TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE İYELİK OLGUSU - Turuz · 2020. 2. 8. · Türkiye Türkçesinde İyelik Olgusu II ISBN: 978-605-4646-38-8 Yayın yönetmeni: Sadettin Bayrak Yayın editörü:

Dr. Fevzi KARADEMİR

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE

İYELİK OLGUSU


Türkiye Türkçesinde İyelik Olgusu II

ISBN: 978-605-4646-38-8 Yayın yönetmeni: Sadettin Bayrak Yayın editörü: Mustafa Argunşah Kapak: Salih Koca İç düzen: Burhan Maden Baskı ve cilt: Çalış Ofset Davutpaşa Cad. Yılanlı Ayazma Sk. No: 8 Topkapı/İstanbul Tel: 0212 482 11 04 Birinci baskı: Nisan 2013, İstanbul

Çatalçeşme Sk. No: 40/1, Torun Han Kat: 1 Cağaloğlu-İstanbul Tel: 0212 511 68 28 – 0212 512 56 33 Faks: 0212 512 56 63 www.kesityayinlari.com e-mail: [email protected] © Kesit Yayınları Yayınevinin izni olmadan kopyalanamaz ve çoğaltılamaz. Kesit Yayınları, Karbey Yayıncılık Eğt. ve Dan. Hiz. San. Tic. Ltd. Şti. kuruluşudur.

http://www.kesityayinlari.com/mailto:[email protected]

III Dr. Fevzi KARADEMİR

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE

İYELİK OLGUSU


İSTANBUL – 2013

Türkiye Türkçesinde İyelik Olgusu IV

V Dr. Fevzi KARADEMİR

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ .............................................................................................................. IX

KISALTMALAR VE İŞARETLER .................................................................. XI

GİRİŞ................................................................................................................... 1

I. BÖLÜM ........................................................................................................... 5

1. Terim Olarak İye(lik) .................................................................................. 5

2. Kavramsal Derinlik Açısından İye(lik) ....................................................... 7

3. Psikososyal Bir Olgu Olarak İye(lik) ........................................................ 21

4. Türk Toplumunda İye(lik) ......................................................................... 28

5. İyeliğin Karşılanışı .................................................................................... 39

5.1. Türkçeyle Yoğun İlişkisi Olan Başlıca Dillerde İyeliğin Karşılanışı ..... 40

Arapçada ................................................................................................... 40

Farsçada .................................................................................................... 42

İngilizcede ................................................................................................. 44

5.2. Türk Dilinde İyeliğin Karşılanışı ........................................................... 45

5.2.1. Tarihi Dönem ve Lehçelerde İyeliğin Karşılanışı ........................... 45

5.2.1.1. Eski Türkçe Döneminde İyeliğin Karşılanışı ............................... 47

5.2.1.2. Orta Türkçe Döneminde İyeliğin Karşılanışı ............................... 56

Karahanlıcada ........................................................................................... 56

Harezmcede .............................................................................................. 60

Kıpçakçada ............................................................................................... 63

Çağataycada .............................................................................................. 67

Eski Oğuzca(Eski Anadolu Türkçesi)da ................................................... 70

5.2.1.3. Yeni Türkçe Döneminde İyeliğin Karşılanışı .............................. 74

Osmanlıcada ............................................................................................. 74

5.2.2. Türkiye Türkçesi Dışındaki Çağdaş Türk Lehçelerinde İyeliğin

Karşılanışı ................................................................................................. 88

5.2.2.1. Çuvaşçada İyeliğin Karşılanışı .................................................... 90

5.2.2.2. Kuzey Doğu (Sibirya) Türk Lehçelerinde İyeliğin Karşılanışı .... 96

Türkiye Türkçesinde İyelik Olgusu VI

Yakutça ‘Sahaca’da .................................................................................. 96

Tuvacada ................................................................................................. 100

Hakasçada ............................................................................................... 103

Altaycada ................................................................................................ 104

5.2.2.3. Kuzey Batı (Kıpçak) Türk Lehçelerinde İyeliğin

Karşılanışı ............................................................................................... 109

Kırgızcada ............................................................................................... 109

Kazakçada ............................................................................................... 111

Tatarcada ................................................................................................. 114

Kırım Tatarcasında ................................................................................. 116

Karakalpakçada ....................................................................................... 118

Başkurtçada ............................................................................................. 121

Nogaycada .............................................................................................. 123

Karaçay-Balkarcada ................................................................................ 125

Kumukçada ............................................................................................. 127

5.2.2.4. Güney Doğu (Uygur~Karluk) Türk Lehçelerinde

İyeliğin Karşılanışı .................................................................................. 129

Özbekçede ............................................................................................... 129

Yeni Uygurcada ...................................................................................... 132

5.2.2.5. Güney Batı (Oğuz) Türk Lehçelerinde İyeliğin

Karşılanışı ............................................................................................... 135

Azericede ................................................................................................ 135

Gagavuzcada ........................................................................................... 137

II. BÖLÜM ...................................................................................................... 153

I. Türkiye Türkçesinde İyeliğin Karşılanışı ................................................ 153

1. Morfosentaktik İyelik İşaretleyicileri ................................................. 154

1.1. Doğrudan İyelik Bildirenler ............................................................. 154

1.1.1. Adlandırılışı .................................................................................. 155

1.1.2. Kökeni ........................................................................................... 156

1.1.3. Kategorik Konumu ....................................................................... 161

1.1.4. Biçim Dizimsel Konumu .............................................................. 174

1.1.5. Sözcüklere Geliş Biçimi ............................................................... 176

1.1.6. İşlevleri ......................................................................................... 183

1. Kavramlar arasında ilişki kurar ........................................................... 186

VII Dr. Fevzi KARADEMİR

2. Geldiği kavramın başka bir kavrama ait olduğunu bildirir ................. 186

3. Geldiği kavramın sahibini bildirir ....................................................... 186

4. Anlam yükünde kişi ve sayı bilgisi taşır ............................................. 190

a. İyelik eklerinin kişi bilgisi taşıma işlevi ve bu çerçevede

gerçekleşen tartışmalar ........................................................................... 190

b. İyelik işaretleyicilerinin birbirinin yerine kullanılması

(Konuşanın kişi değiştirmesi) ................................................................. 200

5. Belirtme işlevi görür ........................................................................... 207

6. Çeşitli biçim bilgisel ve söz dizimsel birimlerin yapısında

yer alır ..................................................................................................... 213

a. Biçim bilgisel birimlerin yapısında yer alır ........................................ 213

a.1. İyelik ekli bağımlı biçim birimler (ekler) ......................................... 213

a. 2. İyelik ekli sözlüksel birimler (sözcükler) ........................................ 216

b. Söz dizimsel birimlerin yapısında yer alır .......................................... 220

b.1. Ad tamlamaları ................................................................................ 221

b.1.1. Belirtili ad tamlaması .................................................................... 231

b.1.1.1. Belirtili ad tamlamasının yapısında yer alan unsurların

nitelik ve niceliği .................................................................................... 235

b.1.1.2. Belirtili ad tamlamasının söz dizimsel hareket ve

işlevleri ................................................................................................... 242

b.1.1.3. Belirtili ad tamlamasının anlam yükü ........................................ 244

b.1.2. Belirtisiz ad tamlaması .................................................................. 251

b.1.2.1. Belirtisiz ad tamlamasının yapısında yer alan

unsurların nitelik ve niceliği ................................................................... 252

b.1.2.2. Belirtisiz ad tamlamasının söz dizimsel hareket ve

işlevleri ................................................................................................... 254

b.1.2.3. Belirtisiz ad tamlamasının anlam yükü ...................................... 256

b.1.3. Ad tamlamalarında birim eksil(t)me ............................................. 264

Tamlayanın eksil(til)mesi ....................................................................... 264

Tamlananın eksil(til)mesi ....................................................................... 265

İlgi ekinin eksil(til)mesi .......................................................................... 266

İyelik ekinin eksil(til)mesi ...................................................................... 266

b.1.4. Ad tamlamalarında vurgu ............................................................. 274

b.2. İsnat öbekleri (birinci ögesi iyelikli ad öbekleri) ............................. 275

b.3. İyelik ekli diğer söz öbekleri ........................................................... 281

Türkiye Türkçesinde İyelik Olgusu VIII

b.4. İyelik eki kökenli kişi ekleri ve bu eklerle yapılan eylem

çekimleri ................................................................................................. 282

1.2. İyelik Sezinleticiler .......................................................................... 285

1.2.1. Çekim ekleri .................................................................................. 286

1.2.1.1. Ad çekim ekleri .......................................................................... 286

1.2.1.2. Fiil çekim ekleri ......................................................................... 289

1.2.2. Yapım ekleri ................................................................................. 289

1.2.2.1. Addan ad yapan ekler ................................................................ 289

1.2.2.2. Addan eylem yapan ekler........................................................... 293

1.2.2.3. Eylemden eylem yapan ekler ..................................................... 294

1.2.2.4. Eylemden ad yapan ekler ........................................................... 294

2. Sözlüksel İyelik İşaretleyicileri........................................................... 298

2.1. Doğrudan İyelik Bildirenler ............................................................. 298

2.2. İyelik Sezinleticiler .......................................................................... 299

II. Türkiye Türkçesinde İyeliğin Kullanılışı ............................................... 300

Kişi adlarında iyelik ................................................................................ 301

Yer adlarında iyelik ................................................................................ 303

Bitki adlarında iyelik .............................................................................. 305

Hitap sözlerinde iyelik ............................................................................ 306

Reklam sözlerinde iyelik ........................................................................ 308

SONSÖZ ......................................................................................................... 311

KAYNAKLAR ................................................................................................ 315

IX Dr. Fevzi KARADEMİR

ÖNSÖZ

İyelik; varlık bilimsel (ontolojik), psikososyal, tarihsel, dil bilimsel vb.

yönleri olan bir olgudur. Eldeki çalışmada iyelik olgusunun Türkiye Türkçesin-

deki yansımalarının bütüncül bir yaklaşımla ele alınması amaçlanmıştır.

Çalışma; Giriş, I. Bölüm, II. Bölüm, Son Söz ve Kaynaklar bölümlerinden

oluşmaktadır. Giriş bölümünde çalışmanın yapılış amacı açıklandı. I. Bölüm’de

iyelik terimi, iyeliğin psikososyal yönü, Türk toplumunun iyelik algısı, Türk-

çeyle yoğun ilişkisi olan başlıca diller ile Türkçenin tarihi ve çağdaş lehçelerin-

de iyeliğin karşılanışı konuları üzerinde duruldu. Türkçenin tarihi dönem ve

lehçeleri ile çağdaş lehçelerinde iyeliğin karşılanışı konuları işlenirken, okurun

söz konusu lehçelerin mahiyetini merak edebileceği düşünülerek her bir lehçe

için kısa bilgiler verildi. Lehçelerdeki iyelik işaretleyicileri ile ilgili derlenen

bilgiler mümkün olduğunca tablolaştırıldı. Bununla bilgilerin daha anlaşılır ve

kullanışlı olması amaçlandı.

II. Bölüm; Türkiye Türkçesinde İyeliğin Karşılanışı ve Türkiye Türkçesinde

İyeliğin Kullanılışı ana başlıklarından oluştu. Türkiye Türkçesinde İyeliğin Kar-

şılanışı bölümünde iyeliği karşılayan işaretleyiciler; 1. Morfosentaktik İyelik

İşaretleyicileri, 2. Sözlüksel İyelik İşaretleyicileri olmak üzere iki başlıkta işlen-

di. Bu iki işaretleyici grubu da, 1. Doğrudan İyelik Bildirenler, 2. İyelik Sezinle-

ticiler başlıklarında değerlendirildi.

Doğrudan İyelik Bildiren Morfosentaktik İyelik İşaretleyicileri başlığında

iyelik ekleri, iyelik ekli söz öbekleri ve bunların çevresinde gerçekleşen tartış-

malar işlendi. Tartışmalarda, katılmadığımız, yer yer eleştirdiğimiz kimi görüş-

ler oldu. Bu konuda değerli araştırmacıların bilimsel hoşgörüsüne güvenildi.

