleri I-II, Sosyoloji Y›ll›¤› 20.

‹stanbul: Kitabevi Yay›nevi. E¤ribel, E., Özcan, U. (Yay. Haz.) (2009). Türkiye’de

Toplum Bilimlerinin Geliflimi I-II. Sosyoloji

Y›ll›¤› 18. ‹stanbul: Kitabevi Yay›nevi. Ergun, D. (2000). Kimlikler K›skac›nda Ulusal

Kiflilik. Ankara: ‹mge Yay›nlar›.Ergun, D. (1991). Türk Bireyi Kuram›na Girifl.

‹stanbul: Gerçek Yay›nevi. Göle, N. (2000). ‹slam ve Modernlik Üzerine Melez

Desenler. ‹stanbul: Metis Yay›nevi. Göle, N. (1991). Modern Mahrem: Medeniyet ve

Örtünme. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.Göle, N. (1998). Mühendisler ve ‹deoloji: Öncü

Devrimcilerden Yenilikçi Seçkinlere. ‹stanbul:Metis Yay›nlar›.

Göle, N. (1999). “Bat›-D›fl› Modernlik: Kavram Üzerine”,Toplum ve Bilim. Say›: 80, Bahar.

Kayal›, K. (2005). Düflüncenin Co¤rafyas› 1:

Toplumdan Soyutlanm›fl Düflünce ve Direnç

Potansiyeli. Ankara: Deniz Kitabevi. K›z›lçelik, S. (2007). Bat› Sosyolojisini Yeniden

Düflünmek Cilt 2: Burjuva Sosyolojisi. Ankara:An› Yay›nc›l›k.

K›z›lçelik, S. (2004). Özgünlü¤ün Sosyolojisi. Ankara:An› Yay›nc›l›k.

Kongar, E. (1985). Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ve

Türkiye Gerçe¤i. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.Kovanl›kaya, Ç., Çav, E. (Yay. Haz.) (2010). Türk

Sosyolojisinde Üç Bilim ‹nsan›: Cahit Tanyol,

Mübeccel B. K›ray, fierif Mardin. ‹stanbul: Ba¤lamYay›nevi.

Küçükömer, ‹. (1969). Düzenin Yabanc›laflmas›-

Bat›l›laflma. ‹stanbul: Ba¤lam Yay›nevi.Mardin, fi. (2003). Türk Modernleflmesi. Çev. M.

Türköne ve T. Önder, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nevi.

Mardin, fi. (2006). Türkiye’de Toplum ve Siyaset:

Makaleler 1. Der. M. Türköne ve T. Önder, ‹stanbul:‹letiflim Yay›nevi.

Mardin, fi. (1991). Türkiye’de Din ve Siyaset:

Makaleler 3. Der. M. Türköne ve T. Önder, ‹stanbul:‹letiflim Yay›nevi.

Meriç, C. (1999). Sosyoloji Notlar› ve Konferanslar.

Yay. Haz. Ü.M. Yazan, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nevi. Parla, T. (1989). Ziya Gökalp, Kemalizm ve

Türkiye’de Korporatizm. ‹stanbul, ‹letiflimYay›nevi.

Sezer, B. (1988). Türk Sosyolojisinin Ana Sorunlar›.

‹stanbul: Sümer Kitabevi.Sezer, B., E¤ribel, E., Özcan, U. (t.y.). “Toplum Bilimleri

ve Sosyolojinin Sonu Görüflleri Üzerine”,Sorgulanan Sosyoloji. Yay. Haz. M.Ç. Özdemir,Ankara: Eylül Yay›nlar›.

Ülgener, F. S. (1981). Dünü ve Bugünü ile Zihniyet

ve Din: ‹slam, Tasavvuf ve Çözülme Devri ‹ktisat

Ahlak›. ‹stanbul: Der Yay›nevi.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Türk sosyolojisinin ana sorun ve yönelifllerini tarihsel bir bak›flla ve Türki-ye’nin toplumlar aras› iliflkiler içinde üstlendi¤i yer ve rol çerçevesinde de-¤erlendirebilecek, Sosyolojinin Türkiye’deki geliflim süreci ve özelliklerini özetleyebilecek,Türkiye’de sosyolojinin yüz y›ll›k geliflim serüveninde görülen ana ak›mlaryan›nda, bu ana ak›mlar›n d›fl›nda ayr›ks› bir çizgi oluflturan ve Türk sosyo-lojisinin yerli damar›n› temsil eden Baykan Sezer düflüncesinin özelliklerinide¤erlendirebilecek, Sosyolojimizin açmazlar›, yetersizlikleri ve dönüflümlerinin yan› s›ra toplambirikimi ve özgürlefltirici olanaklar› hakk›nda elefltirel bir bak›fl aç›s›yla özet-leyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Türk Sosyolojisi• Bat›c›l›k • Türkçülük

• ‹slamc›l›k • Din ve Laiklik • Sosyalizm

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

N


• TÜRK‹YE’DE SOSYOLOJ‹N‹N ANAYÖNEL‹fi‹: BATICILIK-TÜRKÇÜLÜK

• ‹MPARATORLUKLA ‹L‹fiK‹L‹‹SLAMCILIKTAN LA‹KL‹⁄E

• BATI SOSYAL‹ZM‹SAVUNUCULU⁄UNDANSOSYAL‹ZM‹N SONUNA

• TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE DO⁄U-BATI ÇATIfiMASI

Türk SosyolojisininTemel Nitelikleri veGenel E¤ilimleri


Sosyolojinin konusu olan toplum olaylar›na ve sorunlar›na yaklafl›m biçimi belirlibir tarih ve dünya görüflüne ba¤l›l›k ile belirlenir. Türkiye’de sosyoloji çal›flmalar›daha bafllang›çta Bat› aç›klamalar›n›n ve sosyoloji ö¤retilerinin eksikli¤ini duymufl,Bat›’dan aktarma çabas›yla yetinmeyerek Türk toplum ve tarihi ile iliflki kurmayaçal›flm›flt›r. Bununla birlikte sosyologlar›m›z›n tarihimizle iliflki kurma ve tarih bil-gisini kullanma çabas› s›n›rl› bir düzeyde kalm›flt›r. Türk tarih ve toplumuna olanilgi Bat›l› tarih anlay›fllar›n›n ve kal›plar›n›n uygulamas› olmaktan ileri gitmemifltir.Bat›l› tarih dönemlendirmeleri ve toplumsal örgütlenme modelleri Do¤u-Bat› çat›fl-mas›n›n ald›¤› biçim üzerine kuruludur. Bu çat›flma Türkiye’deki geliflmelerin dekayna¤›d›r. Türkiye bu çat›flman›n d›fl›nda, kenar›nda de¤ildir. Ancak ayn› temelolay› yaflam›fl olmam›za ra¤men Bat› tarihi ile Türk toplum tarihinin dönemlendir-mesi birbirine karfl›t özellikler tafl›maktad›r. Bu çeliflkinin gündeme getirilmesi ye-rine Bat› çözümüne ve aç›klamalar›na verilen üstünlük dolay›s›yla sosyolojimizdeTürk toplum ve tarihi suçlama konusu olmaktad›r.

Toplumlar›n tarih içindeki yerleri, rolleri, kimlikleri, ç›karlar› ve iliflkileri top-lumlar aras› iliflkiler taraf›ndan belirlenmektedir. Bu nedenle sosyoloji ile tarih ara-s›ndaki iliflki herhangi bir iliflki de¤ildir. Toplum olaylar› tarihsel bir zemin üzerin-de gerçekleflen olaylard›r. Tarihsel iliflkiler içinde toplumlara gerçek yerlerini vekimliklerini ise toplumlar aras› çat›flmalar kazand›rmaktad›r. Türk toplumu tarihiçindeki önemini ve kimli¤ini bu iliflkiler içinde kazanm›flt›r. Türkiye’nin bu çat›fl-ma içinde özel bir konumu bulunmaktad›r. Bu nedenle, bir Türk sosyolojisinin ge-reklili¤inden söz ederken, kendi içine kapal›, toplumumuzun s›n›rl›l›¤›n› daha bafl-tan benimseyen, dar toplum ç›karlar›n› savunan, Bat› taraf›ndan bize yak›flt›r›lan“taflra sosyolojisi” anlay›fl›n› benimsememiz mümkün de¤ildir.

Türk sosyolojisi deyimi Türk toplumunun dünya içinde kendine ait bir yeri verolü, geliflmeler önünde farkl› bir sözü oldu¤u anlam›n› tafl›maktad›r. Aksi takdir-de kendine ait bir yerden, Türk sosyolojisinden söz etmenin bir anlam› yoktur. Ro-mandan mimariye, sinemadan tiyatroya kadar çeflitli alanlarda sözü edilen ve ba-flar›lan yerlilik, kendi konular›na sahip olma çabas› Türk sosyolojisi için de geçer-lidir. Ama bunu yüzeysel bir biçimde anlamamak gerekir. Türk sosyolojisi denildi-¤inde, sosyolojimize katk›da bulunanlar›n etnik kimli¤i veya araflt›rma konular›n›nTürkiye ile ilgili olmas› anlafl›lmamal›d›r. Türkiye ile ilgili yabanc› araflt›rmac›lar›nyapt›¤› çal›flmalar› Türk sosyolojisi içinde de¤erlendirmek mümkün olmad›¤› gibibirçok sosyologumuzun tercümeye dayal› çal›flmalar›n› da Türk sosyolojisi içindede¤erlendirmek güçtür.

Türk Sosyolojisinin TemelNitelikleri ve

Genel E¤ilimleri

Toplumlar›n tarih içindekiyerleri, rolleri, kimlikleri,ç›karlar› ve iliflkileritoplumlar aras› iliflkilertaraf›ndan belirlenmektedir.Bu nedenle sosyoloji ile tariharas›ndaki iliflki herhangibir iliflki de¤ildir.

Türk sosyolojisinden söz etmenin ilk koflulu tarihimizden bilgi edinmek, gerek-li sonuç ve dersleri ç›karmakt›r. Di¤er bir deyiflle Türk sosyolojisinden ve sosyolo-jimizin kendi kimli¤ini kazanmas› gere¤inden söz etmemize izin veren olgu, Türktoplum ve tarihinin farkl› özellikler göstermesidir. Ancak Türk sosyolojisinin dahabafllang›çta tarih ile ilgisine ra¤men tarihimizle sa¤lam iliflkiler kurdu¤unu savun-mak güçtür. Türkiye’de sosyolojinin aktarma bir bilim kimli¤inden kurtulmas› ken-disine ba¤l› ayr› kaynaklar› olmas›yla mümkündür. Bir baflka deyiflle Türk sosyolo-jisi kimli¤i ve deyimi toplum olaylar› ve sorunlar›n›n çözümüne Türk toplumununkendi ad›na söz sahibi olaca¤› ve dünyadaki geliflmelere yön verebilece¤i görüflü-ne dayal›d›r. Türk sosyolojisi Bat› sosyolojisi ile belli bir iliflki içindedir. Ancak Fran-s›z, Alman, ‹ngiliz sosyoloji gelenekleri aras›ndaki farkl›l›klara ra¤men ortak bir Ba-t› sosyolojisinden söz edilmesine karfl›n, Türk sosyolojisi ile Bat› sosyolojisi aras›n-da ortakl›¤a dayal› bir bütünleflmeden, farkl›l›klar›n silinmesinden söz edilemez.

Türk sosyolojisinden söz etmek için ne gibi gerekçelerimiz vard›r?

Türkiye’de sosyolojinin en belirginözelli¤i siyasete afl›r› ba¤›ml›l›k gös-termesidir. Bu nedenle sosyolojimiz-deki belli bafll› konu ve e¤ilimlerindönemlere göre de¤iflmesi sorun edil-memifltir. Ancak bu de¤iflme toplu-mun kendi kimli¤ine dayal› bir gelifl-me ve dinamizmin sonucu de¤ildir.Türk sosyolojisinin serüveni, temelnitelikleri ve genel e¤ilimleri siyasaldönüm noktalar› ve süreçleriyle birörtüflme içindedir. Bu çal›flmada Türksosyolojisinin temel niteliklerini vegenel e¤ilimlerini belirleyebilmek içindevletin sorunlar› ve siyaset seçimineparalel olarak ortaya ç›kan sosyolojidönemlendirmelerini göz ard› etme-yece¤iz. Ancak al›fl›lagelenden farkl›bir yol izleyece¤iz. Sosyolojinin Tür-kiye’deki geliflimini ve genel e¤ilim-lerini ele al›rken bu dönemlendirme-lerle kendimizi s›n›rlamayaca¤›z.Türk sosyolojisinin do¤ufl kaynaklar›-

n›, bafll›ca problemlerini, belli bafll› e¤ilimlerini ve de¤iflimini konu edinece¤iz.Türkiye’nin temel sorunlar›n›n çözümünün Bat› toplum ve tarih modeli çerçevesin-de ele al›nmas› nedeniyle Türk sosyolojisinin en baflta gelen konusu Bat›c›lafl-ma/Bat›l›laflma olmufltur. Sosyolojimizde görülen hemen hemen bütün e¤ilimlerBat›c›laflma temel seçimimizle iliflkili olarak anlam ve a¤›rl›k kazanm›flt›r. AncakBat› dünya egemenlik iliflkilerinde görülen de¤iflmeler nedeniyle Türkiye’de siya-set alan›nda oldu¤u gibi entelektüel alanda da belli bir süreklilikten söz edileme-mektedir. Çeflitli toplum kesimleri de siyasetin d›fl›nda kalmalar› nedeniyle düflün-cede süreklili¤in tafl›y›c›s› olamam›fllard›r. Buna karfl›l›k yine de Türk sosyolojisi-nin temel niteliklerinden ve genel e¤ilimlerinden, bu e¤ilimlerin dönemlere görede¤iflmesinden söz etmek mümkündür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 8.1

TÜRK‹YE’DE SOSYOLOJ‹N‹N ANA YÖNEL‹fi‹: BATICILIKTÜRKÇÜLÜK

Türk sosyolojisinin ana sorun ve yönelifllerini tarihsel bir bak›fllave Türkiye’nin toplumlar aras› iliflkiler içinde üstlendi¤i yer ve rolçerçevesinde de¤erlendirebilmek.

Türkiye’de sosyolojinin bafllang›c›n-dan bugüne dek Bat›c›l›¤›n temel vebaflat e¤ilimi oluflturdu¤u bir gerçek-tir. Paradigma ve kavramlar, çözümönerileri Bat› sosyolojisinden aktar›l-m›flt›r. Ancak Bat›c›l›¤›n kendi bafl›nabir ekol veya ak›m olmaktan ziyade,birbirinden ba¤›ms›z karakterdeki (vebirbirleriyle rekabet halindeki) ekol veak›mlar› kuflatan, üst düzeyde belirle-yici bir ak›m oldu¤unu belirtmemizgerekir. Baflka deyiflle Türkiye’de sos-yoloji alan›nda karfl›m›za ç›kan Türk-çülük, ‹slamc›l›k, liberalizm, sosyalizmgibi ak›mlar farkl› düzeylerde Bat›c›-l›kla iliflkilidir. Her biri Türkiye’nin Ba-t› ç›karlar›na uyumlulaflt›r›lmas› ya damodernlefltirilmesi yolunda farkl› çö-züm stratejilerini temsil etmektedir.

