TRKYE CUMHURYET

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH (YENA TARH) ANABLM DALI

H.963/ M.1556 TARHL MUFASSAL TAHRR DEFTERNE GRE BOZOK

SANCAININ EKONOMK VE DEMOGRAFK YAPISI

YKSEK LSANS TEZ

Ltfi ARSLAN

Tez Danman:

Yrd.Do.Dr.Eftal kr Batmaz.

2005

TRKYE CUMHURYET

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH (YENA TARH) ANABLM DALI

H.963/ M.1556 TARHL MUFASSAL TAHRR DEFTERNE GRE BOZOK

SANCAININ EKONOMK VE DEMOGRAFK YAPISI

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman:

Tez Jrisi yeleri:

Ad ve Soyad: mzas:

.

..

.. .

.. .....

.. ..

Tez Snav Tarihi:..

NDEKLER

NSZ...I

KISALTMALAR....IV

GR...VI

BLM I

A- BR KTSAD TARH KAYNAI OLARAK TAHRRLER ve

TAPU TAHRR DEFTERLER.....1

a-) Bozok Sanca Tahrir Defterleri. .7

b-)Tmar Sistemi ve nemi......10

B-BOZOK TARH VE YOZGAT ADININ MENE..15

a-)Rum Eyaleti ve Bozok Sanca....24

b-)H.963 / M.1556 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Gre Bozok Sancann

dari Taksimat..28

d-)Bozok Sanca Kazalar ve Nahiyeleri.32

Kaza-i Bozok

1-Balt...31

2-Karadere..31

3-Kanak- Zir..32

4-Sorgun / Sorkun..32

5-Delicez.32

6-Sleymanlu..32

7-Kanak- Bala...32

8-Aliki...33

Kaza-i Akda

1-Akda33

2-Boazlyan33

3-Emlak....33

4-Gedk....34

5-ubuk34

BLM II

A:XV.YZYILDA BOZOK SANCAININ EKONOMK ve DEMOGRAFK

DURUMU35

1-Bozok Sancanda Toprak Tasarruflar ve ifthane Sisteminin Boyutlar

le ift Resmi....38

2-Bozok Sancanda Reayadan Alnan Vergiler.47

a-Maktu Vergiler.49

b-Bozok Sancanda Hububat ve Bakliyat retimi ile Bunlardan Alnan Vergiler............50

-Buday

(Gendm)........53

-Arpa

(air)........................54

- Dier Hububat rnleri le Baklagillerden Alnan Vergiler..54

c-Meyve ve Sebzecilik..56

d-Bozok Sancanda Hayvanclk ve Arclktan Alnan Vergiler..57

e-Bozok Sancanda Ba-Bahe Tarm ve Bunlardan Alnan Vergi ve Rsumlar59

f-Arzi Vergiler.....60

g-Cizye-i Gebran..63

9-Bozok Sancanda Kyler ve Kylerden Elde Edilen Gelirler........64

10-Bozok Sancanda Mezra, Yaylak, Klak, Yurtluk, iftlik , Zeminler ve Bunlardan

Elde Edilen Gelirler..68

BLM III

A:XVI. YZYILDA BOZOK SANCAI DRLKLER ..73

1-Padiah Haslar..75

2-Mirliva Haslar...78

3-Zeametler...80

4-Tmarlar.............82

B: BOZOK SANCAINDA VAKIFLAR VE MALKANE-DVAN SSTEM...........87

1- Bozok Sancanda Vakflar.....87

2-Bozok Sancanda Malikane-Divani Sisteminin Boyutlar..89

BLM IV

A: XVI. YZYILDA BOZOK SANCAINDA SOSYAL YAPI, NFUS

ve SKAN.....99

1-Bozok Sancann Etnik ve Kltrel Yaps...100

2-Osmanl Devletinde Devlet-Kyl likisinin Bozoktaki Unsurlar..101

3-Bozok Sancanda skan Politikas ve Konar-Ger Kabile ve Cemaatlerin

(Airetlerin) Yerletirilmesi....104

4-Bozok Sancanda skana nclk Eden Baz Konar-ger Kabile ve Cemaatler...111

-Kzlkocalu .........111

-Selmanlu/Sleymanlu....112

-Acalu...112

-iekl..112

-Zakirl......112

-Mesudlu..112

-Acakoyunlu112

.-ambayad......113

.-Sklen...113

-Hisarbel...113

-Tatar.....113

-.Karalu..113

-eyhl113

-Danimendl...113

.-epni....113

-ongar..114

6-Bozok Sancanda Trk Devirlerine Ait Tarihi Kale ve Zaviyeler...114

a-Karahisar- Behramah (Malim)Kalesi....115

b-Emirce Sultan Zaviyesi.116

c-Ali ir Zaviyesi117

d-Hamzalu Ky Hzr Halife Zaviyesi.117

e-Klnabdal Zaviyesi..117

f-andr Ky ahruhbe Zaviyesi117

g-Sral Zaviyesi...117

h-Pircepnar Zaviyesi.....118

B-XVI. YZYILDA BOZOK SANCAI GENEL NFUSU..118

C- BOZOK SANCAINDA VERG MUAFYETLER...127

a-Zaimler.129

b-Tmarl Sipahiler...130

c-Muhassllar.....131

d-Sipahizadeler..131

e-Dini Statde Olanlar...132

-Sonu.....133

-Summary........135

-Kaynaka.......137

EKLER:.........148

-Bozok Sanca Kanunnamesi....148

-Tablolar :

-Bozok Sancanda Kabile ve Cemaatlerce Kurulan Kyler.....158

-Bozok Sanca Kyleri ve Kylerden Alnan Vergiler.165

I

NSZ

Trkistan ve Horasandan hareket ederek btn varlklaryla Anadoluya

gelen Trk boylar, dn olmayan bu yolda, kendisine yeni bir vatan bulmak iin

Anadolunun bir ok yerini iskan etmeye balamlardr. Bu durum sadece Trk

tarihinin deil ayn zamanda dnya tarihinin de nemli olaylarndan birisi olmutur.

Zira Anadolunun fethinden sonra Avrupa ilerine kadar uzanan Trk hakimiyeti

siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel olarak yapm olduu etkileim sayesinde,

batnn ve dnya tarihinin seyrini deitirmitir.

1071 Malazgirt Zaferi ile Trklerin Anadoluyu kendilerine yeni bir yurt

edinmeleri sonucunda Anadolu topraklar Trkmen kabile ve cemaatlerince iskan

edilmitir. Trklerin Anadoluya gelmesiyle birlikte Anadolunun etnik, kltrel ve

demografik yapsnda meydana gelen deiim ve etkileimler sosyal ve kltr tarihi

asndan her dnemde nemli bir aratrma konusu olma zelliini srdrmektedir.

Horasandan kp Anadolu zerinden Balkanlara ve Avrupa topraklarna kadar

giden Trklerin bu maceras yeterince aratrlp ortaya konamamtr. Konuya bu

adan yaklaldnda Bozok ve evresini ele alan aratrmalarn daha derli toplu bir

ekilde bir araya getirilerek birletirilmesine ihtiya duyulmaktadr.

Sosyal tarih aratrmalarnda kesin hkm ve yarglara varmak mmkn

olmad iin, Trklerin Anadoludaki yerleme sreleri, yerleme yerleri, kltrel

ve sosyal deiimleri ile tekilat yaplar gibi Trk tarihi iin temel konularn, yeni

bulgular nda tekrar ortaya konma ihtiyac bulunmaktadr. Sosyal ve kltr tarihi

almalarnda da Trkmen kabile ve cemaatlerinin youn bir ekilde yerleip

yaadklar Orta Anadolunun her zaman aratrmaclarn dikkatini ektii

grlmektedir. Anadolunun birok blgesinden gelerek Orta Anadolunun geni

yaylak ve meralarnda hayvan srleri ile birlikte yurt tutan ve bir ok kez ynetim

olarak evre idari birimler arasnda el deitiren, XVI. yzyl banda da Osmanl

hakimiyeti altna giren Bozok yresi de ilgi ekici bir durum arz etmektedir. Bu

nedenle bu almada, XVI. yzylda Orta Anadolunun nemli bir yerleme yeri

olan Bozok Sancann ekonomik ve demografik yapsnn incelenmesi

hedeflenmitir. XVI. yzyl balarnda bilindii gibi zellikle Orta Anadoluda eitli

isyan ve ayaklanmalar meydana gelmitir. Bozok Tarihinin incelemeye tabi

II

tuttuumuz dnemi ite bu kargaalklarn azalp yava yava bittii dneme denk

gelmektedir. Bozok tarihinin bu dnemi, ok itinal bir ekilde hazrlanm ancak

imdiye kadar yeterince incelenmemi olan 1556 tarihli tahrir defterinin ekonomik ve

demografik bilgilerinden yararlanarak incelenmeye allmtr. 1556 tarihli tahrir

defterinin ve blgeyle ilgili yaplan son almalarn incelenmesi sonunda, blge

insannn ekonomik faaliyetleri ile sosyal durumlarnn sk bir iliki ierisinde

olduu, ekonominin sosyal ve kltrel yapya geni bir ekilde etki ettii sonucuna

varlmtr.

Bu almamzda Bozok Sancann sadece 1556 tarihli tahrir ve icmal

defterinden yararlanlmas, Osmanl ve blge tarihinin XVI. yzyldaki bir kesiti

biiminde ele alnmas sonucunu dourmutur. Ancak blge tarihi ile ilgili yaplan

aratrmalarda tm ariv kaynaklar ayrntl bir ekilde incelenmiken, Bozok

Sancann H.963/M.1556 tarihli tahrir defteri henz ayrntlaryla ele alnp

incelenmemi durumdadr. Burada bu alandaki eksiklikleri kapatmak, blge tarihi

hakknda yaplan almalar bir araya getirip, tahrir defterine gre blgenin

ekonomik ve demografik yapsn daha derli toplu yazmak amalanmtr.

Aratrmamzda Bozok Sancann Bozoklu Trkmenlerin blgeye

yerlemesinden nceki durumu, Trkmenlerin buraya ne zaman, niin ve nasl

geldikleri, Trklerin Anadoludaki yerleme sreleri, eitli konar-ger kabile ve

cemaatlerin iskan unsurundaki nemleri, Bozok ve Yozgat adnn menei, blgeye

yerleen Bozok Trkmenlerinin kimler olduu, hangi kollara ayrldklar, Bozok

Sancann ekonomik ve demografik yaps ayrca blgede yaadklarn bildiimiz

Rum ve Ermenilerin burann yerli halk olup olmadklar, deilse buraya nereden ve

nasl getirildikleri, Bozok Sancann Osmanl idari tekilatndaki yeri ve nemi,

Bozok ve Yozgatn geirmi olduklar idari, sosyal, demografik ve ekonomik

aamalar hakknda geni bir bilgi verilmitir. Gerek bu konularda ve gerekse blge

tarihi ile ilgili bilgi edinmek isteyenlere bu almamzn faydal olaca

kanaatindeyiz.

almamzn snrlar esas itibariyle Osmanl Devletinin XVI. yzyln

kapsamakta olmasna ramen, konunun btnlnn salanmas bakmndan

Osmanl ncesi ve Cumhuriyet dnemine de genel hatlaryla yer verilmitir.

III

almam hazrlarken defter okumalarnda, bilgilerin tahlil ve tasnif

edilmesinde ve tez alma plannn hazrlanmasnda her trl yardm ve teviklerini

esirgemeyen Prof.Dr.Fahri Unan, Prof.Dr.zer Ergen, Do.Dr.ler Bulduk ve

Yrd.Do.Dr. Yunus Ko a, ayrca deerli hocam ve danmanm Yrd.Do.Dr Eftal

kr Batmaza teekkrlerimi ve sayglarm sunarm.

Ltfi ARSLAN

IV

KISALTMALAR

A.: Ankara niversitesi.

A..D.T.C.F. Derg: Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi

Dergisi.

A..Zir.Fak.Yay: Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi

A.. Sos.Bil.Enst. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

Bkz.: Baknz.

B.O.A. : Babakanlk Osmanl Arivleri

Bsk: Bask

D..E. Yay: Devlet statistik Enstits Yaynlar.

.A.: slam Ansiklopedisi.

...F.M: stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas.

..E.F.: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi.

.. Yay: stanbul niversitesi Yaynlar.

..Huk. Fak. Mec: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas.

K.K.A.: Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Kuyud- Kadime Arivi.

M.E.B. .A: Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi.

M..E.F: Marmara niversitesi Edebiyat Fakltesi.

M..Sos.Bil.Ens: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

O.A: Osmanl Ansiklopedisi.

OSM. ART.: Osmanl Aratrmalar.

OTAM: Osmanl Tarihi Aratrma Merkezi Dergisi.

T.A.E: Trklk Aratrmalar Enstits Dergisi.

T.C.A.U.M: Trkiye Corafyas Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi.

V

T.D.A: Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi.

T.D.V. .A.:Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi.

T.E.D: Tarih Enstits Dergisi.

T.K.A.E: Trk Kltr Aratrma Enstits Dergisi.

T.M.: Trkiyat Mecmuas.

T.T.K: Trk Tarih Kurumu.

Yay.Haz.: Yayna Hazrlayan.

VI

GR

Bozok, yirmi drt Ouz boyunun on ikisinin genel ad olup, zamanla

bugnk Yozgat ili snrlar iinde onunla ayn ad tayan bir akarsuyun evresinde

Ouzlarn Bozok boyuna mensup Trkmenlerce kurulan yerleim yerinin ad

olmutur. XVI. yzylda Osmanl brokrasisinde Halep, Suriye, Antep, Mara ve

Uzunyayladan gelip yerleenlerin bulunduu geni bir blgenin ad olan Bozok,

bugnk Yozgat ilini, Kayseriye balayan, Sarolan ve Felahiye merkezlerini ve

Sivasa bal arkla ile Gemereki iine alan geni bir corafyada bir sancak

durumuna ykselmi ve bu geni blgenin ad olmutur. Kzlrmak havzas iinde

1000-1500 metre ykseklie sahip yayla karakterli, kanak ve z ad verilen bir ok

akarsuya sahip bu blgenin tarihi ok eskilere, M.. 3000li yllara, ilk Tun

ann balarna kadar uzanmaktadr. Blgenin en eski ad Phria veya Pteriumdr.