İyelik Sezinletici Morfosentaktik İyelik İşaretleyicileri başlığında doğrudan

kişiye özgü iyelik bildiriminde bulunmayan, ancak geldikleri kavramlara çeşitli

derecelerde iyelik anlamı kazandıran ekler ele alındı.

Doğrudan İyelik Bildiren Sözlüksel İyelik İşaretleyicileri başlığında iyelik

kavramı ile doğrudan ilişkili sözlere; İyelik Sezinletici Sözlüksel İyelik İşaretle-

yicileri başlığında ise doğrudan iyelik bildirmeyen, ancak anlam yükünde iyelik

ile ilgili anlam birimcikler taşıyan sözlere yer verildi.

Türkiye Türkçesinde İyeliğin Kullanılışı ana başlığında iyeliğin yapısal ve

kavramsal olarak sıklıkla görüldüğü özellikli alanlar üzerinde duruldu.

Türkiye Türkçesinde İyelik Olgusu X

Çalışmanın verileri, konuyla ilgili kitaplardan ve araştırma yazılarından

sağlandı. Konunun öğretim boyutunu ilgilendiren yerlerde küçük çaplı anketlere

başvuruldu. Ad tamlamaları başlığında söz öbekleri için kullanılan örneklerin

bir bölümü yazılı eserlerden derlendi, bir bölümü ise tarafımızdan üretildi. Bü-

tün örneklerin kitabi olması bir gereklilik olarak görülmedi.

Araştırmanın doğası gereği olarak çalışmada birçok alıntıya yer verildi.

Alıntıların bir kısmı geniş tutuldu. Bununla, konunun etraflıca anlaşılması

amaçlandı. Gerektiğinde, aynen alıntılarda dikkat çekilmek istenen yerler koyu-

laştırıldı. Sözcükler anlamlandırılırken çoğunlukla Türk Dil Kurumunun Büyük

Türkçe Sözlük’ü kullanıldı. Fazla tekrar olacağından adı geçen kaynak her defa-

sında belirtilmedi.

Eklerin sunuluş tarzı, kullanılan işaret ve terimler, araştırmacıdan araştır-

macıya çok defa farklılık gösterdiğinden, çalışma esnasında en büyük zorluk

bunları bir standarda sokmada yaşandı. Eklerin sunuluş tarzı ve kullanılan işa-

retler konusunda mümkün olduğunca bir standart yakalanmaya çalışıldı. Ancak

terimler konusunda araştırmacıların tercihlerine elden geldiğince dokunulmadı.

Kimi zaman bizim de terim tercihlerimiz alıntıların etkisinde kaldı. Çalışmada

bir yerde zamir, bir yerde adıl; bir yerde fiilimsi bir yerde eylemsi vb. kavramsal

değerleri aynı olan farklı terimlerin görülmesi büyük ölçüde bundan kaynaklan-

dı.

Sonsöz bölümünde araştırmada öne çıkan veri ve sonuçlara dikkat çekildi.

Kaynaklar bölümünde alıntı yapılan ve/veya düşünce planında yararlanılan

yayınların künyeleri verildi.

Çalışmada kimi hata ve eksiklerin olması muhtemeldir. Yapılacak uyarılar,

daha iyiye ulaşmamıza vesile olacaktır.

Başta hocalarım, ailem, arkadaşlarım ve öğrencilerim olmak üzere çalış-

mada emeği bulunan herkese teşekkür ederim.

Fevzi Karademir

Gaziantep-2013

XI Dr. Fevzi KARADEMİR

KISALTMALAR VE İŞARETLER

1. KISALTMALAR

a. Eser Kısaltmaları

AMD/ÇTŞA: Ahmet Muhip Dıranas/Çağdaş Türk Şiiri Antolojisi

(Hazırlayan: Mehmet Fuat), Adam Yayınları, İstanbul, 1985.

BT/MF: Burak Turna/Metal Fırtına 2, Timaş Yayınları, İstanbul, 2005.

CK/ÇTŞA: Cahit Külebi/Çağdaş Türk Şiiri Antolojisi (Hazırlayan:

Mehmet Fuat), Adam Yayınları, İstanbul, 1985.

CST/ÇTŞA: Cahit Sıtkı Tarancı/Çağdaş Türk Şiiri Antolojisi


HD/DD: Hayati Develi/Dil Doktoru, Kesit Yayınları, İstanbul, 2008.

İÖ/ŞOK: İsmet özel/Şiir Okuma Kılavuzu, Yeryüzü Yayınları,

İstanbul, 1980.

İP/KGÇ: İskender Pala/Kırk Güzeller Çeşmesi, Kapı Yayınları,

İstanbul, 2008.

İP/BÖİA: İskender Pala/Babil’de Ölüm İstanbul’da Aşk, Kapı

Yayınları, İstanbul, 2009.

İP/O: İskender Pala/Od, Kapı Yayınları, İstanbul, 2011.

MA/STÜ: Mustafa Argunşah/Sözüm Türkçe Üstüne, Kesit


MT/RS: Mehmet Tekin/Roman Sanatı, Ötüken Yayınları,

İstanbul, 2002.

NB/KD: Naci Bostancı/Kültür ve Değişme, Hamle Yayın ve

Dağıtım, İstanbul, 1990.

NFK/Ç: Necip Fazıl Kısakürek/Çile, Büyük Doğu Yayınları,

İstanbul, 1981.

OP/SE: Orhan Pamuk/Sessiz Ev, Özal Basımevi, İstanbul, 1986.

OR/ÇTŞA: Oktay Rifat/Çağdaş Türk Şiiri Antolojisi (Hazırlayan:

Mehmet Fuat), Adam Yayınları, İstanbul, 1985.

OVK/ÇTŞA: Orhan Veli Kanık/Çağdaş Türk Şiiri Antolojisi


ÖS/K: Ömer Seyfettin/Kaşağı, Fide Yayınları, İstanbul, 2007.

PS/DHK: Peyami Safa/Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Ötüken


RHK/MH: Refik Halit Karay/Memleket Hikâyeleri, İnkılap

Kitabevi, İstanbul, 1993.

Türkiye Türkçesinde İyelik Olgusu XII

TS: Tarama Sözlüğü III, Türk Dil Kurumu Yayınları,

Ankara, 1996.

YKB/KGK: Yahya Kemal Beyatlı/Kendi Gökkubbemiz, İstanbul

Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1987.

YTS: Yeni Tarama Sözlüğü, (Hazırlayan: Cem Dilçin),

Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1983.

b. Diğer Kısaltmalar

a.t.: ad tamlaması

Alt.: Altayca

Ar.: Arapça

Az.: Azerice

bk.: Bakınız.

Bşk.: Başkurtça

Ç.: çoğul

çev.: çeviren

Çğt.: Çağatayca

Çuv.: Çuvaşça

E.Oğ.: Eski Oğuzca

Far.: Farsça

Fr.: Fransızca

Gag.: Gagavuzca

Hak.: Hakasça

Hrz.: Harezmce

İng.: İngilizce

İt.: İtalyanca

k.: kişi

Kkp.: Karakalpakça

Kpç.: Kıpçakça

Kr.Bl.: Karaçayca-Balkarca

Kr.T.: Kırım Tatarca

Krg.: Kırgızca

Krh.: Karahanlıca

krş.: Karşılaştırınız

KT.: Köktürkçe

Kum.: Kumukça

Kzk.: Kazakça

Lat.: Latince

M.: miladi

Nog.: Nogayca

Os.: Osmanlıca

XIII Dr. Fevzi KARADEMİR

Özb.: Özbekçe

s.t.: sıfat tamlaması

SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği

T.: tekil

Tat.: Tatarca

Tkm.: Türkmence

Tuv.: Tuvaca

Uyg.: Uygurca

vd.: yazar isimlerinden sonra: ve diğerleri; sayfa numaralarından sonra:

ve devamı

Y.Os.: Yeni Osmanlıca

Y.Uy.: Yeni Uygurca

Yak.: Yakutça

2. İŞARETLER

ø Kavramsal/görevsel olarak var, somut birim olarak yok.

X ı, i, u, ü

+ Kendinden önceki unsur ad türündendir.

- Kendinden önceki unsur eylem türündendir.

/ veya

= Eşittir / eşdeğerdir.

≠ Karşılığı değil.

* Geçersiz, şüpheli örnek.

↔ İlişki karşılıklıdır.

→ Gelişim/kullanım ok yönündedir.

Türkiye Türkçesinde İyelik Olgusu XIV


GİRİŞ

Morfosentaktik (biçim bilgisel-söz dizimsel) ve sözlüksel çeşitli işaretleyi-

cilerle temsil edilen iyelik olgusu, hemen her doğal dil gibi Türkçeye de renk

veren olguların başında gelir. Zira hayatta günlük iletişim, çoğu zaman iyelik

işaretleyicilerinin kullanımı ile başlar: Yüzümü yıkayacağım. Bugün sınavın var

mı? Onun da gelmesi lazım…

Kişiler arası iletişimde, konu, çoğu kez iyelik dairelerindeki varlıklardan

oluşur: Eşim, işim, arkadaşım… Unvanın, evin, araban… Başarısı, şansı, çaba-

sı… Gezegenimiz, Güneş sistemimiz, evrenimiz… Vatanınız, milliyetiniz, mem-

leketiniz… Yaşantıları, alışkanlıkları, kültürleri…

İletişimin en olgun biçimi sayılabilecek, sevgi ve nezaket dilinin oluşturul-

masında, büyük ölçüde iyelik işaretleyicilerinin yakınlaştırıcı özelliğinden ya-

rarlanılır: Babacığım, anneciğim, karıcığım, hayatım, canım oğlum, can kızım,

annem, güzelim, canım kardeşim, azizim…

İnsan hayatının merkezinde yer alan soyut ve somut birçok kavram iyelik

odaklı söz öbekleriyle ifade edilir: alın yazısı, cennet kapısı; su böreği, keçi

sütü, bal şerbeti; misafir odası, okul bahçesi, hava sahası; ütü masası, bıyık

makası…

Böylece, birey dili ve buna bağlı olarak toplum dili büyük ölçüde iyelik da-

irelerinin çevresinde şekillenir. Bu denli kuşatıcı olan iyelik olgusunun, ince-

lenmeye değer ruh bilimsel, toplum bilimsel ve dil bilimsel türlü yönleri vardır.

Konuyla ilgili çalışmalarda, Türkiye Türkçesindeki iyelik olgusunun kimi dil

bilgisel yönleri ele alınmıştır. İsim çekim eki olarak iyelik ekleri, iyelik kalıp-

laşmaları, fiil çekim eki olarak iyelik eki kökenli kişi ekleri, ad tamlamaları,

isnat grupları işlenen iyelik eksenli başlıca konulardır. Ancak iyelik olgusu

etrafında üretilen bilgiler ve bu bilgilerin öğretimi konusunda her zaman aynı

yaklaşımların sergilendiği söylenemez. Takısız ad tamlaması var mıdır?1 İyelik

öbeği ile ad tamlaması aynı yapılar mıdır?2 Belirtisiz ad tamlamaları aslında

1 (bk. Zülfikar, 1995: 781-788). 2 (bk. Üstünova, 2005: 418-425).

Türkiye Türkçesinde İyelik Olgusu 2

sıfat tamlaması mıdır?3 Türkçede 3. çoğul kişi iyelik eki var mıdır?

4 “İyelik

zamiri” doğru bir terim midir?5 Kurallı bir ad tamlamasında 1. sözcük her za-

man tamlayan, 2. sözcük her zaman tamlanan görevinde midir?6 gibi birçok

konuda tartışmalar sürmektedir.