Türk sosyolojisinde Bat›c›l›¤›n te-mel bir yönelifl oluflturmas› ve Türk-çülük, ‹slamc›l›k gibi Türk/‹slam kül-tür ve uygarl›k havzas›yla iliflki olmas›beklenen ak›mlar›n bile Bat›c›l›k ana ak›m›yla bir flekilde ba¤lant›l› olmas›, Türksosyolojisinin Bat› sosyolojisinden farkl›l›¤›n›n bir göstergesidir.

Sosyoloji, toplumlar›n kendi kimlikleri çerçevesinde kendi sorunlar› ve tarihinak›fl› üzerinde etkili olma çabalar›n› yans›tan bir disiplindir. Ancak sosyolojide Ba-t› eksenli toplum ve tarih anlay›fl›n›n egemenlik kazanmas›yla Bat›-d›fl› toplumlar›ngeliflme çizgisi ve yönü Bat›’ya göre tan›mlanm›flt›r. Bu durumda Bat›-d›fl› toplum-lar için Bat› toplum modelini benimsemek ve Bat› geliflme çizgisini izlemekten bafl-ka bir yol kalmayacakt›r. Türkiye’de sosyoloji toplumlar aras› iliflkilerde kurulmuflmevcut dengeye dayanarak belli aç›klamalar getirmektedir. Bu nedenle temel se-çim ve sorunlar›n çözüm yönü bellidir. Türk sosyolojisinin bafll›ca konusu Bat›l›-laflmad›r. Ancak iki yüz y›ll›k Bat›l›laflma temel seçimine ra¤men Bat› kimli¤ini al-mam›z söz konusu olmam›flt›r. Toplum kimli¤imizin Bat› ile kurulan yeni siyasiiliflkilere ba¤l› olarak tan›mlanmas›yla sosyolojimizin belli bafll› e¤ilimleri ortaya ç›-kacakt›r. Bu durumda Türk sosyolojisinin en baflta gelen özelli¤i güncel siyaset ileiç içe olmas›d›r. Bunun getirdi¤i olumsuz bir sonuç vard›r: Belli görüfller belli ta-k›mlar taraf›ndan topluca savunulmakta ve siyaset de¤iflti¤inde ayn› kesimler tara-f›ndan kolayl›kla terk edilmektedir.

1718. Ünite - Türk Sosyolo j is in in Temel Ni te l ik ler i ve Genel E¤i l imler i

1A M A ÇN

Resim 8.2

Türk sosyolojisindeBat›c›l›¤›n temel bir yönelifloluflturmas› ve Türkçülük,‹slamc›l›k gibi Türk/‹slamkültür ve uygarl›k havzas›ylailiflki olmas› beklenenak›mlar›n bile Bat›c›l›k anaak›m›yla bir flekildeba¤lant›l› olmas›, Türksosyolojisinin Bat›sosyolojisinden farkl›l›¤›n›nbir göstergesidir.

Türk sosyolojisinin en bafltagelen özelli¤i güncel siyasetile iç içe olmas›d›r. Bunungetirdi¤i olumsuz bir sonuçvard›r: Belli görüfller bellitak›mlar taraf›ndan toplucasavunulmakta ve siyasetde¤iflti¤inde ayn› kesimlertaraf›ndan kolayl›kla terkedilmektedir.

Sosyoloji bilim olarak özelliklerini Bat›’da kazanm›flt›r. Sosyolojinin bafllang›çtaortaya ç›kan bilim kimli¤i yan›nda, Bat› dünya egemenli¤i ve güç dengesi nedeniy-le Bat› aç›klamalar›n›n üstünlük kazanmas›yla, bir bak›ma sosyolojide de bu üstün-lü¤ün ifadesi olan teorilerle karfl›laflaca¤›z. Ülkemizde ise, sosyolojiden beklenenve toplum üzerinde etkinlikten anlafl›lan Bat› ç›karlar› ve çözümüyle s›n›rl› belirlibilgilerin üretilmesi olmufltur. Bat› çözümünün ve toplum modelinin evrenselleflti-rilmesi ve genel geçer kabul edilmesiyle, Bat› lehine kurulan güç dengesini do¤ru-lamas›na ra¤men, Bat›l›laflma Osmanl›’dan günümüze Türk sosyolojisinde temele¤ilimi oluflturmaktad›r.

Sosyolojinin Türkiye’deki geliflim süreci ve özelliklerini özetleye-bilmek.

Türkiye’de sosyal bilimlerin gelifliminde yeni bir dönemin bafllang›c› devletin Ba-t›c›laflma tercihine yönelmesi sonras›ndad›r. Bu süreç XIX. yüzy›lda aflamal› olarakgerçekleflir. Çeflitli bilim disiplinlerinde Bat›’dan aktarma ve iktibaslar›n yap›lmas›süreci efl zamanl› de¤ildir. Sözgelifli modern Bat›l› hukuk anlay›fl›n›n k›smen de ol-sa benimsenmesi yüzy›l›n ortalar›nda gerçekleflmifltir ve bu alandaki Bat›l› tesirlerOsmanl›’da görülen anayasa hareketlerinde büyük bir rol oynam›flt›r. “‹lk sosyolo-gumuz” olarak da gösterilen Cevdet Pafla taraf›ndan haz›rlanan Mecelle kanunu ilehukuk alan›nda bir senteze gidilir. Bat›’dan aktar›lan sosyoloji, etnoloji, arkeolojigibi disiplinler de Osmanl› fikriyat›nda XIX. yüzy›l sonlar›nda belirmeye bafllar. Budisiplinlerde özellikle II. Meflrutiyet döneminde bir canl›l›k göze çarpar. Düyun-uUmumiye’nin Osmanl› ekonomisi üzerindeki olumsuz etkilerini bertaraf etmekiçin milli iktisat anlay›fl› geliflme gösterir.

Sosyolojinin Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na giriflinde önemli rol oynayan etkenler-den biri, pek ço¤u el alt›ndan ve az say›da bile olsa nüshalar› devlet s›n›rlar› içinegiren yurtd›fl›ndaki Genç Osmanl› ve Jön Türk topluluklar›n›n yay›mlad›klar› ve te-melde siyasi fikirler içeren gazete ve dergiler olmufltur. 1860’lardan itibaren GençOsmanl›lar›n yurtd›fl›nda faaliyet gösteren çeflitli yay›n organlar›nda ve Tanzimatdevrine damgas›n› vurmufl Mecmua-i Fünun gibi dergilerde, sosyolojiyle do¤ru-dan ilgili olmamakla birlikte (sosyoloji Bat›’da da henüz emekleme evresinde,genç bir bilimdir), Ayd›nlanma düflüncesi, toplumsal reform ideali ve tarih felsefe-si etraf›nda flekillenen Bat›l› toplum teorilerini -yeterince sistemli ve güçlü olmasabile- tan›y›p tan›tmaya yönelik bir temayül görülmeye bafllar. Ali Suavi, Ahmet Mit-hat Efendi gibi ayd›nlarda bu tür yönelifllerin ilk örneklerini görürüz.

Türkiye’de sosyolojinin haz›rl›k dönemi II. Meflrutiyet öncesi döneme rastlar.Kayda de¤er bir nokta, 1895-1908 aras›ndaki bu dönemde Bat› sosyolojisinin Os-manl› Devleti s›n›rlar› içinde olmaktan çok, Avrupa’da sürgünde bulunan Jön Türk-ler aras›nda ilgi çekmeye bafllamas›d›r. Abdülhamit rejimine karfl› elefltirel, muha-lif bir tutum tak›nan Jön Türkler özellikle Fransa’y› tercih etmifllerdir. Bir bak›maFransa’da bulunmalar› ile Frans›z düflüncesinin nüfuzu alt›nda kalmalar› benzernedenlere dayanmaktad›r. Sosyoloji ve sosyal bilim teorisi alan›nda as›l büyük can-l›l›k ve yenilik II. Meflrutiyetin ilan› ertesinde gerçekleflir. Canl›l›¤›n görünürdeki ilknedeni olmasa bile tezahürü, meflrutiyetin ilan› ile birlikte saray›n art›k tek-merkezolma niteli¤ini, dolay›s›yla fikir hareketlerini ve matbuat› denetleme olana¤›n› yi-tirmesidir. Bu devirde, sadece fikir hareketleri de¤il, partiler, siyasal yönelimli ay-d›nlar ve bas›n, II. Abdülhamit devrinde tan›k olunamayacak denli çeflitlilik ve di-namizm kazan›r. Sosyoloji tart›flmalar› için de uygun bir zemindir. Daha önceki dö-


2A M A ÇN

Sosyolojinin Osmanl›‹mparatorlu¤u’na giriflindeönemli rol oynayanetkenlerden biri, pek ço¤u elalt›ndan ve az say›da bileolsa nüshalar› devlets›n›rlar› içine girenyurtd›fl›ndaki Genç Osmanl›ve Jön Türk topluluklar›n›nyay›mlad›klar› ve temeldesiyasi fikirler içeren gazeteve dergiler olmufltur.

nemden farkl› olarak, art›k ülkede sosyoloji ö¤retileri toplumsal düflüncenin mer-kezine yerleflmifltir. Türkiye’de Bat›c›laflman›n resmî siyaset düzeyinde kabul edil-mesi yan›nda bir dünya görüflü olarak gündeme gelmesinde yeni siyasi kadrolar›ndevlete el koymas› önemli bir rol oynam›flt›r. Ziya Gökalp ve Prens Sabahattin’insosyolojiye olan ilgisi Bat› içinde farkl› devletlere ba¤l› siyaset seçimlerine uygunolarak karfl›tl›k göstermifltir. Bat› içinde ba¤land›klar› sosyoloji anlay›fllar› da sosyo-loglar da bu nedenle farkl› olmufltur.

II. Meflrutiyet öncesi ve sonras›nda yaflam›fl sosyologlar/sosyal düflünürler ile bunlar›ntelif ve tercüme eserlerinin derli toplu bir tan›t›m› için Bedri Mermutlu’nun “Türkiye’de‹lk Dönem Sosyoloji Eserlerine Toplu Bir Bak›fl” bafll›kl› makalesine bakabilirsiniz. (Tür-kiye’de Toplum Bilimlerinin Geliflimi -I: K›ta Avrupas› Etkisi, ‹stanbul: Kitabevi Yay›-nevi, 2009.)

Prens Sabahattin Türk toplumunun bireyci (particulariste) toplumlar›n aksine,kamucu (communautaire) yap›da oldu¤una iliflkin görüfllerinin dayanaklar›n› LePlay (Science Sociale) okulunda bulmufltur. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun merkezi-yetçi ve bürokratik yap›s›n›n özel mülkiyetin, bireysel giriflimin, k›sacas› kapitaliz-min geliflmesi önünde bir engel oluflturdu¤unu düflünen Prens Sabahattin, çözü-mün yap›sal bir toplumsal de¤iflmeyle gerçekleflece¤ini savunuyordu. Türkiye içinmodel önerisinin ideal tipi ‹ngiliz toplumuydu. Buna uygun olarak II. Meflrutiyet’inilan› öncesinden bafllayarak imparatorlu¤un d›fl siyasetini Alman yanl›s› yörünge-den ç›kararak ‹ngiltere’ye ba¤lamaya çaba gösterdi. ‹mparatorlu¤un çöküflten kur-tulmas› için yabanc› müdahalesine gerek görmesi de bu çerçevede bir anlam tafl›-maktayd›. Ayr›ca Prens Sabahattin aktif olarak siyasal faaliyet içinde de bulunmufl-tur. ‹smi s›k s›k, ‹ngiliz yanl›s› siyaseti savunan baz› siyasal partilerle (Hürriyet ve‹tilaf F›rkas›, Ahrar F›rkas›) birlikte geçti. Prens Sabahattin’in görüfllerinin iki önem-li dayana¤›, serbest bireysel giriflim ve adem-i merkeziyet ilkesiydi. Buna uygunolarak, kamucu bir toplum tipi içinde gördü¤ü Türk toplumunun bireyci bir top-lum tipine do¤ru evrilmesi gerekti¤ini ileri sürdü. Science Sociale okulunun ö¤re-tisi böyle bir radikal toplumsal de¤iflmenin bilimsel yoldan gerçekleflmesini sa¤la-yacak yöntem ve araçlar› sunacakt›. Bu araçlardan biri, geleneksel zihniyetin kök-ten de¤iflmesini sa¤layacak bir e¤itim reformuydu. Bu yönde at›lacak ad›mlar,mevcut devlet-memur-tüketici eksenli toplumsal örgütlenmenin birey-giriflimci-üretici eksenli bir toplumsal örgütlenmeye do¤ru de¤iflmesinin ilk basama¤›n›oluflturacakt›r. Bireyi merkeze alan yeni bir e¤itim sistemi vurgusunu ön plana ç›-karmas›n›n en önemli nedenlerinden biri, devletin topluma müdahale olanaklar›-n›n k›s›tlanmas› kayg›s›d›r.

Ülkemizde sosyoloji çerçevesinde Bat›c›l›¤›n ve güncel siyasete afl›r› ba¤l›l›¤›ntezahürlerine Prens Sabahattin’in öncüsü oldu¤u Science Sociale okulunun çal›fl-malar›nda karfl›laflmaktay›z. “Türkiye Nas›l Kurtar›labilir?” sorusunu soran PrensSabahattin’e göre, Bat› bütün ça¤dafl uygarl›k araçlar›n› temsil etmekte, bilimsel-endüstriyel bulufllar› gerçeklefltirmektedir. Türkiye’nin sorunu bireysel giriflimeizin vermeyen Do¤ulu/kamucu toplumsal yap›s›ndan kaynaklanmaktad›r. Çözüm,Bat›’n›n sadece tekni¤ini, araçlar›n›, sermayesini, e¤itim prensiplerini, parlamentertemsil organlar›n› vb. almak de¤il, ayn› zamanda Bat› ile uyumlu bir toplumsal ya-p› de¤iflimini gerçeklefltirmektir.

II. Dünya Savafl›’n› izleyen dönemde çok partili yaflama geçifl, ABD’nin Mars-hall yard›m› ve ülkenin Amerikan yanl›s› siyasete ba¤lanmas› ile Prens Sabahat-

1738. Ünite - Türk Sosyolo j is in in Temel Ni te l ik ler i ve Genel E¤i l imler i S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ülkemizde sosyolojiçerçevesinde Bat›c›l›¤›n vegüncel siyasete afl›r›ba¤l›l›¤›n tezahürlerinePrens Sabahattin’in öncüsüoldu¤u Science Socialeokulunun çal›flmalar›ndakarfl›laflmaktay›z.

tin’in sosyoloji çizgisi uzun süren bir kesintiden sonra- yeniden canlanma göster-mifltir. 1960’larda Devlet Planlama Teflkilat›’n›n kuruluflu, ekonomide planlama fik-rinin öne geçmesi, Marksist ak›m›n ülkenin düflünce gündeminde önemli bir yeriflgal etmeye bafllamas› gibi geliflmeler Science Sociale ak›m›n›n yeniden sönüklefl-mesine yol açm›flt›r. 1980’lerde liberal politikalar›n ön plana ç›kmas›yla Prens Sa-bahattin’in görüflleri yeniden hat›rlanacakt›r. Dönemin baflbakan› Turgut Özal, par-tisinin Prens Sabahattin’in temsil etti¤i fikirlerin devamc›s› oldu¤unu öne sürecek-tir. Prens Sabahattin’in görüflleri do¤rudan belli bir siyasetin savunusu biçimindeolmasa da özellikle Anglo-Amerikan yaflam tarz› ve uygarl›k anlay›fl›na tan›nan üs-tünlük biçiminde her dönemde varl›¤›n› sürdürmüfltür. Ancak do¤rudan Anglo-Amerikan siyasetini savunmakta güçlük çekildi¤i için bireysel giriflimcilik, e¤itimreformu, köy araflt›rmalar›, birtak›m Bat›l› kurumlar›n iflleyiflinin tan›t›m› gibi konu-larla kendisini gündemde tutmufltur.