Milattan nceki yzyllarda bir ok Anadolu medeniyeti snrlar ierisine Bozok da

girmektedir.1 Bu medeniyetlerden en nemlisi tabi ki Hititlerdir. Aliar, Kuhisar,

Kazankaya, engeltepe ve Mercimektepe gibi yerler eski Hitit yerleim yerleri

olarak bilinmektedir. Hititlerin bakenti Boazky (Hattua) ve Alacahyk

(Arrina) gibi nemli Hitit ehirleri Yozgata yakn yerde kurulduu iin blgedeki

Hitit hakimiyetinin nemi byktr. Kzlrmak yay iinde kalan bu blge

Hititlerden sonra Lidyallar ve Medlerin hakimiyetine girmitir. M.. 546da

Anadolu yava yava Perslerin hakimiyetine gemeye balam ve nihayet M..

585de Med Kralln ykan Pers hkmdar Kiros, Lidyann bakenti olan Sard

alarak Orta Anadoluyu ele geirmitir. Lidyallarn ykl ile baz Orta Anadolu

topra Firiglerin hakimiyetine girmitir. Persler tm Kapadokya blgesini iki

satrapla ayrarak idare etmilerdir. M.. IV. yzylda ise Makedonya imparatoru

Byk skender ranllar yenerek tm Anadoluya ve dolaysyla Bozoka da hakim

olmutur. Makedonya kral skenderin lmyle (M..332) Anadolu topraklar

uzunca bir sre byk istikrarszlk ve kargaa dnemine girmitir.2 skender

mparatorluundan sonra Galatlar blgeye hakim olarak burada Tavium adnda bir

1 Ko,Yunus; Bozok Trkmenleri, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri , Tarsus 14 Mays 2000, Yr-Trk Vakf Yay. Ankara, 2000, s.197.

2 Duygu,Sleyman;Yozgat Tarihi ve apanoullar, Sayar Matbaas , stanbul, 1953, s. 7.

VII

ehir kurmulardr.3 Galatlardan kalma bu eski Tavium ehrine (Musabeli

Bucana bal Byknefes ky) zamanla Oziyana veya Soanda isimleri de

verilmitir. M.. II. yzylda Romallar tm Anadoluya hakim olmu ve miladi XI.

yzyla kadar blge Bizans hakimiyetinde kalmtr. Bizans dneminde Charsionen

Eyaleti iinde yer alan blgede bugn Byknefes kynde Tavium harabeleri ile

birlikte Kknefes kynde Galatlara ve Sarkaya evresinde de Roma dnemine

ait eitli harabeler bulunmamaktadr.4

Bozok blgesi, Seluklu hakimiyetine II. Klarslan dneminde (1174)

girmitir. Ancak 1243 ylndaki Kseda yenilgisi ile Anadolu topraklar Moollarn

hakimiyetine gemitir. Moollar 1256ya kadar Anadolunun btn yayla ve

ovalarna yerlemilerdir.1402 Ankara Savandan sonra Timur tarafndan bir ksm

Trkistana gtrlen bu Mool kabilelerinden boalan yerlere Dulkadirli line

mensup Bozok Trkmenleri yerletirilmitir. Bozoka bal oymaklar uzun sre Orta

Anadoluda kendi boy ve airet adlaryla anla gelmilerdir.5 Dolaysyla Bozok

blgesinin asl etnik kkeninin XI. yzyldan itibaren gneyden gelip buraya

yerleen eitli Trkmen konar-ger kabile ve cemaatlerce oluturulduunu

syleyebiliriz. XV-XVI. ve ksmen de XVII. yzyllarda Sancakta yer yer geici ve

daimi yerleim yerleri olumutur. Daimi yerleim yerleri daha ok XVI. yzyln

ortalarndan itibaren kurulmaya balamtr. Ancak Bozok Sancann ehirlemesi

ve bymesi XVIII. yzylda Horasandan geldikleri dnlen apanoullar

dneminde mmkn olabilmitir.6 apanoullar blgenin yakn adaki siyasi ve

kltrel karakterinde nemli bir yer igal etmektedir.

Bozok Sanca hakknda ilk alma Faruk Smer tarafndan 1949 ylnda

yaplmtr.7 Faruk Smer bu almasnda olduu gibi bir ok aratrmasnda Bozok

ile birlikte Anadolu, Suriye ve Irakta yaayan eitli Trkmen oymaklarn etraflca

3 z,Mehmet;Bozok Sancanda skan ve nfus 1539-1642, XII .Trk Tarih Kongresi.

Bildirileri Ankara 12-16 Eyll, , c.III. Ankara, 1994, s. 787. 4 Sakin,Orhan; Bozok Sanca ve Yozgat, Yozgat Belediyesi Yay. Ankara, 2004, s. 8. 5 Sakin, Bozok Sanca ve Yozgat, s. 18. 6 Mert,zcan; XVIII ve XIX Yzyllarda apanoullar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1980.

7 Smer,Faruk;Boz-ulus Hakknda, A..D.T.C.F. Dergisi. 7/1 Ankara, 1949.

VIII

inceleyerek, Bozoklarn Orta Anadoluya nasl geldikleri ve hangi sahalara

yerletiklerini etraflca ortaya koymutur.8 Onun bu aratrmalar Bozok yresi ile

ilgili yaplan en kapsaml almalar durumundadr. Bozok Sanca ve Yozgat tarihi

ile ilgili olarak 1953 ylnda Sleyman Duygu ve 1963 ylnda da A. Fevzi Ko

tarafndan yaplan almalarda ise Bozok ve Yozgat tarihinin daha ok son

yzyllar incelenip, apanoullar ve Yozgat adnn menei ve ehrin kuruluu

hakknda rivayet ve sylencelere dayal bilgiler verilmektedir.9 Bu eserlerde Bozok

Sancann ve Yozgatn ksaca tarihinden, Yozgat ehrinin esas tekilatlanmasndan

ve apanolu Sleyman Beyin lmne kadar (1813) olan gelimelerden

bahsedilmektedir. Dolaysyla Bozok Sancann incelemeye tabi tuttuumuz

dnemi hakknda ok az bir bilgi vermektedir. Ayrca ariv kaynaklarndan byk

lde yararlanlarak uzun bir dnemde hazrlanm almalar durumunda da

deildir. apanoullar ve Milli Mcadelede apanoullar syan adyla

apanoullarnn tarihi ve Kurtulu Sava srasndaki isyanlar zerine smail

Hakk Uzunarl ve Ahmet Yaar Ocak tarafndan yazlan makaleler apanoullar

hakknda daha detayl bilgiler vermekte olup, apanoullar zerine yaplan

almalarn akademik anlamda en iyileri durumundadr.10 Uzunarlnn

apanoullar hakkndaki almasnda apanolu adnn meneinden Bozoka

gelilerinden, zellikle Orta Anadoluda bir ok yerde kazandklar nfus ve

nfuzlarndan bahsedilerek, Kurtulu Savanda apanoullar ve Bozok yresinin

yeri ve neminden ayrntlaryla bahsedilmektedir. Ahmet Yaar Ocakn Milli

Mcadelede apanoullar syan adl almasnda, apanoullar isyannn gerek

nedenleri ve sonular zerine farkl bir bak as getirilmektedir. Bozok

Sancann ilk yerleme yerlerinin incelendii monografik bir alma durumunda

olan Emirce Sultan Zaviyesi adl makale de yine Ahmet Yaar Ocak tarafndan

8 Smer,Faruk; XVI. Asrda Anadolu, Suriye ve Irakta Yaayan Trk Airetlerine Umumi Bir

Bak, .. FM, c.II, stanbul.1950. 9 Duygu,Sleyman;Yozgat Tarihi ve apanoullar, Sayar Matbaas , stanbul, 1953. Ko,A. Fevzi;

Btn Ynleriyle Yozgat, Karde Matbaas, Ankara, 1963. 10Uzunarl,.Hakk;apanoullar Belleten, c. XXXXVIII, Ankara,1974, Ocak,A.Yaar;Milli

Mcadelede apanolu syan TKAE. Dergisi, VII- X, 1973, Ayrca Milli Mcadele Dneminde Anadoluda kan yerel isyanlarda apanoullarnn rol, Yozgat isyan ve Yeil Ordu Tekilat hakknda bkz. Kutay, Cemal; erkez Ethem Dosyas, Boazii Yaynlar, 1-2 ciltler bir arada, 5. bsk, Ankara, 1990, s. 263-297.

IX

1978 ylnda yazlmtr.11 Bozokun ilk yerleme yeri olmas dolaysyla Bozok

tarihinde ok nemli bir yere sahip olan Emirce Sultan Zaviyesi ile makalede,

Emirce Sultann hayat ve Emirce Sultan Zaviyesi (Osman Paa Tekkesi) olmak

zere iki blm bulunmaktadr. Makalede Anadoluda XIII. yzylda sufilik, Emirce

Sultann ahsiyeti, ailesi ve Yesevilikle ilgisinden bahsedilmektedir. Makalenin

sonunda Emirce Sultan ile ilgili menkbelere yer verilmi olup, Bozok ile ilgili iki de

harita bulunmaktadr. Ayrca Ahmet Yaar Ocak, Trkiye Diyanet Vakfnca

hazrlanan slam Ansiklopedisine Emirce Sultan maddesini yazarak Bozok un ilk

yerleme yeri olan Emirce Sultan Zaviyesinin daha geni okuyucu kitlesine

kavumasn salamtr. 12 zcan Mert tarafndan XVIII. ve XIX. yzyllarda

apanoullar adyla hazrlanan ve 1980 ylnda Kltr Bakanl tarafndan baslan

bir eser ise, her ne kadar 1550-1720 yllar arasnda Bozok Sancann ve Orta

Anadolunun genel durumundan bahsedilse de, tamamen apanoullar zerine

yaplm bir aratrma durumundadr.13 Bozok blgesinin ya da XIX. yzyldaki

adyla Yozgatn Kurtulu Savandaki yeri ve nemi hakknda Milli Mcadele

Dneminde Yozgat adyla 1987 ylnda Necati Fahri Ta tarafndan hazrlanan

eserde tm Bozok blgesinin Kurtulu Savana katklar detayl bir ekilde

incelenmitir.14 Eserin sonunda Bozok Sancann bir de haritas, Bozok Sancana

gnderilen hatt- hmayunlar, Trkiye Byk Millet Meclisince Bozok hakknda

yaynlanan beyannameler ve o dnemde Yozgat ile ilgili gazetelerde kan haberlerin

metinleri bulunmaktadr. Bozok Sancann tahrir defterlerine dayal olarak yaplm

ilk almas 1989 ylnda Yunus Ko tarafndan yaplmtr.15 Yksek Lisans tezi

olarak hazrlanan bu alma Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan da baslmtr.

Bu eserde XVI. yzyln son eyreinde Bozok Sancann sosyal, kltrel ve

demografik yaps ele alnmtr. Bozoktaki yerleme yerleri, konar-gerlerin iskan

unsurundaki yeri ve nemleri, Bozok Sancann nfus yaps gibi konular,

incelenmitir. Ayrca eserin sonunda yerleme yerlerinin ve Bozoktaki kabile ve

11 Ocak,A.Yaar;Emirce Sultan Zaviyesi, T.E.D, say IX, 1978. 12 Ocak,A. Yaar;Bozok, .A. c.VI, stanbul, 1993. 13 Mert, XVIII ve XIX Yzyllarda apanoullar, 1980. 14 Ta, Milli Mcadele Dneminde Yozgat, 1987. 15 Ko,Yunus; XVI.Yzylda Bir Osmanl Sancann skan ve Nfus Yaps, Kltr Bakanl

Yaynlar, Ankara, 1989.

X

cemaatlerin isimleri bir tablo halinde verilmitir. 1994 ylnda Mehmet z ve 1999-

2000 yllarnda yine Yunus Ko tarafndan yazlan makaleler de o tarihlere kadar

blgeyle ilgili yaplm almalar ve ariv kaynaklar bir araya getirilip derlenerek,

Bozok Sancann XVI. yzyldaki nfus yaps incelenmeye allmtr.16 Ne var

ki bu son almalarda da aratrmamzn ana kayna durumunda olan H.963 /

M.1556 tarihli tahrir defterinden yeterince yararlanlamam, sadece defterin banda

verilen icmal ksmyla yetinilmitir. Halbuki bu defter Bozokun itinal bir ekilde

hazrlanm ilk tahriri durumundadr. Bu almalardaki eksikliklerin bizim bu

almamzla giderilecei kanaatindeyiz. 1999 ylnda Osmanl Arivlerince dizin ve

tpk basm olarak yaynlanan H.937 / M.1530 ylna ait 998 numaral Muhasebe-i

Vilayet-i Diyar- Bekr ve Arab ve Zlkadriye cmal Defteri, Bozok Sanca yannda

Mara, Antep, am, Gazze, Safed, Salt-Aclun, Haleb; Hama-Humus, Trablus,

Birecik, Adana, zeyir, Tarsus, Sis ve Kozan Sancaklar hakknda yer, kii ve

cemaat adlar hakknda ok nemli bilgiler vermektedir. Bu sancaklarn arivdeki

tm tahrir, icmal, evkaf vb. defterlerinin tablo halinde verilmesi ve ayrca 1530

yllarndaki idari snrlarn gsteren haritalarnn da birlikte verilmesi bu sancaklar

iin ok nemli bir kaynak eser durumundadr.17 Babakanlk Osmanl Arivlerince

yaynlanan eitli mhimme defterlerinde de Bozok Sancann XV. yzylda Rum

ve Zlkadriye Eyaletlerine balanmas hakknda bilgiler bulunmaktadr18. 2000

ylnda Trk Oca Yozgat ubesince yaynlanan Osmanl Devleti ve Bozok

Sanca isimli kitapta o zamana kadar eitli yerlerde yaynlanm makaleleri bir

arada bulmak mmkndr. Bu kitabn hazrlanmasnda bir ou ayn yreden olduu

anlalan aratrmaclarn bir araya gelip, Bozok yresinin sosyo-kltrel ve

ekonomik durumunu itinal bir ekilde deerlendirdikleri grlmektedir. Eser Bozok

Sanca hakknda o zamana kadar yaynlanm 48 makalenin bir araya getirilmesi ile

ve Osmanl Devletinin kuruluunun 700nc ylna armaan olarak hazrlanmtr.