İşaret edilen özellikleriyle ve etrafında gerçekleşen tartışmalarla iyelik ol-

gusunun Türkiye Türkçesinde önemli bir dil bilimsel7 alan oluşturduğu açıktır.

Bu alanın etraflıca resmedildiği monografik bir çalışmanın ortaya konması;

konuyla ilgili yeni bilgi üretimlerinin daha sağlıklı biçimde gerçekleşmesi, daha

doğru bilgilerle konunun öğretiminin sağlanması açılarından önemlidir.

Mayzel ve Başbağı’nın doktora tezlerini bu alanda yapılmış başlıca çalış-

malar olarak anmak gerekir. Mayzel’in 1957 tarihinde Moskova-Leningrad’da

yayımlanan8 İzafet v Turetskom Yazıke (Türk Dilinde İzafet) adlı 185 sayfalık

eserinde, iyeliğin de bir türü olduğu izafet (ilgi) konusu işlenmiştir. Eserin içeri-

ğini Abdulkadir İnan’ın 1958 yılında yayımladığı özetten öğrenebiliyoruz. Bu

özete göre Mayzel, izafetle ilgili şu konuları işlemiştir:

1. Türk dilinde izafet (İzafetin konusu ve sınırları), 2. İzafette sözcüklerin

sırası ve morfolojk belirtileri, 3. İsim tasnifçisi (tür belirleyici) olarak izafet, 4.

İki ögeli izafetin esas tipleri ve çeşitleri, 5. İzafette şahıs kategorisi, 6. İzafette

muayyenlik (belirlilik) kategorisi ve artikel, 7. İzafette tâyin ve tümleç, 8. Türk

izafet takımını Rusçaya çevirme, 9. İzafette özel isimler, 10. İzafette vasıf

(attributiv) rolünde şey (madde) ismi, 11. İzafette tekillik ve çoğulluk kategorisi,

12. İzafette sayı adı, 13. Kelime teşkilinde izafet, 14. Tek ögeli izafet, 15. Tam-

layıcısı ile tamlananı arasına başka kelimeler girebilen ve giremeyen izafetler,

16. Birleşik (üç ögeli) izafet, 17. İzafet zinciri, +In ilgi ekinin düşmesi ve yer

değiştirmesi, 18. İkinci ögesi isim görevindeki edat olan izafet (aynanın karşısı,

suyun üstü gibi), 19. Mastarlı, eylemli izafetler, 20. Mastarlı izafet subject (öz-

ne) ve predikat (yüklem) rolünde, 21. Konuşma dilinde ve folklorda izafet, 22.

3 (bk. Gemalmaz, 1996: 3-11). 4 (bk. Kaçalin, 2002: 142-146). 5 (bk. Erten, 2008: 221-228). 6 (bk. Demir, 2007: 1135-1142). 7 Bu çalışmada, dil bilim terimi, “Dil Bilim ile Dil Bilgisi, Dil Bilimci ile Dil Bilgici Karşıt

Göstergeler midir?” (bk. Karademir, 2011b) adlı çalışmamızdaki görüşümüz doğrultusunda,

dil bilgisini kapsayan çatı bir disiplin adı olarak kullanılmıştır. 8 Eser, Mayzel’in 1944 yılında savunduğu doktora tezidir. Mayzel’in ölümünden sonra

Kononov’un denetiminde yayımlanmıştır.

3 Dr. Fevzi KARADEMİR

İzafetin olgunlaşması ve yapısının değişmesi (Mayzel, 1957’den aktaran: İnan,

1958: 279).

Mayzel, bu çalışmasında, ad tamlamaları konusunda tasnifler yapmış,

önemli tespitlerde bulunmuştur. Ancak eseri yayıma hazırlayan Kononov’un

“Müellif hayatta olsaydı, şüphesizdir ki, eserini basıma hazırlarken birçok yer-

lerini tekrar gözden geçirir, bazı fikirlerini değiştirir, belki de bazı yerlerini

tamamen çıkarmış olurdu.” (Mayzel, 1957’den aktaran: İnan, 1958: 279) şek-

lindeki tespitinden de anlaşılacağı üzere, bu değerli çalışmanın kimi bilgileri,

bugün için önemli ölçüde eskimiş durumdadır. Bugün fazlaca geçerliği kalma-

yan bilgilerin başında ise araştırmacının Türkçenin tamlama sisteminin temeli,

ilk ortaya çıkanı saydığı takısız tamlamalarla ilgili olarak verdiği bilgiler gel-

mektedir. Diğer yandan iyelik değil ilgi eksenli yazılmış olması, dilinin Türkçe

olmaması gibi nedenler de eklendiğinde, bu eserle, yukarıda ifade edilen iyelik

konulu bir monografik eser ihtiyacının ortadan kalktığını söylemek güçtür.

Başbağı’nın çalışmasına gelince, araştırmacı, Possession im Türkischen und

İhre Wiedergabe im Deutschen (Türkçede İyelik Olgusu ve Almanca Karşılıkla-

rı) adlı yayımlanmamış doktora çalışmasında, Türkçedeki iyelik olgusunu Al-

mancadakiyle karşılaştırmalı olarak ele almış, konuyu ad bilimsel ve anlam

bilimsel açılardan incelemiştir.

Başbağı, çalışmasında, Türkçede ifade ediliş biçimine göre başlıca şu üç tür

iyeliğin varlığını tespit etmiştir:

1. Bağlantılı İyelik (Çocuğ-un bisiklet-i, çocuk-ta-ki bisiklet, bisiklet-li ço-

cuk, çocuğunki), 2. Yüklemli İyelik (Kalem Ayşe’ye aittir. Kalem Ayşe’nindir.

Kalem Ayşe’dedir. Ayşe’nin kalem-i vardır. Ayşe’de kalem vardır. Ayşe kalem-e

sahiptir.), 3. Dolaylı İyelik (O eller-i-ni yıkıyor.) (2000: 125).

Araştırmacının iki dildeki iyeliği karşılaştırmasından çıkan sonuç ise şudur:

Bağlantılı, yüklemli ve dolaylı iyelik türleri Almancada da vardır. Ancak Al-

mancada bu iyeliklerin ifade ediliş biçimi Türkçedekiyle farklılıklar göstermek-

tedir. Örneğin, bağlantılı iyelikte, Türkçede zincirleme ad tamlamaları ilgi ekiy-

le kurulurken Almancada aynı zincirleme tamlama, ilgi halindeki zamir ve ön

ekle kurulmaktadır. Türkçe zincirleme tamlamalar soldan sağa doğru kurulur-

ken Almancada bu kuruluş sağdan sola doğrudur. Aynı şekilde, yüklem, Türkçe

söz diziminde sonda, Almanca söz diziminde ikinci sırada yer aldığından yük-

lemli ve dolaylı iyeliklerde de iki dilde farklılıklar gözlenmektedir.


Başbağı’nın, yukarıda sonuçları özetlenen çalışması; “Türkçede İyelik Ol-

gusu”nu başlığa taşıyarak konuya bir bütün halinde yaklaşmanın gerekliliğini

sezdirmesi açısından önemlidir. Ancak Almanca yazılmış olan bu doktora tezi-

nin de Türkçedeki iyelik olgusunun bütün yönlerine nüfuz ettiğini ve bu konuy-

la ilgili yukarıda gerekliliği vurgulanan monografik eser ihtiyacını ortadan kal-

dırdığını söylemek zordur. Tespit edilen diğer çalışmalarınsa daha çok maka-

le/bildiri düzeyinde kaldığını, Türkiye Türkçesindeki iyelik olgusunun bütüncül

bir yaklaşımla ele alındığı bir esere rastlanmadığını belirtmek gerekir.

Bu çalışmada, iyelik olgusunun Türkiye Türkçesindeki yansımalarının bir

bütün olarak ele alınması amaçlanmıştır. Öncelikle iye(lik) terimi ve iyeliğin

kavramsal derinliği; iyelik olgusunun psikososyal boyutları; Türk toplumunda

iyelik; Arapça, Farsça ve İngilizce gibi Türkçeyle yoğun ilişkisi olan başlıca

dünya dilleri ile tarihi ve çağdaş Türk lehçelerinde kullanılan iyelik işaretleyici-

leri gibi konular üzerinde durulmuş, daha sonra günümüz Türkiye Türkçesinde

iyeliğin karşılanışı ve kullanılışı ele alınmaya çalışılmıştır.


I. BÖLÜM

1. Terim Olarak İye(lik)

İye, Eski Türkçede sahip anlamındaki iḏi sözcüğünden gelmektedir. İḏi

sözcüğü, Orhun Yazıtlarında sahip anlamıyla9, benzer bağlamlarda dört defa

geçmektedir: Eçümiz apamız tutmış yir sub idisiz bolmazun tiyin… (Atalarımı-

zın dedelerimizin zaptettiği yer sahipsiz olmasın diye…); Köğmen yir sub iḏisiz

kalmazun tiyin… (Köğmen ülkesi sahipsiz kalmasın diye…) (bk. Tekin, 2003:

42 ve 66; 44 ve 68).

Sözcüğün kullanımına Karahanlı Türkçesinde devam edilmiştir: İḏim ne tėr

(Efendim ne der); iḏimiz yarlığı (Tanrımızın emri); Boş nenge iḏi bolmas (Boş

bırakılan malın sahibi olmaz) (bk. Atalay, 1999: I/87, 330); Uluglug iḏisi ugan

zü’l celal (yücelik, kudret ve celal sahibi)… (bk. Arat, 1999: 4). Öz elgin but itip

iḏim bu tidi (Kendi eliyle put yapıp Rabbim budur, dedi) (bk. Arat, 2006: 50).

Türk lehçelerinde ide, ėđe, ige, ege, ee, ie, yiye, ezi, ize, i, eka, eke, ike,

iyka, iççi, eçe, es gibi çeşitlemelerine de rastlanan iḏi (bk. Beydili, 2005: 269;

Atalay, 1999: IV/226; Clauson,1972: 41; Ata, 1998: III/113), Eski Oğuzca ve

Osmanlıcaya sahip, koruyan, efendi, veli, Tanrı vb. anlamlarıyla eye/iye ve

is(si)10

olarak geçmiştir: Konur atuŋ iyesi, al duvağum iyesi, cemal u kemal

iyesi, altun tahtum iyesi11

(Ergin, 1997: II/158); adl eyesi, buyruk eyesi, erdem

eyesi, hüküm eyesi, dâniş ve tedbir eyesi, yol eyesi, ilm eyesi, lutf eyesi, görk

9 Orhun Türkçesinde, pek, asla, tümüyle, hiç gibi nüanslı anlamlara gelen diğer bir idi sözcüğü

daha kullanılmıştır: idi oksuz (pek örgütsüz ve düzensiz), i[di yok er]miş! (Asla yokmuş.), idi

yorımazun. (Asla gelişmesin.), idi yok kılalım (Tümüyle yok edelim.), idi yok erteçi erti (Hiç

olmayacaktı.) (bk. Tekin, 2003: 34, 38, 56, 62, 83, 84, 92, 94). 10 Türkiye Türkçesinde ıssız (tenha, kimsesi olmayan) sözcüğünde yaşayan ıs’ın kökeni için

Ayverdi şu açıklamayı yapar: “Eski Türkçe iḏi>iyi>i+si ‘sahibi’, ünsüz ikizleşmesiyle issi,

yanlış ayırma ile is+si ve iyelik ekinin kalıplaşmasıyla issi>ıssı.” (2006: 1433; Ayrıca bk.

Gülensoy, 2007: 440). Tarama sözlüğünde sözcüğün hem is hem de issi şeklinin örnekleri yer

alır: gemi issi, cihan issi, bir nesnenin issisi; nimet isleri, saadet isleri … (bk. TS, 1996:

III/2096 vd.). 11 Özçelik bu tamlamalardaki iye sözcüklerini eye olarak okumuştur (bk. 2005: 393, 506, 680,

798).


eyesi, heybet iyesi, akıl iyeleri, ırz iyesi, basiret issi, gönül issi gibi (TS, 1996:

III/1578; Karabacak, 2002: 69).