Prens Sabahattin düflüncesi Bat›c›l›¤›n ülkemizdeki tipik bir örne¤idir. AncakPrens Sabahattin’den oldukça farkl› e¤ilimlere sahip düflünürler de Bat›c›l›k ortakpaydas›nda birleflmektedirler. Örne¤in, önde gelen bir anti-Marksist sosyolog olanZiyaeddin Fahri F›nd›ko¤lu “teflebbüs hamlesi ruhu” kavramlaflt›rmas› ile ulusçudoktrinle liberalizmin bir sentezini gerçeklefltirmifl ve Marx’›n tarihsel materyaliz-mine karfl› tarihsel psikolojizmi (toplumsal geliflmede bireysel iradenin ve karizma-tik liderli¤in önemini) savunmufltur. Ülkemizde Bat› örne¤inde ekonomik, siyasalve kültürel dönüflümü savunan de¤iflik dünya görüflüne sahip birçok düflünür var-d›r. F›nd›ko¤lu ile ayn› kürsüde ilk defa sosyal siyaset dersleri veren Kessler; grev,lokavt, sigorta, sendikac›l›k, bankac›l›k, ücret, vergi gibi çal›flma yaflam›na ait temelkonularda Bat› modelinin izlenmesi gerekli¤ini vurgulam›fl, toplum mühendisli¤i-nin ilk örneklerinden birini sergilemifltir. Bat›’ya ba¤›ml›l›k entelektüel düzeyde degörülmektedir. ‹ktisadi yap› ile dinsel inançlar aras›nda ba¤ kuran bir yaklafl›m ser-gileyen Sabri F. Ülgener Max Weber’in görüfllerinden hareketle-, ülkemizde Bat›örne¤inde ekonomik rasyonaliteye dayal› bir kapitalizmin yeflerememesinin as›lnedeni olarak Müslüman de¤erler sistemini göstermektedir. Yine, Mümtaz Turhangibi milliyetçi-muhafazakâr olarak tan›nan bir sosyal bilimcimiz So¤uk Savafl kon-jonktürü içinde ülkemizde Amerikan tezlerini savunmufl ve bir anti-komünist tu-tum tak›nm›flt›r. Tersinden örnekler de vermek de mümkündür. Marksist/sosyalistö¤retiye dayanarak ülkemizde kapitalizmin geliflmesi yolunda milli bir burjuvaziyetifltirmek gereklili¤ini savunan sosyologlar›m›z da bulunmaktad›r. Bu gibi örnek-ler ço¤alt›labilir. Ancak fluras› aç›kt›r ki, liberal, Marksist, ulusçu vb. ak›mlar›n ha-z›r reçetelerine ba¤lanarak toplumun ç›kar›na uygun, yerli çözümler üretmekmümkün olmam›flt›r. ‹ki yüz y›ll›k Bat›c›laflma serüvenimiz, daha do¤rusu açmaz›-m›z bize bunu göstermektedir.

Bat›c›l›k ak›m› ve Bat›c›laflma eylemi Türkiye’nin yak›n tarihinde ne gibi açmazlar do¤ur-mufltur?

Türkçülük, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son döneminde siyasi ve entelektüelbir seçenek olarak beliren bir ak›md›r. Bafllang›çta Türkçülük Osmanl› ayd›n›n›nzihniyetine oldukça ayk›r› bir düflünceydi. ‹mparatorlu¤un bütünlü¤ünü korumak,imparatorluk tebaas› aras›nda herhangi bir etnik, dinsel unsura ayr›cal›k tan›ma-mak fleklinde savunulan Tanzimatç› ulus-ötesi birlik fikri (Osmanl›c›l›k) tek birulusa dayal› ve safl›k iddias›nda bulunan bir ulusçulu¤a izin vermemifltir. Bu ne-denle Balkan Savafl› y›llar›na kadar en yayg›n kabul gören devlet siyaseti Osmanl›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

birli¤i siyaseti olmufltur. Dolay›s›yla Türkçülük Osmanl› ayd›nlar› taraf›ndan gelifl-tirilip idealize edilmifl, sosyolojik/bilimsel bir kisveye büründürülmüfl ve öncülü¤üüstlenilmifl bir ak›m olmaktan uzakt›. Bat›’dan ithal edilen de¤iflik ak›mlar gibiTürkçülük de, devletin siyasi yönelifllerine ba¤l› olarak zamanla benimsendi ve ge-liflme gösterdi. XIX. yüzy›l bafllar›ndan itibaren Alman ve Macar Türkologlar›n Or-ta Asya Türk topluluklar›n›n tarihi, dil ve edebiyat›, toplumsal yaflant›s›na dair yap-t›klar› çal›flmalar Türkçülü¤e yüzeysel de olsa bir entelektüel zemin oluflturmufltur.Bu çal›flmalar ancak XIX. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren küçük bir zümre Osmanl›ayd›n› aras›nda ilgi uyand›rmaya bafllam›flt›r.

Türkçülü¤ün etkili bir siyasal ak›m ve ayn› zamanda bir sosyoloji anlay›fl› olarakbenimsenmesi II. Meflrutiyet’in ilk y›llar›na rastlar. 1910’larda Rusya’dan gelen Türk-çülerin öncülü¤ünde kurulan Türk Yurdu dergisi çevresinde geliflen ak›m, k›sa sü-rede Ziya Gökalp’in sosyolojik incelemeleriyle en yetkin ifadesine kavuflmufltur.Türkçülü¤e sistemli bir sosyolojik boyut kazand›ran Gökalp olmufltur. 1870’lerdeAli Suavi, Ahmet Vefik Pafla, fiemsettin Sami gibi kiflilerin eserlerinde ilk iflaretlerigörülen Türkçülük, ilk defa Balkan Savafl› y›llar›nda siyasi bir kadrolaflma içindeyerini alm›fl ve daha sistematik bir ö¤reti haline gelmifltir. Türkçülü¤ün ilk etkili dö-nemi II. Meflrutiyet sonras›d›r. Meflrutiyet’in ilan› siyasi kadrolar›n de¤iflimini sa¤la-m›fl, yeni kadrolar Bat›’yla kurduklar› iliflki çerçevesinde Türkçülü¤ü öne ç›karm›fl-lard›r. Baflka deyiflle Türkçülük, devletin Bat› ile (özelde Almanya ile) kurdu¤u ilifl-kiye ba¤l› olarak geliflme göstermifltir. Bu nedenle dönemin en çok geliflmeye adayak›mlar›ndan birisi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. fiu var ki Türkçülük devletin Bat›ile iliflkiler içinde kulland›¤› tek araç olma özelli¤ini göstermemektedir. Türkçülü-¤ün yan› bafl›nda Panislamizm ak›m› da etkinlik ve güç kazanm›flt›r. I. Dünya Sava-fl› y›llar›nda Osmanl› Devleti’nin Almanya ile birlikte hareket etmesi her iki ak›m›nda resmi siyasal ö¤retinin temel unsurlar› haline gelmesine yol açacakt›r.

Ziya Gökalp, gerek II. Meflrutiyet gerekse Cumhuriyet döneminde devletin da-yanaca¤› ideolojik esaslar› ortaya koyma çabas› içinde olan bir sosyologumuzdur.Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun çöküflü ve yeni Türkiye’nin kuruluflu s›ras›nda yafla-nan geliflmeler içinde yer alm›fl ve ülkenin yaflad›¤› altüst olufllar karfl›s›nda çözümönerisi olarak kapsaml› ve sistemli bir tav›r gelifltirmifltir. Onu sosyolojiye yak›nlafl-t›ran da bu yöndeki kayg›lar› olmufltur. Sosyoloji disiplini içinde yetiflmemifl olsa-lar bile sosyolojik perspektif bar›nd›ran görüflleriyle Yusuf Akçura, Ahmet A¤ao¤lugibi ayd›nlar da Türk ulusçulu¤unun mimarlar› aras›nda yer al›rlar. Ziya Gökalp’inasistanl›¤›n› yapan Tekinalp (Moiz Kohen)’in ad›n› da burada anmal›y›z. I. DünyaSavafl› y›llar›nda “Türkler Bu Muharebeden Ne Kazanabilirler?” bafll›kl› çal›flmas›n-da Türklere Turan yolunu gösteren Tekinalp, Türkçe ve di¤er dillerde yay›nlad›¤›“Türkler Bir Ruh-u Milli Ar›yorlar”, Türkizm ve Pantürkizm, Türklefltirme bafll›kl›çal›flmalar›yla Anadolu ile s›n›rl› bir Türkçülük anlay›fl›n›n devamc›s› olmufltur.

Türkçü ö¤retinin kendi içinde bir safl›k tafl›mad›¤›n›, görüfl ortakl›¤› içermedi-¤ini de eklememiz gerekiyor. Bu farkl›laflmay› anlaman›n en sa¤lam yolu, Gökalp,Akçura, A¤ao¤lu ve Halide Edip gibi bir döneme damgas›n› vurmufl ulusçu ayd›n-lar›n düflünce ve eylemleri aras›ndaki farkl›l›¤› göz önünde bulundurmaktan geçer.Sözgelifli 1919’da Amerikan mandas› savunusu yapan Halide Edip’in; yine ayn› y›l-larda ‹ngiltere’nin ve bireyci liberalizmin üstünlü¤ü düflüncesine ulaflan A¤ao¤-lu’nun Türk ulusçulu¤u fikrini ne ölçüde tutarl› biçimde temsil ettikleri soru konu-sudur. Onlar› Gökalp ile ayn› düzlemde de¤erlendirme güçlü¤ü bulunmaktad›r.

Gökalp ile Akçura aras›nda da Türkçülük anlay›fl› itibariyle baz› yorum farkl›-l›klar› görülmektedir. ‹ki düflünürün hemen hemen ayn› y›llarda yazd›klar› metin-


ler k›yasland›¤› zaman bu farkl›l›klar daha iyi anlafl›labilir. Gökalp II. Meflrutiyety›llar›nda Türk Yurdu dergisinde “Türkleflmek, ‹slamlaflmak ve Muas›rlaflmak” bafl-l›kl› bir dizi makale kaleme alm›flt›r. Bu çal›flmas›nda üç siyasi ak›m (Türkçülük, ‹s-lamc›l›k ve Bat›c›l›k) aras›nda bir denge kurmaya yönelmifltir. Bu dönemde Gö-kalp’in Türkçülük anlay›fl› imparatorlu¤un siyasi yap›s›na ve bütünlü¤üne karfl›t bire¤ilim içermiyordu. Baflka deyiflle, ulus-devlet yap›s›n› emperyal devlete üstün tut-muyordu. Ayr›ca Gökalp ‹slamiyet ile Türklük aras›nda herhangi bir çeliflki ve z›t-l›k görmüyordu. Bu yaklafl›m›yla Akçura’dan oldukça farkl› bir Türkçülük sentezi-ne/yorumuna ulaflt›¤›n› düflünebiliriz. Gökalp, Akçura’n›n oldukça erken bir dö-nemde tan›mlay›p birbirinden tamamen ayr›flt›rd›¤› üç siyasi ak›m (Osmanl›c›l›k,‹slamc›l›k ve Türkçülük) aras›nda tercihini Türkçülük ve ‹slamc›l›ktan yana yapt›.Zaten geçersizli¤i fiilen ortaya ç›km›fl olan Osmanl› birli¤i oluflturma fikrine isekarfl› ç›kt›. Ayr›ca, Akçura’n›n Türklü¤ü ‹slam öncesi pagan devrin özellikleriyle ta-n›mlamas›na, Türklük ile ‹slamiyeti birbirinden ayr› tutmas›na karfl› sa¤lam argü-manlar gelifltirdi. Gökalp, Akçura’n›n üçlü siyaset ayr›m›n› benimsemeye yanaflma-d›. Kendi sistemini ve Türkçülük anlay›fl›n› ayr›flt›r›c› ve analitik de¤il, birlefltirici vesentezci bir tarzda ortaya koydu. ‹slamc›l›k, Türkçülük ve Bat›c›l›k tercihlerini, ara-lar›ndaki çeliflki, dengesizlik veya gerilimleri en aza indirgeyerek, bunlar› birbiriy-le uyumlu hale getirmek, bir potada eritmek istedi. Gökalp’in bu sentezci sistemi-nin Akçura’n›n yaklafl›m›na bir üstünlü¤ü, Bat›l›laflma/Bat›c›l›k ad›na Osmanl›l›¤›inkâra yönelmifl olsa bile, toplumun geleneksel kültür de¤erlerini tamamen inkâryolunu göstermemifl olmas›d›r. Bu nedenle, örne¤in Akçura’n›n II. Meflrutiyet y›l-lar›nda ‹slam öncesi Orta Asya Türklü¤ünü (paganizm) yücelten, ancak ‹slamiyetigözden düflürüp Türklükle ‹slamiyeti ba¤daflt›rmay› reddeden tezleri ‹slamc›lar›nsert elefltirilerine hedef olurken, bu elefltirilere karfl› ‹slaml›¤› ve Türklü¤ü birliktesavunmak Gökalp’e düflmüfltür.

Bununla birlikte Gökalp’in ‹slamiyet ve Türklük iliflkisi üzerine görüflleri zama-na ve ülke koflullara ba¤l› olarak dönüflüm geçirmifltir. Bu dönüflümün izleriniCumhuriyet’in ilan› s›ras›nda kaleme ald›¤› Türkçülü¤ün Esaslar› eserinde aç›k birbiçimde görmek mümkündür. ‹mparatorluk çökmüfl, y›k›nt›lar› aras›ndan yeni birdevlet do¤mufltur. Bu koflullar alt›nda Gökalp, sistemini yeni bafltan gözden geçir-mifl, yeni kurulan ulus-devlet yap›s›na daha uygun olaca¤›n› düflündü¤ü laik biranlay›fl› benimsemifl ve “‹slamlaflmak” ilkesini “Türkleflmek” lehine sistemindend›fllam›flt›r. Benzer bir revizyon, Turanc›l›k görüflü için geçerlidir. Gökalp’in gö-zünde Turan art›k “uzak bir ideal”dir.

Ziya Gökalp’in sosyolojiye ve özel olarak da Durkheim’a ilgisini, içinde yaflad›-¤› toplumun kendine özgü sorunlar› ve bu sorunlara çözüm bulma iste¤i tayin et-mifltir. Baflka deyiflle Gökalp’i sosyolojiye yak›nlaflt›ran motif, çok-uluslu bir impa-ratorluktan tek ulusa dayal› bir toplum yaratma düflüncesine yönelmifl olmas›d›r.Durkheim’dan “kolektif bilinç” kavram›n› ödünç almas› bu nedenledir. Bu kavram,Gökalp’in tasarlad›¤› kolektif, üniter, dayan›flmac› ve ulus yurttafll›¤›na dayal› top-lum düzeni için ideal bir çerçeve sunmufltur. Gökalp, getirdi¤i kültür-uygarl›k ay-r›m› ile de Cumhuriyet rejiminin Bat›l›laflma tercihini do¤rulayan bir kanal açm›fl-t›r. Asl›nda bu ayr›m, Türkleflme ile Bat›l›laflma seçenekleri aras›nda hem bir den-ge hem de uyum olmas› gerekti¤i düflüncesini içeriyordu. Baflka bir deyiflle Gö-kalp’in temellendirmeleri sayesinde “Türkçü kal›narak Bat›c›laflma” seçimi Cumhu-riyetin vazgeçilmez esaslar› aras›ndaki yerini alm›flt›r.