16 z,Bozok Sancanda skan ve nfus 1539-1642, Ayrca bkz. Ko,Yunus; Osmanl

mparatorluunun Nfus Yaps:1300-1900, O.A Yeni Trkiye Yaynlar. c.V, Ankara,1999. 17 998 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Diyar- Bekir ve Arab ve Zlkadriye Defteri (937-530) II,

am, Gazze, Safed, Salt-Aclun, Haleb; Hama-Humus, Trablus, Ayntab, Birecik, Adana, zeyir, Tarsus, Sis, Kozan, Mara, Bozok Livalar Dizin ve Tpk Basm, B.O.A. Yaynlar. c.II, Ankara, 1999.

18 III numaral Mhime Defteri (966-968 / 1558-1560), B.O.A. Yaynlar, Yayn. no: 12, Ankara, 1993.

XI

Kitapta bulunan makaleler, Bozok blgesinin tarih ncesi devirlerinden, Roma,

Bizans, Seluklu ve Osmanl dnemlerindeki sosyal, kltrel, idari, itimai,

demografik ve ekonomik durumundan geni apl bahsetmektedir. Ahmet Akgndz

ve Said ztrk tarafndan yine 2000 ylnda hazrlanan Yozgat Temettuat Defterleri

isimli 3 ciltlik eserde Bozok Sancana ait tahrir defterleri tantld gibi, Bozok

Sanca Kanunnamesinin de ok gzel bir hukuki tahlili yaplmtr.19 Ayrca

blgenin XIX. yzylda idari anlamda geirdii deiiklikler ve XX. yzyl

balarnda Bozokun Yozgat adyla bir vilayet haline getirilii etraflca tartlmtr.

Bozok Sancandan Yozgat vilayetine gei srecini incelemesi bakmndan bu eser

dierlerinden ayrlmaktadr. Ancak Osmanl Devletinde XIX. yzyldaki mali

politikalar sonucunda Bozok yresi iin hazrlanan Temettuat Defterlerinin sadece

transkribe edilmesi ve defterdeki bilgilerin deerlendirilmemesi eserin en nemli

eksikliklerinden biri durumundadr. Bu eserde Osmanl Devletinde Tanzimat ile

balayan mali slahatlar hakknda detayl bilgiler verilmesi ve Tanzimat ile Osmanl

tara tekilatnda kurulan muhassllk idarelerinin kurulmas ve bununla birlikte

yaplan tahrirler ve hazrlanan temettuat defterleri ile bunlarn blgesel

dalmlarndan ayrntlaryla bahsedilmesi, eserin kymetini daha da arttrm

grnmektedir. Bozok Sanca ve Yozgat hakknda yaplan en son alma ise Orhan

Sakin tarafndan 2004 ylnda hazrlanan eserdir.20 Bu eserde de Bozokun tarihi

hakknda genel bir bilgi verilerek, Sancan XVII-XIX. ve XX. yzyllardaki

siyasi,idari, sosyal durumu ve ayr bir vilayet haline gelii incelenmitir. Eserde

Bozok ve tm Orta Anadoluda apanoullar dneminin ve ayrca Yozgat ve

evresindeki Ermeni olaylarnn ayrntlaryla incelenmesi de eserin deerini

arttrmaktadr. Bu eserde de aratrmamzda kullanlm olan 1556 tarihli Mufassal

Tahrir Defterindeki ekonomik ve demografik verilere yeterince yer verilmemi

olmas nemli bir eksiklik olarak grlmektedir. Ancak eserde yre ile ilgili yaplan

almalarn ouna yer verilmi olmas eserde konularn daha dzgn bir ekilde ele

alndn gstermesi bakmndan nemlidir.Bozok Sanca hakknda yaplan

aratrmalarda ve yaynlanan eserlerde almamzda kullandmz 1556 tarihli

19 Akgndz, ztrk; Ahmet, Said;Yozgat Temettuat Defterleri, Yimpa Vakf Yaynlar, Ankara,

2000. 20 Sakin, Bozok Sanca ve Yozgat,

XII

Mufassal Tahrir Defterinden yeterince faydalanlmad grlmtr. Bu

almalarda genellikle defterdeki bilgilerin F. Smerin Bozok Tarihi Hakknda

Aratrmalar adl makalesinden aynen aktarld ve buradaki bilgilerin tahlil

edilmedii gze arpmaktadr. Bylece bu defterin daha nceden kullanld ve

tekrar incelenmesine gerek grlmedii kansna varld grlmektedir. Bozok

Sanca hakknda daha nceden yaplan bu almalarda her eyden nce yer

isimleri, nfus ve ekonomik verilerle ilgili olarak divani rakamlarn okunmas ile

nfus ve ekonomik verilerin hesaplanmasnda yanllklar yapld, 1556 tarihli

defterin tahlil edilmesiyle fark edilmitir.

Bozok Sanca aratrmalarnda bahsi geen tahrir, evkaf, avuan, bab- asafi

ve icmal defterlerinin bir ksm Babakanlk Osmanl Arivleri Dairesinde bir ksm

da Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Kuyud- Kadime Arivinde bulunmaktadr.

Bu defterlerden TD.124,155,218,262,302,315,322,326,389,448,690,867 ve 998

numaral olanlar Babakanlk Osmanl Arivinde; 510,30,31,139,223,330,389,393

ve 422 numaral olanlar da Kuyud- Kadime Arivinde bulunmaktadr.21 Bu alma

iin incelemeye tabi tutulan Mufassal Tahrir Defteri iki cilt halinde TD: 315 numara

ile Babakanlk Osmanl Arivinde bulunmaktadr. Kanuni Sultan Sleyman

zamannda 1556 tarihinde yaplan bir tahrir sonucunda hazrlanan Bozok Sanca

Tahrir Defteri, Bozok Sancann XVI. yzylda hazrlanm ilk defterlerinden biri

durumundadr. 19X50 ebadnda olan defterin 1. cildi 300, 2. cildi ise 305 sayfadan

ibarettir. 1. cildin ilk 8 sayfasnda Sancan kanunnamesi yer almaktadr. 1556 tarihli

tahrir22 Kocanianc Celalzade Mustafann defter eminlii zamannda yaplmtr.23

1556 tarihli tahrir defterinin tarihini F. Smer H.966 olarak vermektedir. Ancak bu

tarihin H.963 yl recep aynn ilk gnne ait olduu tespit edilmitir. Defterin tarihi

21 Bu defterlerin eitleri, varak saylar ve tarihleri hakknda bkz. Bozok Sanca Tahrir Defterleri s.

7. 22 Defterin tarihi Bozok ile ilgili bir ok almada yanl bir ekilde verilmitir. Bu yanllk byk

lde bu alandaki almalarda F. Smerin Bozok Tarihi Hakknda Aratrmalar adl makalesindeki bilgilerin dikkate alnmasndan kaynaklanmaktadr. Ancak Bozok ile ilgili daha sonra Y. Ko ve M. z gibi akademisyenlerce yaplan almalarda bu yanllklar dzeltilebilmitir. Konu iin bkz. z, Bozok Sancanda skan ve nfus 1539-1642, s.787 ve bkz. TD: 315, s.10.

23...tahrir-i tashih ve tevcih ve tersim-i tavzih-i vech olmas abid-i bi iktidarndan orum Bei Hasan Bendeleri emin ve zmre-i silahdarandan trab- akdam- ahali-i aklam Arif Bendeleri katip tayin buyrulman ....

XIII

M.1556 ylnn mays ayna tekabl etmektedir.24 1556 tarihli tahrir defterinin yan

sra Bozok Sanca ile ilgili yine ayn tarihte yazlp hazrlanm olan bir de icmal

defteri bulunmaktadr. Defter TT:302 numara ile Babakanlk Osmanl Arivinde

bulunmaktadr. Toplam 258 sayfadan ibaret olan defterin fihristinde padiah ve

sancakbeyi haslarnn nahiyelere ve kylere gre toplamlar verilmitir. Ayrca

orum Sanca Sancakbeyi Hasan Bein Bozok Sancanda bulunan mirliva

haslarnn da nahiyelere gre toplamlar kaytl bulunmaktadr. H.963 / M. 1556

tarihli icmal defterinde Bozok Sancanda dirlii olan tm tmarl sipahilerin nahiye,

ky, mezra vb. yerleim yerlerine gre olan gelirleri kaytl bulunmaktadr.

Tmarlarn verili tarihleri de ayrca ay, gn ve yla gre kaydedilmi bir ekilde

bulunmaktadr.

24 z; Bozok Sancanda skan ve nfus 1539-1642, s. 787 ayrca bkz TD. 315: s. 10.

1

BLM I

A: BR KTSAD TARH KAYNAI OLARAK TAHRRLER VE

TAPU TAHRR DEFTERLER

Dnyann bir ok blgesinde eitli amalarla yaplm arazi ve nfus

saymlarna rastlamak mmkndr. M.. 2500-3500 yllarnda Msrda, M.S.1083-

1086 yllar arasnda Roma mparatorluunda1, Fatih Giyonun hkmdarl

dneminde ngilterede2, Charlamagne dneminde Fransada ve Orta Avrupa

lkelerinde, zellikle derebeyliklerde, sosyal yaplar ve kurumlar hakknda bilgi

edinmek iin iktisadi ve askeri amal saymlar yaplmtr.3, Ayrca Araplar Msr ve

spanyada, lhanllar Hindistanda ve Seluklular da randa saymlar yapmlardr.4

Osmanl Devletinde yaplan tahrirler ise her zaman zerinde ayrntlaryla

durularak incelenmesi gereken bir konu olmutur. nk Osmanllarda uygulanan

tahrir sistemi eski Trk-slam devletlerinde hatta daha nce in, Roma ve randa

yaplm olan tahrirlerin zel artlar altnda belli deiikliklere urayarak gelimi ve

imparatorluk leinde daha geni corafyaya yaylarak yaplm bir eklidir.5

Osmanl vergi ve nfus saymlar dier lke ve corfayalara gre daha geni

alanlarda ve daha ayrntl bir ekilde, hemen hemen ayn tarihlerde yaplmas ve

saymlarn ihtiva ettii bilgilerin bir arada olmas bakmndan farkllk hatta stnlk

arzetmektedir. Ayrca Osmanl Devletinde tahrirler daha nce hibir yerde olmad

gibi devletin kendi hakimiyetini belgeledii mkemmel bir tapu kt

mahiyetindedir.6

1Roma mparatorluunda Censorlar her bir Romal baba ve aile fertlerinin isimleriyle beraber tm mal varlklaryla kaydederek tasdik ederlerdi. Kounuyla ilgili ayrca bkz Barkan,. Ltfi; Hdavendigar Livas Tahrir Defterleri I , Yay. Haz. E. Merili, TTK, Ankara 1988, s. 7 2ngilterede yaplan bu ilk saymlar Domesday Book adn tamaktadr. Bkz. Barkan, Hdavendigar Livas Tahrir Defterleri I, s. 7 3Barkan, . Ltfi; Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Nfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus statistik Defterleri I,II, FM, c.II stanbul, 1941, s. 26,28 4Arkan,Muzaffer; Osmanl mparatorluunda Saym Sistemi ve Tapu Tahrir Defterleri, Tapu ve Kadastro Dergisi, 11/5-6, Ankara, 1990, s.23-24 5 Barkan, .Ltfi;Hdavendigar Livas Tahrir Defterleri I, s. 7

6 Barkan, Hdavendigar Livas Tahrir Defterleri I , s. 4

2

Osmanl Devletinde ilk tahrir I. Murat dneminde yaplmtr, fakat eldeki

ilk tahrir rnekleri II. Murat dnemine aittir. Baz kaynaklara gre ilk tahrir 1396

ylnda Yldrm Beyazt dneminde Timurta Paa tarafndan yaplmtr.7 Resmi

olarak ise ilk tahrir 1431de yaplmtr. Tahrirlerin asl youn olduu dnem ise

Kanuni Sultan Sleyman dnemidir.8 Tahrir ilemleri esnasnda uygulanan kriterlerin

ok fazla deimeden III. Murat dnemine kadar (1595) devam ettii bilinmektedir.9

III. Murat dneminden sonra tahrir yaplmamtr. Osmanl Devletinde yaplan son

tahrirler genel olarak bir eit tapu kt niteliindedir.

Osmanl Devletinde tahrirler, fethedilen yerlere soylu ailelerden seilen bir

eminin kad, katip ve rtne ermi reayay yannda toplayarak yaplmaktayd. Bu

saymlar sonunda biri mufassal ve dieri de icmal olmak zere iki temel defter

hazrlanrd.10 Tahrirlerde ilyazclar ve tahrir eminleri devlete ait topraklar

belirleyip bunlar tmar, zeamet ve has olarak tahsis ederlerdi. Tahrir ilemini yapan

ilyazclar ve eminler vezir veya sancakbeyi rtbesinde kiilerdi.11Osmanl

Devletinde bir yerin tam olarak fethi o yerin tahriri yapldktan sonra gereklemi

olurdu. Tahriri yaplan yer ky ky, mezra mezra kaydedilirdi. Nfus ise baba

adlaryla birlikte ve vergiden muaf olanlar da muafiyet sebepleri isimlerinin yanna

belirtilerek kaydedilirdi. Tahrirlerde nce padiah ve beylerbeyi haslar sonra da

zeamet ve tmarlar kaydedilirdi.12

Osmanl Devletinde fethedilen yerlerde, arazi, toprak, mlkiyeti ve tasarruf

biimi ile vergi miktarlarn tayin ve tespit etmek iin belli zamanlarda yaplan

tahrirler, devlet tekilat yapsnda bir dzen meydana getirmiti.13 ncelikle bir

yerde tmar sistemi uygulanacaksa orada mutlaka tahrir yaplmas gerekiyordu.