Türkiye Türkçesinin kimi ağızlarında da kullanımına rastlanan12

iye; Stan-

dart Türkiye Türkçesinde, daha çok iye+lik, türeviyle, terim anlamlı olarak kar-

şımıza çıkmaktadır.

Türkiye Türkçesi yazı dilinde, iye’nin nadiren; iyelik’in sık kullanılması du-

rumu, tarihi lehçelerdeki durumla karşıtlık göstermektedir. Zira tarihi süreçte,

iḏi>iye’nin sıklıkla kullanımına karşın, iḏi+lik>iye+lik nadiren kullanılmıştır.

Örneğin, Kutadgu Bilig’de iḏi (sahip, Rab, Tanrı) yaklaşık yüz defa geçerken;

iḏilik (efendilik/sahiplik) bir defa geçmektedir: kuluñ men iḏim sen kul atı kul

ok / iḏim sen tüzün sen iḏilik kıl ok (bk. Eraslan vd. 1979: 188; Arat, 1999: 642).

Türk Dil Kurumu (TDK)nca hazırlanan Bilim ve Sanat Terimleri Ana Söz-

lüğü (BSTS)’nde de, sözcüğün, dil bilim, ticaret ve ruh bilim terimi olarak şu tür

kullanımları dikkat çekmektedir: İyelik eki (ev+im), iyelikli tamlama (canım

kızım), iyelik grubu (benim kitabım), iyelikli ikileme (topu topu bir ev), iyelikli

sıfat (canım kumaş), iyelik -In hali (benim kitabım), iyelik düşmesi

(Beypazarlı


Türkçesinde: tartım kosımşaları; Kazak Türkçesinde: täweldik jalgaw; Kırgız

Türkçesinde: taandık müçölörü; Altay Türkçesinde: menziner kojultalar; Ha-

kas Türkçesinde: tartılgı hozımnar; Tuva Türkçesinde: hamaarılga

ko’julmaktarı; Şor Türkçesinde: tartılgı affiksteri” (Gürsoy Naskali, 1997: 57).

2. Kavramsal Derinlik Açısından İye(lik)

Türk Dil Kurumu sözlükleri (Büyük Türkçe Sözlük, Bilim ve Sanat Terim-

leri Ana Sözlüğü), iye’yi; kendisinin olan bir şeyi, yasaya uygun olarak dilediği

gibi kullanabilen kimse, bir şey üzerinde iyeliği olan kişi, mal iyesi, malik, sa-

hip, veli13

(İng. owner/proprietor/landlord) şeklinde açıklar.

Bu sözlüklerin iyelik’e, verdikleri karşılıklar ise şunlardır: sahiplik (Büyük

Türkçe Sözlük), mülkiyet (İktisat Terimleri Sözlüğü; Medeni Hukuk Terimleri

Sözlüğü); bir taşınmazın iyesi olmayı, onu kullanmayı, tutuya koymayı ve sata-

bilmeyi sağlayan bireysel hak (İng. Ownership) (Kentbilim Terimleri Sözlüğü);

özdeksel (maddi) zenginlikleri karşılayan, insan çıkar ve dileklerine uygun dü-

şen, genellikle topluma, bir sınıfa ya da başka bir toplumsal kümeye, bir kişiye

yararlar sağlayan özdeksel ya da tinsel (manevi) bir olayın niteliği (Toplumbi-

lim Terimleri Sözlüğü) (http://tdkterim.gov.tr/bts).

Hançerlioğlu, iyelik (Os. mülk, mâlikiyet, temellük, tasarruf, istihsâl,

nâiliyet, idrâk, tesâhüp, iktina‘; Fr. İng. possession, Al. Besitzen, besitz,

besessenheit; İt. Possessione) sözüne sâhibolma karşılığını verir. İyelik’i ulam-

ları14

arasında saymış olan Antikçağ Yunan düşünürü Aristoteles (M.Ö. 384-

322)’in “Sahibolma; ayakkabılarını giyinmiş, silahlanmış olmak gibi durumları

gösterir.” sözünü aktaran Hançerlioğlu; iyelik’i, taşınmaz mal (Tr. özelge, Os.

mülk)a sâhibolma anlamındaki mülk iyeliği (Os. mülkiyet, Fr. propriété)nden

13 Sözlükler, velî sözüne şu karşılıkları vermektedir: Veliyy (a.i.c. evliyâ) 1. Allah'ın 99 adından

biri. 2. sahip. 3. bir çocuğun her türlü hareketinden ve hâlinden sorumlu olan kimse. 4. ermiş,

eren. 5. erkek adı (Develioğlu, 1988: 1377); Ar. velî a. (veli:) 1. Bir çocuğu koruyan, işlerine

bakan ve her türlü davranışından sorumlu kimse, ege, iye. 2. din b. Ermiş

(http://tdkterim.gov.tr/bts). 14 Ulamı nesnel gerçekliğin ve bilginin en genel ve temel özelliklerini, ilişkilerini yansıtan temel

kavramların her biri olarak tanımlayan Erdem, Aristoteles’in on ulamını şöyle sıralar: Ti esti

(töz: insan ya da at gibi); poson (nicelik: üç ayak, uzunluk vb.); poion (nitelik: ak vb.); pros ti

(ilişki: çift vb.); poi (yer: pazar yerinde vb.); pote (zaman: geçen yıl, vb.); keistai (konum:

uzanmış oturuyor, vb.); ekein (iyelik: silahlı, mızraklı, vb.); poienin (etkin: kesiyor, vb.);

paskein (edilgin: kesiliyor ya da yıkılıyor, vb.) (Erdem, 2010: 19 vd.).

http://tdkterim.gov.tr/btshttp://tdkterim.gov.tr/bts


ayırmak gerektiğini, mülkiyet teriminin, bir hakkı; iyelik’inse sadece sahibolmak

olgusu’nu ifade ettiğini belirtir (Hançerlioğlu, 1976: 163).

Mülkiyet Nedir? kitabının yazarı Proudhon ise mülkiyet kavramını bu iki

manayı da karşılayacak şekilde kullanır. Yazarın açıklaması şöyledir: “Mülkiyet

sözcüğünün iki anlamı vardır: 1. Bir şeyi olduğu şey yapan niteliği, ona özgü

olan ve onu başka şeylerden ayıran hassayı ifade eder: Bu manada üçgenin

veya sayıların veya bir mıknatısın şu ya da bu özelliklere sahip olduğunu söyle-

riz. 2. Mülkiyet, özgür ve akıllı bir varlığın bir şey üzerindeki mutlak denetim

hakkını ifade eder; hukukçuların kullandığı da bu anlamdır” (2011: 63-64).

Görüldüğü üzere, iyelik teriminin kavramsal değeri ve karşılıkları konu-

sundaki görüşler nüanslıdır. Bu veriler de nazara alınarak iye ve iyelik kavram-

ları için şunlar söylenebilir:

Gerçek iye, herhangi bir varlık/şey üzerinde, mutlak tasarruf yetkinliği ve

hakkı bulunan kişidir. Ancak tasarruf etme ve tasarrufa açık olma derecesi, sa-

hip olan ve olunanların tabiatına göre değişebilmekte, şuursuz varlıklar arasında

da bir iyelik ilgisi bulunmaktadır. Ayrıca tasarruf hakkı da toplumsal akitlere

göre farklılıklar göstermektedir. Dolayısıyla iye kavramının varlığı için mutlak

tasarruf yetkinliğini ve hakkını şart koşmak, sosyolojik ve ontolojik gerçeklikle

tam olarak bağdaşmamaktadır. Bu bakımdan gerçek iye’lerin yanı sıra söz-

de/yarım türlü iye’lerden de söz etmek mümkün görünmektedir. Örneğin, koyu-

nun sahibi, koyun için gerçek iye ise koyun da kuzusu için sözde bir iye sayıl-

maktadır.

İye’den +lik ile türetilen15

iyelik ise sahip olunan şey’ler dairesine (mal

mülk, çoluk çocuk …), bu dairedeki tasarruf yetkinliğine ve söz konusu yetkin-

liğin kanuni hak oluşuna işaret etmektedir. Bu anlamsal ayrımla birlikte iye

göstergesinde iyelik, iyelik’te iye kavramı içkin (mündemiç) görünmektedir.

Zira her iki göstergenin kavramsal değerinde, biri sahip, diğeri ait, iki varlık söz

konusudur, iye varsa iyelik, iyelik varsa iye var demektir.

15 Aygün’ün +lXk ekinin türetme işleviyle ilgili tespiti şöyledir: “+lIk eki her ne kadar isimler-

den sıfat türetmekte çokça kullanılsa da asıl fonksiyonu sıfatlardan isim yapmak, sıfat olarak

da kullanılabilen isimlerden soyut isimler türetmektir. +lIk eki ile türetilen bu soyut isimler

ancak soyut kavramları karşılamakta ve sıfat olarak kullanılmamaktadır. Bütün somut nesne

isimlerinden bu ekle soyut isimler türetmek mümkün olduğundan, bu ekin özellikle bu alanda

çok işlek olduğunu ve asıl fonksiyonunun da buradaki kullanımı olduğunu söyleyebiliriz”

(Aygün, 2000: 54).


İyelik-mülkiyet terimlerinin kavramsal nüanslarına gelince; iyelik maddi ve

manevi herhangi bir şeye/özelliğe; mülkiyet ise, mülk ve emlake (taşınmazlara)

sahip olma durumunu ve hakkını ifade eder. Bu açıdan mülkiyet’in, iyelik daire-

sindeki daha özel bir alanı işaretlediği söylenebilir. Kişi, benim elim; benim

evim derken hem el’e hem de ev’e sahip olduğunu belirtmiş olur. Ancak Türk-

çede ev için benim mülküm denebilirken, el için benim mülküm ifadesi kullanıl-

maz.

Bu verilere göre, Hançerlioğlu’nun, iyelik’i taşınmaz mala sâhibolma anla-

mındaki mülk iyeliğinden ayırmak gerekir, mülkiyet, bir hakkı; iyelik sadece

sahibolmak olgusu’nu ifade eder (1976: 163) şeklindeki görüşüne tam olarak

katılmak güçtür. Zira bir iye’nin tasarruf dairesine taşınır-taşınmaz her tür varlık

girebilir ve iye onlar üzerinde, derecesine göre, türlü haklara sahip olabilir. An-

cak iyelik manasının, en fazla, iye-taşınmaz mal (mülkiyet) ilişkisinde kendini

gösterdiği söylenebilir: Bu benim tarlam, evim; bu benim ayağım, ayakkabım

gibi örnekler karşılaştırıldığında tarla, ev gibi ticari metaların gerek tasarrufa

açıklık gerekse eder açısından iye(lik) manasını daha çok sezinlettiği ifade edi-

lebilir. Emlak, emlakçılık sözlerinin özellikle bu tür taşınmaz varlıklara özgü

olarak terimleşmesi ve günlük hayatta sıklıkla kullanılması da büyük ölçüde

buna yorulabilir. Dolayısıyla bu çalışmada iyelik terimi, mülkiyet’in işaretlediği

kavramsal değeri de içine alacak bir üst terim olarak kullanılmıştır.

Buraya kadar iye, iyelik ve mülkiyet terimlerinin kavramsal sınırları çizil-

meye çalışıldı. Bundan sonra konu, iye-iyelikteki varlıkların mahiyeti ve ilgisi

üzerinden biraz daha detaylandırılacaktır.

İyelik dairesine dâhil olan varlıkların sayısı ve türü arttıkça iyelik ağı kar-

maşıklaşır. İyenin her bir varlıkla olan iyelik bağı ayrı bir keyfiyet arz eder.

İyelikteki varlıkların önem sırasında, başta can gelir. Önce can, sonra canan

sözü bu duygunun ifadesidir. Beden, canın mahfazası; ev, araba gibi varlıklarsa

can ve bedenin. Bununla beraber kişi, iyeliğindeki herhangi bir varlığı canından

daha çok sevebilir, çocuğunu arabasından daha az önemseyebilir.