Osmanl› Devleti’nin I. Dünya Savafl›nda sonunda yenilgisi, ‹ttihatç› kadrolar›nsiyasi baflar›s›zl›¤› ve Gökalp’in önde gelen ‹ttihatç›larla birlikte Malta’ya sürgün


Gökalp, getirdi¤i kültür-uygarl›k ayr›m› ile deCumhuriyet rejimininBat›l›laflma tercihinido¤rulayan bir kanalaçm›flt›r. Asl›nda bu ayr›m,Türkleflme ile Bat›l›laflmaseçenekleri aras›nda hembir denge hem de uyumolmas› gerekti¤i düflüncesiniiçeriyordu.

edilmesi üzerine Almanya yanl›s› Türkçü-Turanc› faaliyetler de ani bir kesintiyeu¤ram›fl, Milli Mücadele y›llar›nda Bat›l› devletlerle iflbirli¤ini yads›yan ve Anado-lu’yu, Anadolu Türklü¤ünü (daha do¤rusu Türk köylüsünü) merkez alan bir Türk-çülük anlay›fl› geliflmifltir. Cumhuriyetin ilan edilmesiyle bu yeni Türkçülük anlay›-fl› resmî ö¤retinin en önemli dayanak ve unsurlar›ndan biri haline gelmifltir. Türk-çülü¤ün Esaslar› adl› eserinde yeni rejimin dayanaca¤› ilkeleri belirleyen Gö-kalp’in 1924’teki ölümünü izleyen dönemde Necmettin Sadak, Tekinalp (Moiz Ko-hen) ve Mehmet ‹zzet gibi sosyologlar Gökalp’in ulusçu sosyoloji anlay›fl›n› sür-dürmüfllerdir. Yeni kurulan rejimin ulusçuluk temelinde meflru k›l›nmas› tercihidolay›s›yla, sosyolojide de bu tercihe paralel görüfller savunulmufl; yurttafll›k teme-line dayal› ulus-devletin; klan, afliret, tebaa ve ümmet gibi siyasal-toplumsal birliktiplerinden daha üstün tutuldu¤u ilerlemeci bir toplumsal geliflme çizgisi benim-senmifltir. Sosyolojiye düflen görev, Osmanl›’dan vazgeçilmesi sonras›nda Cumhu-riyeti ve Anadolu ile s›n›rl› bir Türkçülü¤ü savunmak olmufltur. Sosyoloji giderekher Türk vatandafl›n›n bilmesi gerekli görülen “medeni bilgiler k›lavuzu”na dönüfl-müfltür. Böylece sosyoloji rejimin ana ilkelerini muhafaza etme rolünü üstlenen birdisiplin haline gelmifltir. Yeni Türkiye’nin siyasi seçimini kesin bir biçimde yapma-s› dolay›s›yla, sosyoloji de elefltirel ve alternatif bir düflünce yolu, siyasi bir aray›flolmaktan uzaklaflm›fl ve e¤itim-ö¤retim müfredat› içinde yer alarak yayg›nlaflt›r›l-maya çal›fl›lm›flt›r. 1930’lardan itibaren, Türkçülük temel tercihine ba¤l› olarak dil-bilim, tarih, arkeoloji, etnoloji, folklor ve co¤rafya gibi disiplinlerde de önemli ge-liflmeler söz konusudur. Bu bilim dallar›ndan her biri yeni rejimin dayanaklar›n›güçlendirmek hedefine ba¤lanm›flt›r.

1930’larda bir baflka önemli geliflme, üniversitede sosyoloji araflt›rmalar› ve ö¤-retiminin Ziya Gökalp’in kürsüsü d›fl›nda, iki ayr› fakültede, ‹.Ü. ‹ktisat Fakültesi‹çtimaiyat Enstitüsü’nde ve A.Ü. Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi’nde yürütülmeyebafllanmas›d›r. Burada belirtilmesi gereken bir nokta, 1934’te kurulan ‹.Ü. ‹ktisat


Resim 8.3 Resim 8.4

Fakültesi ‹çtimaiyat Enstitüsü’nün Gerhard Kessler, Wilhelm Röpke, Fritz Neu-mark, Alexander Rüstow gibi Alman hocalar›n etkisi alt›nda Gökalp’in sosyolojianlay›fl›yla örtüflmeyen bir çizgide varl›k kazanmas›d›r. Ankara’da bafllayan sosyo-loji e¤itimi ve araflt›rmalar› da Gökalp’in ulusçu çizgisine mesafeli ve elefltirel biryörüngeye girmifl, Amerikan tesirlerini yans›tarak evrenselci ba¤lam› vurgulayanbir çizgiye kaym›flt›r.

Türk sosyolojisinde uzun bir dönem boyunca egemen çizgiyi oluflturan ulusçu-luk zamanla dünya ve Türkiye konjonktürüne ba¤l› farkl› yorumlar kazanm›fl, bafl-lang›çtaki özelliklerinden uzaklaflm›flt›r. Örne¤in So¤uk Savafl dönemi Türkçülükyorumlar›n› önceki dönemin Anadolu ile s›n›rl› Türkçülük anlay›fl›yla uyumlu birçizgi içinde de¤erlendirmek güçtür. Türkçülük eksenli sosyoloji anlay›fl› 1990’larakadar Türkiye’de hâkim sosyoloji prati¤ine yön vermifltir. 1920’lerin-1930’lar›nulus-devleti ve ulus-toplumu her türlü toplumsal örgütlenme formasyonundan üs-tün tutan hakim sosyoloji anlay›fl›, 1990’larda küreselleflmenin ulusal yap›lar› zorla-yan süreçleri karfl›s›nda gittikçe dayanaklar›n› yitirmeye bafllam›flt›r. “Türk kimli¤i”üzerinden yap›lan bu tart›flmalar Türk kimli¤inin savunusu olmaktan uzaklaflarakTürkçülü¤ün elefltirisine, giderek Türk kimli¤inden vazgeçmeye dayanak yap›lma-ya çal›fl›lmaktad›r. 2000’lere gelindi¤inde Türkçülük karfl›t› kimlik tart›flmalar› sos-yolojide ve genel olarak sosyal bilimlerde öne ç›kar›lm›flt›r. Sadece akademik ca-miada ve sosyolojide de¤il siyasi çevrelerde de Türklük ve Türkleflmek konular›naelefltirel bir tarzda yaklafl›lmaktad›r. Bu elefltirellik toplumun kendi dinami¤i ve ge-liflmesinin bir sonucu de¤ildir. Tart›flmalar Bat› dünya egemenli¤indeki de¤iflim veABD merkezli yeni dünya düzenine uyum kurma çabalar› ile belirlenmektedir.

‹MPARATORLUKLA ‹L‹fiK‹L‹ ‹SLAMCILIKTAN LA‹KL‹⁄ETürk sosyolojisinde din ve laiklik yan›nda ‹slamc›l›k konusundaki tart›flmalar›n dü-flünce gündeminde yerini almas› Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son dönemine rast-lar. Bir yandan Bat›c›laflma ile ilgili olarak pozitivizm yönteminin benimsenip ak-tar›lmas› ve Türkçülük siyasetine göre toplum kimli¤inin yeniden tan›mlanmas›,di¤er yandan yeni bir siyasi seçenek olarak II. Abdülhamit döneminden itibaren ‹s-lamc›l›k görüflünün uygulanmaya giriflilmesi, tart›flmalar›n din temelinde ele al›n-mas›na izin vermifltir. Bat›’dan aktar›lan çeflitli siyasi ak›mlara karfl› ilk tepkiler, buak›mlar›n laiklik ve pozitivizmle iliflkili oldu¤u sav›ndan hareketle ‹slamc›lar tara-f›ndan gelifltirilmifltir. Bu tutum bir anlamda Müslüman toplumu zorlay›c› birtak›myeni giriflimlere karfl› ahlaki, dini bir tepki biçimindedir. Ancak sonuçta ‹slamc›l›kak›m› da, içine bar›nd›rd›¤› Bat› karfl›t› bütün direnç unsurlar›na ra¤men, Bat›c›lafl-ma ak›m› içinde Bat›l› devletlerle ifl birli¤i yapman›n bir yolu olmufltur. ÖzellikleBat› içi çekiflmede ‹slam halklar›yla iliflkimizden faydalan›larak imparatorluk ola-naklar› içinde Bat› ile ifl birli¤i yapma çabas› ‹slamc›l›k siyaseti ile ifade edilmifltir.Önerilen siyasete göre toplumun kimli¤i de ‹slamiyet ile tan›mlanm›flt›r. II. Meflru-tiyet y›llar›nda Ziya Gökalp’in Türkleflmek, ‹slamlaflmak ve Bat›l›laflmak yöneliflle-ri aras›nda dengeli bir sentez yapma yolunu seçmesi de devletin Alman yanl›s› d›flpolitika tercihi ile ilgilidir. Osmanl›’dan vazgeçmemiz ve imparatorluk olarak var-l›¤›m›z› sürdürmemizin mümkün olmamas› sonras›nda kurulan Yeni Türkiye’deise, Orta Asya ile iliflkili Türkçülük anlay›fl›ndan oldu¤u gibi, ‹slam ülkeleriyle olaniliflkimizden de vazgeçilmifltir. Yeni Türkiye, Yak›n Do¤u ‹slam co¤rafyas›ndankendisini yal›tm›fl bir halde geliflme do¤rultusunu tercih etmifltir. Bu tercih ise laik-lik kavram› ile ifade edilecektir. Yeni Türkiye’nin kuruluflu sonras›nda sosyolojideen çok ele al›nan konulardan birinin din ve laiklik olmas› bofluna de¤ildir.


Türk sosyolojisinde uzun birdönem boyunca egemençizgiyi oluflturan ulusçulukzamanla dünya ve Türkiyekonjonktürüne ba¤l› farkl›yorumlar kazanm›fl,bafllang›çtaki özelliklerindenuzaklaflm›flt›r.

Yeni Türkiye, Yak›n Do¤u‹slam co¤rafyas›ndankendisini yal›tm›fl bir haldegeliflme do¤rultusunu tercihetmifltir. Bu tercih ise laiklikkavram› ile ifade edilecektir.Yeni Türkiye’nin kuruluflusonras›nda sosyolojide ençok ele al›nan konulardanbirinin din ve laiklik olmas›bofluna de¤ildir.

Sosyologlar›m›z aras›nda dinsel konulara olan ilgi sosyolojinin daha ülkemizegirifli s›ras›nda bafllam›fl, sonraki dönemde de sürmüfltür. Ça¤dafllaflma, kalk›nma,zihniyet de¤iflimi gibi savlarla desteklenen giriflimler toplumumuzun ba¤l› oldu¤utarihi iliflkilerden, uygarl›k de¤erlerinden s›yr›lmas›, uzaklaflmas› pahas›na yürütül-müfltür. Birçok Türk sosyologu, ‹slam kimli¤ini sosyal geliflme/ilerleme önünde birengel olarak gördü¤ü için dini konulara e¤ilme gere¤i duymufllard›r. Bu e¤ilimfarkl› dönemlerde sürmüfltür. Ziya Gökalp ‹lm-i ‹çtimai Dini, Hilmi Ziya Ülken Di-ni Sosyoloji, Cahit Tanyol Laik Ahlaka Girifl ve Laiklik ve ‹rtica, Muzaffer Sencer Di-nin Türk Toplumuna Etkileri bafll›kl› eserlerini kaleme alm›fllard›r. Bütün bu çal›fl-malarda din/‹slamiyet azgeliflmiflli¤in bir nedeni olarak ele al›nmaktad›r.

Do¤u toplumlar›nda laiklik kavram›n›n karfl›l›¤›n›n Bat›’daki ile ayn› anlamdaele al›nmas› tart›flmal› bir konudur. Bat›’da laiklik düflüncesi, özellikle feodalizmtecrübesini yaflam›fl Bat› Avrupa toplumlar›na özgü toplumsal iliflkilerin ve sorun-lar›n›n bir ürünüdür. Orta Ça¤da iktidar›n uhrevi otorite (kilise/papal›k kurumu)ile dünyevi otorite (krall›k kurumu) aras›nda paylafl›lmas›, bu ikili iktidar aras›nda-ki iliflkilerde oldu¤u kadar toplum kat›nda da büyük sorunlara yol açm›flt›r. Cleri-cus-laicus ayr›m› ve buna ba¤l› olarak gelifltirilen “çifte k›l›ç ö¤retisi” söz konusubölünmenin bir sonucudur. Baflka deyiflle dinsel otoriteyi temsil eden papal›k iledünyevi otoriteyi temsil eden krall›¤›n birbirlerinden ba¤›ms›z olarak ve birbirleri-nin yetkilerine tecavüz etmeden varl›klar›n› sürdürmeleri istenmifltir. Ancak bu ku-ral birçok kez çi¤nenmifl, iki k›l›ç birbirlerine çevrilmifltir. ‹ki siyasal güç aras›ndayetki çat›flmas› Bat› tarihinin büyük bölümünü kaplamaktad›r. Bu nedenle laiklikmücadelesi bir bak›ma kral›n laicus s›n›f› da yede¤ine alarak kiliseye karfl› verdi¤iiktidar mücadelesi olarak görülmüfltür. ‹ki güç aras›ndaki otorite çekiflmesi kimizaman kilisenin, kimi zaman da kral›n üstünlük sa¤lamas›yla sonuçlanm›flt›r. Ba-t›’da feodalizmin çerçevesi afl›lmaya bafllad›¤›nda ve Do¤u ile iliflkilere ba¤l› yenibir toplum örgütlenmesi gere¤i ortaya ç›k›nca Orta Ça¤ dinî çerçevesi ve kimli¤i


Resim 8.5 Resim 8.6

tart›flma konusu olmufl, yeni iliflkilerin ve düzeninin gerçekleflmesinde bir engelolarak görülmüfltür. XIX. yüzy›lda iktidara el koyan burjuvazi kendi düzenini kur-mas› ve toplumu kendi siyasetine uygun olarak yeniden örgütlemesi gerekti¤indeeski düzenin ayr›cal›klar›na karfl› ç›km›fl, kilise ve aristokrasinin ayr›cal›klar›n› tas-fiye etmifltir. Laiklik mücadelesi bu olaylara ba¤l› bir geliflmedir.

Buna karfl›l›k genel olarak Do¤u uygarl›klar›nda ve Osmanl›-Türk toplumundabenzer bir ayr›m ve çat›flk›ya tan›k olunmamaktad›r. Aksine Do¤u-‹slam uygarl›k-lar›nda ça¤lar boyunca din kurumu daima merkezî devletin (saray›n) emrinde ol-mufl, devletin d›fl›nda ve devlete karfl› ba¤›ms›z bir güç oluflturmam›flt›r. Bu neden-le ‹slam toplumlar›nda Bat› Hristiyanl›¤›nda karfl›m›za ç›kan ve sosyo-ekonomik vesiyasal bak›mdan ba¤›ms›z bir güç meydana getiren ruhban s›n›ftan söz edilemez.Türk toplum tarihinde, kendi içinde bir kast oluflturan, özerk bir siyasal iktidara ve(genifl çapl› özel mülkiyet gasp› ve aforoz yetkisi gibi) toplumsal ayr›cal›klara sa-hip bir ruhban s›n›f›ndan söz etmek güçtür. Türk tarihinde devletten ba¤›ms›z vekendi siyasetini güden bir din bürokrasisi hiçbir dönemde görülmemifltir. Siyasi veidari yap› merkeziyetçilik ve bütünlük esas›na göre ifllerlik göstermifltir. Yüzy›llarboyunca Osmanl› himayesi alt›nda yaflayan Ortodoks H›ristiyanlar›n “papan›n cüb-besini görmektense Osmanl›’n›n sar›¤›n› tercih ederiz” ünlü deyiflinin s›rr› da bura-da yatmaktad›r.