7 Snmez, M. Tului; Osmanllardan Gnmze Toprak Mlkiyeti, 2 bsk. Ankara, 1988, s. 266 8 Afyoncu, Erhan; Osmanl Devletinde Tahrir Sistemi,O.A Yeni Trkiye Yaynlar.c.VI, Ankara 1999, s.312. 9 Snmez, Osmanllardan Gnmze Toprak Mlkiyeti, s. 267 10Snmez, Osmanllardan Gnmze Toprak Mlkiyeti, s. 267 11l yazclar ve tahrir eminlerinin grev ve yetkileri hakknda bkz. Barkan,. Ltfi; Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Nfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus statistik Defterleri II, FM, c.II stanbul, 1941, s. 221-227 ayrca bkz. nalck, Halil; Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arnavid, TTK, Ankara 1954, s. XIX 12 Kurt,Ylmaz; Osmanl Toprak Ynetimi, O.A. Yeni Trkiye Yaynlar. c.III, Ankara,1999, s.60. 13 Barkan, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Nfus ve Arazi TahrirleriI, s.21-38

3

Osmanl Devletinde saltanat deiiklikleri, salgn ve g gibi durumlarda zamanla

oluan genel deiiklikler, kayt d gelirlerin kayda alnmas, toprak iletmesinde

kan ihtilaflar, vergi kanunlarnn tadil olunmas, yeni fetihler v.b. durumlarda

yaplan tahrirler idari, demografik ve askeri alardan bir zorunluluk arzetmekteydi.

Osmanl devlet tekilatnda bir ksm harcama ve demelerin hatta maalarn

merkezden nakden yaplmas zor olduu iin gelirlerin ait olduklar yerlerde bir

ksm demelere harcanmas gerekmekteydi. te bu gelir ve giderler tmar sistemi

iinde tanzim edilmi ve bunun kontrol de tahrir defterleri sayesinde yaplmt.

Ayrca toprak sisteminin dzenli bir ekilde ileyebilmesi, bir kyn kimin tmar,

mlk ya da vakf olduunun bilinmesi, gelir kaynaklar ile bunlarn hukuki stat ve

idare dzenlerinin, kylerin tasarruf bakmndan ayr ayr durumlarnn bilinmesi,

kaynaklarn shhatli ve ayrntl olarak bilinmesine ve takip edilmesine balyd. Bu

da yine tahrirler sayesinde yaplmaktayd14 Sipahilerin gelirlerinin artp oald ve

buna kar alnacak nlemler tahrirler sayesinde yaplyordu. Devlet gelirlerinin

arttrlmas zeamet ve has gelirlerindeki deimeler yine tahrirlerle izleniyordu.15

Vergi ve nfus bilgileri hakknda bilgiler bulunmasna ilaveten, tahrir defterleri

Osmanl Devletinin kuruluundaki prensipler ve devlet bnyesi hakknda da bilgi

vermektedir.16 Tahrir defterleri bir blgenin yzyllar ncesinden getirdii kanun, rf

ve adetleri hakknda da nemli bilgiler iermektedir.17 Eyalet sisteminin dzenli

ileyebilmesinin kontrol, boalan yerlerin iskan ve imarn, geri hizmet yapacaklarn

(piyade, derbenti, kprc gibi hizmetliler) belirlenmesi, baz sorunlarn zm ve

slah, tahta yeni kan padiahn lkeye hakimiyetinin glendirilmesi, toprak

tasarruf edenlerin arasndaki sorunlarn zlmesi, artan gelirlerden devletin

faydalanmasn salamak gibi bir ok konuda tahrir defterlerinden

faydalanlmaktayd.18 Osmanl mparatorluunda ekonomik, sosyal ve idari

messeselerin yapsnn anlalmasnda, Osmanl toplumunu oluturan unsurlar

14Barkan, . Ltfi; Hdavendigar Livas Tahrir Defterleri I , s. 7 15Afyoncu, Osmanl Devletinde Tahrir Sistemi, s.312 16nalck, Halil; 1431 Tarihli Tmar Defterine Gre Fatih Devrinden nce Tmar Sistemi IV. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, TTK. Ankara,1952, s.138 17Arkan,Zeki; Tapu Tahrir Defterlerinde Geen Deyimler,O.A.Yeni TrkiyeYaynlar, .c.XVI, Ankara, 1996, s.3. 18 Afyoncu, Osmanl Devletinde Tahrir Sistemi, s.312

4

anlamamzda ve bu konularda da salam aratrlmalarn yaplmasnda tahrirler ve

tahrir defterlerinin nemi byktr. Tahrir defterlerinin vergiye ynelik olarak

hazrlanm olmas ky (karye), sancak ve ehirlerde bulunan erkek nfus ve bunlara

ait mesleki bilgileri, renebilmemize frsat vermektedir.19 Tahrir defterleri herhangi

bir blgenin nfus ve sosyo-ekonomik yapsnn aratrlmasnda, yine bir yerde

zaman iinde meydana gelen demografik ve iktisadi deimelerin izlenmesine olanak

salamaktadr. zel statye sahip kii ve cemaatleri, meslek sahipleri ve meslekleri,

dini statl kiileri, ayrca XIX. yzyla kadar yaplamayan nfus saymlar

hakkndaki bilgileri tahrir defterleri sayesinde ediniyoruz.20Osmanl Devletinde ve

ondan nceki Trk-slam devletleri dneminde bir ok adan birbiriyle benzerlikler

gsteren tahrir sisteminde; ok geni bir corafyaya yaylm olan Osmanl

Devletini bir ucundan dierine katederek geni boyutlu deiim ve iliki

mnasebetleri temin eden, yollar boyunca derbent bekleyen, yol, kpr tamir eden,

kervansaraylarda hizmet eden insanlar, madenci, gherileci, arap, tuzcu ve

yac gibi trl mkellefiyetleri olan halk ve nihayet her trl bac ve rsum

toplanan Pazar, geit ve gmrk mahallerini yerli yerinde ve grevi banda grmek,

imparatorluk denen bu muazzam makinenin arklarnn nasl ilediini anlamak ve

bunu rakamlarla lmek tahrirler ve nihayetinde tahrir defterleri sayesinde

mmknd olmaktayd.21 Tahrir sayesinde, her eyden nce, ynetsel tabakann en

stndeki hkmdar, kaynaklar ekonomik ve ynetsel anlamda iyi idare edebilmeyi,

ayn zamanda mlkiyetlerin olduu kadar halkn da durumundan haberdar olmay

dnmt. Ksacas bu sayede yllk aylk ve gnlk btn gelirler kadar arazi

vergilerinin de kaydedilmesi ngrlm oluyordu.22 zellikle Avarz-hanelerinin

tespiti, yerleik halkn ve airetlerin durumu, vergi ve askeri durumlarn tespiti

19Grbz, Adnan; XV-XVI. Yzyl Osmanl Sancak almalar: Deerlendirme ve Bibliyografik Bir Deneme, Dergah Yaynlar, stanbul , 2001, s.15. 20Barkan, .Ltfi; Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, TM. say X, s, 53, stanbul ,1951,s.12. Ayrca bkz. z, Mehmet; Tahrir Defterlerinin Osmanl Tarihi Aratrmalarnda Kullanlmas Hakknda Baz Dnceler, Vakflar Dergisi, say XXII., Ankara, 1991, s.434 21Barkan, Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, s, 53 Ayrca bkz. z, Tahrir Defterlerinin Osmanl Tarihi Aratrmalarnda Kullanlmas Hakknda Baz Dnceler s. 10 22Beldiceanu, Nicoara; XIV. Yzyldan XVI. Yzyla Osmanl Devletinde Tmar, ev. M.A. Klbay, Teori Yaynlar. Ankara, 1985,s.100

5

amacyla yaplan tahrirler23 sayesinde elimize geen en nemli bilgiler temelde

Osmanl Devletinde zellikle Anadoluda retilen rnleri ve oranlar ile bunlarn

nasl ve ne ekilde vergilendirildii bilgisidir.24 Ancak bu saym ya da saym sonucu

hazrlanan tahrir defterlerinde sosyal amalarla ulaacamz daha nemli bilgiler

nfus ile ilgili olan bilgilerdir. nk nfusun belirlenmesinde ve kategorilere

ayrlmasnda tahrir defterleri bize byk kolaylk salamaktadr.

Tahrir defterlerinin, yukarda bahsedilen faydalar yannda baz glkleri ve

amazlar bulunmaktadr. Konar-ger nfusun belirlenmesi,25 hanelerin barndrd

nfus saylar, mcerredlerin (bekarlarn) toplam nfus iindeki yerinin belirlenmesi,

evlenme yann ne olduu ve haneyi oluturan kii saysnn azl ya da okluu

gibi konular tahrir defterlerinde tespit edilemeyen konulardr.26 Defterlerdeki vergi

oranlarnn retimdeki yln ortalamasyla elde edilen tahmini rakamlar olmas,

kadn ve ocuklarn kaydedilmemeleri, vergilendirmelerde vergilerin neye gre

katagorize edildii, insanlarn medeni durumlarna gre nasl tasnif edildii gibi

konular tahrir defterlerinde karlatmz glklerden bazlardr.27 Tahrir

defterlerine dayal yaplan almalarda bu defterlerin kyaslanabilirlii ya da

birletiricilii konusunda yeteri kadar yol alnamamtr. Bunun en bataki iki sebebi

aratrcnn nitelikleri ve defterlerdeki bilgilerdir. Tahrir defterlerindeki yer, ahs ve

vergi isimlerinin okunuunun zor olmas tahrir defterlerinde karlalan nemli

glklerden bazlardr.

Tahrir defterlerine dayal olarak bir ok aratrma yaplmtr. Trk Tarih

Kurumununn abalar ile eitli blgelerin (Arnavid, Budin, Edirne, Sirem,

Hdaundigar, Malatya, Mara, Sofya, Ordu,) tahrir defterleri yaynlanmtr. Bununla

beraber Babakanlk Osmanl Arivleri bnyesinde yine baz yerlerin Kanuni

dneminin ilk yllarna ait eyalet esasna gre dzenlenmi baz tahrirleri tpk basm

23Arkan, Osmanl mparatorluunda Saym Sistemi ve Tapu Tahrir Defterleri, s.24. 24Grbz, XV-XVI. Yzyl Osmanl Sancak almalar, s.39 25Gyn, Nejat; Hane Deyimi Hakknda, ..E.F.T. Dergisi, say, XXXII, stanbul,1979, s.337. 26Gndz,Tufan; Anadoluda Trkmen Airetleri: Bozulus Trkmenleri 1540-1640, Bilge Yaynlar, Ankara.,1997,s.104-105.

27slamolu-nan,Huricihan; Osmanl mparatorluunda Devlet ve Kyl, letiim Yaynlar Ankara,1981, s.433, ayrca bkz iek, Kemal; Osmanl Tahrirlerinin Kullanmnda Grlen Baz Problemler ve Metod Araylar,TDA, say.97, Ankara, 1995, s.95

6

olarak yaynlanmtr. Ancak tahrir defterlerine dayal yaplan bu almalarda

defterlerin kyaslanabilirlii, birletiricilii, defterlerdeki sosyal ve ekonomik

bilgilerden yola karak sosyal ve ekonomik gelimelerin tipleri ile nemlilik

derecelerinin ve bunlarn dier konularla nisbet ve mnasebetinin, bunlarn iktisadi

ve ictimai yap zerindeki etkilerinin, ayrca ekonomik ve sosyal bilgilerin

birbirleriyle kyaslanarak birlikte deerlendirilmesi gibi konularda yeteri kadar yol

katedilmemitir.28 Bu yaynlarn bir araya getirilmesi ile genel olarak Osmanl

Devletinin mali, iktisadi ve beeri deerlendirmeleri yaplabilecektir.29

Tahrir defterleri zerindeki ilk almalar . Ltfi Barkann nclnde

balam.30 Halil nalck,31 Nejat Gyn,32 smet Mirolu,33 Bahaeddin

Yediyldz,34, Heat Lowry35 ve Ferudun Ermecenin36 yaptklar almalarla devam

etmitir. Bu almalar sayesinde metodolojik bir oluumun balanglar iin

temeller atlmtr. 1980lere gelindiinde ise tahrir defterleri kullanlarak yaplm

almalarda art yaanmtr. Bu almalarla Osmanl tarihine bak as deitii

gibi tarm, nfus, gmrkler, ehircilik gibi konularda dier ariv kaynaklarnda

bulunmayan bilgilere de ulalmas salanmtr. Ancak, bu almalarn bir ounda

defterlerdeki sadece kantatif (saysal) bilgilerden yararlanlmas yeni bir metod

gelitirilememesine yol amtr.37 1980li yllardaki tahrir almalarnda bir yerin

tarihi aratrlrken sadece tahrir defterlerinin kullanlmas dier ariv malzemelerine

dokunulmamas, aratrclarn sadece kendi blgelerine ait defterlerle yetinmeleri,

defterdeki nfusun sadece vergi veren nfusu gsterdiinin farkna varlamamas gibi

konular bu almalarn dier eksiklikleridir. 90l yllarda yaplm tahrir

28Barkan; Hdavendigar Livas Tahrir Defterleri I , s. 1-2 29Arkan, Tapu Tahrir Defterleri Yaynyla lgili Bir Tasar, s.69. 30Barkan; Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Nfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus statistik Defterleri I, s.25 31 nalck; Hicri 825 Tarihli Suret-i Sancak- Arnavid, s, XIX 32 Gyn;Nejat; XVI. yy.da Mardin Sanca, stanbul. 1969. 33 Mirolu, smet; XVI. Yzylda Bayburt Sanca, stanbul. 1969. 34Yediyldz, Bahaeddin; Ordu Kazas Sosyal Tarihi 1455-1613, Ankara,1985 35 Lowry, Heat W; Trabzon ehrinin slamlama ve Trklemesi 1461-1538, stanbul. 1981. 36 Emecen, Feridun;XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara, 1989 37Afyoncu, Osmanl Devletinde Tahrir Sistemi, s.1

7

almalarnda yeni baz metodlar denendii gibi, tarih corafya, iktisat bilimleri,

hukuk, siyaset, sosyal vb. konularda, uzmanlk alanlarnn oluturulduunu,

defterlerin aynen aktarlmalarndan ziyade yoruma ve zmlemelere dayal

almalar yapld grlmektedir. Son yllarda yaplan almalarn daha dzgn

olmas gelien teknoloji ve bilgisayar kullanmnn artmasna balanabilir.38 Tahrir

defterleri kullanlarak yaplm son almalarda defterlerdeki kalitatif (niteliksel)

bilgilerin zenginliine iaret edildii gibi defteroloji olarak isimlenen bu almalarn

nnde yeni ufuklar almtr.39

Osmanl Devletinde tmarl sipahilerin giderek mali ve askeri adan

zayflamalar, merkezi idarenin yeni ihtiyalarn karlamakta giderek nem kazanan

yksek rtbeli kiilerin ve padiah haslarnn lke gelirinden aldklar payn artmas

sonucu iltizam sistemine gei, Osmanl iktisadi ve ekonomik yapsnn deimesi

gibi durumlar sonucunda XVI. yzyln sonlarndan itibaren tmar sisteminden ve

dolaysyla tahrir sisteminden yava yava vazgeilmitir.40

a-)Bozok Sanca Tahrir Defterleri

Bozok Sancana ait tahrir, icmal, derdest, evkaf ve muhasebe-i icmal

defterlerinden bir ksm Babakanlk Osmanl Arivleri Dairesi Bakanlnda ve bir

ksm da Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Kuyud- Kadime Arivinde

bulunmaktadr. Blgeye ait bu defterler tablo 1de verilmitir. Bozok Sanca tahrir

defterlerden 30, 31 numaral ve H.983 / M 1575 tarihli olanlar Yunus Ko tarafndan

Yksek lisans tezi olarak hazrlanp Kltr Bakanl tarafndan 1989 ylnda

baslmtr. almamzn ana kayna durumunda olan H.963/M.1556 tarihli tahrir

defteri ile H.963/M.1556 tarihli icmal defteri ise Babakanlk Osmanl Arivleri

Dairesi Bakanlnda 315 ve 302 numarayla kaytldr. 1556 tarihli mufassal tahrir

defteri toplam 605 sayfadan, icmal defteri ise 255 sayfadan ibarettir. 1556 tarihli

38Bahar, Hasan; Osmanl Tahrir Defterleri almalarndaki Gelimeler zerin GzlemlerO.A.

Yeni Trkiye Yaynlar. c. XVI, Ankara,1999, s.61

39iek, Osmanl Tahrirlerinin Kullanmnda Grlen Baz Problemler ve Metod Araylar,s.93, 94.

40z, Tahrir Defterlerinin Osmanl Tarihi Aratrmalarnda Kullanlmas Hakknda Baz

Dnceler, s.430.

8

tahrir41 Kocanianc Celalzade Mustafann defter eminlii zamannda yaplmtr.42

Defterin eitli yerlerinde baz eksiklikler ve okunamayan yerler bulunmaktadr.

Birinci ciltte 13,14, 15, 139,160-170,178, 189 ve 238. sayfalarda okunamayan yerler

bulunmaktadr. Bozok Sancann 1556 tarihli saym sonucunda hazrlanan icmal

defteri toplam 258 sayfadan ibarettir. H.963 / M. 1556 tarihli icmal defterinde Bozok

Sancanda dirlii olan tm tmarl sipahilerin nahiye, ky, mezra vb. yerleim

yerlerine gre olan gelirleri kaytl bulunmaktadr. Tmarlarn verili tarihleri de

ayrca ay, gn ve yla gre kaydedilmitir.

41Defterin tarihi Bozok ile ilgili bir ok almada yanl bir ekilde verilmitir. Bu yanllk byk

lde bu alandaki almalarda F. Smerin Bozok Tarihi Hakknda Aratrmalar adl

makalesindeki bilgilerin dikkate alnmasndan kaynaklanmaktadr. Ancak Bozok ile ilgili daha sonra

Y. Ko ve M. z tarafndan yaplan almalarda bu yanllklar dzeltilebilmitir. Konu iin bkz. z,

Bozok Sancanda skan ve nfus 1539-1642, XII.Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 12-

16 Eyll c.III. Ankara, 1994, s.787 ve Tahrir Defterinde kouyla ilgili bkz. TD: 315, s.10

42 Ocak, A. Yaar Emirce Sultan, .A. Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, c. XI, stanbul, 1993, s. 322

9

TABLO: 1 Babakanlk Osmanl Arivindeki Defterler:43

NUMARASI DURUMU SAYFA ED TARH

TD: 124 Tam 81 cmal 931/1529

TD: 155 Tam

320 Mufassal 936/1529

TD : 218 Tam

176 cmal 949/1542

TD: 262 Tam

69 Evkaf 955/1548

TD: 302 Tam

255 cmal 964/1556

TD: 315-302 Tam

605 Mufassal 963/155644 2 cilt

TD: 322 Tam

245 967/1559

TD: 326 Tam

243 cmal 968/1560

TD: 389 Tam 120 Mufassal Tarih yok

TD: 448 Ba eksik 33 Cemaat mufassal

TD: 690 Sonu eksik 228 avuan 1008/1599

TD: 867 Tam 8 cmal (hass) 1119/1707

TD : 998 Eksik 682 Muhasebe-i icmal 937/1530

A. DFE: 224 Ba eksik 52 cmal 983/1575

*KKA: Kuyud- Kadime Arivi **A. DFE: Bab- Asafi-i Defterhane-i Amire Defter Katalou

TABLO: 2 Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Kuyud- Kadime Arivinde Bulunan Defterler:

NUMARASI SAYFA ED TARH

KKA: 510* 50 Derdest ..

KKA: 30 198 Mufassal 2 cilt 983/1575

KKA:31 102 983/1575

KKA: 139 281 992/1584

KKA:223 85 cmal

KKA:330 71 cmal 991/1583

KKA:389 49 Derdest

KKA:393 74 Derdest

KKA:422 77

Derdest

43 Bu defterlerin muhteviyatlar iin bkz. 998 numaral Diyar- Bekr ve Arab ve Zlkadriye

Defteri, (937/1530), B.O.A. nu: 12 c. II, Ankara, 1993, s. 22

44 Bozok ile ilgili eitli almalarda bu defterin tarihi yanl verilmitir. Halbuki defterin gerek

tarihi H. 963/ M 1556 olmaldr. bkz. z, Bozok Sancanda skan ve nfus 1539-1642, s.787

10

b: Tmar Sistemi ve Uygulan

Osmanl Devletinde tmar, temelini Trk-slam devletlerinden alan kta

Sistemine dayanmakta olup, gelirleri 20 bine kadar olan vergi kaynaklarnn

hizmetlerine ait masraflar karlamak zere bir ksm asker ve memurlara terk ve

tahsisi anlamna gelmektedir.45 Bu terk ve tahsis ile topran sadece geliri

kastedilmektedir. Tmar aslnda dirlik sisteminin genel ad olup, dirlik sistemi iinde

alan olarak zeamet ve haslardan daha fazla olmas bu sisteme tmar denilmesi

sonucunu dourmutur. Tmar, dirlik ve sipahi stlahlarna dirlik, maa ve

zindegani eklinde randa da rastlanmas bu sistemin eski randa da uygulandn

gstermektedir. Yine dirlik Bizans mparatorluunda Pronoyann da karl

durumundadr.46

Osmanl Devletinde tmar sistemi Osman Bey dneminde balamtr.

Osman Bey ilk fetih yllarnda Karacahisar Sancan Olu Orhana, subaln da

kardei Gndze vererek sistemin Osmanllardaki temelini atmtr. Ayrca Osman

Bey her kime tmar verirsem elinden sebepsiz alnmaya, lnce oluna verile..

diyerek sistemin kendisinden sonra da devam ettirilmesi iin ok nemli bir adm

atmtr. Osmanl Devletinde tmar sistemi, topran mlk olarak verilmesine gre

mlk tmar ve mlk olmayan tmar; tasarruf edenlerin grd ilere gre ekincili,

tmar, mustahfz tmar ve hizmet tmar; verili ekline gre tezkireli ve tezkiresiz;

mali durumlarna gre de serbest ve serbest olmayan tmar olarak drt balkta

kategorize edilmitir. Serbest tmarlar, dirlikleri idari ve mali zelliklerine gre

snflandrmadan kaynaklanmtr. Serbest tmarlar, rsum- serbestiye olarak bilinen

ve niyabet ve bad- heva olarak kaydedilen resm-i tapu, resm-i arusane, crm-

cinayet gibi vergilerin dirlik sahibi tarafndan toplanmasyla ilgilidir. Ayrca

zeametler de serbest tmar olarak adlandrlmtr.47 Osmanl Devletinde tmarlarn

verilen ilk ksmna ekirdek tmar ya da kl tmar denilmitir. Kl tmarlara

sipahinin yararllna gre terakki denilen yeni gelirler eklenmekteydi. Kii

45Barkan; Tmar, .A. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, c.XII, stanbul, 1979, s. 286 46 Barkan, Tmar, s. 286 47Oflaz, Mustafa; Osmanl Dirlik Sistemi, Trkler Ansiklopedisi, Yeni Trkiye yaynlar, Ankara, 2002, s.697

11

ldnde ise oula sadece tmarn bu kl ksm kalrd.48 Anadolu Beyliklerinden

alnan topraklarda ve Rumelide seferden sonra ellerinde braklan Hristiyan

beylerin tmarlarnda ise ekincil tmar sistemi uygulanmtr. Temelde zirai bir

ekonomiye sahip olan Osmanl Devletinde tmarlardan elde edilen gelirler tm

gelirlerin %37sini oluturmaktayd.

Osmanl Devletinde tmarlar devlete yararllk gsterenlere verilirdi. Bu

ilem askeri tmar sahiplerinin fera ve intikal muamelelerine dair Ruzname,

denilen defterlere kaydedilerek yaplrd. Verilen tmar, zeamet ve haslara ait beratlar

buraya kaydolunarak brokratik bir dzen oluturulmutu.49 Seluklulardaki ikta

sisteminin Osmanlya tmar eklinde daha zgn bir ekilde geiini ifade eden bu

sistem dirlik tasarruf edenlerin grevleri karlnda maa almalar yerine raiyyetten

baz vergi ve rsumlar toplamak iin elde ettii bir selahiyet eklindeydi.50

Tmarlarn verilmesinde, ilk dnemler hari, tevcih yaplan kiinin kkenine

baklmamas, yani tmar tevcihlerinde snf farkllklarnn gzetilmemesi onu

derebeyliin bir antitezi durumuna getirmekteydi.51 Vergilerin havalesinden ibaret ya

da bu havale sisteminin zel bir uygulan ekli olan tmar sisteminde topraklarn

kylye eitli intikal yntem ve adlar vard. Topran intikali miras yoluyla olursa

buna ocaklk, dier ekilde olursa ve sadece geliri verilen kiiye ait olanlara da

yurtluk denirdi. Ocaklk topraklara Fatih dneminde Malikane mlk ad da

verilmitir. Yksek rtbeli askerilere maalarna ilaveten ya da emekli olduklarnda

kendilerine verilen tmarlara da arpalk tmarlar denilmitir.

Tmar sistemi ierisinde tmarl sipahilerin, zeamet ve has topraklarn idare

eden dirlik sahiplerinden farkl olarak, bir takm grevleri vard. Her eyden nce

sipahiler tmarlarnn her bin akelik gelir ksm iin, savata yannda gtrmek

zere bir cebel akeri beslemek durumundayd. eitli askeri (ekncilk)

48Kurt, Osmanl Toprak Ynetimi, s. 63 49Gltepe, Necati; Osmanllarda Brokrasi: Merkezin Ynetimi, O.A.Yeni Trkiye Yaynlar. c.III, Ankara,1999, s.245 50 Snmez, Osmanllardan Gnmze Toprak Mlkiyeti, s. 4 51Berkes, Niyazi; 100 soruda Trkiye iktisat tarihi, c. I Gerek Yaynlar, stanbul,1975, s. 64

12

grevleri dier hizmetleri yan sra yapmak zorundayd.52 Ancak sahib-i arz ismini

kullandklar halde sipahiler topraklarn mlkne sahip deillerdi. Kyl zerinde de

tam bir salahiyetleri yoktu. Devletin toprana sahip olmak greve bal bir maa

mahiyetindeydi.53

Tmar sistemi zerinde kan anlamazlklar tamamen kadnn denetimi

altndayd. eri hkmlerin dnda kalan ilerde mesela askeri grev sahipleri olan

dirlik sahiplerinin maalandrlmas , tmar , zeamet tevcihleri, bo kalan arazilerin

tespiti ve arz gibi ilere de kad bakmaktayd. Toprak ihtilaflarnda onun

hccetlerine ba vurulurdu. Kad bir mukataa mfettii olarak grev yapmaktayd.

Ayrca kadlar tuttuklar irsaliye defterleri ile mukataalardan hazine iin toplanan

paralar merkeze havale adnda bir grevli yardmyla gnderirdi. 54

Osmanl Devletinde tmar sistemi ile devlet her eyden nce i gvenlii

salam oluyordu. Buna gre tmar toprann herhangi bir sebeple paralanp

btnlnn bozulmasna msaade edilmeyecei ve hemen miriletirilecei

kanunlarda belirtilmitir. Tmar sisteminin ekonomik, sosyal ve siyasal olarak

uygulannda devletin bir ok amac ve beklentisi vard. ncelikle devlet tmar ile

gcn en cra yerlere kadar hissettirebilmekteydi. Says XVI. yzylda 200 bini

bulan tmarl sipahi says devletin elinin altnda ok sayda kuvvet bulundurabilmesi

demekti. Tmarl sipahi ekonomik ve sosyal olarak kyller (raiyyet) arasnda bir st

sosyal tabaka olmamak zere onlar eitebilecek bir eiticiydi. Evrensel olarak

dndmzde, tmar sistemi Bizans ve Balkanlardaki topraklarda feodaliteyi

ortadan kaldrmas, Hristiyan serfleri Osmanl Devletinin hr zmni kylleri

statsne ykseltmesi bakmndan da ok nemli bir sistemdi.55 Bunlarn yannda

tmar, ulatrma imkanlarnn snrl, mali, brokratik organizasyon, metod ve

aralarn yetersiz olduu, milli gelirin ok kk bir blmnn nakdi mbadeleye

katld zirai bir ekonomi de devleti ayakta tutacak bir sistem olarak belirmiti. Bu

52Barkan,.Ltfi, H 933-934 M. 1527-28 Yllarna Ait Bir Bte rnei, FM. Say, XV, stanbul,1953, s. 277 53 Barkan, Tmar, s. 295 54Gkbilgin, M. Tayyib; XVI Asrda Mukataa ve ltizam lerinde Kadlk Messesesinin Rol, IV. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, 10-14 Kasm 1948, Ankara, 1952,s.434 55Tabakolu, Ahmet; Osmanl ktisadi Yapsnn Ana Hatlar, O.A. Yeni Trkiye Yaynlar. c.III Ankara,1999, s.133.

13

sistemle amme hizmetleri de aksamadan yrtlmekte, beeri ve ekonomik hayat da

koruma altna alnmaktayd. Tmarl sipahi de dirlii tasarruf ettii mddete grevi

gerei vergi kaynann merkez ka kuvvetlerinin eline gemesini ve bir g olarak

domalarn da engellemekteydi. Osmanl Devletinde vergi mkellefiyeti ile amme

hizmetleri i ie olduundan merkeze bal brokrasi ile merkezin emrindeki

ordunun yklendii faaliyetler, ok uzak yerlerdeki vergilerin alnmas ve maa

olarak belirli yerlere denmesi tmar ile salanmaktayd. Ancak ilerde bu vergilerin

merkeze intikali zorunluluu duyunca, tmar sisteminden vazgeilecektir.56 Yaplan

savalarda para sknts ve darlnn nlenmi olmas bu sistemin askeri ve mali

adan devrin artlarna gre ne kadar nemli olduunu gstermektedir. 57 Tmar

sisteminde, tmardan yararlanma hakknn hizmet karlnda devredilmesi, toprak

dzenlemesi yaplrken de devletin sadece bu snflamay gelir tutarna gre yaparak

bu haktan yararlanmay farkl toplumsal katmanlara yaymas, Osmanl Devletinin

bir feodal devlet durumuna dnmesini engelleyen nedenlerden biri olmutur. Zaten

tara sistemi iinde yaamakta olan Osmanl reayas Bat feodalitesinde olduu gibi

tamamen topraa bal deildi.58 Oluturulan yeni tmar alanlarnn zellikle

devirme kkenli askeri snfa verilmesiyle zamanla topraklarn babadan oula

geerek zel mlkiyete dnmesinin nne geilmi oluyordu.59 nalcka gre

1402de fetret dnemine giren Osmanl Devletinin bu kaostan kurtulmas tmar

sistemi ile mmkn olabilmitir.60

Tmar sisteminin, Osmanl Devletinde her zaman mkemmelen

uygulandn sylemek mmkn deildir. Merkezi devletin glenip, topraklarn

genilemesiyle toplumsal tabanda oluan snflama abalar, feodal-yar feodal bey,

tmarl sipahi ile reaya arasnda bir mcadeleye sebep olmutur. Devlet, bu

mcadeleyi engellemeye almak istemesine karlk malikane sahipleri mlklerini

56Gen, Mehmet; Osmanl Maliyesinde Malikane Sistemi; Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Yaynlar, stanbul, 2000, s.100. Ayrca Tmar sisteminden iltizam sistemine gei iin. bkz. Batmaz, E.kr; ltizam sisteminin XVIII. Yzyldaki Boyutlar, O.A. Yeni Trkiye Yaynlar. c.III, Ankara, 1999, s. 253 57 Berkes, 100 soruda Trkiye ktisat Tarihi, s.9 58Beldiceanu, XIV. Yzyldan XVI. Yzyla Osmanl Devletinde Tmar, s. 100 59Pamuk;100 Soruda Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi 1500-1914, 2003,s.27 60nalck, 1431 Tarihli Tmar Defterine Gre Fatih Devrinden nce Tmar Sistemi, s.138,139

14

vakf haline, tmarl sipahiler ise iftliklerini reaya aleyhine geniletmeye alarak

direnmilerdi.61 Kanuni Sultan Sleymandan sonra topraklarn miriletirilme

eilimlerinin artt grlmektedir. Bozulan mali yap ve ekonomi, savalar, iltizam

sisteminin tmar sistemi aleyhine genilemesi, merkezi otoritenin tmar sistemine

yava yava son vermek istemesi gibi nedenler bunda etkili olmutur.62 Tmar

sisteminin bozuluunun bir ok nedeni bulunmaktadr. ncelikle Avrupada gelien

ateli silahl ve disiplinli askeri yap Osmanl tmarl sipahisini olumsuz etkilemitir.

Bu d sebepler lke ierisinde bir zlmeyi balatm, ancak devlet bunu fark

ederek eitli mali ve askeri nlemler almaya balamtr.63 Barkana gre alnan bu

mali ve askeri nlemlerde yava yava devletin topraklara el koyarak zerinde yeni

sistemler uygulamaya balamas tmarlarn aleyhine gelien bir durum arzetmitir.64

Akdaa gre tmar sisteminin bozulu sebepleri isel bir takm olumsuz

gelimelerden kaynaklanmaktadr. Daha dorusu bozukluklarn ou sistemin

kendisinden kaynaklanmaktadr. Tmar bir i kapitlasyon uygulamas olup

topraklar devletin, gelir sipahinin, ekonomik nitelik ve emek ise reayannd.

Ykselme dneminden sonra Osmanl ekonomisinin dnya piyasalarna alp para

dalgalanmalarna maruz kalmas ilk olumsuz etkiyi tmarda yaratmt. Tmar

sisteminin fiskal (mali) bir sistem olmas ve ekonomik deimeye maruz kalmak

zorunda olmas tmardan mukataa ve iltizam sistemine geii zorunlu klmt.65

Yine Akdaa gre tmar sisteminin deiime uramas devletin gelir salama

usulndeki bir deiiklikti aslnda. Ancak sistem deiirken Batda feodalizmden

kapitalizme geerken devlet, senyr ve serf arasnda yaanan sknt Osmanl

Devletinde olmamt. nk Osmanl sipahisi ekonominin bir orta deil arac

durumundayd. Yenilgiyle sonulanan savalar topraklarn ilenemez hale gelmesine

ve tmar sisteminin sekteye uramasna sebep olmutur. Zamanla iltizam sistemi

tmarlarn aleyhine genilemeye balam, gelirler ise dorudan merkezi hazinenin

61 Snmez, Osmanllardan Gnmze Toprak Mlkiyeti, s.267 62 Oflaz, Osmanl Dirlik Sistemi,s.698. 63Ergen,zer; Osmanl Klasik Dzeni ve zellikleri zerine Baz Aklamalar, O.A. Yeni Trkiye Yaynlar. Ankara, 1999,s.36. 64 Barkan, Tmar, s.330 65Akda, Mustafa, Tmar Rejiminin Bozuluu, A.. DTCF Dergisi, c.II, say IV, Ankara,1947, s.195.

15

gelirleri iine alnmaya balanmtr. ltizam sistemi, bir yandan hazine gelirlerine

dier yandan da mukataa veya tmar gelirlerine ykselme mcadelesinin balamasna

sebep olmutur.66 1648-87 arasnda %50sinin msadere edilmesi, doal afetler,

geim sknts, reayann baka ilere ynelmesi ile tmar sistemi iyice dalp temel

yapsndan uzaklamtr.67 Tmar ilk kez 1703te Girit adasnda kaldrlm, 1812de

ise artk boalan tmarlar yeni kiilere verilmemeye balanmtr. Tanzimat ile

birlikte tamamen tmar uygulamasna son verilmitir.68

Tmar sistemi bozulunca devlet askeri ykmllklerin arln

kapkullularnn saysn oaltarak bunlara yklemitir. Bu durum mali skntlara

yol ap reayay koruyan en nemli mekanizmann kaybolmas sonucunu

dourmutur. Tarmda retim azalm, topraklarn ou ekabir iftlikleri haline

gelmitir. Btn bunlardan dolay hazinenin artan yk reayaya vergi olarak

yansmtr. Levend, Sekban ve Celali olgular ortaya kmtr. Tmar sisteminin

bozuluu tm ynetim biimini temelinden, sarsan askeri, mali, idari ve sosyal

deiiklikler meydana getirmitir.69

B: BOZOK TARH VE YOZGAT ADININ MENE

Bozok, yirmi drt Ouz boyunun on ikisinin genel ad olup, zamanla

bugnk Yozgat ili snrlar iinde onunla ayn ad tayan bir akarsuyun evresinde

Ouzlarn Bozok boyuna mensup Trkmenlerce kurulan yerleim yerinin ad

olmutur. XVI. yzylda Osmanl brokrasisinde Halep, Suriye, Antep, Mara ve

Uzunyayladan gelip yerleenlerin bulunduu geni bir blgenin ad olan Bozok,

bugnk Yozgat ilini, Kayseriye balayan, Sarolan ve Felahiye merkezlerini ve

Sivasa bal arkla ile Gemereki iine alan geni bir corafyada bir sancak

durumuna ykselmi ve bu geni blgenin ad olmutur. Kzlrmak havzas iinde

1000-1500 metre ykseklie sahip yayla karakterli, kanak ve z ad verilen bir ok

akarsuya sahip bu blgenin tarihi ok eskilere, M.. 3000li yllara, ilk Tun ann

balarna kadar, uzanmaktadr. Blgenin en eski ad olarak Phria veya Pterium

66 Akda, Tmar Rejiminin Bozuluu, s.205 67 Kurt, Osmanl Toprak Ynetimi, s.64. 68Aktan, Cokun Can; Osmanl Tmar Sisteminin Mali Yn, TDA c. 52 Ankara,1988, s.76. 69 Ergen, Osmanl Klasik Dzeni ve zellikleri zerine Baz Aklamalar, s. 36.

16

gemektedir. Milattan nceki yzyllarda bir ok Anadolu medeniyeti snrlar

ierisine Bozok da girmektedir. Bu medeniyetlerden en nemlisi tabi ki Hititlerdir.

Aliar, Kuhisar, Kazankaya, engeltepe ve Mercimektepe gibi yerler eski Hitit

yerleim yerleri olarak bilinmektedir. Hititlerin bakenti Boazky (Hattua) ve

Alacahyk (Arrina) gibi nemli Hitit ehirleri Yozgata yakn yerde kurulduu iin

blgedeki Hitit hakimiyetinin nemi byktr. Kzlrmak yay iinde kalan bu blge

Hitilerden sonra Lidyallar ve Medlerin hakimiyetine girmitir. Med kral

Kiyaksarn Kzlrmak kenarnda Lidya kral Alyat ile yapt savatan sonra bu

ehir iki medeniyet arasnda hem snr hem de tampon bir blge durumuna gelmitir.

M.. 546da Anadolu yava yava Perslerin hakimiyetine gemeye balam ve

nihayet M.. 585de Med Kralln ykan Pers hkmdar Kiros, Lidyann ba

kenti olan Sard alarak Orta Anadoluyu ele geirmitir. Lidyallarn ykl ile baz

Orta Anadolu topra Firiglerin hakimiyetine gemitir. Persler tm Kapadokya

blgesini iki satrapla ayrarak idare etmilerdir. M.. IV. yzylda ise Makedon

imparatoru Byk skender ranllar yenerek tm Anadoluya ve dolaysyla

Bozoka da hakim olmutur. Ancak daha nemli ileri dolaysyla blgede uzun sre

kalamamtr. skenderin lmyle (M..332) Anadolu topraklar uzunca bir sre

byk istikrarszlk ve kargaa dnemine girmitir.70 skender mparatorluundan

sonra Galatlar blgeye hakim olarak burada Tavium adnda bir ehir kurmulardr.

Galatlardan kalma bu eski Tavium ehrine (Musabeli Bucana bal Byknefes

ky) zamanla Oziyana veya Soanda isimleri de verilmitir. 71 Bu Tavium

kentinin M.. I yzyllarda para baslan bir ticaret merkezi olduu da bilinmektedir.

Bundan baka Dambasan Kyndeki yol kalntlar, Kknefes Kyndeki Balkl

Havuz, Gndodu ve Yazkla Kylerindeki beki kulbeleri Galatlardan

gnmze kalan baka yerleim yerleridir. M.. XIX ve XIX yzylarda Asurlu

tccarlarn birer Pazar yeri olarak kullandklar Aliar ise bir baka neme sahip tarih

ncesi yerleim yeri durumundadr. M.. II. Yzylda Romallar tm Anadoluya

hakim olmu ve miladi XI.yzyla kadar blge Bizans hakimiyetinde kalmtr.

Bizans dneminde Charsionen Eyaleti iinde yer alan blgede bugn Byknefes

kyndeki Tavium harabeleri ile birlikte Kknefes kynde Galatlara ve

70 Duygu, Sleyman;Yozgat Tarihi ve apanoullar, , Sayar Matbaas, stanbul 1953, s. 7 71Ko, A. Fevzi; Btn Ynleriyle Yozgat, Karde Matbaas, Ankara,1963, s. 14

17

Sarkaya evresinde de Roma dnemine ait eitli harabeler bulunmaktadr..72

Bozokun asl etnik kkeni XI. Yzylda gneyden gelip buraya yerleen konar-

ger kabile ve onlarn alt gruplar olan cemaatlerce oluturulmutur.

Bugnk Yozgat blgesini iine alan eski Bozok Sanca Bizans devrinde

Charsianon vilayetine balyd. Musabeli Nahiyesine bal Byknefes ky eski

adyla mehur Tavium ehri bu snrlar iindeydi. Bu Tavium kenti zerinde bir ok

askeri ve ticaret yollar bulunmaktayd. Bizans devrinde Ankaradan gelen ve

buradan Amasyaya geen tali bir yol bulunmaktayd. Ayrca Bozok, birisi

Kayseriden Zile (Tokat), Amasya ve Tokata giden ticaret yollar zerinde dieri ise

Sivastan balayp Yldzeli ve Malim Kalesinden (adn bir Seluklu emirinden

alan eski Karahisar- Behramah ) geip Hacbektaa, Sorgun, Yozgat zerinden de

Ankaraya giden ticaret yolar da bulunmkatayd.73

lk alarda youn iskan mahalli olan ve uzak blgeleri birbirine balayan

yolarn urak yeri olan Bozok blgesi, bu zelliini Roma ve Bizans dneminde

devam ettirememitir. Ticari yollarn deimesi dnda Bizansn Sasani, Emevi ve

Abbasilerle savalar bunda en nemli etkenler olmutur. Blgenin ana ticaret

yollarnn dnda kalmas nedeniyle Boazky, Byknefes, Kerkenez gibi yerler

dnda ehirleme olmamtr.74 XI. yzylda Ouzlarn Anadoluya gelemeleri ile

blge yava yava tekrar iskan edilmeye balanmtr. 1071 Malazgirt Zaferi ile

Ouzlarn Horasan zerinden Anadoluya geldiklerini ve Anadolu topraklarna

youn Trkmen g baladn grmekteyiz. Anadoludaki Trk yerlemeleri ve

Anadolunun kesinkez bir Trk yurdu olmas abalar II Kl Arslan dneminde

(1155-1192) Bizansla yaplan Miryakefalon zaferi ile artk kesinlemitir.75 Seluklu

Kutalm olu Sleyman Beyin Anadolu Seluklu Devletini kurmasyla Anadolu

artk bir Trk yurdu olmutur. Ayrca Seluklular zamannda Bozok blgesine

Danimendli Devletine izafeten Danimendli vilayeti de denilmitir. Bozok,

72 Sakin,Orhan, Bozok Sanca ve Yozgat, Yozgat Belediyesi Yaynlar, Ankara,2004, s. 18 73Smer,Faruk;Bozok Tarihine Dair Aratrmalar,Cumhuriyetin 50. Yldnmne Armaan Kitab, Ankara niversitesi yaynlar, 1973, s. 311 74Akgndz, Ahmet; Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, Fey Vakf Yaynlar. stanbul, 1991, s.59 75Smer,Faruk; Ouzlar (Trkmenler): Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar, Trk Dnyas

Aratrmalar Vakf Yaynlar. stanbul 1999, s. 157

18

Seluklu hakimiyetine II. Klarslan dneminde 1174 ylnda gemitir.76 Ancak

1243 Kseda yenilgisi ile Anadolu zellikle Orta Anadolu Moollarn denetimine

gemitir. Moollar 1256 ylndan itibaren Orta Anadolunun btn yayla ve

ovalarna yerlemilerdi. Buradaki derin ukurluklar (z) ve vadilerde yaam artlar

onlarn hayat tarzlarna uygundu. XIV. yzyl sonlarnda sa ve sol kol olarak iki kol

halinde 52 obaya blnerek yaylan Moollar Trkleerek zamanla Karatatar

ismiyle anlmaya balamlardr. Ankara Savandan sonra bir ksm Trkistana

gtrlen bu Moollarn bir ksm da Sivas ve Ankara civarnda yaamlarna devam

etmilerdir. Bu sonuncu gruba Ulu-yrk denilmitir.77 Moollar Anadoluyu valiler

tayin ederek ynetmeye almlardr. Orta Anadoludaki asl Trk yerlemesi

Osmanl dneminde Yldrm Beyaztn Ankara savanda Timura yenilmesi

sonucu Timurun Anadoluda fazla kalmayarak geri Trkistana gitmesi ve giderken

de yannda Orta Anadoluda yerlemi Karatatar denilen bu Mool bakiyelerini

gtrmesi sonucunda onlardan boalan yerlere Dulkadirli iline mensup Bozoklarn

yerletirilmesi ile mmkn olabilmitir.78 Anadoluda Moollardan boalan bu

alanlara daha ok Dulkadirli Trkmenleri yerletirilmitir. Fatih Sultan Mehmetin

Anadoluya bey olarak atad kiilerden Moollardan boalan yerlere

Trkmenlerin iskan edilmesini istemesi bunu aka gstermektedir. Onlar da

Bozoklara mensup olduklar iin Bozok adn bu blgede de kullanmaya

balamlardr. XV. yzylda burada yaayan oymaklar adlarn boy beylerinden

almaktayd. lhanl valisi Demirtan valiliini kayn biraderi Eretnaya brakp

Msra kamas sonucu burada bir Eretna Devleti kurulmutur.

Eretna Devletinden sonra kurulan Kadburhaneddin Beylii (1381)

zamannda Kadburhaneddinin lmyle (1398) blge geici olarak Osmanl

hakimiyetine gemitir. 1514 ylnda tekrar geici olarak Osmanl idaresi altna giren

Bozok, 1522ye kadar Dulkadirli hakimiyetinde kalmtr.79 1522 ylnda Kanuni

Sultan Sleymann emriyle ldrlen ehsuvarolu Ali Beyden sonra Bozok

blgesi tamamen Osmanl egemenlie gemitir. Dulkadiroullar Zeyneddin Karaca

76 Ocak, A.Yaar; Bozok,.A. Trkiya Diyanet Vakf Yaynlar, c.VI, stanbul, 1993, s. 321 77 Smer,Faruk; Milli Mcadelede apanolu syan TKAE. Dergisi, VII-X, 1973, s.312 78 Smer,Ouzlar (Trkmenler): Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar, s.197 79Duygu, Yozgat Tarihi ve apanoullar, s.462

19

zamannda (beylii 1327-53 yllar arasndadr) bir beylik haline getirilmi, ayn

yazmanda bu kii Bozoklarn ve tm Halep Trkmenlerinin de reisi olmutu. Antep

ve Marata Dulkadirliler ounluktayd. 1522 de Dulkadiroullar Beyliinin

sona ermesinden sonra Bozok bazen Memluklularn bazen de Osmanllarn etkisine

girmi, uzun sre andr ve Ozan karyelerinde oturan Dulkadirli beylerinin

ynetiminde idare edilmitir.80 Dulkadirliler Osmanllarla ayn boydan gelmekle

beraber Fatih Sultan Mehmet, Dulkadirolu Sleyman Beyin kz Sitti Hatun ile de

evlenince daha yakn akrabalklar tesis edilmeye balanmt. Ayrca Fatihin

Dulkadir beyi olarak tayin ettii Aladdevle Bey de kzn II. Beyazta vermiti.81

Zaten Dulkadir ulusu iinde Bozoklarn onlara kar bir sempatileri de vard.

Blgedeki Bozok oymaklar Mara, Elbistan, Antep ve Halep civarlarnda

Dulkadirlilerden ok kez yardm grp onlar sayesinde huzur iinde yaamlard.

Blgenin Osmanl hakimiyetine ge gemesinin ana sebeplerinden biri blge ahalisi

nfusunun Dulkadirli Trkmenlerinden olumas ve Dulkadirli Beyliinin de

Memlk ve Osmanllar arasnda tampon bir blge oluturarak nfuz itibariyle

Bozok blgesini kontrol edebilmesiydi. Uzun bir sre Bozokta Dulkadirli yasalar

uygulanmt. Dlkadirli devlet adam Aladdevle ve olu ahruhbe zamannda

Bozok youn bir imar faaliyeti iine girmitir. Onlarn zamannda ilk kez bir

kanunname hazrlanmtr. Bu kanunnamede belirtilen had, ceza ve tazir sularna

ilikin cezai hkmler Osmanllar dneminde de oranlar deitirilip ref edilerek

uygulanmtr. Bu durum sancan kanunnamesinde de belirtilmektedir.82

Osmanl Devletinin Dulkadirli ehsuvarolunun bamszlk dnceleri

karsnda onu ldrerek blgeye kesin olarak hakim olmas baz dini ve sosyal

karakterli meselelerin kmasna sebep olmutur. Bozok blgesinin Dulkadiroullar

Beyliinden alnmas sonucu bir ok kiinin dirliini kaybetmesi Osmanl

Devletine alternatif bir idare aray yollarna gidilmi ve blgede 1526da

Osmanlya kar byk bir isyan kmt. Bu byk isyana Anadoluda bir ok

airet de katlmtr. Osmanl gcne kar dayanamayan bu gler Osmanllara kar

boyun emek zorunda kalmlard. Osmanl idaresine bakaldran bu gruplardan

80Sakin, Bozok Sanca ve Yozgat, s. 35 81 zdeer,Hseyin; 16.Yzylda Antepin Sosyal ve Ekonomik Tarihi,TDA say, XVI, 1982, s. 14 82 TD: 315 Bozok Kanunnamesi : s. 3

20

ou daha sonra rana gitmiir. Blgede Osmanl ynetimine kar daha ncede bir

ok isyan kmtr. Dini ve sosyal zellikte olarak 1511de ahkulu nderliinde,

1518-19 da Bozoklu Celal nderliinde, 1526da ahveli, Baba Znnun, Sklnolu

Musa ve Kalender elebi nderliinde birbiryle balantl bir ok isyan kmtr. 83

Dou ve Orta Anadoludaki bu olaylarda ii Safevi halifesinin Anadoluya

gnderdii dai ve halifelerin etkisi byk olmutur.

1278 ylna kadar Moollarn Anadolu topraklarn eitli cemaat ve

kabileleriyle idare etmeye alt Bozok Sancanda Emirci Sultan zaviyesi

(Osman Paa tekkesi) ve Malim Kalesi (Karahisar- Behramah) gibi yerler sosyal,

kltrel ve siyasi olarak nfus ve iskan etkileyen yerler olmutur. Halep, Suriye ve

Irak blgelerinde yaayp Bozok-ok eklindeki ikili Ouz tekilat yapsn koruyan

ve yazn da Sivasa kadar gelip yaylayan Bayat, Avar, Bedilli, Der, Dulkadirli,

nall isimleriyle anlan eitli Trkmen gruplar da Bozok blgesinde deiik

mevsimlerde bulunuyorlard. Gerek Mool ve gerekse Bozoklu Trkmenlerin bu

blgede yerlemelerinde nemli olan etkenlerden biri de Bozokta z ad verilen

bir ok vadinin bulunmas, bu zlerin zellikle k aylarnda hayvan srlerini

souktan korumas, bol otlak ve sulak alanlara sahip olmasdr.84 Osmanl

Devletinin blgedeki geici hakimiyeti ve sonrasna kadar blgedeki Mool ve

Trkmen teekklleri siyasi ekimeler iinde varlklarn devam ettirmilerdir.

Blge ok eski alardan beri ve hatta Seluklular ve Anadolu Beylikleri dneminde

evredeki birok idari birimler arasnda paylalarak ynetilmitir. 24 Ouz

boyundan 12sinin genel ad olan Bozoka bal oymaklar uzun sre Orta

Anadoluda kendi boy ve airet adlaryla anla gelmilerdi. Bu teekkller geldikleri

yerlerdeki konar-ger airet hayatn devam ettirip zamanla blgeye adlarn

vermilerdir. Sancan ad da ayn srete ortaya kmtr.85

Ouzlarn Bozok koluna mensup kabileleri tarafndan meydana getirilen

Dulkadirli Beyliinin bu civarda hakim olmasndan ve kendi soyundan gelenlerin bir

83Danimend, . Hami;zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye Basmevi, stanbul, 1971, s. 49-50 84 Ta, Necati, Fahri, Milli Mcadele Dneminde Yozgat, KTB. Yaynlar, Ankara,1987, s. 2 85Ko,Yunus; Bozok Trkmenleri, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri ,Tarsus 14 Mays 2000, Yr-Trk Vakf Yaynlar, Ankara,2000, s.200

21

ksmn buraya iskan etmelerinden sonra XV. yzylda blge tamamen Bozok adn

almtr.

Bozok blgesi hakknda en detayl ve doru bilgileri Anadolu Seluklular,

Moollar ve Beylikler dnemini anlatan eserler ile Bozok civarndaki ehir

merkezlerinde kurulan messeseler ve bunlarn oluumlarn anlatan kaynaklardan

reniyoruz.86 Blgenin byk ticaret yollar zerinde bulunmay ve blge

hakknda yazl kaynak yetersizlii ile Bozok blgesinin sklkla byk mcadele ve

savalarn ortasnda kalmas ve hatta blgenin demografi yapsnn sk sk deimi

olmas gibi etkenlerle Bozokun eski tarihi ayrntlaryla aydnlatlamamtr.

XVI. yzyln ilk yarsnda blge snrlar daha dar kapsaml olup nahiyelere

bile ayrlmam bir durumdadr. Bu dnemde Delice Irmann kollar arasndaki

yerler ile Kzlrmakn Sivastan gney batya doru izdii hattn arkla ve

Gemerek civarlar Bozok Kazasn oluturmaktayd. Bugnk Yozgat snrlarna gre

geriye kalan yerler (Malim Kalesi, Budakz, Akdamadeni ile Sorgun

Nahiyeleri) Danimendiye blgesine balyd. Buna karlk bugn Yozgat iline bal

olmayan Gemerek, arkla ( XVI. yzyl sonuna kadar Gedk, Emlak ve ubuk

nahiyeleri) ve Rumdein (Felahiye) blgeleri Sivasa balyd. Bu snrlar izilirken

kstas olan eyler ise tamamen blge halknn Danimende ve Dulkadirlilere bal

olup olmama durumlarna gre belirlenmi olmasdr. Bu snrlardan Bozok

blgesinin Sivastan ziyade Krehirle balantl olduu sonucunu karabiliriz.

Genelde Bozok beylerinin Krehirde oturmas ve her iki yerin de Kzlrmak yay

iinde yer almas bunu glendirmektedir. Ayrca Bozokun Sivasa bal

olamaynn bir baka sebebi de Sivasa bal Budakz, Sorkun ve Malim Kalesi

gibi yerlerde oturan boy ve cemaatlerin Bozokta meskun cematlerden farkllk

gstermesidir. nk Sivasa bal yerlerin Trkmenleri daha ok Ulu-yrk

Trkmenlerine baldr.87 Osmanl idaresi Bozok blgesini Bozoklara bal kabile

ve cemaatlere gre tasnif edip vergi sistemini kabile, cemaat veya airet yaps

86Anadolu corafyas ve Anadoluya gelen ilk Trkmen boylar hakknda bkz. Esterabadi, Aziz bin Erdeir; Anadolu Trklerine ait tarihi menbalar I: Bezm- Rezm, .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 928, Smer,Ouzlar (Trkmenler): Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar, Bozok blgesinin Osmanl ncesi ve sonras idari, ictimai, sosyal ve siyasi tarihi iin bkz. Ocak, Bozok, s.321-322; Smer, Bozok Tarihine Dair Aratrmalar, s. 309-351 87 Ko, Bozok Trkmenleri, s.201

22

zerinden yrtmt. XVI. yzyln ikinci yarsnda sancak zellii kazanan blge

nahiyelere ayrlm ve nfus cemaat ya da kabilelere deil kylere yazlmtr

Yozgat ehrinin kuruluu XVIII. yzyla kadar uzanmaktadr. Asl kurucular

Ouzlarn Teke airetine mensup olan Horasan, Erivan, Kars, Mara ve Gaziantep

gzergahndan Yeni le (Sivas) oradan da hayvan srlerine daha iyi yaylak ve otlak

bulmak amacyla Bozok blgesine gelen apanoullardr. apanoullarnn

Bozokta asl yurt tuttuklar yer Yozgat-Yerky arasndaki Saraykydr.88 Asl

kurucu kii ise apanolu mer Cebbar Beydir. Yozgat ve apanolu adnn

nereden geldii hakknda deiik rivayetler vardr. Bu rivayetlerden birinde bu

Yozgat adnn ortaya k yle anlatlmaktadr: airet reisi mer Cebbar Aann

yz opurdu, herkes ona opur ya da apar derdi. Bu isim zamanla apanoluna

dnmtr. mer Cebbar Aa bir gn srlerini otlatrken karsna Hzr

Aleyhisselam kar ve mer Aadan imek iin st ister. St ien Hzr

Aleyhisselam apanolu yozuna (srne) yoz katlsn, memleketeyn ad Yoz-kat

olsun der baka bir rivayete gre de apanolu mer Aa ryasnda bir am

aacnn dibinde bir kp altn bularak zengin olur ve bu ryadan hareketle burada bir

kasaba kurmak ister. Yozgat adnn asl olarak Yzyoz, Yozkent veya rakm

yksek olduundan Yz-kat isimleri gemektedir. Baka bir rivayette blgede yozlar

(srler) srye katldndan Yoz-kat diye de Yozgatn ad tarif edilmitir. Baz

kaynaklarda Yozgad ismi bo, ilenmemi arazilere izafe edilse de gad cz

muvakkaten ehir, yurt, kale, sed anlamlarna gelmektedir. Hatta 22 ubat 1923te

Hakimiyet-i Milliye gazetesinde Samih Rfat Beyin bir yazsnda, Yozgadn eski

alarda Kayseride kurulan Golumbegad ehrinden geldii ve buradaki gad n da

ehir kasaba manasnda olduu belirtilmitir.89 apan ya da apar kelimesi ise

kahraman, muharip, ulak, kurye, svari eklinde tanmlanm, XVII. yzyla ait

kitabelerde ve kaynaklarda belirtilen ariv belgelerinde ulak, svari, apar, seirden,

bakesen anlamlarnda kullanld belirtilmektedir.90 . Hakk Uzunarl, apann

Uygur yaztlarnda ibara, bara, asbara eklinde geen kelimelerden olduunu,

88 Duygu,Yozgat Tarihi ve apanoullar, s.5 89ahingz, Mehmet; Yozgat sminin Meneine Dair; Osmanl Devleti ve Bozok Sanca,Trk Oca Yozgat ubesi Yaynlar, Yozgat, 2000, s. 606,607 90Mert, zcan; XVIII ve XIX Yzyllarda apanoullar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1980,s 24

23

daha sonra bu apar kelimesindeki Pnin Bye dnerek kelimenin Arapa

cebbar eklini aldn yazmaktadr.91 Ayn zamanda apanoullarndan Sleyman

Beyin vakfiyesinde de ondan Abdulcebbar olarak bahsedilmektedir. apanolu

mer Aann olu Ahmet Bey dneminde evredeki Hristiyanlarn cebirle

Mslmanlatrldndan dolay apanoullarna Abdlcebbar-zdeler de

denilmitir. apanoullar ailesinin Mamal Trkmen airetine mensup ve bu airetin

beylerinden olduu anlalmaktadr.92

apanoullar Bozokta giderek nfus ve nfuz kazanmlar, hatta evre

eyalet ve sancaklarda ( Yeni l, orum ) voyvodalklar elde ettikten sonra blgeye

tamamen hakim olmulardr. Bozokta apanoullarna Mamalu Trkmenlerinin

voyvodal da verilmiti. apanolu Ahmet Beye Bozok Mutasarrflnn

verilerek ayrca kapcbalk ile dllendirilmesi, daha sonralar Tokat, Nide, Yeni

il (Sivas)de voyvodalk ve mtesellimlik verilmesi apanoullarnn Bozok ve tm

Orta Anadoluda kazandklar nfuzu gstermektedir.93 XIX yzylda blge

nfusunda byk bir art olmutur. Yeni l, orum valilii ve Bozok Mutasarrfl

ile iyice g kazanan apanoullar zamanla eitli ekiyalk faaliyetlerine

karmlardr. Ancak blgenin mamr bir yer olmas ve her ynyle byp

gelimesinde apanoullarnn etkisi byktr. apanoullar zannedildii gibi bir

tredi mtegalibe deil, bilhassa Orta Anadoluda ok geni bir sahaya yaylm,

byk nfus ve nfuzlarna ramen halkn iyiliini dnen, yeniliki kimselerdi.

Yozgat ay vadisinin yamalarnda kurulmu olan Yozgat ehri 13.704 km

karelik bir yz lme sahiptir. Doal snrlarn Delice ve Kzlrman izdii

blgede karasal iklimin zellikleri hakimdir.

91Uzunarl,apanoullar s. 215 92 1732de apnoullar, tarihinde ilk olarak sahneye kan Ahmet Bey Mamal Trkmenlerinin voyvodas olarak Bozokta bulunmu, hatta Bozokta Mamal airetinin mukataas Sadr- azam Bozoklu Mustafa Paann mukataas olu Hseyin Paaya intikal etmi Hseyin Bey de bu mukataay apanolu Ahmet Beye iltizam olarak malikane usulyle, halkn zabt ve rapta alnp hazineye ait gelirin sa salim teslim edilmesi ve halkn himaye ve siyaneti artyla kiralamtr. Bkz. Uzunarl, apanoullar, s. 216 93 Uzunarl,apanoullar s. 216

24

a-) Rum Eyaleti ve Bozok Sanca

Askeri, mlki, iktisadi ve sosyal hayatn esasn oluturan Osmanl tara

tekilatnda en st birimini eyaletler ve onlara bal sancaklar oluturmaktayd.

Sancaklar eyaletlere bal en nemli idari merkezler olup, kaza ve nahiye gibi alt

birimlere ayrlmt.94 Sancaklarn bir araya gelmesinden eyaletler ortaya kmtr.

Osmanl merkez tekilatnda askeri komutanl beylerbeyileri, sivil idareyi de

vezirler temsil etmekteydi.95 Vezir-i azamn askeri yetkileri zaten beylerbeyilerine

braklmt. Beylerbeyileri XVI. yzyldan sonra zellikle bir askeri komutan

durumuna gelmilerdir. Sancakbeyleri ise kad marifetiyle adaleti salamak ve tmar

topraklarnn dzenlenmesinden sorumluydular.Serbest tmarlardan alnan vergileri

de toplarlard. 96

Eyaletler salyaneli ve salyanesiz (hasl) olarak ikiye ayrlmt. Salyanesiz

eyaletler tmar sistemi iinde bulunmaktayd. Eyalet gelir ve giderlerinin ilke olarak

kendi bnyesinde ynetilmesi mali adan onlara bir ok alanda zerklikler

veriyordu. Salyaneli eyaletlerin beylerbeyisi grevleri karl dirlik tasarruf

etmekteydi.Burada toplanan gelirlerin bir ksm ulufe ve maa ve eyalet giderlerine

harcandktan sonra belirlenen salyane miktar merkeze gnderilirdi. Salyaneli

eyaletler ise tmar sistemi dnda olup, gelirleri tamamen devlete aitti. Btn

eyaletler merkez hazinesine mukataalar ve avarz haneleri bakmndan balydlar.

Msr, Badat ve Basra Eyaletleri salyaneli eyaletlerin tipik rnekleriydiler. Bodan,

Eflak Erdel ve Dubrovnik gibi vasal devletler de devlete belirli demeleri yapmakla

zorunlu olan eyaletlerdi.97

Beylerbeyileri, XIV. yzylda tara kuvvetlerinin kumandan ve eitli

sancaklara dalm beylerin amiri durumundayd.98 XV.yzylda Rumeli

Beylerbeyinin bir Anadolu Beylerbeyi ile dengelenmesi ve bu ikisine Rum (Sivas-

Amasya) ve Karaman Beylerbeyiliklerinin de eklenmesi ile beylerbeyilik terimi

94 Kunt, Sancaktan Eyalete, s. 17,18, 26 95 Grbz, XV-XVI. yzyl Osmanl Sancak almalar, s.37 96 Kunt, Sancaktan Eyalete, s. 26 97Tabakolu, Osmanl ktisadi Yapsnn Ana Hatlar, s.126. 98Baykara, Tuncer; Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I: Anadolunun dari Taksimat, TKAE. Dergisi, 160 s. A.9, 2.Bsk. Ankara, 2000, s.38

25

tamamen blgesel bir anlam kazanmtr.99 XVI. yzylda Beylerbeyilik yerine

genellikle Eyalet terimi kullanlmtr. Beylerbeyilik sresi deimekle birlikte bu

srenin II. Selimden sonra ksald bilinmektedir.100

Osmanllar Rumeliye geince eitli idari birimler oluturulmutu. lk kez

Rumeli Beylerbeylii kurularak bana Lala ahin Paa getirilmiti. Yldrm Beyazt

zamannda ise merkezi Ktahya olan Anadolu Beylerbeylii kurulacaktr. Bunlara

1413ten itibaren Rum, 1481de Karaman 1515te Diyarbakr (Amid), 1516da

Halep, 1520de am ve Msr Beylerbeyilikleri eklendi. Kanuniye kadar 8 olan

beylerbeyilik onun zamannda iki katna kmtr. II. Selim ve III. Murat (1566-74,

1575-95) zamanlarnda da 34 tane beylerbeyilik vard.101

Belirli bir corafi veya idari birim zerinde muayyen bir blgeyi ifade eden

sistemin ad olan sancak102 Osmanllara Trk-slam devletlerinden gemiti. Orhan

Gazinin oullar Sleyman Paa ve Murat Gazi ilk sancakbeyi idiler. XIV. yzylda

sancaklarn banda tmar sahiplerine kumanda eden atl sancakbeyleri ile yaya ve

msellemlere kumanda eden atl sancakbeyleri bulunmaktayd. XVI. yzyla

gelindiinde sancaklardaki tm bu ayr ayr grevleri kendinde toplayan ayr bir idari

blgenin grevlisi olan ve Seluklulardan gelen eski suba Osmanllarda

sancakbeyi olmutur.103 Sancakbeyleri tarada sultann her anlamda temsilcisiydi.

Sancakbeyleri, kendilerine dirlik olarak ayrlm arazinin reayas zerinde dorudan

doruya tek idareci durumuna ykselerek sancak snrlar iindeki dier ehl-i rf

snfnn seferlerde komutan dier zamanlarda da amiri konumuna gelmitir.104 XVI.

yzyl sonunda 500 kadar sancakbeyilikleri vard. Bunlar dorudan merkezden

atanmaktayd. Padiah oullarnn devlet ynetiminde deneyim kazanmalar iin

lalalar ile birlikte grev yaptklar sancaklara ise ehzade Sanca denilmiti.

(Kastamonu, Trabzon, Ktahya, Manisa, Mentee, Konya, Amasya ve K