Bir iye, aynı zamanda başka bir iyenin iyelik dairesinde bulunabilir. Örne-

ğin, bir baba, çocuğuna nispeten sahip, kendi babasına nispeten ait durumunda-

dır. Kişiler arasındaki iyelik bağı ile, kişilerle diğer varlıklar (hayvan, bitki,

eşya, mekan, zaman...)ın ve/veya diğer varlıkların birbirleriyle ve hemcinsleriy-

le olan iyelik bağı aynı özelliklerde değildir. Bu konunun ontolojik, sosyolojik,


psikolojik, kültürel, dil bilimsel yönleri vardır ve bu yönlerin her biri başlı başı-

na ayrı bir çalışma konusu olabilir.

Burada konuya ışık tutması için mahiyetleri farklılık arz eden iyelik bağla-

rından birkaçını örneklendirelim:

1. Genç yaşta çocuk sahibi oldu.

Buradaki sahiplikten mana nedir? Örneğin bu sahiplikle, bir kalem veya

koyun sahipliği arasında nasıl bir fark vardır? Babanın çocuğuyla olan iyelik

bağı anneninkiyle aynı mıdır? Çocuğun kendi iyelik dairesi teşekkül ettikçe

ebeveynin çocuğa yönelik iyelik algısı değişir mi? ve/veya çocuğun aidiyet

duygusu aynı nitelikte kalır mı?

2. Karşıdakiler, annemle babam.

Kişi, ebeveyninin sahibi midir? Evladın ebeveyne yönelik iyeliği, niteliksel

olarak ebeveyninkinden ne ölçüde farklıdır?

3. Mutlu bir yuva kurmanın ilk şartı, iyi bir eş sahibi olmaktır.

Türk kültürüne göre, nikâhlanmış kadınla erkeğin biri diğerine eştir.

Kadın iye ile erkek iyenin birbirlerine yönelik iyelik algıları eşit midir? Bu

algıda kan bağının, kültürel değerlerin etkisi nedir? Bu iyelik bağının, ilk iki

maddedekilerden farkları nelerdir?

4. Sonunda hem ev hem araba sahibi oldunuz. Bu köyde sürü sahibi çok in-

san var. Ahmet’in çok sayıda kalemi var.

Ev, araba, sürü, kalem göstergelerinin işaretledikleri kavramsal değerlerin

nitel ve nicel özellikleri (canlı-cansız, büyük-küçük, yenilen-yenilmeyen, içine

girilen/kapsayan, içine girilmeyen/kapsamayan, taşınabilen-taşınamayan, ucuz-

pahalı vb.)nin farklılığı, iyelik algısında nasıl bir farklılık oluşturur?

5. Bu benim memleketim. Bu dünya, bizim (dünyamızdır).

Günlük konuşmalarda karşılaşılan bu tür ifadelerde nasıl bir iyelik keyfiyeti

söz konusudur? İye’nin, sahiplendiği bu varlıklar üzerindeki tasarruf hakkı/gücü

ne ölçüdedir. Burada iye gerçekten sahip midir? Ait midir? yoksa hem sahip

hem ait midir? veya sadece söz konusu varlıkları duygusal olarak sahiplenme

mi söz konusudur?

6. Şeref ve haysiyet sahibi bir insandı. Akıl sahibi herkes bunu bilir. Bir ko-

nuda fikir sahibi olmak için o konuyla ilgili araştırma yapmak gerekir.


Kişinin taşıdığı manevi değerler olan şeref, haysiyet, akıl, fikir iyeliği16

ile ev,

araba, çocuk gibi maddi varlıkların iyeliği aynı kefede değerlendirilebilir mi?

7. Oktay Bey’in şekeri varmış. Unumuz da şekerimiz de var.

Birinci cümledeki şeker, bir tür hastalık; ikincisindeki, yiyecek.

İye; kendisinin olan bir şeyi, yasaya uygun olarak dilediği gibi kullanabilen

kimse, bir şey üzerinde iyeliği olan kişi, mal iyesi, malik, sahip, veli (bk.

http://tdkterim.gov.tr/bts) ise, bu iye’nin hastalık üzerinde nasıl bir tasarruf hak-

kı olabilir? Hastalık iyeliği ile yiyecek iyeliğinin farkı nedir?

Buraya kadarki örneklerde iye Büyük Türkçe Sözlük’ün tanımına uygun

olarak kişi (insan) idi. Ancak iyelikteki varlıklar türlü yönlerden farklılık arz

ediyordu.

Aşağıdaki örneklerde ise, gramatikal olarak iye görünümünde olan unsur-

lar, insan dışı varlıklardır:

1. Bu kuzu, karşıdaki kırmızı koyunun. İnek yemini yemiş.

Koyun, inek gibi varlıklar gerçek iye olabilirler mi? İye olabiliyorlarsa, bu

varlıkların iyeliklerindeki varlıklar üzerindeki tasarruflarının mahiyet ve ölçüsü

nedir?

Örneğin, kırmızı koyun, doğurduğu kuzusunu, istediğinde satabilir mi?

İnek, yeme dışında, yemi üzerinde ne tür bir tasarrufta bulunabilir? Mesela,

iyeliğindeki yemi başkalarıyla bilinçli olarak paylaşabilir mi?

2. Ay Dünya’nın uydusudur.

Dünya, Ay’a tasarruf edici bir sahip midir? Burada sahiplik mi, bağlılık ve

yakınlık mı söz konusudur? (Ay’ın Dünya’ya bağlı olarak hareket etmesi).

3. Kalemimin ucu kırılmış. Odanın köşesinde bir sehpa vardı. Kapının ar-

kasına bak. Dumanın yüksekliğini gördün mü? Bir balığın yüzebilmesi, kuyru-

ğunu sağa sola sallamasıyla mümkün olur.

İlgi ve iyelik ekleriyle bağlanmış kalem-uç, oda-köşe, kapı-arka, duman-

yükseklik, balık-yüzebilmek, balık-kuyruğunu sallamak sözlerinin arasında nasıl

bir iyelik bağı vardır?

Bu örneklerde, kalem, oda, kapı, duman, balık varlıklarının her biri birer

gerçek iye midir?

16 Proudhon (2011: 65)’göre insanın güçleri, vasıfları, yetenekleri; ona yaşaması, tanıması,

sevmesi için bahşedilmiştir. İnsanın bunlar üzerinde mutlak denetimi yoktur. Bu nimetlerden

sadece yararlanır ve bunu da ancak doğanın kanunlarına uyarak yapabilir.

http://tdkterim.gov.tr/bts


Son olarak şu örneklere bakalım:

Ali adında bir arkadaşla tanıştım. Bursa şehrine vardığımızda akşam ol-

muştu. Verem hastalığına günümüzde nadiren rastlanmaktadır. örneklerinde

Ali’nin, adın; Bursa’nın, şehrin ve veremin, hastlıkın iyesi olduğunu söylemek

ne derece mümkündür?

Görüldüğü üzere varlıkların mahiyeti ve ilişki biçimleri değiştikçe kavram-

sal değeri farklı yeni bağlamlar ve bu bağlamlara ilişkin sorular sürüp gitmekte-

dir.

Sonuç:

1. İyelik işaretleyicilerinin varlığı, mutlak bir iye(lik) manası için yeterli

değildir. Bağlamda ne tür bir iye(lik)in ve/veya ilişkinin var olduğu, iyelik işa-

retleyicilerinin bağladığı unsurların kavramsal değerlerinden ve bu unsurların

ilişki biçimlerinden anlaşılabilir.

2. Sahip varlıkla ait varlık ilişkisi irdelendiğinde iye varlığın büyük ölçüde

insanla; ait varlığın ise mutlak tasarrufa açık varlık(lar)la özdeşleştiği görül-

mektedir. Zira, özellikleri (hayat, şuur vb) itibariyle evrende en fazla tasarruf

sahibi olan varlık, insandır. İnsandan hayvana, hayvandan bitkiye, bitkiden can-

sız varlıklara inildikçe değişen mahiyetine göre iye’nin tasarruf yetkinliği büyük

ölçüde yok olmaktadır. Böylece iyelik göstergeleri ile bağlanmış varlıklar ara-

sındaki ilişkinin niteliği değişmekte, sözde/iğreti iyelikler ortaya çıkmaktadır.

Ait varlık açısından ise bu sıranın büyük ölçüde tersine işlediği görülmektedir.

Varlık, şuur ve hayatiyetini kaybettikçe daha çok tasarrufa açık hale gelmekte

ve metalaşmaktadır. Örneğin, iye, bir taşı kesebilir, yontabilir, istediği şekle

sokup satabilir, atabilir veya bir yere koyabilir. Herhangi bir etki olmadığı süre-

ce taş bırakıldığı yerde durur. Ancak bir baba, kendi çocuğu üzerinde aynı dere-

cede tasarrufta bulunamaz17

.

Bu gözle bakıldığında yukarıda sıralanan ebeveyn-çocuk; çocuk-ebeveyn;

kişi-eş; kişi-ev, kişi-araba, kişi-sürü, kişi-kalem, kişi-memleket, kişi-dünya, kişi-

şeref, kişi-haysiyet, kişi-akıl, kişi- fikir, kişi-şeker (hastalık), kişi-şeker (yiye-

cek); koyun-kuzu; inek-yem; Ay-Dünya; kalem-uç; oda-köşe; kapı-arka; duman-

yükseklik; balık-yüzebil-; “Ali”-ad; Bursa-şehir, verem-hastlık bağlamları ara-

sında, kişi- kalem, kişi-araba, kişi-ev gibi gerçek/tam iyelik örnekleri bulunmak-

17 Hiç şüphesiz bu ifadelerimiz, konuya açıklık getirmek adına yapılmış kabaca bir tespitten

ibarettir. Söz konusu varlıkların bütün ilişki biçimleri ve bu ilişki biçimlerinin sonuçları için

değildir.


la birlikte, örneklerin önemli bir kısmında gerçek/tam bir iyelikten çok, iyelik

manasını da sezinleten türlü ilgiler, yarım iyelikler söz konusudur. Örneğin,

oda-köşe ilişkisinde mekânda bütün-parça ilgisi öne çıkarken, balık-yüzebil-

ilişkisinde bir özne-fiil ilgisi kendini göstermektedir. “Ali”-ad ilişiksinde ise

karşılıklı bir tanımlama manası öne çıkmaktadır. Ali, bir addır↔arkadaşın adı,

Ali’dir…

3. Zikredilen bilgiler, bizi iyelik’in bir ilgi türü olduğu gerçeğine götürmek-

te ve ilgi’ kavramı üzerinde durmamızı zorunlu kılmaktadır.

İlgi (izafet)18

, kuşatıcı, ontolojik bir olgudur. Zira evren iç içe sistemlerden,

sistemler birbiriyle ilgili (bağlı) parçalardan oluşur. Atomdaki üç temel parçacı-

ğın (elektron, proton ve nötron) ilişkisinden kelebeği oluşturan organların ilişki-

sine, bu ilişkiden Güneş sistemini oluşturan gezegenlerin birbirleriyle, uydula-

rıyla ve Güneş’le olan ilişkisine değin küçük büyük her sistemde bu gerçek

gözlenir. Bu bakımdan evreni bir ilgiler sarmalı olarak düşünmek mümkündür.

Kavramlar tanımlanırken türlü ilgilere başvurulması, ilgisiz/izafesiz tanım-

lama yapmanın zorluğu da bundan olsa gerek. Örnek olarak, önceki satırlarda

geçenler de dâhil, kimyasal, fizyolojik, biyolojik/anatomik, astronomik, sosyo-

lojik ve dil bilimsel bazı terimlerin tanımlarına bakalım:

Atom: Fr. atome. a. kim. 1. Birkaç türü birleştiğinde çeşitli molekülleri, bir

tek türü ise bir kimyasal ögeyi oluşturan parçacık. (Atom kavramı, molekülle

ve kimyasal ögeyle ilişkilendirilmiş: parça-bütün ilişkisi).