Bat›c›laflma dönümünde de laiklik ilkesinin siyasal tercihlerle ba¤lant›l› bir bi-çimde gündemde tutulmas›, Osmanl› devlet anlay›fl› ve kadrolar›n›n niteli¤i ile il-gilidir. Bu durumun dünya görüflü düzeyinde olmasa bile sosyoloji düzeyinde an-lam›, Osmanl› ayd›n›n›n Ayd›nlanma de¤erlerini ve Frans›z Devriminin ilkelerinibenimsemifl olmalar›d›r. Örne¤in Ahmet R›za’n›n siyasi görüflleri büyük ölçüde Au-guste Comte’un “Üç Hal Kanunu” bafll›¤›yla gelifltirdi¤i toplum ve tarihi aflamalar›teorisine dayanmaktad›r. Ancak ayn› Ahmet R›za, sosyoloji düzeyinde Bat›-mer-kezci, ilerlemeci görüflleri savunurken, dünya görüflü düzeyinde Bat›’n›n ikiyüzlü-lü¤ünü dile getirmekten geri durmam›flt›r.

Cumhuriyet kurulduktan sonra laiklik ilkesi yeni rejimin temel ve vazgeçilmezdayanaklar› aras›nda yer alm›fl ve toplum için biçilen Bat›l›laflma/ça¤dafllaflma ta-sar›m›n›n temelini oluflturmufltur. Sosyologlar›m›z ise bu ilkenin meflruiyet gerek-çelerini temellendirip aç›klama görevini üstlenmifllerdir. Bu konuda Cumhuriyettarihinin çeflitli aflamalar› ve dönüflüm noktalar› boyunca farkl› aç›klamalara tan›kolmaktad›r. Daha do¤ru bir deyiflle, Türkiye’nin Bat› ile girdi¤i iliflkilerde meydanagelen de¤iflmelere ba¤l› konjonktür laiklik konusunda al›nan tutum de¤iflikli¤indebüyük rol oynam›flt›r. Türkçülü¤ün Esaslar›’nda Ziya Gökalp’in de belirli yönleriy-le katk›da bulundu¤u Tek Parti dönemi laiklik anlay›fl› kat› bir çerçeve sunmaktave dini yaflant›ya belirli k›s›tlamalar getirmektedir. Çok partili yaflama geçifl ise la-iklik anlay›fl›nda belirgin bir de¤iflime yol açm›flt›r. Yeni dönemin önde gelen sos-yologlar›ndan Mümtaz Turhan, dönemin hükümet politikalar›yla da uyuflan dahaesnek bir laiklik anlay›fl›n› ortaya koymufltur. 1960’larda Niyazi Berkes “ça¤dafllafl-ma” ve Cahit Tanyol “sosyalizm” eksenli olarak tart›flmaya özgün katk›lar getirmifl-lerdir. Bu y›llarda gerek sosyolojik gerekse siyasi düzlemde ‹slamiyet ile sosyalizmaras›nda pozitif nitelikte ba¤lant› kuran yaklafl›mlar› görmekteyiz. 1980’lere gelin-di¤inde ise, laiklik sorununa bak›fl aç›s›nda önemli bir k›r›lma gerçekleflmifltir.

Günümüzde sosyologlar cephesinde din ve laiklik konusunda farkl› yorumlargöze çarpmaktad›r. Bu yorumlar, günümüz dünya egemenlik iliflkilerine de uyum-lu bir biçimde, ‹slamiyet ile Protestanl›k ya da ‹slamiyet ile kapitalizm aras›nda ba¤kurmaya yöneliktir. ‹slamiyeti, gerek dünyevi bir toplumsal yaflama formu gerek-


se bir ö¤reti olarak modernizmin parametreleriyle uyumlu gösterme çabas› gide-rek hâkim olmufltur. ‹slam› kamusal alanda görünür k›lma yönündeki meflruiyetaray›fllar› 1990’l› ve 2000’li y›llar boyunca sürmüfltür. fierif Mardin ve Nilüfer Gö-le’nin yaklafl›mlar›n› bu çerçevede de¤erlendirmek mümkündür. Laiklik ve din ilifl-kisi üzerinde dönen bütün bu tart›flmalar›n özü, Bat›-merkezci ve evrenselci biryaklafl›ma ba¤l› kal›narak ülkenin, toplumun geleneklerine, ç›kar ve beklentilerineayk›r› bir flekilde dönüfltürülmesidir. Ayn› konuda sergilenen Bat›-d›fl› ve tikel-ci/özgücü/farkç›/postmodern yaklafl›mlar da sonuç itibariyle Bat›’n›n dünyay› ken-di ç›karlar›na göre yönetme arzusuna ba¤l› olarak biçimlendirme çabas›n› do¤ru-lamaktan, bu çabaya uyum sa¤lamaktan öteye geçmeyecektir. Bu nedenle laiklikçerçevesinde getirilen öneriler sosyal mühendislik projesi çerçevesini aflamam›flt›r.Günümüzde geçerli olan Bat›-d›fl› modernlik anlay›fl› da Bat›-merkezci anlay›fl›nbir uzant›s› olmaktan ileri gitmemektedir.

Laiklik tart›flmalar›n›n son y›llardaki dönüflümünün küreselleflme ve postmodern yakla-fl›mlar›n ülkemizdeki etkinlik ve nüfuzuyla nas›l bir iliflkisi bulunmaktad›r?

Türkiye’de sosyolojinin yüz y›ll›k geliflim serüveninde görülen anaak›mlar yan›nda, bu ana ak›mlar›n d›fl›nda ayr›ks› bir çizgi olufl-turan ve Türk sosyolojisinin yerli damar›n› temsil eden Baykan Se-zer düflüncesinin özelliklerini de¤erlendirebilmek.

Sosyalizm düflüncesi ülkemizde sosyologlar›m›z aras›nda uzun bir süre ra¤bet gör-memifltir. ‹lk Türk sosyologlar› aras›nda yer alan Prens Sabahattin ve Ziya Gö-kalp’in sosyalizm ak›m›na oldukça mesafeli bir tav›r gelifltirdikleri bilinmektedir.Her ikisinin sosyoloji anlay›fllar› da sosyalizm fikrini benimsemeye uygun de¤ildi.Özellikle kolektif mülkiyet ve s›n›f çat›flmas› düflüncesi onlara kabul edilemez gö-rünmüfltür. Ancak bunun ötesinde Türkiye’de Bat›c›laflma ak›m› Bat› içi ulusal çe-liflkilere dayal› bir siyaset oldu¤u için, iflçi s›n›f› ile burjuvazi aras›nda çat›flmay›gündeme getiren XIX. yüzy›l sosyalizmine yak›nl›k duyulmam›flt›r. Ancak XX. yüz-y›l bafllar›nda sosyalizm Rusya’da bir devlet siyaseti haline geldi¤inde ve II. Dün-ya Savafl› sonras›nda bir devletler blo¤unun savundu¤u bir cephe siyaseti olufltu-¤unda, Türkiye’de de sosyalizm ak›m›na yönelik bir ilgi ortaya ç›km›flt›r. Ancak builginin sosyolojiyle buluflmas› için 1960’l› y›llara kadar beklemek gerekecektir. Da-ha erken dönemde, çal›flmalar›nda sosyoloji ile sosyalizm ö¤retisini bütünlefltirenbelki de tek kifli Hikmet K›v›lc›ml›’d›r. Ancak K›v›lc›ml›’n›n Türk sosyoloji tarihin-de ad›n›n bile geçmemesi sosyalizmin devlet taraf›ndan bir siyasi seçenek olarakgörülmemesinin bir sonucudur. Sosyoloji ve sosyalizm iliflkisi ba¤lam›nda erkendönemde akla gelen bir baflka isim Mustafa Suphi’dir. Ancak o da, bafllang›çta sos-yolojiye büyük ilgi göstermesine, hatta Bat›l› bir dilden girifl mahiyetinde bir sos-yoloji kitab› çevirip önsöz yazmas›na karfl›l›k, Ekim Devrimi ve Milli Mücadele y›l-lar›nda sosyolojiden uzaklaflm›flt›r. Sosyalizm, k›sa bir süre için, o da Kurtulufl Sa-vafl› y›llar›nda Türkiye’de yönetici kadrolar›n bir siyasi seçene¤i olarak gündemegelmifltir. Ancak bu y›llarda sosyalizme, ülke sorunlar›n›n anlafl›lmas› ve çözüm-lenmesi için de¤il, d›fl iliflkiler düzeyinde Sovyet Rusya ile iflbirli¤ini güçlendirmekiçin araç olarak baflvurulmufltur. Giderek yeni Türkiye kesin seçimini yapt›¤›ndaanti-sosyalizm bir devlet siyaseti haline gelmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

3A M A ÇN

‹lk Türk sosyologlar›aras›nda yer alan PrensSabahattin ve Ziya Gökalp’insosyalizm ak›m›na oldukçamesafeli bir tav›rgelifltirdikleri bilinmektedir.Her ikisinin sosyolojianlay›fllar› da sosyalizmfikrini benimsemeye uygunde¤ildi. Özellikle kolektifmülkiyet ve s›n›f çat›flmas›düflüncesi onlara kabuledilemez görünmüfltür.

Ça¤an, Kenan, “Türk Sosyolojisi ve Baykan Sezer”,http://www.aku.edu.tr/AKU/DosyaYonetimi/SOSYALBILENS/dergi/IX2/03KCagan.pdf

Yeni Türkiye, Sovyetler Birli¤i’ne karfl›t, Do¤u toplumlar›na yönelik alternatifbir model olarak yeni bir rol üstlenmifltir. Bu nedenle devletin temel siyasi seçimianti-Sovyetizm, anti-komünizm olarak belirlenmifl, sosyalist hareketlere kuflku ilebak›lm›flt›r. Sosyolojimizde de bu egemen e¤ilimin izlerini takip etmek mümkün-dür. 1940’l› y›llarda Bat› sosyalizm ö¤retileri ile birlikte adlar› an›lan sosyologlar›-m›z vard›r. Behice Boran, Niyazi Berkes, Zekeriya Sertel bunlar aras›ndad›r. Ancak1940’l› y›llar› ve Berkes-Boran’lar› baflka bir aç›dan de¤erlendirmek gereklili¤i bu-lunmaktad›r. O y›llarda Türkiye’de yo¤un Alman etkilerinin yan› bafl›nda Ameri-kan etkileri de görülmeye bafllar. ABD ile SSCB’nin Alman faflizmine karfl› ittifakyapt›¤› II. Dünya Savafl› s›ras›nda sosyalizm de faflizme karfl› bir devletler aras› birittifak iliflkisi içinde de¤erlendirilmifltir. Sosyoloji doktoralar›n› ABD’de tamamlay›pyurda dönen Berkes ve Boran, çal›flmalar›nda Amerikan etkisi aç›k bir biçimde gö-rülmesine karfl›l›k, kulland›klar› jargon ve dönemin sert siyasal kutuplaflmalar› do-lay›s›yla baz› çevreler taraf›ndan “komünist” olarak damgalanm›fllard›r. Savafl son-ras›nda Sovyetler Birli¤i ile ABD’nin yollar› ayr›l›p Türkiye ABD önderli¤indekicephe içinde yer al›nca sosyalizm de bir seçenek olmaktan ç›km›fl, Berkes’ler deüniversiteden tasfiye edilmifllerdir.

Sonraki dönemde de sosyalizm, topluma ve toplum tarihimize yönelik bir aç›-l›m› gerçeklefltirmek yerine, etkisiz bir d›fl siyaset seçene¤i olarak kalm›flt›r. Bat›sosyalizminin yeniden sosyolojinin gündemi içinde yer almas› 1960’l› y›llarda ger-çekleflmifltir. Bu dönemde Bat› sosyalizminin sosyolojimizdeki yans›mas› daha çokiktisat temelli aç›klamalar›n egemenlik kazanmas› biçimindedir. Türk toplum tari-hine yönelik ilginin nedeni, Türkiye’nin azgeliflmiflli¤ini aç›klamak ve yeni yöne-lifllere temel sa¤lamakt›r. Türkiye’de iki ayr› dönemde, 1940’l› ve 1960’l› y›llardagörülen sosyalizm anlay›fl› aras›nda önemli farkl›l›klar vard›r. Benzer bir durumu,birinci dönem Türkçülü¤ü ile So¤uk Savafl dönemi Türkçülü¤ü aras›nda da göz-lemleyebiliriz. Bar›nd›rd›klar› ortak ve karfl›t noktalara karfl›l›k bu dönemleri birbi-rinden ayr› de¤erlendirmekte yarar bulunmaktad›r.

1960’lar, Türkiye’de sosyoloji alan›nda çok çeflitli kuram ve e¤ilimlerin, tart›fl-malar›n ortaya ç›kt›¤› bir dönemdir. Bir bak›ma bu dönem, sosyolojinin Türkiye’decanlan›fl›n›n üçüncü devresi olarak de¤erlendirilebilir. Ancak bu canlan›fl›, Türki-ye’nin veya Türk sosyolojisinin kendi iç özellikleri ile aç›klamak mümkün görün-memektedir. Çünkü yeni dönemde ele al›nan kuram ve tart›flmalar›n as›l oda¤›,do¤du¤u yer Türkiye de¤ildir. Dolay›s›yla söz konusu dönemin kuramlar›n›n te-meli Bat›’dan ithal edilmifl kavram ve de¤erlendirmelerdir. Türkiye’nin Bat›’ya dö-nük bak›fl›n›n bir tezahürüdür. Bilim yaflam›n›n aktarma kavram ve modellere da-yanmas› özelli¤ini söz konusu dönemde de izlemek olanakl›d›r. Yine de 1960’l›y›llar›, di¤er dönemlerle k›yaslad›¤›m›zda yerli yaklafl›mlar›n gözetilmeye çal›fl›ld›-¤› ve bu yönde ürünlerin verildi¤i bir dönem de sayabiliriz. Bir bak›ma günümüzTürk sosyolojisinde süren önemli e¤ilimlerin kayna¤› da büyük ölçüde bu biriki-me dayanmaktad›r.

1960’lar›n görece serbest ortam›nda genel olarak sosyal bilimlerde bir canlan-ma göze çarpmaktad›r. Ayn› zamanda önceki dönemlerden farkl› olarak genifl birilgi alan› do¤mufl bulunmaktad›r. 1960’lardan bafllayarak 1970’ler boyunca iktisat


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



biliminin önem kazanmas› sonucu baflta Sabri Ülgener, Sencer Divitçio¤lu ve ‹drisKüçükömer olmak üzere iktisatç›lar›n ülkenin düflünce gündeminde öne ç›kt›kla-r›n›, tart›flmalara yön verdiklerini görüyoruz. Bu sosyal bilimcilerin her biri de¤iflikbak›fl aç›lar›, özgün yorumlar getirerek entelektüel gündemde etkili olmufllard›r.Ayr›ca belirtmek gerekir ki, o y›llar›n iktisatç› akademisyenleri verdikleri eserlerdesaf iktisadi analizlerden uzak durmufllar, yo¤un bir tarihsellik ve sosyolojik pers-pektif bar›nd›ran çözümlemelere giriflmifllerdir. Çal›flmalar›nda, genel olarak Do¤utoplumlar›n›n ve özelde ise Osmanl› Devleti’nin tarihine yönelik güçlü bir ilgi gö-ze çarpar. Türkiye’nin özgül toplumsal yap›s›n› ve Bat›’dan farkl› tarihsel özellikle-rini anlay›p aç›klamaya çal›flmaktad›rlar. ATÜT tart›flmalar›n›n Türkiye’nin günde-mine gelmesi bu aray›fllar›n bir sonucudur. Ancak bu tart›flmalardan ç›kar›lan so-nuçlar›n Türkiye aç›s›ndan verimli oldu¤unu söylemek güçtür. Bu nedenle tart›fl-malar içinde öne ç›kan kifliler k›sa süre sonra görüfl de¤ifltirerek farkl› görüfllerinsavunuculu¤una koflulmufllard›r. Bu aç›dan bir örnek Cahit Tanyol’dur.

Tanyol’un 1950’lerden 2000’lere fikir plan›nda sergiledi¤i de¤iflim seyri ülkeningüncel koflullar› ve siyasi gündemine ba¤lanma çabas› taraf›ndan belirlenmifltir.1950’lerde gündeminde hiçbir flekilde Marksizm bulunmayan Tanyol, Marksizminülkenin entelektüel gündemini belirlemeye bafllad›¤› 1960’larda Yön, Cumhuriyetgibi yay›n organlar›nda sosyalizm ve Osmanl› tart›flmalar›na kat›lm›flt›r. Sosyalistdevrim stratejilerinin gündemde oldu¤u bu dönemde, askeri darbelerden medetuman Do¤an Avc›o¤lu gibi ayd›nlar›n tersine, ordu ve politika iliflkisine mesafey-le, elefltirel bir tarzda yaklaflm›fl olmas› önemlidir. Bu tart›flmalar içinde geri kalmakistemeyen Tanyol’un Kemal Tahir ile iliflkisi görüfllerinin biçimlenmesinde etkili ol-mufltur. Ancak bir dönem sonra önceki görüflleriyle ba¤lant›s›n› kesti¤inde ve tamtersine görüfller öne sürdü¤ünde Kemal Tahir’in ad›n› bile duymak istemeyecektir.Yeni dönemin güncel konular›na yönelik olarak varl›k göstermeye çal›flacakt›r. Birdi¤er savrulma örne¤i Oya Sencer’dir. Sosyoloji ve sosyalizmden vazgeçerek ede-biyat alan›na yönelmifltir. Ancak onun yaflad›¤› bu dönüflüm insani bir dram boyu-tunu da tafl›d›¤› için Cahit Tanyol’un durumundan daha farkl› de¤erlendirilmesi ge-rekir. 1960’l› y›llarda Ortodoks Marksizmin savunuculu¤unu eski bir sosyolog olanBehice Boran yapm›flt›r. Ancak onun serüveninin Sovyetler Birli¤i’nin serüveniylebirlikte son bulmas› Türkiye’de sosyalizm anlay›fl›n›n ne kadar dar bir anlay›fl›nürünü oldu¤unun göstergesidir.

1960’lardan günümüzde haf›zalarda kalan ve efsanevi bir anlat›mla yüceltilen,bir bölük ö¤rencinin rektörlük binas›n› iflgali, sosyoloji kürsüsü bask›n› ve sonra-s›nda bunun devam› olan olaylard›r. Sonuçta 1960’l› y›llardan Türk sosyolojisi vesosyalizm ad›na günümüze kalan görüfller Kemal Tahir ve Baykan Sezer’den bafl-ka bir mecradan gelmemifltir. Bu ikili d›fl›nda tavr› ve düflüncesinde süreklilik tafl›-yan, Türk toplum ve tarihiyle sosyalizm aras›nda iliflki kuran sosyologumuz yok gi-bidir. Sovyetler Birli¤i’nin tasfiyesi dünyada ve Türkiye’de Marksizmin sonu, sos-yalizmin sonu olarak de¤erlendirilmifl; sosyalizm Bat› taraf›ndan önerilen bir seçe-nek olmaktan ç›km›flt›r. Böyle bir durum karfl›s›nda Türkiye’de sosyalizm aç›kla-malar› da, toplumumuz ve tarihimizle sahih bir iliflki kurmaktan kaç›n›ld›¤› için da-yanaks›z kalm›flt›r.

Türkiye’de sosyal bilimler ve sosyoloji alan›nda Marksist yönelimli tart›flmalar nas›l birsonuç vermifltir?


1960’l› y›llarda OrtodoksMarksizmin savunuculu¤unueski bir sosyolog olan BehiceBoran yapm›flt›r. Ancak onunserüveninin SovyetlerBirli¤i’nin serüveniylebirlikte son bulmas›Türkiye’de sosyalizmanlay›fl›n›n ne kadar dar biranlay›fl›n ürünü oldu¤unungöstergesidir.

1960’lardan bafllayarak1970’ler boyunca iktisatbiliminin önem kazanmas›sonucu baflta Sabri Ülgener,Sencer Divitçio¤lu ve ‹drisKüçükömer olmak üzereiktisatç›lar›n ülkenindüflünce gündeminde öneç›kt›klar›n›, tart›flmalara yönverdiklerini görüyoruz.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

TÜRK SOSYOLOJ‹S‹NDE DO⁄U-BATI ÇATIfiMASI

Sosyolojimizin açmazlar›, yetersizlikleri ve dönüflümlerinin yan›s›ra toplam birikimi ve özgürlefltirici olanaklar› hakk›nda eleflti-rel bir bak›fl aç›s›yla özetleyebilmek.

Türk sosyolojisinin geliflimi, Türkiye’nin özel konumuna ba¤l› olarak kendine öz-gü bir serüven izlemifltir. Sosyolojimizde öne ç›kan konular ve tart›flmalar Bat› sos-yolojisinden farkl›l›¤›n bir göstergesidir. Ancak Türk sosyolojisinin farkl›l›¤›ndankendi bafl›na söz etmek yeterli de¤ildir. Türk sosyolojisi deyiminden anlafl›lmas›gereken, Türk toplumunun dünya içinde kendine ait bir yeri ve rolünün, geliflme-ler önünde farkl› bir sözünün oldu¤udur. Ayr›ca Türk sosyolojisinden söz etmemi-ze izin veren bir gerekçe Türk toplum ve tarihinin farkl› özellikler göstermesidir.Ancak Türk sosyolojisi daha bafllang›çta toplum tarihi ile iliflki kurmufl olmas›nara¤men bu iliflki mevcut dünya dengesine uyum sa¤lama çabas›n›n ötesine geçme-mifltir. Türk sosyolojisinin ve toplum yap›s›n›n dinamizminden anlafl›lan da mevcutdünya egemenlik düzeni ve aç›klamalar›na ortak olma çabas›d›r. Bu durum örnekal›nan Bat› toplum örgütlenmesi modeline uygun olarak Türk toplum ve tarihininsuçlanmas›na kadar gitmifltir. Türk sosyolojisi güncel siyasi de¤iflmelere ba¤lanarakk›s›rlaflm›fl, aktarmac›l›¤›n öne ç›kmas›yla kendi toplum kimli¤ine dayal› bir sürek-lilik ve zenginlik sa¤layamam›flt›r. Türk sosyolojisinin kimli¤ini bulmas›, sorunlar›naç›klanmas› ve çözümünde kendisine ait kaynaklar› olmas›, kendi tarihinden so-nuçlar ç›karmas›yla mümkündür. Bu yönde anlaml› bir çaba Baykan Sezer’den gel-mifltir. Sosyolojimizin Bat› etkisinden, aktarmac›l›ktan kurtulmas›, Türk toplum vetarihiyle kaynaflmas› onun bütün çal›flmalar›n›n ana saikini oluflturmufltur.

Türk toplumu önemini ve kimli¤ini Do¤u-Bat› iliflkileri içinde kazanm›flt›r. Tür-kiye’nin bu çat›flma içinde özel bir yeri ve rolü vard›r. Bat› tarihi dönemlendirme-leri ve toplum örgütlenme modelleri Do¤u-Bat› çat›flmas› çerçevesinde ortaya ç›k-m›flt›r. Geçmiflte Türkiye de bu çat›flmada etkin bir taraf olmufltur. Ancak Bat› ileayn› tarihi olaylar› yaflam›fl olmam›za ra¤men Türk toplum tarihinin dönemlendir-mesi ve toplum ç›karlar› Bat›’dan farkl›l›klar tafl›maktad›r. Do¤u-Bat› çat›flmas› dün-ya tarihinin birli¤ini oluflturmaktad›r. Bu durum Türk sosyolojisinin dünya ve top-lum sorunlar›n› birlikte ele almas›na ve farkl› söz söylemesine izin vermektedir. An-cak gerek Bat› sosyolojisinde gerekse Türk sosyolojisinde Do¤u-Bat› ayr›m› vefarkl›l›¤›ndan söz edilmesine ra¤men sorunlar›n çözümünün Bat› dünya egemenli-¤i çerçevesinde aranmas› Bat›-merkezli aç›klamalara ve tarih anlay›fl›na üstünlükverilmesine neden olmufltur. Ancak Türk sosyolojisi, Kemal Tahir ve Baykan Se-zer’in Do¤u-Bat› çat›flmas›n› ve bu çat›flmada Türkiye’nin Bat› karfl›s›nda yerini verolünü gündeme getirmesiyle yeni bir döneme girmifltir. Kemal Tahir, sosyalistdünya görüflünü benimsemekle birlikte Bat› sosyalizminin flablonlar›yla yetinmeye-rek bize önerilen çözüm önerilerini sorgulam›fl, olaylar› ele al›fl tarz› ve özgül sos-yalizm aray›fl›yla Türk toplum gerçe¤i üzerinde bilinçlenmemizi sa¤lam›flt›r. Bay-kan Sezer onun bu aray›fllar›n› Do¤u-Bat› çat›flmas› görüflüyle gelifltirerek, Türki-ye’nin sorunlar›n› Türk toplum tarihinin birikimine dayal› bir aç›klama çerçevesineoturtmufltur. Türkiye’nin sorunlar›n› dünya sorunlar›n›n çözümü çerçevesinde elealan ve Türkiye’nin bu sorunlar›n çözümüne katk›s›n› ortaya koyan bütünsel birçerçeve gelifltirmifltir. Baykan Sezer Bat› çözüm önerilerini ve buna ortakl›k çabas›-n› Türkiye’nin gerçekleri önünde tart›flmaya açarak kendine ba¤l› yeni bir sosyolo-


4A M A ÇN

ji anlay›fl›n›n öncüsü ve sözcüsü olmufltur. Onun sosyoloji anlay›fl› Türk ve dünyasosyolojisi içinde kendine ait bir yer edinmifltir ve günümüzde “Sosyoloji Y›ll›¤›” ve“Sosyologca” kitap dizileriyle sürdürülmektedir. Bu sosyoloji anlay›fl›n›n belirli ki-flilere ve bölümlere ait olmaktan ç›karak geniflleyip zenginleflmesinde Kurtulufl Ka-yal›, H. Bayram Kaçmazo¤lu, Sezgin K›z›lçelik, Ayfle Azman, Mehmet Karakafl gibisosyologlar›m›z›n ayr› bir yeri vard›r. Baykan Sezer’in ölümünü izleyen son on y›l-l›k dönemde, onun sosyolojimizde açt›¤› ç›¤›r›n giderek geliflip zenginleflti¤i veTürkiye’deki hakim sosyoloji anlay›fllar› aras›nda kendisine ba¤l› bir yer açt›¤› gö-rülmektedir. Baykan Sezer düflüncesinin Türkiye’de a¤›rl›k kazanmas›nda döneminkoflul ve özellikleri yan›nda, Bat› seçiminin çözüm olmamas›, mevcut aç›klamala-r›n yetersizli¤i ve sosyologlar›m›z›n geçmiflten günümüze sordu¤u belli sorularaBaykan Sezer’in farkl› bir aç›dan cevap vermesi de önemli bir rol oynam›flt›r.

Do¤u-Bat› çat›flmas› görüflünün biçimlenmesinde Kemal Tahir ve Baykan Sezer’in hangi or-tak yönleri ve aray›fllar› rol oynam›flt›r?

Türkiye’de sosyoloji, geliflmesi s›ras›nda Bat›-merkezci belli aç›klamalarla ken-disini s›n›rlam›fl, Türkiye’nin belli sorunlar›na bu çerçevede yaklaflm›flt›r. Türk sos-yologlar› bafllang›çtan beri Do¤u-Bat› ayr›m›n›n fark›nda olarak bu ayr›m› dile ge-tirmifl olsalar bile, bu yaklafl›m tarz› Türk toplum ve tarihini suçlaman›n ötesine git-memifltir. Giderek sorunlar›n nedeni olarak kendi toplumumuzun ve tarihimizingörülmesi nedeniyle, sosyolojimiz Türkiye’nin sorunlar›n›n Türk toplumu taraf›n-dan çözülece¤i gerçe¤inden kopmufltur. Türkiye’de sosyolojinin Türk toplum ger-çe¤inden kopmas›, mevcut dünya dengesine ve güncel siyasete dayal› dar aç›kla-malar›n, haz›r çözümlerin ve genel kal›plar›n geçerlilik kazanmas›na neden olmufl-tur. Günümüzde yayg›nl›k kazanan küreselleflme, küre-yerelleflme, yeni dünya dü-zeni vb. aç›klamalar›nda da Türkiye’ye verilen rol Bat› düzenine uyum göstererekyerelleflmesi, taflralaflmas›d›r. Do¤u-Bat› çat›flmas›ndan ya da diyalogundan ancakBat› üstünlü¤ü temelinde söz edilecektir. Baykan Sezer sosyolojisi sadece Do¤u-Bat› ayr›m› ve çat›flmas›na de¤il, Türkiye’nin ve Do¤u toplumlar›n›n ç›karlar›n›nBat›’dan farkl›l›¤›na da bir aç›klama getirmifltir. Do¤u-Bat› çat›flmas› ve farkl›l›¤›n›mutlaklaflt›rmakta veya inkâr etmekte Türk toplumunun herhangi ç›kar› yoktur.Do¤u-Bat› çat›flmas› görüflü tarihin bütünlü¤ünü kavramam›z›, sorunlar› kendikimli¤imiz çerçevesinde sahip ç›kmam›z› ve etkili olmam›z› sa¤lamaktad›r.