Elektron: Fr. électron. a. fiz. Bütün atomlarda bulunan negatif yüke sahip

temel parçacık, pozitron19

karşıtı. (Elektron, atomla ilişkilendirilmiş: parça-

bütün ilişkisi).

Kelebek: Pul kanatlılardan, vücudu, kanatları ince pullarla ve türlü renk-

lerle örtülü, dört kanatlı, çok sayıda türleri olan böceklere verilen genel ad.

18 Ayverdi, izâfe, izâfet ve izâfî terimlerin karşılıklarını şöyle verir: iżafe (Ar. żayf ‘yaklaş-

mak’tan) 1. Mâletme, bağlama, nispet etme. 2. Ekleme, katma, ilave etme. iżafet (Ar. żayf

‘yaklaşmak’tan) 1. Bir şeyle diğer bir şeyi ortak bir bağ yolu ile bağlama, nispet etme. 2. fels.

Ancak bir arada düşünülebilen varlıklar arasındaki ilişki: baba-oğul, talebe-hoca gibi. 3. An-

cak bağlı bulunduğu temel kavramlarla birlikte düşünülebilen varlığın bu temel kavramla olan

ilişkisinin niteliği, bağıntı, görelik ‘araz, cevher, fenomen, şuur’ arasındaki ilişki gibi. 4. dilb.

İlgi hali. izâfî (Ar. izâfet’in nispet eki -î almış şekli) 1. Geçerliliği şartlara tâbi olan, göreceli.

2. fels. Varlığı veya tasavvuru bir başka şeyin varlığına bağlı bulunan, bağıntılı, göreli, göre-

celi, rölatif. (Ayverdi, 2006: II/1482). 19 Pozitron Fr. positron a. fiz. Bütün atomlarda bulunan pozitif yüke sahip temel parçacık,

elektron karşıtı (http://www.tdkterim.gov.tr).

http://www.tdkterim.gov.tr/


(Kelebek, türüyle ilişkilendirilmiş, fert-topluluk/tür ilişkisi; sahip olduğu özel-

likler sıralanmış: bütün-parça ve/veya sahip-ait ilişkisi).

Kanat: 1. Kuşlarda ve böceklerde uçmayı sağlayan organ. 2. Balıklarda

yüzgeç. 3. Bir uçağın havada durmasını sağlayan taşıyıcı aerodinamik güçlerin

etkilediği yatay yüzey. 4. Kapı, pencere, dolap gibi dikine açılıp kapanan şeyle-

rin kapağı. (Kanat; kuş, uçak, kapı, pencere, dolap gibi türlü kavramlarla ilişki-

lendirilmiş: parça-bütün ilişkisi).

Samanyolu: Gökkubbeyi bir büyük daire boyunca saran, milyonlarca yıl-

dız ve gaz bulutundan oluşmuş donuk ışıklı kuşak. (Samanyolu, kendisini oluş-

turan ögelerle ilişkilendirilmiş: bütün-parça/küme-üye ilişkisi).

Güneş: Gezegenlere ve yer yuvarlağına ışık ve ısı veren büyük gök cismi.

(Güneş, kendisine bağlı gök cisimleriyle ilişkilendirilmiş: metbu ‘kendisine

bağlanılan’-tabi ‘bağ(ım)lı’ ilişkisi veya veren-alan ilişkisi).

Dünya: 1. Üzerinde yaşadığımız toprak ve denizler, yeryüzü. Güneş'e ya-

kınlık bakımından üçüncü gezegen. (Dünya, üzerinde yaşayan insanlar-

la/canlılarla ilişkilendirilmiş, mekân-insan ilişkisi; Güneş’e izafe edilmiş: tabi

‘bağ(ım)lı’- metbu ‘kendisine bağlanılan’- ilişkisi).

Ay: Dünya'nın uydusu olan gök cismi, Kamer. (Ay, Dünya’ya izafe edil-

miş: tabi ‘bağ(ım)lı’- metbu ‘kendisine bağlanılan’- ilişkisi).

İnsan: Memeliler (Mammalia) sınıfının, insangiller (Hominidae) familya-

sından, iki ayağı üzerinde duran ve yürüyen, kolları kısa, vücudunun birçok

yerlerinde tüyler azalmış, çeneleri belirli, beyinleri çok gelişmiş, kafatası yuvar-

lak ve yüz açısı yüksek, konuşabilen tek yaratık. (İnsan, memeliler sınıfına izafe

edilmiş: üye-tür ‘cüzî-küllî’ ilişkisi; sahip olduğu özelliklerle ilişkilendirilmiş:

bütün-parça ilişkisi)20

.

El: İnsan ya da maymunlarda tutma organı olarak gelişmiş, avuç içi ve

parmaklardan oluşan kolun uç bölgesi. (El, insan ve maymunla ilişkilendiril-

miş, parça-bütün ilişkisi; kendisini oluşturan avuç içi ve parmaklarla ilişkilendi-

rilmiş: bütün-parça ilişkisi).

20 http://www.tdkterim.gov.tr,’de verilen diğer iki tanım ise şöyledir: (Genel olarak) Usu

olan canlı varlık. Bir yandan canlı varlıklar, hayvanlar alanının bir üyesi, türü; öte yan-

dan onu aşan bir varlık; dik yürüyen, ellerini kullanan, beyni özel bir biçimde gelişmiş

olan, özelleşmiş organları olmayan, çevresini değiştirebilen, dünyaya ve evrene açık olan,

konuşan ve yaratıcı düşünme yeteneği olan, deney dünyasını aşabilen, kendinin ve evrenin

bilincine varmış olan, eylemlerinden sorumlu olan varlık (Felsefe Terimleri Sözlüğü). Dü-

şünme ve konuşma yetileri olan bilinçli, toplumsal canlı (Toplumbilim Terimleri).

http://www.tdkterim.gov.tr,'de/http://www.tdkterim.gov.tr/?kategori=bakdetay&sozid=FSFhttp://www.tdkterim.gov.tr/?kategori=bakdetay&sozid=TPL


Hücre: İnce bir zar içindeki protoplazma ve çekirdekten oluşmuş, bir or-

ganizmanın yapı ve görev bakımlarından en küçük birliği, göze. Bir canlının

tüm özelliklerini taşıyan en küçük yapı taşı. (Hücre, kendisini oluşturan birim-

lerle ve bünyesinde işlev gördüğü organizmayla ilişkilendirilmiş: parça-bütün

ilişkisi).

Kent: Sürekli toplumsal gelişme içinde bulunan ve toplumun, yerleşme, ba-

rınma, gidişgeliş, çalışma, dinlenme, eğlenme gibi gereksinmelerinin karşılan-

dığı, pek az kimsenin tarımsal uğraşılarda bulunduğu, köylere bakarak nüfus

yönünden daha yoğun olan ve küçük komşuluk birimlerinden oluşan yerleşme

birimi. (Kent, toplumla, toplumun yaşam biçimiyle ilişkilendirilmiş: mekân-

insan ilişkisi).

Mahalle: Bir şehrin bir kasabanın, büyükçe bir köyün bölündüğü parça-

lardan her biri. (Mahalle, daha üst yerleşim birimlerine izafe edilmiş: alt birim-

üst birim ilişkisi).

Dil: İnsanların düşündüklerini ve duyduklarını bildirmek için kelimelerle

veya işaretlerle yaptıkları anlaşma, lisan, zeban. (Dil, insanla ilişkilendirilmiş:

insan-araç ilişkisi).

Lehçe: İng. dialect. Bir anadilin, ses, yapı ve sözdizimi bakımlarından bü-

yük ayrılık gösteren kolu. (Lehçe, bir üst birim olan dile izafe edilmiş: alt birim-

üst birim ilişkisi). (Bütün tanımlar için bk. http://www.tdkterim.gov.tr).

Yukarıda değindiğimiz ilişki ağı, değişik açılarıyla mantık ve felsefenin de

önemli konularıdır. Erdem’in, -İzafet Bağlamında Kategorilerin Değerlendiril-

mesi- adlı21

çalışmasındaki şu sözleri, konunun anılan alanlardaki boyutuna ışık

tutar: İlim, şeyler arasındaki ilişkiler ve şeyler hakkında oluşturulan kavramsal

yapılarla oluşturulduğu için, şeylerin ve kavramsal yapıların arasındaki ilişki-

leri karşılayan deyilerin (kategoriler), bilimlerin teşekkülünde, hem de mantık

ilmi dâhilinde kullanılması bir gerekliliktir. ... Cins, tür, ayrım, hassa gibi kav-

ramsallaştırma işleminde, izafet, kavramlar arası ilişkiyi belirlemede önemli

roller oynamaktadır. Çünkü izafet, konu ve yüklem22

ilişkisini mümkün kılan

21 Çalışmanın tam adı, “Aristoteles ve İbn Hazm’a Göre Kategoriai ve Pros Ti -İzafet Bağla-

mında Kategorilerin Değerlendirilmesi-” şeklindedir. 22 Kategoriler kurucusu Aristoteles’e göre gerçek bilgi tümel olan önermelerle kurulur. Her

önerme en az iki terimden meydana gelen bir yargıdır (hüküm). Bu terimlerden birincisi

konu ikincisi yüklem yani obje hakkındaki bir ifadedir. Devamlı olarak konuya bir takım

ifadeler yüklenir. Konu denilen obje tektir ve cevher diye adlandırılır. Bu cevher hakkında

söylenilen şeyler ise arazdır. Arazlar dokuz tanedir. Böylece bütün kategoriler, biri cevher,

http://www.tdkterim.gov.tr/


durumu açıklar. Konu ve yüklem arasındaki ilişki çok çeşitli bağıntı biçimleri

vasıtasıyla vuku bulur (2010: 16 vd.).

İnsan dilinin doğası da bu özellikten bağımsız değildir. Dil sistemi, sesten

en üst birime kadar bir ilişkiler ağından oluşur. Türlü ses birimlerden biçim

birimlere, biçim birimlerden cümlelere, cümlelerden paragraflara, paragraflar-

dan geniş metinlere; birbirini bütünleme, bir sistem oluşturma adına, birimler

arasında hep bir ilgi kurulur. Dillerin gelişim süreçlerini anlatmak için kullanı-

lan aile ve soyağacı eğretilemeleri (metaforları) de yine unsurların kök(en)/soy

birliğine, genetik bağa işaret etmeleri yönüyle bu gerçeği gösterir. Bu durum,

dilin doğal işleyişinin bir gereği olduğu kadar evrendeki ilişkilerin dile yansı-

masının da bir sonucudur. Dil dizgesi bir bakıma somut ve soyut varlıkların,

olay ve olguların23

düzenine, durumuna göre şekil alır. Özellikle söz dizimsel

birimlerin teşekkülünde dil dışı ilişkilerin, olguların önemli rolü vardır. Çocuk

ve baba ilişkisi bir gerçeklik olarak var olduğu için dilde çocuğun babası öbeği-

ni görüyoruz. Dünya döndüğü için Dünyanın dönüşü şeklinde bir tamlamaya

rastlıyoruz.