Toplumlar›n kimliklerinin belirlenmesinde ba¤lan›lan cephe ve cephe içindekifarkl› yer, görev ve konum belirleyicidir. Toplumlar aras› iliflkilerde özel yer ve ko-num ayr› bir dünya görüflünü de savunmay› gerektirmektedir. Sosyolojinin top-lumla yak›n iliflkide olan bir bilim olarak getirdi¤i aç›klamalar›n toplumlar›n ba¤l›oldu¤u cephenin s›n›rlar›n› aflaca¤›n› düflünmek mümkün de¤ildir. Türk toplumu-nun çap›n› aflan toplumlar aras› iliflkiler içinde gerçekleflen olaylar da sosyolojininilgi alan› içindedir. Türk sosyolojisi kimli¤imizi ve buna ba¤l› ç›karlar›m›z› belirle-yen temel iliflkiler içinde kendi a¤›rl›¤›n› duyurabilir ve bu iliflkilere yön verebilir.Bu nedenle Türk sosyolojisinin en baflta gelen görevi bize kimli¤imizi kazand›ran,ç›karlar›m›z› belirleyen tarihin ve toplumlar aras› iliflkilerdeki yerimizin do¤ru sap-tanmas›d›r. Ancak günümüz dünya dengesi içinde Bat› üstünlü¤ü nedeniyle Bat›sosyoloji aç›klamalar› a¤›rl›k kazanm›flt›r. Bat› sosyoloji aç›klamalar›n›n Bat›-d›fl›toplumlarda da yayg›nl›k kazanmas› günümüz güç dengesini her toplum için ge-çerli ve benimsenmesi gereken bir denge saymaktan baflka bir fley de¤ildir. Ancakgünümüz güç dengesi ve bu dengeye ba¤l› olarak getirilen aç›klamalar insanlar›n


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

zorunlu olarak benimseyece¤i bir yazg› de¤ildir. ‹nsanl›¤›n mevcut koflullar› vedengeyi aflma çabas› bir hakt›r. Günümüz mevcut dünya dengesi farkl›l›klar› mut-laklaflt›rmakta, ancak taraflar›n sorunlar üzerinde eflit bir biçimde etkili olmas›naizin vermemektedir. Sosyolojiyi, bir taraf›n getirdi¤i tek yönlü aç›klamalar›n mut-lak say›ld›¤› bir bilim olmaktan ç›karmak tüm toplumlar›n ç›kar›nad›r.

Türkiye’de ve dünyada sosyoloji, temel niteliklerini ve belli bafll› e¤ilimleriniBat›’n›n Do¤u ile iliflkilerinde elde etti¤i üstünlük ve dengenin korunmas›na ba¤l›olarak kazanm›flt›r. Türkiye’de ve di¤er Bat›-d›fl› toplumlarda Bat› sosyolojisinin et-kinli¤inden veya evrenselli¤inden bu anlamda söz edilmektedir. Tart›flma Bat›’n›nkendi lehine kurmufl oldu¤u dünya egemenli¤i dengesizli¤inin tart›fl›lmas› biçimin-de de¤ildir. Bu durumda esas mesele mevcut dengesizli¤in korunmas›, Bat›-d›fl›toplumlar›n bu dengesizli¤e nas›l uyum sa¤layaca¤› biçiminde ortaya konmaktad›r.Bu nedenle Türk sosyolojisinde birbirine karfl›t görüfllerden söz edilmesine ra¤menBat›l›laflma temel siyasi seçimi d›fl›na ç›k›lmas› söz konusu olmam›flt›r. Bat› ç›karla-r›n› ve kimli¤ini paylaflmam›z söz konusu olmad›¤›nda bu sefer Bat›’ya ortak olma-dan ba¤lanmay› belirten Bat›-d›fl› modernlikten söz edilmek zorunda kal›nm›flt›r.

Türk sosyolojine temel özelliklerini kazand›ran belli bafll› e¤ilimler (Türkçülük,‹slamc›l›k, laiklik, Bat› sosyalizmi) Bat› ile iliflkilerimizde belli bir uyumu belirtmek-ten öteye geçmemifltir. Günümüzde Bat›’n›n kendi lehine kurmufl oldu¤u dünyadengesi içinde, önceki dönemin iç çeliflki ve farkl›laflmalar› son bulmufltur. AncakBat›’n›n mevcut egemenlik iliflkilerini mutlaklaflt›rmas›, yeni düzen aray›fllar›na setçekmesi bir k›s›r döngüye neden olmaktad›r. Mevcut Bat› egemenli¤inden baflkaalternatiflerin önünün t›kanmas› hem Do¤u toplumlar›n›n hem de Bat› toplumlar›-n›n çürümesine, kimliklerinin bozulmas›na neden olmaktad›r.

Türk sosyolojisinin günümüzde canl›l›¤›n› sa¤layan enerji Baykan Sezer sosyo-lojisinin mevcut dünya dengesini ve egemen sosyoloji anlay›fl›n› sorgulama gücün-den kaynaklanmaktad›r. Do¤u-Bat› çat›flmas› görüflü olaylar› araflt›rma ve sorgula-ma yerine geçen haz›r bir kal›p de¤ildir. Sorunlar› ele almam›za, kurcalamam›za vesorgulamam›za izin veren bir yaklafl›m biçimidir. Bu yaklafl›m biçimi Türk sosyo-lojisine düflünce canl›l›¤› kazand›rmas› yan›nda mevcut sosyoloji anlay›fllar›n› Türktoplum ve tarihi temelinde sorgulama imkân› kazand›rmaktad›r. Türk sosyolojisiönemini, geçerlilik ve meflrulu¤unu mevcut dünya düzeninin getirmifl oldu¤u so-run ve s›n›rlamalar› aflma gücü ve hakk›ndan almaktad›r.



Türk sosyolojisinin ana sorun ve yönelifllerini ta-

rihsel bir bak›flla ve Türkiye’nin toplumlar aras›

iliflkiler içinde üstlendi¤i yer ve rol çerçevesinde

de¤erlendirebilmek.

Türkiye’de sosyolojinin geliflimi sürecinde birta-k›m kesinti ve kopukluklar yan›nda sürekliliklerde bulunmaktad›r. Türk sosyolojisinde de¤iflme-yen, süreklilik gösteren bir özellik, getirilen aç›k-lamalar›n Bat›l›laflma çabas› do¤rultusunda ve buçabay› do¤rulay›c› nitelikte olmas›d›r. Dolay›s›y-la sosyoloji, Türkiye’nin Bat›’ya yönelifli sürecin-de meydana gelen de¤iflikliklere ba¤l› olarak bi-çimlenmesini sürdürmüfltür. Baflka deyiflle Türksosyolojisinin yüz y›ll›k serüvenini Türkiye’ninBat› ile iliflkilere ba¤l› olarak geliflen siyasal tari-hine ve dönüflümlerine paralel olarak de¤erlen-dirmek mümkündür. Bu nedenle sosyolojimizdebelirli dönemlendirmeler karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Sosyolojinin Türkiye’deki geliflim süreci ve özel-

liklerini özetleyebilmek.

Sosyolojinin Türkiye’ye girifli Osmanl› ‹mpara-torlu¤u’nun son dönemine rastlar. ‹lk sosyolog-lar›m›z›n öncelikli sorunu devletin çöküflünü ön-leyecek hal çarelerini araflt›rmak olmufltur. Bunedenle sosyologlar›m›z birtak›m siyasal ak›m-larla ve partilerle iliflki içinde faaliyetlerini sür-dürmüfllerdir. Bu durum Cumhuriyet dönemindede sürmüfltür. Sosyoloji ile siyaset aras›ndaki ba¤günümüzde de kopmufl de¤ildir. Türk sosyolog-lar›, Türkiye’nin Bat› ile olan iliflkilerindeki den-gelere ve siyasal konjonktüre ba¤l› olarak farkl›siyasal tercihler içine girmifllerdir. Bu nedenleBat›c›l›k, Türkçülük, ‹slamc›l›k, sosyalizm, laik-lik, liberalizm gibi siyasal ak›mlar sosyoloji aç›k-lamalar› içinde yer bulmufltur. Günümüzde busiyasal yönelifller son bulmufl de¤ildir ancak üs-lup ve yorumlarda belirgin bir de¤iflim göze çarp-maktad›r. Temel yönelifl olarak Bat›c›l›k; post-modern ak›mlar›n, neo-liberalizmin ve küresel-leflmenin söylemini yeniden-üreterek sosyoloji-miz üzerindeki egemenli¤ini sürdürmektedir.

Türkiye’de sosyolojinin yüz y›ll›k geliflim serüve-

ninde görülen ana ak›mlar›n yan›nda, bu ana

ak›mlar›n d›fl›nda ayr›ks› bir çizgi oluflturan ve

Türk sosyolojisinin yerli damar›n› temsil eden

Baykan Sezer düflüncesinin özelliklerini özetle-

yebilmek.

Baykan Sezer Türkiye’de sosyolojinin yörüngesi-ni de¤ifltiren kiflidir. Bat›-merkezli toplum teori-leri aras›nda uygun seçimi yapmak üzere sürekliaray›fllarla kendini tüketmemifl, bütün mesaisiniyerli bir sosyoloji anlay›fl›n› oluflturma yolundaharcam›flt›r. Onun sosyoloji anlay›fl›, dünya tari-hinin ve Türk toplum tarihinin deneyim ve biri-kimlerini inkâra yönelmeyen, bu deneyim ve bi-rikimden yararlanma yolunu seçen bir anlay›flt›r.Baykan Sezer’in k›rk y›l› aflan yo¤un çabas› so-nunda bugün ana hatlar› ile sorunlar›, konular›,yerli referans ve dayanaklar› ile belirginleflmiflbir Türk sosyolojisinden söz edilebilir.

Sosyolojimizin açmazlar›, yetersizlikleri ve dö-

nüflümlerinin yan› s›ra toplam birikimi ve öz-

gürlefltirici olanaklar› hakk›nda elefltirel bir ba-

k›fl aç›s›yla de¤erlendirebilmek.

Türkiye’de sosyoloji yüz y›ll›k bir birikime sahip-tir. Bu birikim Türkiye’nin Bat› ile iliflkilerine veBat›l›laflma/modernleflme pratiklerine paralel birgeliflme göstermifltir. Dolay›s›yla sosyolojimiz Ba-t›l›laflma giriflimlerinin açmaz ve yetersizliklerinide bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Türkiye’nin Ba-t› ile iliflkilerinde görülen zaaflara yönelik birta-k›m elefltiriler geçmiflte çeflitli sosyologlar›m›z ta-raf›ndan da dile getirilmifltir. Ancak son dönem-de gerek Türk sosyolojisini gerekse iki yüz y›ll›kBat›l›laflma giriflimlerimizi köklü bir biçimde eleal›p sorgulayan bir yaklafl›m Baykan Sezer’dengelmifltir. Sosyolojimizin özgürlefltirici olanaklar›bu toplam birikimde yatmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Türk ulusçulu¤unun mimar-lar›ndan biri de¤ildir?

a. Ziya Gökalp b. Prens Sabahattinc. Tekinalp (Moiz Kohen)d. Yusuf Akçurae. Ahmet A¤ao¤lu

2. Afla¤›daki isim ve eser efllefltirmelerinden hangisido¤rudur?

a. Hilmi Ziya Ülken - Türkiye Nas›l Kurtar›labilir?b. Cahit Tanyol - Dinin Türk Toplumuna Etkileri c. Ziya Gökalp -‹lm-i ‹çtimai Dinid. Muzaffer Sencer - Laik Ahlaka Girifle. Prens Sabahattin - Dini Sosyoloji

3. Türkiye’de sosyolojinin temel nitelikleri ile ilgili afla-¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Prens Sabahattin’in sosyolojik görüfllerinin te-mel noktas›nda “adem-i merkeziyet” ilkesi savu-nulmufltur.

b. Ziya Gökalp Türkiye Nas›l Kurtar›labilir? adl›eserinde ülkenin sorunlar› için çözüm yollar›önermifltir.

c. Türkiye’de sosyolojinin haz›rl›k dönemini, Cum-huriyet’le birlikte bafllayan yeni rejime ideolojikdayanak arama çabalar› oluflturur.

d. Toplum biçimleri ile ilgili Bat› dayanakl› aç›kla-malar günümüzde de tart›fl›lmaz do¤rulukta ka-bul edilmektedir.

e. Prens Sabahattin’in görüflleri Cumhuriyet’in ku-ruluflunda terk edilmifl ve devletin gündemin-den ç›km›flt›r.

4. Prens Sabahattin’in görüfllerinin Türkiye’de önemkazanmas›n›n en önemli nedeni afla¤›dakilerden han-gisi olabilir?

a. Devletin ekonomik ve siyasi yap›da merkeziyet-çili¤inin önem kazanmas›

b. Sosyolojide yerli görüfllerin ve bu görüflleri sa-vunanlar›n a¤›rl›¤›n›n artmas›

c. Bat›’da Prens Sabahattinci görüfllerin yeniden ta-raftar bulmas›

d. Türkiye’nin Demir Perde ülkeleri aras›nda yeralmas›

e. Liberal politikalar›n devlet yöneticileri taraf›n-dan uygulanmaya bafllamas›

5. I. Ziya Gökalp; Yusuf Akçura’n›n Türkçülük, ‹s-lamc›l›k, Osmanl›c›l›k fikirlerinden Osmanl›c›l›kbölümüne karfl› ç›km›flt›r.

II. Yusuf Akçura, Osmanl›c›l›k fikri ile gelenekselde¤erlere sahip ç›km›fl, Anadolu ‹slam›’n› yücel-terek Türk-‹slam sentezinin önünü açm›flt›r.

III. Ziya Gökalp Cumhuriyet ile birlikte kendi gö-rüfllerinde ‹slamc›l›ktan da vazgeçerek Türkçü-lük üzerine yo¤unlaflm›flt›r.

Ziya Gökalp ve Yusuf Akçura’n›n Türkçülük anlay›fllar›ile ilgili yukar›daki ifadelerden hangileri söylenemez?

a. Yaln›z I b. Yaln›z IIc. I ve IId. I ve IIIe. I, II ve III

6. Türkiye’de Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son döne-minden bafllayan ve Cumhuriyet’le birlikte devam edenBat›l›laflma e¤ilimi ile birlikte sosyolojinin de bafllang›-c›ndan beri temel konusu ve e¤ilimi Bat›c›l›k olmufltur.Buna göre sosyolojimizde;

I. Türkçülük, ‹slamc›l›k, liberalizm, sosyalizm gibiak›mlar›n ortaya ç›kmas›

II. Bat› eksenli toplum ve tarih anlay›fl› çerçevesin-de görüfller ortaya at›lmas›

III. Sosyolojinin terk edilerek Bat› d›fl› aç›klamalar›esas alan baflka bilimlere yönelinmesi

durumlar›ndan hangilerinin genel e¤ilim olarak ortayaç›kt›¤› söylenebilir?

a. Yaln›z Ib. Yaln›z IIc. Yaln›z IIId. I ve IIe. I ve III



7. Sosyolojimizde Türkçülük anlay›fl› Turanc›l›k çizgi-sinden Anadolu Türklü¤ü temas›na yönelmifltir. Bunda‹ttihatç›lar›n yönetimdeki baflar›s›zl›¤› dolay›s›yla impa-ratorlu¤un parçalanmas›n›n etkisi büyüktür. Ayr›ca ZiyaGökalp’in Malta’ya sürgünü ile Almanya yanl›s› Türkçü-Turanc› görüfl kesintiye u¤ram›fl ve Anadolu Türklü¤ü-nü merkeze alan bir Türkçülük geliflmifltir. Cumhuriyetsonras›nda da Ziya Gökalp bu anlay›fl› sahiplenmifl vekaleme ald›¤› Türkçülü¤ün Esaslar› adl› eserde bununideolojik altyap›s›n› oluflturmufltur. Art›k Turan hedefi-ne ba¤l› bir Türklük de¤il, ulus-devlet temeline dayal›bir Türklük anlay›fl› egemen olacakt›r.Yukar›daki metne göre, Türkiye’de sosyolojinin genelyap›s› ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?

a. Sosyolojik aç›klamalar zaman içinde de¤iflkenlikgösterebilir.

b. Baz› görüfller ancak belli isimlerle varl›¤›n› sür-dürebilmektedir.

c. Ziya Gökalp, yeni rejimin düflünsel temellerin-den birini oluflturmaktad›r.

d. Ziya Gökalp’in görüflleri imparatorlu¤un çökü-flüne yol açm›flt›r.

e. Bilim toplumsal koflullardan etkilenir ve ayn› za-manda onu etkiler.

8. Türk düflüncesinde Bat›’dan aktar›lan çeflitli siyasiak›mlar her zaman genel bir kabulle karfl›lanmam›fl, za-man zaman belli tepkiler de gösterilmifltir. Bu ak›mlarakarfl› ilk tepkiler ‹slamc› ak›m taraf›ndan gelifltirilmifltir. ‹slamc› ak›m›n genel karakteristik özelli¤i düflünüldü¤ün-de bu tepkinin temel sebebi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Bu ak›mlar›n laiklik ve pozitivizmle iliflkili olmas›b. Gelen ak›mlar›n toplum bünyesine uymamas›c. ‹slamc› düflünürlerin bu ak›mlar› anlayamamas›d. ‹slamc›l›¤›n zaten hâkim görüfl olmas›e. Devletin bu ak›mlara karfl› mesafeli olmas›

9. Sosyalizm, Türk düflüncesinde zaman zaman önem-senmeyen zaman zaman da öne ç›kan bir görüfltür. Cum-huriyet’in ilk y›llar›nda sosyalist ak›m, belli belirsiz birflekilde Türk siyasetinde yer al›rken sonraki dönemlerdebelli koflullara ba¤l› olarak tart›flma konusu olacakt›r.Sosyalizmin bu anlamda Türk düflünce ve siyasal haya-t›nda ele al›nmas›nda afla¤›dakilerden hangisinin pay›yoktur?

a. Devlet’in Milli Mücadele y›llar›nda Rusya ile ifl-birli¤ini güçlendirme çabalar›

b. Sosyalist düflüncenin Türkiye’de genifl halk kit-lelerinde taraftar bulmas›

c. Sosyalist ak›m›n da Bat›’dan aktarma bir düflün-ce biçimi olmas›

d. Sosyalist düflünceye inanm›fl bilim adamlar›n›nçal›flmalar›

e. Toplum yap›m›z›n sosyalist flema ile aç›klanma-ya çal›fl›lmas›

10. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Baykan Sezer düflün-cesinin günümüzde önem ve a¤›rl›k kazanmas›n›n ne-denini aç›klamaktan uzakt›r?

a. Mevcut sosyolojik aç›klamalar›n toplum yap›m›-z› aç›klamakta yetersiz olmas›

b. Dönem koflullar›n›n Baykan Sezerci bir bak›flaç›s›n› gerekli k›lmas›

c. Türk sosyolojisinde sorulan sorulara Baykan Se-zer’in farkl› cevaplar vermesi

d. Baykan Sezer’in görüfllerinin tutarl›¤› ve gelifl-meleri aç›klamadaki geçerli¤i

e. Sezer’in görüfllerinin Bat› ile iflbirli¤inde temeldayanak ve aç›klay›c› unsur olmas›


“Türkiye’nin siyasal dönüflümleri, farkl› dönemlerin si-yasal özellikleri, Türkiye’de sosyolojinin ve sosyologla-r›n çal›flmalar›n›, sosyolojik çözümlemelerini de yak›n-dan belirlemekte-etkilemekte, k›s›tlamakta veya göre-celi olarak özgürlefltirmektedir. Türkiye tarihinin siyasaldönüm noktalar›, toplumsal geliflmeyi biçimlendirdi¤igibi, sosyoloji çal›flmalar›n› da yönlendirmektedir. Bunedenle, Türkiye’de sosyolojinin geliflme e¤ilimleri ül-kenin d›fla ba¤›ml› politikalar›na ve bu politikalar›n be-lirledi¤i ortama s›k› s›k›ya ba¤l›d›r. Dolay›s›yla, Türki-ye’deki siyasal k›r›lma noktalar› sosyolojinin de dönümnoktalar› olarak belirmektedir.”

Kaynak: H. Bayram Kaçmazo¤lu, Türk Sosyoloji Tarihi-I, Önkoflullar, Kitabevi, ‹stanbul, 2010, s. 8-9.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Sosyolojinin Ana

Yönelifli: Bat›c›l›k” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkçülük: Turanc›l›ktanTürkiye ile S›n›rl› Türkçülü¤e ve Son DönemdeTürk(çü)lük Elefltirisine” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Sosyolojinin AnaYönelifli: Bat›c›l›k” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Sosyolojinin AnaYönelifli: Bat›c›l›k” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkçülük: Turanc›l›ktanTürkiye ile S›n›rl› Türkçülü¤e ve Son DönemdeTürk(çü)lük Elefltirisine” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Sosyolojinin AnaYönelifli: Bat›c›l›k” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkçülük: Turanc›l›ktanTürkiye ile S›n›rl› Türkçülü¤e ve Son DönemdeTürk(çü)lük Elefltirisine” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Din ve Laiklik: ‹mparator-lukla ‹liflkili ‹slamc›l›ktan Laikli¤e, LaikliktenKöksüz ve Uyumcu ‹slamc›l›k Anlay›fl›na” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marksist Sosyalizm: Bat›Sosyalizmi Savunuculu¤undan Sosyalizmin So-nuna” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤u-Bat› Çat›flmas›: Bay-kan Sezer Sosyolojisi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Sosyoloji toplumlar›n kendileri ve di¤er toplumlar hak-k›nda bilinçlenmelerinin en geçerli araçlar›ndan biridir.Sosyoloji Avrupa’n›n çeflitli ülkelerinde farkl› düflüncegeleneklerinden beslenerek geliflme göstermifltir. Fran-s›z, Alman ve ‹ngiliz sosyoloji gelenekleri aras›nda be-lirli farkl›l›klar bulunmaktad›r. Ancak bu farkl›l›klar ge-nel anlamda bir Bat› sosyolojisinden söz edilmesine vebelirli ortak uygarl›k de¤erlerinin sosyoloji taraf›ndaniçerilmesine izin vermektedir. Buna karfl›l›k Türkiye’desosyoloji kendi kültür/uygarl›k de¤erlerine ve birikimi-ne dayanmad›¤› gibi, büyük ölçüde Bat› sosyolojisininaktar›lmas›na yönelmifltir. Türk toplumunun tarihi biri-kiminin, konumunun ve ç›karlar›n›n Bat› toplumlar›n›n-kinden farkl› olmas›na ra¤men Türkiye’de sosyolojinintoplum sorunlar›na çözümü Bat› sosyolojisinde aramas›do¤ru de¤ildir. Bu nedenle Türkiye’de kendi kültür veuygarl›k de¤erlerine dayanmaktan sak›nmayan, özgünbir Türk sosyolojisi gelifltirme gerekli¤i vard›r.

S›ra Sizde 2

Türkiye’de siyasi geliflmelerin temelinde Bat›’ya yöneliflve Bat›c›laflma tercihleri yatmaktad›r. Kökleri iki yüz y›löncesine kadar geri giden Bat› seçimine ra¤men Türktoplumunun Bat› kimli¤ini almas› söz konusu de¤ildir.Bunun ötesinde, toplumun beklenti ve ç›karlar›na uy-gun çözümler üretmek de mümkün olmam›flt›r. Tamtersine Bat›l›laflma yönündeki bütün at›l›mlar toplumunyeni sorunlar›n›n kayna¤› haline gelmifltir. Sonuçta, Türktoplumu iki yüz y›ld›r bir bocalama durumunu yafla-maktad›r. Bu durumun do¤urdu¤u zihinsel bunal›m›nbelirtilerini Türk roman›nda, Türk sinemas›nda izlemekmümkündür.

S›ra Sizde 3

Osmanl› sonras› yeni Türkiye devleti daha kuruluflu s›-ras›nda laiklik ilkesini benimsemifl ve rejimin temel, de-¤iflmez bir unsuru halinde muhafaza etmifltir. Türk top-lum tarihinin hiçbir döneminde laiklik ilkesine ayk›r›uygulamalar görülmemifltir. Din adamlar›n›n devleti yö-netmesi veya devlet ifllerine kar›flmalar› söz konusu de-¤ildir. Bu durumda laiklik ilkesinin as›l amac›n›n ne ol-du¤u soru konusudur. As›l amaç Bat›l›laflmakt›r. Bu ne-denle, birçok kurum, düflünce ve de¤erin oldu¤u gibilaiklik ilkesinin de Bat›’dan al›nmas› yoluna gidilmifltir.Ancak son y›llarda Türkiye’nin geçmiflteki Bat›l›laflmaçabalar›na ve yöntemine iliflkin birtak›m elefltiriler geti-rilmeye bafllanm›flt›r. Bunlar›n bafl›nda da laiklik ilkesive uygulamalar› gelmektedir. Küreselleflme ve postmo-dernizm tart›flmalar›yla Türkiye gibi ülkelerin uluslaflma,

Okuma Parças› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


laiklik gibi modern ilkeleri sorgulan›rken, laiklik karfl›t›,dinsel, mezhepsel ve etnik farkl›l›klar k›flk›rt›lmaktad›r.

S›ra Sizde 4

Türkiye’de Marksizm kaynakl› en verimli tart›flmalar1960’l› y›llarda yürütülmüfltür. Ancak Marksizm, di¤erbirçok Bat›l› “izm” gibi Bat› d›fl› toplumlar› modernlefl-tirmenin bir yolu, arac› olarak yorumlanm›fl ve Bat›Marksizmi tart›flmalar› herhangi bir farkl› yoruma tabitutulmadan ülkemize aktar›lm›flt›r. Bu çerçevede getiri-len öneriler, Bat› geliflme çizgisinin mutlaklaflt›r›lmas›n›ve Türk toplumunun kendi geçmifl miras›n›n küçüm-senmesini beraberinde getirmifltir. 1960’lardaki bu yön-deki tart›flmalardan günümüze verimli ve yararlan›labi-lecek hiçbir fley kalmam›flt›r. Bütün bu tart›flmalar1980’lerden itibaren zay›flam›fl, 1990’larda ise silinip git-mifltir. Sosyalizm düflüncesini savunmakla birlikte Bat›sosyalizmine mesafeyle yaklaflan ve bu ak›ma yerli biryorum getirme çabas› içinde olan tek düflünürümüz Ke-mal Tahir’dir. Onun düflünceleri ise hâlâ yaflamaktad›r.

S›ra Sizde 5

Öncelikle, her iki düflünürümüz de Türk toplum tarihi-nin sorunlar› üzerine derinlemesine kafa yormufllar,dünya tarihine toplumlar aras› iliflkilerin yön verdi¤igörüflünü benimsemifllerdir. Osmanl›l›k ve Türk tarihikonusunda gelifltirdikleri düflünceler aras›nda büyükparalellikler vard›r. Osmanl›’n›n, dünya tarihinin olduk-ça önemli bir kesitinde, Do¤u-Bat› iliflkilerini yönlendi-ren bir dünya devleti oldu¤unu, XIX. yüzy›la kadar Ba-t› yay›lmac›l›¤›n›n önündeki tek engel olarak Osmanl›dünya siyasetinin durdu¤unu savunmufllard›r.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar Akçura, Y. (1987). Üç Tarz-› Siyaset. Ankara: Türk Ta-

rih Kurumu Bas›mevi.Berkes, N. (1975). Türk Düflüncesinde Bat› Sorunu.

‹stanbul: Bilgi Yay›nevi. Berkes, N. (1973). Türkiye’de Ça¤dafllaflma. ‹stanbul:

Bilgi Yay›nevi. Divitçio¤lu, S. (1966). Asya Tipi Üretim Tarz› ve Az-

Geliflmifl Ülkeler. ‹stanbul: Elif Yay›nlar›.E¤ribel, E., Özcan, U. (Yay. Haz.) (2010). Türk Sosyo-

loglar› ve Eserleri I-II, Sosyoloji Y›ll›¤› 20. ‹stan-bul: Kitabevi Yay›nevi.

E¤ribel, E., Özcan, U. (Yay. Haz.) (2009). Türkiye’de

Toplum Bilimlerinin Geliflimi I-II, Sosyoloji Y›l-

l›¤› 18. ‹stanbul: Kitabevi Yay›nevi.

Eriflçi, L. (1942). “Türkiye’de Sosyolojinin Tarihçesi veBibliyografyas›”, Sosyoloji Dergisi. Say›: 1.

Gökalp, Z. (1976). Türkçülü¤ün Esaslar›. Haz. M. Kap-lan, Ankara: Kültür Bakanl›¤› Ziya Gökalp Yay›nlar›.

Gökalp, Z. (1976). Türkleflmek, ‹slamlaflmak, Mua-

s›rlaflmak. Yay. Haz. ‹. Kutluk, Ankara: Kültür Ba-kanl›¤› Ziya Gökalp Yay›nlar›.

Göle, N. (2000). Melez Desenler: ‹slam ve Modern-

lik Üzerine. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.Kaçmazo¤lu, H. B. (2001). Türk Sosyoloji Tarihine

Girifl: Ön Koflullar. Cilt: I, ‹stanbul: Birey Yay›nevi.Kaçmazo¤lu, H. B. (2003). Türk Sosyoloji Tarihi II.

Ankara: An› Yay›nlar›. Kayal›, K. (2005). Düflüncenin Co¤rafyas› I. Ankara:

Deniz Kitabevi.Kayal›, K. (2001). Türk Düflünce Dünyas›n›n Bunal›-

m›. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.K›z›lçelik, S. (2000). Baykan Sezer’in Sosyoloji Anla-

y›fl›. Ankara: An› Yay›nlar›.Kongar, E. (ed.) (1993). Türk Toplumbilimcileri. Cilt:

I-II, ‹stanbul: Remzi Kitabevi.Küçükömer, ‹. (2001). Bat›laflma: Düzenin Yabanc›-

laflmas›. ‹stanbul: Ba¤lam Yay›nlar›.Mardin, fi. (1994). Bediüzzaman Said Nursi Olay›. ‹s-

tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Mardin, fi. (1991). Türkiye’de Din ve Siyaset. ‹stan-

bul: ‹letiflim Yay›nlar›. Prens Sabahattin (1999). Türkiye Nas›l Kurtar›labilir ve

‹zahlar. Çevriyaz›: F. Unan, Ankara: Ayraç Yay›nevi.Sezer, B. (1989). “Türk Sosyologlar› ve Eserleri -I”, Sos-

yoloji Dergisi. ‹stanbul: 3. Dizi - 1. Say›.Sezer, B. (1988). Türk Sosyolojisinin Ana Sorunlar›.

‹stanbul: Sümer Kitabevi.Tanyol, C. (1960). Sosyal Ahlak: Laik Ahlaka Girifl.

‹stanbul: ‹.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›. Turhan, M. (1959). Garbl›laflman›n Neresindeyiz?.

‹stanbul. Ülgener, F. S. (1981). Zihniyet ve Din: ‹slam, Tasav-

vuf ve Çözülme Devri ‹ktisat Ahlak›. ‹stanbul:Der Yay›nevi.

Ülken, H. Z. (2008). Dünyada ve Türkiye’de Sosyolo-

ji Ö¤retimi ve Araflt›rmalar›. ‹stanbul: KitabeviYay›nevi.

Ülken, H. Z. (1992). Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce Ta-

rihi. ‹stanbul: Ülken Yay›nevi.

Documents

TÜRK‹YE’DE SOSYOLOJ‹ - sosyolojiden daha fazlası · Türkiye’de Sosyolojikitab› uzaktan e¤itim yoluyla lisans düzeyinde sosyoloji program›na kay›tl› ö¤rencilere