Dil biliminde karşılaştığımız meronimi, hiponimi, metonimi gibi terimler,

söz konusu ilişkilerin dile yansıyan türlü yönlerine işaret eder. Psikoloji, man-

tık, felsefe, metafizik, matematik gibi çeşitli disiplinlerin ilgi alanında bulunan

meronimik ilişkiler, gerek kavramsal değer gerekse ifade ediliş keyfiyeti açısın-

dan iyelik ilgisine denk düşer. Tufar, bu durumu şöyle belirtir: “Birçok bilim

adamı, parça-bütün ilişkisinin iyelik kavramının bir alt kavramı olduğuna dik-

dokuzu da araz olmak üzere on adede ulaşır. Bu on kategori daha önce değinildiği üzere;

varlığın ne olduğunu (cevher), kaç tane, ne kadar olduğunu (nicelik), nasıl olduğunu (nite-

lik), neyin nesi olduğunu, ilgisini (görelik), nerede olduğunu (yer), zamanını (zaman), du-

rumunu (durum), neye sahip olduğunu (sahip olma), neye etki ettiğini (fiil), neyin etkisin-

de olduğunu (edilgi) bildiren soruların cevaplarından oluşur (http://www.filozof.net, eri-

şim, 20.02.2012; Köz, 2002: 363 vd). 23 Olay ve olgu sözleri yer yer birbirine karşılık olarak kullanılsa (bk. http://tdkterim.gov.tr/bts)

olay maddesi) da bu iki sözün birbirini tam olarak karşıladığını söyleyemeyiz. Olay, belli bir

zaman ve mekânda gerçekleşen veya gerçekleşmesi muhtemel olan durum, iş, hadise (bk.

http://tdkterim.gov.tr/bts); olgu, sürekli tekrar ettiği için bir tür gerçekliğe dönüşen aynı veya

benzer olaylar/durumlar bütünüdür. Bir kişinin doğması veya ölmesi birer olaydır. Ancak do-

ğum ve ölüm canlılar âleminde sürekli tekrarlanan birer olgudur. Hatta yerine göre birer ka-

nundur. Sürekli ve şümullü olma, cüzi olayları, olgulara ve dolayısıyla daimi hakikatlere dö-

nüştürür. Bu bakımdan falan evlendi olay; evlilik olgu, su kaynadı olay, su 100 derecede kay-

nar olgudur. Münferit bir yolsuzluk olay, yolsuzluk bir ülkede sürekli tekrarlanıyorsa bu artık

bir olgudur.

http://www.filozof.net/


kat çekmektedir. Semantik ve dilbilimsel açıdan parça-bütün ilişkisinin örnekle-

ri iyelikli tamlamalarla en iyi şekilde örneklendirilebilmektedir: evin kapısı, elin

parmakları, bisikletin tekerleği” (2010: 4)24

.

İlgi ve iyelik kavramlarının kesişiminde bulanan meronomi üzerinde biraz

durmayı, konumuzun daha iyi anlaşılması açısından önemli görüyoruz. Yunanca

meros ‘parça’ ve onoma ‘isim’ sözcüklerinin birleşiminden meydana gelen

meronimi anlam biliminde “parça-bütün” ilişkisi olarak geçer. İngilizce part

(parça) sözcüğüyle kurulan partonomi ile de yer yer karşılanan meronimi, man-

tık, matematik ve metafizik bilimlerine dayanan ve yine parça-bütün ilişkileri

ile ilgilenen mereoloji içinde ele alınır (Crystal 2003: 289’dan aktaran: Tufar,

2010: 1).

Lyons (1977: 314)’a göre meronimik ilişkiler sadece isimler ekseninde ce-

reyan etmez. İsimler dışında, parça-bütün ilişkisine giren fiziksel nesneleri dilde

yansıtan başka gramer birimleri arasında da meronimik ilişkiler kurulabilmekte-

dir. Örneğin, altın, hem nesnedir, hem de bir nesnenin yapılmış olduğu madde

adıdır: bu bir altındır ve altın bir yüzük. Burada altın hem isim hem de sıfat

olarak kullanılmaktadır. Benzer bir şekilde fiiller arasında da meronimik ilişki

kurulabilir. Bir işlem, birden fazla işlemi içeriyorsa, bu alt işlemler, üst işlemin

meronimi olarak görülebilir, örneğin: avlamak: ok atmak, ata binmek, avı takip

etmek (Aktaran: Tufar, 2010: 12).

Bütün meronimik ilişkiler/bağlar aynı nitelikte değildir. Kimi bağlar daha

zayıf kimileri daha güçlüdür. Kimileri geçişli kimileri geçişizdir25

. Bu ilişkiler;

İris, Chaffin ve Vossen gibi bilim adamlarınca şöyle sınıflandırılmıştır:

24 Türkiye’de meronimi konusunda, Tufar’ınkinden başka kapsamlı bir çalışmaya rastlanmamış-

tır. Tufar’ın tespiti de bu yöndedir (bk. Tufar, 2010: 24). Dolayısıyla konuyla ilgili alıntılar

genellikle Tufar’ın çalışmasından yapılmıştır. 25 Kapı kolu nesnesi, kapı nesnesinin bir parçası ve kapı nesnesi, ev nesnesinin bir parçası ise,

kapı kolu nesnesi, ev nesnesinin bir parçasıdır; bu ilişki geçişlidir, çünkü fiziksel dünyada biz

söz konusu kapı kolunun bu eve ait olduğunu görürüz. Simpson’un başı, Simpson’un bir par-

çasıdır. Simpson, Felsefe Bölümü’nün bir parçasıdır. Öyleyse Simpson’un başı, Felsefe Bö-

lümü’nün bir parçasıdır şeklindeki önerme doğru değildir. Zira birinci ifadede parça bütün,

ikinci ifadede grup-öğe ilişkisi söz konusudur. Farklı türden meronimik ilişkiler söz konusu

olduğu için Simpson’un başı-Felsefe bölümü ilişkisi geçişsizdir (Chaffin 1992: 274-275’ten

aktaran: Tufar, 2010: 8 vd.).


Chaffin, 1992: 263 vd. Vossen, 1998: 105 İris, 1988: 261 vd.

Nesne-parça: el-parmak Parça: el-parmak İşlevsel Parça: araba-

tekerlek

Bütün-kesit: pasta-dilim Dilim/kesit: ekmek-

dilim

Bölünmüş Bütün: portakal-

portakal dilimi

Grup-öğe: orman-ağaç Öğe: filo-gemi Grup ve Öğeleri: koyun

sürüsü-koyun

Nesne-madde: lens-cam Madde: kitap-kâğıt Gruplar ve Alt Gruplar:

yemek: meyve, et, sebze

meyve: elma, portakal

et: dana eti, kuzu eti26

Alan-mekân: orman-içindeki

açıklık

Yer/mahal: çöl-vaha

Olay-kahraman: rodeo-

cowboy

Süreç-adım: büyüme-erginlik

(Aktaran: Tufar, 210: 12 vd.).

Bu tabloya göre, Nesne-Parça, Bütün-Kesit ve Grup-Öğe meronimik ilişki-

leri üç tasnifte de yer alırken Chaffin ve Vossen’in tasniflerinde yer alan Nesne-

Madde ve Alan-Mekân ilişkileri, İris’in tasnifinde bulunmamaktadır. Diğer yan-

dan Olay-Kahraman, Süreç-Adım ilişkileri sadece Chaffin’in tasnifinde, Grup-

lar ve Alt Gruplar ilişkisi ise sadece İris’in tasnifinde yer almaktadır.

Belirlenen ilişkilerde bir alt kavram üst kavram karşıtlığı gözlenmektedir.

Bu durum meronimi-holonimi karşıtlığı olarak ifade edilir. Parmak, elin

meronimi ise, el, parmağın holonimidir. Meronim-holonim ilişkileri hiyerarşik-

tir ve bir tür anlam zinciri oluşturmaktadır. Her zincirin başında global holonim

vardır. Örneğin, tırnak elin meronimidir, el tırnağın holonimidir; el kolun

meronimidir, kol elin holonimidir; kol vücudun meronimidir, vücut, kolun

holonimidir. Dolayısıyla vücut, bir global holonimdir (Cruse 2003: 248’den

aktaran: Tufar, 2010: 3).

Meronim-holonim ilişkisinde işlevsellik esastır. Bütünden ayrılıp işlevini

yitiren parça, bütünün meronimi olmaktan çıkar. Arabanın tekerlekleri arabayı

taşıdığı sürece arabanın meronimidir, arabadan ayrıldığı takdirde meronim ol-

26 Tufar, İris’in bu örnekte, meronimiyi hiponimi ile karıştırdığını, bu örneğin hiyerarşik bir

tasnifi örneklediğini belirtir.


maktan çıkar. Yere düşüp kırılan bardağın her bir parçası da bir meronim değil-

dir. Holonim (üst terim) ise içermesi gereken meronimleri yitirdiğinde işlevini

ya tamamen ya da kısmen yitirebilir: tekerleği olmayan araba işlevini yerine

getiremez, ancak bir parmağı eksik el, işlevini kısmen yerine getirebilir. Böyle-

ce meronimik parça-bütün ilişkisinde, parça zorunlu olabilir veya olmayabilir.

Ayrıca meronimlerin ayrılabilir ve ayrılamaz olma özelliği ve buna bağlı olarak

holonim ile bağlılık derecesi de şu şekilde örneklendirilebilir: sakal, yüzün ay-

rılmaz parçası değildir, kolu olmayan kapılar da vardır ancak sapı olmayan ka-

şık yoktur (Cruse 2003: 248’den aktaran: Tufar, 2010: 3).

Anlam biliminde bir sınıflandırma sistemi olan meronimi; metonimi,

hiponimi gibi terimlerle karıştırılır. Bir söz sanatı olan metonimi, bir kavramın

ilgili veya bağlantılı olduğu başka bir kavram vasıtasıyla anlatılmasıdır. Mürsel

mecaz/ad aktarması olarak bilinen metoniminin birçok örneği, parça-bütün iliş-

kisine dayanmaktadır. “Bütün yerine parçanın anılması”yla gerçekleştirilen bu

sanat, metonimi içinde sinekdoka (synecdoche) (Yun. sünekdokhe) olarak anılır

(Erdem, 2004: 56).

Bilgegil, Türkçede mürsel mecazı meydana getiren on iki ilgi tespit etmiş-

tir: 1. Parça-bütün ilgisi (cüz’iyet-külliyet ilgisi): a. Bütünü söyleyip parçayı

kast etmek (küllü söyleyip cüz’ü kast etmek), b. Parçayı söyleyip bütünü kast

etmek (cüz’ü söyleyip küllü kast etmek), 2. Sebebiyet ilgisi: a. Sebebi söyleyip

müsebbibi kast etmek, b. Müsebbibi söyleyip sebebi kast etmek, 3. Durum-yer

ilgisi (hulûl ilgisi): a. Durumu söyleyip yeri kast etmek, b. Yeri söyleyip duru-

mu kast etmek, 4. Genel-özel ilgisi (umum-husus ilgisi): a. Geneli söyleyip

özeli kast etmek, b. Özeli söyleyip geneli kast etmek, 5. Çıkış yeri ilgisi

(masdariyet ilgisi), 6. Meydana geliş yeri ilgisi (mazhariyet ilgisi), 7. Gereklilik

ve gerekli kılınmışlık ilgisi (lâzımiyet-melzûmiyet) ilgisi: a. Lazımı söyleyip

melzumu kast etmek, b. Melzumu söyleyip lazımı kast etmek, 8. Eski durum

ilgisi (kevniyet ilgisi), 9. Alacağı durum ilgisi (evveliyet ilgisi), 10. Alet olma

ilgisi (âliyet ilgisi), 11. Eksiltme ilgisi (hazf ilgisi, eliptik), 12. Dayandırma

ilgisi (isnad ilgisi) (bk. Bilgegil 1989: 169-174; Erdem, 2004: 57). Görüldüğü

üzere, parça bütün ilgisine dayanmayan metonimi türleri de sonuçta birer ilgi

çeşidine dayanmaktadır.

Meronimi ile hiponiminin farkına gelince, meronimi, parça-bütün kavramını

belirtirken, hiponimi, bir nesnenin bir üst sınıfa dâhil olduğunu gösterir. Başka

bir deyişle, hiponimi, X, Y’nin türüdür, meronimi ise X, Y’nin parçasıdır. Ör-


neğin: parmak, elin parçasıdır (meronimi); köpek bir hayvan türüdür

(hiponimi) (Tufar, 2010: 2).

Varlık ilişkilerini ifade ettiği ve dolayısıyla iyelik olgusuyla ilişkili olduğu

için hiponim (subordinate)-hiperonim (superordinate) karşıtlığına da değinmek-

te yarar görüyoruz. Türkçede alt kavram ve üst kavram ilişkisi olarak adlandırı-

lan hiponim-hiperonim ilişkisi, genel ve özel leksik terimler arasında kurulan bir

ilişkidir. Hiponim olan kavram hiperonim olan kavrama dâhildir: Hayvan

hiperonim, köpek hiponimdir. Burun hiperonim; kemerli burun, ince uzun bu-

run, büyük burun, küçük burun birer hiponimdir. Ağaç hiperonim, kavak, meşe,

meyve ağacı birer hiponimdir. Diğer yandan burun kemiği, burun delikleri,

burun derisi, kıkırdak, burnun; dal, yaprak, kök ve gövde ise ağacın

meronimleridir (Tufar, 2010: 2).

Meronimik ve hiponimik ilişkiler, Doğu kültüründe cüz-küll; cüz’î-killî te-

rimleri ile karşılanır. Küllün zü-eczâin (cüzlere yani dışarıda bağımsız varlığı

bulunmayan parçalara sahip olan küll) ve külliyyün zü-cüziyyat (cüzîlere yani

dışarıda bağımsız varlığı bulunan parçalara sahip olan küllî) ifadeleri bu ilişkile-

ri açıklar. Küll, parçaları olan bir bütündür. Her insan bir küldür, çünkü göz,

kulak, el ayak gibi parçaları vardır. Cüz, dışarıda bağımsız varlığı bulunmayan

parçadır. İnsanın gözü, kulağı, eli, ayağı birer cüzdür, bunların dışarıda bağım-

sız varlıkları yoktur. Küllî, parçaları dışarıda bağımsız olarak varlıklarını sürdü-

rebilen bütündür. İnsan kavramı bir küllîdir. Bu kavramın, dışarıda Ahmet,

Zeynep gibi bağımsız varlıkları bulunan parçaları (cüz’îleri) vardır

(http://www.sorularlaislamiyet.com, erişim, 01.03.2012).

Özetlersek, evren, atomdan galaksilere kadar birbiriyle ilgili parça ve öğe-

lerden oluşmakta, Dünya’mız da bu ilgilerin ağında varlığını sürdürmektedir.

Dünya’nın içindeki olay, durum ve olgular da yine türlü ilgilerin sebep ve/veya

sonuçları olarak kendini göstermektedir. Birbirine sebep veya sonuç olma, bir-

birine dayanarak hayat sürdürme, bir araya gelerek yeni bir varlık oluşturma

gibi burada sayamayacağımız çok sayıdaki olgu, evrendeki bu “ilgi(ler)” gerçe-

ğini göze göstermektedir.

İşte bu çalışmaya konu olan iyelik de kuvvetli bir ilgi türüdür ve bu ilgi, en

açık şekliyle tasarruf yetkinliği olan insan ile tasarrufa açık olan eşya/varlık

arasında görülmektedir. Ancak sahiplik, aidiyet ve tasarruf manalarını “hak”

olarak içkin olan gerçek iyeliğin yanında, önemli bir bölümü meronimik ve

http://www.sorularlaislamiyet.com/


hiponimik olan iyelik sezinletici türlü ilgilerin, yarım /sözde iyeliklerin varlığını

da kabul etmek gerekir.

Bununla birlikte, çeşitli ifade kalıplarına dökülen, türlü bağlamlarla ifade

edilen bu ilgilerin, çok defa derin yapıdaki kavramsal değerlerinin ilişkisine

bakılmadan, dil bilgisel işaretleyicilerin genel işlev adına göre, toptancı bir yak-

laşımla adlandırıldığını belirtmek durumundayız. Oysa iyelik veya ilgi ekinin

olduğu bütün bağlamlarda yukarıda belirtilen kıvamda bir iyelik manasından

söz edilemeyeceği gibi bu işaretleyicilerin olmadığı bağlamlarda ilgi ve/veya

iyelik manasının olmadığını iddia etmek de doğru değildir.

3. Psikososyal Bir Olgu Olarak İye(lik)

Canlılar, hayatlarını sürdürebilmek için bir hâkimiyet/tasarruf dairesine ih-

tiyaç duyarlar. Hoşlandıkları, menfaat umdukları şeyleri bu daireye çekip onlar-

dan yararlanırlar. Bir korunak ve mutluluk zemini olan bu daire, aynı zamanda

potansiyel bir çatışma ve mutsuzluk alanıdır. Zira canlılar, hâkimiyet/tasarruf

dairelerini ötekinin rağmına daha da genişletmek isterler. Dolayısıyla çatışma ve

tatminsizliklerin önemli bir bölümü, bu dairenin sınırlarında gerçekleşir.

İnsanda; haz, heves, çatışma ve çöküşlerin iç içe geçtiği söz konusu daire-

nin inşası, alt benliğin dürtüleri ile gerçekleşir. Freudcu Kişilik Kuramının Ya-

pısal Modeline göre, alt benlik (id), insanın bencil kısmıdır, haz ilkesine göre

hareket eder ve yalnızca insanın kişisel isteklerini tatmin etmeye çalışır. Diğer

bir deyişle herhangi bir fiziksel ve toplumsal sınırlamayı dikkate almaksızın

yalnızca kişisel tatmin sağlayacak şeylerle ilgilenir. Alt ve üst benlikleri henüz

oluşmamış bebeklerin gördükleri her şeye uzanmaları, herhangi bir iyelik sınırı

tanımamaları bunu gösterir (Burger, 2006: 77-80).

Yapısal Model’e göre, kişiliğin; hükmedip tasarrufta bulunacağı iyelik dai-

resini anlamlandırma ve adlandırma, başka iyelik dairelerinin varlığını kabul-

lenme belirtileri, benlik (ego)in oluşmasıyla kendini gösterir. Yaklaşık iki ya-

şından itibaren gelişmeye başlayan benlik; alt benliğe nazaran gerçeklik ilkesine

daha uygun hareket eder. Alt benliğin dürtülerini tatmin ederken içinde bulunu-

lan durumun gerçeklerini de dikkate almaya çalışır. Alt benlikten farklı olarak,

beynin bilinç, bilinç öncesi ve bilinçaltı bölgelerinde serbestçe hareket edebilen

benlik, alt benliğin toplumsal olarak uygun olmayan dürtülerini ise bilinçaltına

iter (Burger, 2006: 77-80).

Ancak üst benlik tam oluşmadan, akli/vicdani melekeler olgunlaşmadan,

benliğin (ego), alt benliğin (id) başka iyelik dairelerine yönelik tasarruf dürtüle-


rini dizginlemesi mümkün olmaz. Zira bebek, hareketlilik kazanıp annenin ku-

cağından indiğinde, anneden ayrı bir benlik kurmaya başlar. O, artık emekleyen,

yürüyen buna bağlı olarak da kendini ve çevresini daha iyi keşfeden bir varlık-

tır. Kendini ve kendine ait olanları tanımlama ihtiyacı içindedir. ‘Ben’ ve ‘be-

nim’ kelimeleri en sık kullandığı kelimeler arasında yer alır. Yürümesi geliştik-

çe çevresinin, ulaşılacak noktalar, incelenecek nesnelerle dolu olduğunu fark

eder. Keşfettiği nesneleri kontrolünde tutmak ister. İyelik dairesinin ötesine

geçip, ulaşabildiği her nesneye ‘Benim.’ demeye başlar. Bu dönem çocuklarının

en temel bilişsel gelişim özelliği, ben-merkezcil düşünmedir. Çünkü dünya hak-

kındaki kısıtlı bilgileri, yeni tanımlamaya başladıkları ‘ben’ çevresinde geliş-

mektedir (Bilgen, 2010).

Çocuk beş yaşına geldiğinde, kişilik yapısının üçüncü bölümü, üst benliği,

de oluşur. Toplumun, özellikle de anne babaların değer yargılarını ve ölçütlerini

temsil eden üst benlik, alt benliğin, iyelik algısındaki sınır tanımazlığını belli

kısıtlamalarla dengelemeye çalışır (Burger, 2006: 77-80).

Bununla birlikte benim, senin, onun/bizim, sizin, onların vb. işaretleyiciler

ile belirlenen iyelik daireleri arasındaki çatışmalar, belli ölçülerde, ömür boyu

sürer. Kişi, bir yandan iyelik dairesini genişletme noktasında doyumsuzluk ya-

şarken diğer yandan geçmişte yitirdiklerinin üzüntüsünü ve gelecekte kaybede-

ceklerinin korku ve endişesini yaşar.

Kişiliğin, kendi iyeliğine rıza gösterip iyelik algısında adilane bakışı yaka-

laması, diğer iyelik dairelerini kabullenip onların varlığından mutluluk duyması

ise ancak tam bir ruhsal doygunlukla mümkün olur. Doygun ruhların dilinde,

artık bencilliği sezdiren ben ve benim sözlerinin yerini, paylaşımcılığı bildiren

biz, bizim; hatta diğergâmlık (özgecilik) bildiren siz, sizin sözleri tutmaya başlar.

Tasavvuf dilinde insan-ı kâmil olarak ifade edilen zirve kişiliklerde bu algı,

benliğin aşındırılması ile pekiştirilir. Derin maddi yoksunluklar bile yokluk

hırkasında sultanlığı bulan27

bu tür kişiliklerin iyelik algısında ciddi bir etki

oluşturmaz. Zira bu kişilerin ana sermayesi aşktır28

. İyelik dairelerinde maddi

27 “Terk idüp ‘ârı nâmûsu giy ferâgat hırkasın/Ol ferâgat hırkasında sırr-ı sultan gizlidür”

Eşrefoğlu Rûmî (bk. Güneş, 1999: 142). 28 “Cihânı hiçe satmakdur adı aşk/Döküp varlığı gitmekdür adı aşk/Elinde sükkeri ayruga su-

nup/Aguyı kendü yutmakdur adı aşk” Eşrefoğlu Rûmî (bk. Güneş, 1999: 162).


bir sermayenin olup olmaması onlar için bir sevinç veya hüzün kaynağı değil-

dir29

.

İyelik psikolojik olduğu kadar toplumsal bir olgudur. İnsanlığın baş-

lıca sosyo-ekonomik değişim aşamaları olarak gösterilen ilkel toplum,

tarım toplumu, sanayi toplumu, bilgi toplumu modellerinin her biri, aynı

zamanda bu toplum modellerine has farklı iyelik anlayışlarını da işaret-

lemektedir.

Tanrıtanımaz bir toplumdaki iyelik anlayışı ile çok veya tek Tanrılı bir top-

lumun iyelik anlayışı; kapitalist bir toplum ile sosyalist bir toplumun iyelik an-

layışı büyük ölçüde farklılıklar gösterir. Üçü de tek Tanrılı semavi dinlere men-

sup olmalarına rağmen Musevi, Hristiyan ve Müslüman toplumların iyelik anla-

yışları arasında benzer yönlerin yanı sıra ayrılan yönler de vardır. Hatta muta-

savvıf bir Müslüman grup ile tasavvufla ilgisi olmayan bir Müslüman grubun

iyelik anlayışının büsbütün aynı olduğu söylenemez.

Challaye, Mülkiyetin Tarihi adlı çalışmasında İlkellerde mülkiyet, Eski Yu-

nan’da mülkiyet, Eski Roma’da mülkiyet, İsrail’de (İbranilerde) mülkiyet, Orta

Çağ’da mülkiyet, Rönesans’ta mülkiyet, XVII. ve XVIII. yüzyıllarda mülkiyet,

Fransa’da mülkiyetin

Documents

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE İYELİK OLGUSU - Turuz · 2020. 2. 8. · Türkiye Türkçesinde İyelik Olgusu II ISBN: 978-605-4646-38-8 Yayın yönetmeni: Sadettin Bayrak Yayın editörü: