Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdamın Vergi Takozu Açısından

309

Yönetim Bilimleri Dergisi/Journal of Administrative SciencesCilt / Volume: 15, Sayı / N: 30, ss. / pp.:309-334, 2017

Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdamın Vergi Takozu Açısından Değerlendirilmesi

Reyhan LEBA TANSÖKER*

ÖzetKayıt dışı ekonomi geniş bir kavram olup, kayıtlı olmayan tüm ekonomik faaliyetle-ri içermekte ve çalışma hayatında kayıt dışı istihdam şeklinde karşımıza çıkmakta-dır. Türkiye’nin önde gelen sorunlarından biri olan ekonomideki kayıt dışılık, kayıt dışı istihdam boyutuyla da önemini korumaktadır. Kayıt dışı istihdamın ortaya çıkmasında ve büyümesinde ülkelerin sosyal, ekonomik, kültürel yapılarının rolü büyük olmakla birlikte, Türkiye’de kayıt dışı istihdamın en önemli nedenlerinden biri olarak istihdam üzerindeki mali yüklerin yani vergi takozunun yüksek olması gösterilmektedir. Yüksek vergi takozu ücretliler açısından bakıldığında harcanabi-lir gelirlerini aşındıran, işverenler açısından bakıldığında ise işçilik maliyetlerini artıran bir unsur olmakta ve bu durum, kayıt dışı istihdamın büyümesine yol aç-maktadır. Bu nedenle, kayıt dışı istihdam sorununun çözümü açısından istihdam üzerindeki vergi takozunun dikkate alınması oldukça önem taşımaktadır.Anahtar Kelimeler: Kayıt dışı istihdam, kayıt dışı istihdamın nedenleri, vergi takozu, kayıt dışı istihdam ile mücadele.

Assessment of Informal Employment in Turkey in terms of Tax WedgeAbstractThe informal economy is a comprehensive concept that involves all unregistered eco-nomic activities and confronts us in the form of informal employment in the business life. The informality in the economy, one of the principal problems in Turkey, is also crucially significant in terms of the dimension of informal employment. Even though the role of social, economic and cultural structures of countries in the emergence and growth of informal employment is enormous, it has been revealed that the financial burdens on employment, namely the tax wedge, are one of the most important causes of informal employment in Turkey. The high tax wedge is an element that erodes the disposable income with regards to the wage earners and increases labor costs with regards to the employers, and this eventually leads to the growth of informal employ-ment. Therefore, it is significant subject to take into consideration the tax wedge over employment for the resolution of the problem of informal employment.Key words: Informal employment, causes of informal employment, tax wedge, fight against informal employment.

* Yard.Doç.Dr.,UludağÜniversitesi,İktisadiveİdariBilimlerFakültesi,MaliyeBölümü,[email protected]

310

Reyhan LEBA TANSÖKER

GİRİŞ

1970’liyıllarınortalarınagelindiğindekapitalizm,petrolkrizinindetetiklemesiy-leyenibirkriziniçinegirmiştir.Bukrizdekarşıkarşıyakalınanekonomidedurgun-luk,düşenkâroranlarıgibidurumlarkarşısındauygulamayakonulanneo-liberalpolitikalarveküreselleşmekapitalist sisteminkrizdençıkabilmesi içinadetakur-tarıcıbirgörevüstlenmiştir.1980’liyıllardansonrayaşanansüreçtekâroranlarınıyükseltmeyeyönelikçalışmahayatıdadâhilolmaküzereyapısalbirtakımdönü-şümleregidilmişayrıcakayıtdışıistihdamözelliklegelişmekteolanülkelerdehızlayaygınlaşmayabaşlamıştır.

Günümüzdekayıtdışı istihdamönemli bir sorunhalinegelmiştir veTürkiyeekonomisidekayıtdışıistihdamınnedenolduğusorunlardanönemliölçüdeetki-lenmektedir.Özellikle,kayıtdışıistihdamınyolaçtığıvergiveprimkayıplarıülkeekonomilerinebüyükzararlarverebilmektedir.Sözkonusukayıplarsonucudevle-tinbütçesindemeydanagelenaçıklarçoğunluklakayıtlıçalışanlarüzerineyansıtıl-maktadır.Böylecekayıtlıçalışanlarınücretleriüzerindekivergiveprimyükününyani vergi takozunun artması ise kayıt dışına kaçışı hızlandırmaktadır. Nitekim2016yılıOECDverilerinegöreTürkiye’dekiücretlibirçalışanbrütkazancıüzerin-denyaklaşık%40dolayındabirvergitakozuyaniücretdışıişgücümaliyetiilekarşıkarşıyakalmaktadır.Budurum,yapılanbazıaraştırmalardaTürkiye’dekayıtdışıistihdamıntemelnedenlerindenbiriolarakgösterilmektedir.

Literatürdegenelolarakkayıtdışıistihdamileilgiliçalışmalarolmaklabirliktekayıtdışı istihdamınvergi takozu ile ilişkisiüzerindepek fazladurulmadığıgö-rülmektedir.Buçalışmanınöncelikliamacı,Türkiye’dekayıtdışıistihdamüzerinevergi takozununetkisiniaraştırmaktır.Bubağlamdaçalışmabeşbölümdenoluş-maktadır.Birincibölümdekayıtdışıistihdamkavramıhakkındabilgilerverilmekte,ikincibölümdeisekayıtdışıistihdamınboyutuülkeörnekleriyleincelenmektedir.Üçüncübölümdevergitakozuvekayıtdışıistihdamaolanetkilerigerekkuramsalolarakgerekse literatürdeyer alan ampirik çalışmalardanyararlanılarak ele alın-maktadır.DördüncübölümdeTürkiye’de istihdamüzerindekivergi takozukayıtdışıistihdamaçısındandeğerlendirilmektevesonbölümdeiseçözümeyöneliköne-rilerdebulunulmaktadır.

1. KAYIT DIŞI İSTİHDAM

1.1. Kayıt Dışı İstihdam Kavramı ve Tanımı

Kayıtdışı istihdamkavramı ilkolarak,UluslararasıÇalışmaÖrgütü (ILO) ta-rafından1970yılındadüzenlenenDünyaİstihdamProgramı(WorldEmploymentProgram)kapsamındaelealınanKenyaRaporu’nda “enformelsektör”olarakifa-deedilmiştir.Sözkonusuraporda,formel(kayıtlı)sektörtarafındangiderilemeyenaçıkişsizliğinenformel(kayıtdışı)sektörtarafından çekildiği vebunedenlekırsal

311


kesimdenşehirleregöçünbeklenendüzeydeaçıkişsizliğenedenolmadığıüzerindedurulmuştur1.

Kayıtdışıistihdamailişkintanımındeğişikşekillerdeyapıldığıgörülmektedir.ÖrneğinEkonomikİşbirliğiveKalkınmaTeşkilatı(OECD)’nınyayınladığıbirkay-nakta2kayıtdışıistihdam,çalışanlarileilgilinormalyasalgerekliliklerinbirkısmı-nınyadatamamınınyerinegetirilmediğiistihdamşekliolaraktanımlanmaktadır.Ilgın’a göre3 kayıt dışı istihdam, “çalışanların yeterli çalışma standartlarına sahipolmadan,asgariyaşhaddi,asgariücrethakkı,fazlamesaiücretiveişyeriçalışmastandartlarıgibikonulardakidüzenlemelereuyulmadan,sosyalgüvenlik,vergivediğerfonlarıneksiködendiğiyadahiçödenmediğiistihdamtürüdür.”KayıtDışıİstihdamlaMücadele(KADİM)projesinde4ise“kayıtdışıistihdam;kendiadınayadabağımlıçalışanlarınçalışmalarınınve/veyaeldeettikleriücretvekazançlarınilgilikamukurumvekuruluşlarına(vergidairesi,sosyalgüvenlikkurumlarıvb.)hiçbil-dirilmemesiniyadagünveyaücretolarakeksikbildirilmesiniifadeeder”şeklindetanımlanmaktadır.

1.2. Kayıt Dışı İstihdamın Türleri

Kayıt dışı çalışma kapsamında ele alınan faaliyetlerin bir kısmı işverenlerinçıkarları doğrultusunda olmakta ve çalışanlar bunu kabul etmekte ya da kabuletmek zorunda kalmakta veya çalışanlar kendi istekleri ile bu çalışma şeklinibenimsemektedir5.

Türkiye’dekayıtdışıistihdamıortayaçıkaranyöntemleriüçanabaşlıkaltındatoplamakmümkündür.Bunlaraşağıdakibaşlıklarhalindeifadeedilebilir6:

1)Çalışmalarıkamukurumvekuruluşlarınahiçbildirilmeyenler,

2)Çalışmalarıkamukurumvekuruluşlarınaeksikbildirilenler,

3)Mevzuatınkayıtdışındabıraktığıçalışmalar.

Kayıtdışıistihdamınklasikşekliolan,çalışmalarıkamukurumvekuruluşlarınahiçbildirilmeyenler;

1 TOBB,1993 Yılı Ekonomik Raporu,YayınNo.285,(Ankara:1994),s.126.2 OECD,‘Declaring Work or Staying Underground: Informal Employment in Seven OECD Countries’,

2008,s.2,www.oecd.org/els/emp/40843646.pdf,(ErişimTarihi:6Aralık2016).3 YılmazIlgın,‘KayıtDışıEkonomiveTürkiye’dekiBoyutları’,(BasılmamışUzmanlıkTezi,Devlet

PlanlamaTeşkilatı,1995),s.39.4 ‘KayıtDışıİstihdamlaMücadele(KADİM)Projesi’,2006/28SayılıBaşbakanlıkGenelgesi(R.G.,T.

04.10.2006,S.26309),www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/10/20061004-13.htm,(ErişimTarihi:20Mart2015).

5 EmineKoban,ZerrinFıratveEmelSelimoğlu,Perakende Sektöründe Kayıtlı–Kayıt Dışı Faaliyetlerin Bursa Özelinde Karşılaştırmalı Analizi,AlışverişMerkezleri vePerakendecilerDerneği (AMPD)Bilimsel Araştırma Platformu 2005 ‘Kayıtlı Kurallı Ekonomi ve Perakendecilik’ Araştırması,(İstanbul:BzdYayınveİletişim Hizmetleri,2006),s.228.

6 Bkz.ErkanKaraarslan,KayıtDışıİstihdamveNedenOlduğuMaliKayıplarınBütçeÜzerindekiEtkileri:TürkiyeÖrneği, YayınNo.7,(Ankara:MaliHizmetlerDerneği,2010),s.24-51.

312


a)Kendiiradeleriilekayıtdışıçalışanlar,

b)İşverenleritarafındanbildirilmeyençalışanlarveyaçalışmalarıbildirilmeyen-lerolarakikigruptaelealınabilir.

Kendiiradeleriilekayıtdışıçalışanlaraörnekolarak,yabancıkaçakişçiler,çocukişçiler,SGK’dançeşitliadlarlageliryadaaylıkalanlar,işsizlikmaaşıalanlar,sosyalyardımveyahizmettenyararlananlargösterilebilir.

Kayıtdışıistihdamınikincişekli,çalışanlarınçalışmalarınınkamukurumveku-ruluşlarınaeksikbildirilmesindenkaynaklanmaktadır.Bunudakendiiçinde;

a)Çalışmalarıgünolarakeksikbildirilenler,

b)Denemesüresindekayıtdışıçalışanlar,

c)Birkamukurumunakayıtlıolupdiğerinekayıtlıolmayanlar,

d)İlkişlerindekayıtlıolupdiğerinekayıtlıolmayanlar,

e)Çalışmalarıücretolarakeksikbildirilenlerolarakbeşbaşlıkaltındatoplamakmümkündür.

Kayıtdışıistihdamınüçüncüşekliise,mevzuatınkayıtdışındabıraktığıçalışma-lardankaynaklanmaktadır.Butipkayıtdışılığınoluşmasında;

a)Vergidenmuaftutulanlar,

b)Standartdışıçalışmalaretkiliolmaktadır.

Standartdışıçalışmaya,evdeçalışma,taşeronlaşmaveteleçalışmaörnekolarakverilebilir.

1.3. Kayıt Dışı İstihdamın Nedenleri

Kayıtdışıistihdamayolaçantekbirnedendensözedilemez.Ülkelerinsosyal,kültürelveekonomikyapılarınagöredeğişenfarklıkayıtdışıistihdamnedenleribu-lunmaktadır.Türkiye’dedekayıtdışıistihdamakatkısağlayanbirçokfaktörvardır7. Bunlararasındaekonomikvemalinedenlerçalışmakonusuiledahafazlailgilidir.Bubağlamdaözellikleyoksullukveişsizlik,gelirinadaletsizdağılımı,kayıtdışıis-tihdamınönemlinedenlerindendir.Geneldeyoksulveeğitimdüzeyidüşükolançalışanlarınüretimdeyarattığıkatmadeğerdedüşükolduğundan,bukişiler içinödenenprimvevergi,kişilerinyarattığıkatmadeğeriaşabilmektedir8.Böylebirdu-rumda,işverenlermaliyetleriniazaltmakiçinyoksulveeğitimdüzeyidüşükkesim-lerikayıtdışıçalıştırmayolunagidebilmekte,budurumdakiçalışanlarisemecburenkayıtdışıçalışmayarazıolmaktadır9. Türkiye’deözelliklevasıfsızişçilerinkayıtdışıistihdamedilmelerindeişsizlikoranınınyüksekliğivegelirindağılımındakiadalet-

7 Bkz. ‘KayıtDışı İstihdamlaMücadele (KADİM)Projesi’, 2006/28SayılıBaşbakanlıkGenelgesi(R.G.,T.04.10.2006,S.26309).

8 ‘KayıtDışıİstihdamlaMücadele(KADİM)Projesi’,2006/28SayılıBaşbakanlıkGenelgesi(R.G.,T.04.10.2006,S.26309).

9 MustafaAliSarılı,‘Türkiye’deKayıtDışıEkonomininBoyutları,Nedenleri,EtkileriveAlınmasıGerekenTedbirler’,Bankacılar Dergisi,No.41,Haziran2002,s.42.

313


sizliketkiliolmaktadır.Ayrıcabelirlibirseviyeyeçekilenancakhalayükseksayılanenflasyonudaekonomikbirnedenolarakgörmekmümkündür.Çünküenflasyon,düşükveortagelirlitüketicilerigelirlerindemeydanagelenaşınmanedeniyle,üre-ticileriisemaliyetlerindemeydanagelenartışnedeniylekayıtdışıistihdamateşviketmektedir10.

Kayıtdışıekonomivekayıtdışıistihdamınboyutunuvegelişiminibelirleyente-meletkenlerinözellikleyüksekvergiyükü,yükseksosyalgüvenlikkatkıpaylarıvekayıtlıişgücüpiyasasındaesnekliğibozançeşitlietkenlerolduğubelirtilmektedir11. Kuşkusuzkayıtdışıistihdamınartmasındaücretüzerindekikesintilerinyüksekol-masınınetkisiolacaktır.Çünküsözkonusukesintilerücretdışı işgücümaliyetle-riniartırmaktadır.Türkiye’deücretgelirieldeedenlerinüzerinekamutarafındankonulanvergivediğermaliyükümlülüklerinfazlaolmasıkayıtdışıistihdamayolaçmaktadır12.

Kayıtdışıistihdamınsosyalnedenleri;Türkiye’dekinüfusartışı,göçveçarpıkkentleşmeolguları ilebirlikteçalışanlarıneğitimvebilinçseviyesinindüşüklüğü,küreselleşmeninyolaçtığıartanrekabetortamınınfirmalarıişçimaliyetleriniazalt-maarayışınaitmesivetaşeronluksistemininyaygınlaşması,teknolojiningelişmesiilesanalalışveriş,evdençalışmagibiişalanlarınınortayaçıkması,sosyalgüvenlikhizmetlerindenduyulanhoşnutsuzluk,meslekieğitiminişgücüpiyasasınınihtiyaç-larınayönelikverilmemesişeklindesıralanabilir13.

Türkiye’de çalışma ve sosyal güvenlik yasalarının henüz tamamlanmamış ol-ması, esnek çalışmamevzuatıve şartlarınınAvrupaBirliği (AB)vediğer sanayi-leşmişülkelerdeuygulanmasınarağmenTürkiye’deoluşmaması14, ülkemizdekayıtdışı olarak çalışanların çoğunun küçük ölçekli işletmelerde çalışması, bununlaberaber, şirket birleşmelerinin sağlanabilmesi için hukuki engellerin azaltılmasıgerekliliği,ayrıca,bürokrasidekikarmaşıklıkveçokbaşlılık,birimlerarasıeşgüdümeksikliğinden kaynaklanan olumsuzluklar ve denetim yetersizliği kayıt dışıçalışanlarınsaptanmasınıvekayıtaltınaalınmasınızorlaştırmakta15vetümbunlar,kayıtdışıistihdamayolaçanhukukivebürokratiknedenlerioluşturmaktadır.

Türkiye’de sık çıkarılan hizmet borçlanması kanunları ve aktif-pasif sigortalıdengesininbozulmasıgibiSosyalGüvenlikSistemindenkaynaklananbazısorun-lardakayıtdışı istihdamanedenolmaktadır.Nitekimdahaöncekiyıllardakayıtdışıçalışansigortalı,sıkçıkarılanhizmetborçlanmasıkanunlarısayesindekayıtdışı

10 GİB,KayıtDışıEkonomiyleMücadeleStratejisiEylemPlanı(2008-2010),YayınNo.87,(Ankara:2009),s.15.

11 AhmetBurçinYereliveOğuzKaradeniz,Kayıt Dışı İstihdam,(Ankara:OdakYayınları,2004),s.218.

12 Arif Şen, ‘Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdam ve Vergi İlişkisi’, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,UludağÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,2014),s.46.

13 Karaarslan,a.g.e.,s.80vd.14 Esfender Korkmaz, ‘Kayıt Dışı İstihdam’, TİSK İşveren Dergisi, Şubat 2001, www.tisk.org.tr/

isveren_sayfa.asp?yazi_id=252&id=15,(ErişimTarihi:6Aralık2016).15 CelalettinSıvacı,‘KayıtDışıEkonomiveKADİMProjesi’,Bütçe Dünyası Dergisi,Cilt3,Sayı27,

Güz2007,s.54.

314


çalıştığısürelerinprimlerinidüşükbirmaliyetekatlanarakkısabirsüredeödemefırsatıbulmaktabuisekayıtdışı istihdamıözendirmektedir16. Öteyandan,sosyalgüvenliksistemindesigortakuruluşlarınınmaliaçıdandevamlılıksağlayabilmeleriaçısındanaktif/pasif sigortalıoranı (yanikaç çalışanınbir emekliyifinanseettiği)önemlidirvebuoranınnormaldedörtolmasıbeklenir.Bunagöre,dörtçalışanbiremekliyi finanseedecektir.OysagünümüzdeSGKsisteminde,Türkiye’deikiçalışanbiremekliyifinanseetmektedir17. Budurum,sigortalılarınprimleriniartırmaktaveişvereninsigortalıişçiçalıştırmamaliyetiniyükseltmektedolayısıylada,kayıtdışıistihdamazeminhazırlamaktadır18.

2. KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN BOYUTU

Büyüklüğüveekonomikyapı içerisindeönemiortayakonamayanbirolgu ilemücadeleetmekbaşarışansınıazaltır19.Bunedenlekayıtdışıistihdamınboyutununbelirlenmesindeyararvardır.Ancak,kayıtdışıistihdamınoluşumşekillerininfark-lılığıveenönemlisiyasalolmayanuygulamalarınsonucuortayaçıkmasınedeniyleölçülmesivenetolarakbüyüklüğününbelirlenmesineredeyseolanaksızdır.Dola-yısıyla,kayıtdışıistihdamınboyutununçeşitlikaynaklardaneldeedilenverilerdenyararlanılarakancakbellidüzeydetahminedilmesimümkünolabilmektedir.

Tablo1’debazıülkeekonomilerindekayıtdışıistihdamıntoplamistihdamaora-nıtahminiolarakgösterilmiştir.

Tablo 1:Bazı Ülke Ekonomilerinde Kayıt Dışı İstihdamın (KDİ) Toplam İstihdama (Tİ) Oranı (%)

Ülke KDİ / Tİ (%) YılKıbrıs 53,0 2008Yunanistan 46,7 2009İtalya 22,4 2006Portekiz 22,4 2009Polonya 21,6 2008Slovenya 14,1 2008Bulgaristan 13,2 2009Slovakya 12,2 2008Romanya 11,8 2009Estonya 9,8 2009

16 ‘KayıtDışıİstihdamlaMücadele(KADİM)Projesi’,2006/28SayılıBaşbakanlıkGenelgesi(R.G.,T.04.10.2006,S.26309).

17 www.kanalfinans.com/haberler/kayit-disi-istihdam-yuzde-35-turkiyede-calisan-iki-kisi-bir-emekliyi-finanse-ediyor,(ErişimTarihi:5Ocak2017).

18 EbubekirKaleli,‘SosyalGüvenlikveTürkiye’deSosyalGüvenlikAçıkları’,www.calismarehberi.com/sosyal-guvenlik-ve-turkiyede-sosyal-guvenlik-aciklari-makale,92.htm, (Erişim Tarihi: 6 Ocak2017).

19 Karaarslan,a.g.e.,s.131.

315


Macaristan 9,4 2009Letonya 8,0 2009İrlanda 33,0 2009İngiltere 21,7 2008Avusturya 19,7 2007Hollanda 12,6 2008Almanya 11,9 2008Belçika 10,5 2008Fransa 10,3 2008Norveç 12,3 2008Danimarka 11,5 2008İsveç 8,2 2008Kaynak: Mihails Hazans,Informal Workers Across Europe: Evidence from 30 European Countries, World Bank Policy Research Working Paper, No. 5912, (2011), s. 51.

Tablo1’dengörüldüğügibi,kayıtdışıistihdamınenyüksekolduğuülke%53ileKıbrıs’tır.Buülkeyi%46,7ileYunanistan,%33ileİrlandatakipetmektedir.Kayıtdışıistihdamınendüşükolduğuülkeise%8ileLetonya’dırveardından%8,2ileİsveç,%9,4ileMacaristangelmektedir.

TürkiyeiçinyapılankayıtdışıistihdamtahminineilişkinverileriTablo2’deniz-lemekmümkündür.

Tablo 2: Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdamın Görünümü (2006-2016)

Yıl 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Kayıt Dışı İstihdamOranı (%)

47,1 43,4 43,2 43,0 42,0 39,2 37,4 34,3 33,2 32,1 32,7

Kaynak: TÜİK, İşgücü İstatistikleri ve Hanehalkı İşgücü İstatistikleri, Haber Bültenleri, www.tuik.gov.tr/Pre-TabloArama.do?metod=search&araType=hb_x, (Erişim Tarihi: 20 Mart 2017) verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.Not 1:Kayıt dışı; yaptığı işten dolayı, herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna kayıtlı olmadan çalışanlar.2:Yıllara ilişkin oranlar, ilgili yılların Aralık ayı itibariyledir.

Tablo2incelendiğinde,Türkiye’dekayıtdışıistihdamoranlarının2010yılındansonra%40’ınaltındagerçekleştiğigörülmektedir.Sözkonusuoranlaryıllar itiba-riyledüşsede2016yılındabiröncekiyılagörebirmiktarartışolmuştur.Oranlar,günümüzdeTürkiye’dekiçalışanlarınüçtebirlikkısmınınhâlâkayıtdışıçalışmayadevamettiğinigöstermektedir.Yanigünümüzdeüççalışandanbirikayıtdışıolarakçalışmaktadırkibudurum,Türkiye’dekayıtdışıistihdamilemücadeleningerekli-liğiniortayakoymaktadır.

316


Tablo 3: Türkiye’de İstihdam Edilenlerin Sosyal Güvenlik Kuruluşuna Kayıtlılık Durumu (Ara-lık 2016) (15 + yaş) (Bin kişi)

İşteki durum Toplam istihdam Kayıt dışı istihdam Kayıt dışı oranı (%)Toplam 26.669 8.710 32,7Ücretli veya yevmiyeli 18.093 3.155 17,4İşveren 1.216 198 16,3Kendi hesabına 4.565 2.817 61,7Ücretsiz aile işçisi 2.795 2.541 90,9Tarım 4.915 3.991 81,2Ücretli veya yevmiyeli 398 300 75,4İşveren 53 20 37,7Kendi hesabına 2.196 1.542 70,2Ücretsiz aile işçisi 2.268 2.129 93,9Tarım dışı 21.753 4.719 21,7Ücretli veya yevmiyeli 17.694 2.854 16,1İşveren 1.162 177 15,2Kendi hesabına 2.370 1.275 53,8Ücretsiz aile İşçisi 527 412 78,2Kaynak: TÜİK, İşgücü İstatistikleri, Haber Bültenleri, www.tuik.gov.tr/PreTabloArama.do?metod=search&araType=hb_x,(ErişimTarihi:20Mart2017).Not1:Kayıtdışı;yaptığıiştendolayı,herhangibirsosyalgüvenlikkuruluşunakayıtlıolmadançalışanlar.2:Tablodakirakamlar,yuvarlamadandolayıtoplamıvermeyebilir.

Tablo3’teTürkiye’deistihdamedilenlerinsosyalgüvenlikkuruluşunakayıtlılıkdurumunadairrakamlarayerverilmiştir.2016yılındaücretliveyayevmiyeli,işve-ren,kendihesabına,ücretsizaileişçisiolarakkayıtdışıistihdamedilenlerintoplamsayısı(tarım+tarımdışı)8.710.000kişidir.2016Aralıkayıitibariyletoplamkayıtdışıistihdamoranı%32,7’dirvetarımdâhiledilmediğindebuoran%21,7’yedüşmekte-dir.Tarımkesimindekikayıtdışıistihdamoranıise%81,2olup,oldukçayüksektir.

3. VERGİ TAKOZU ve KAYITDIŞI İSTİHDAMA ETKİSİ

3.1. Vergi Takozu Kavramı ve Tanımı

Bir ülkenin kamumaliyesinin değerlendirilmesinde dikkate alınan ve önemligöstergelerdenbiriolarakkabuledilenvergiyükü,genişanlamdaelealındığında,belirlibirdevredeülkeninmilligelirindendevletevediğerkamutüzelkişilerineyapılanvergivevergibenzeriödemeleriifadeetmektedir20.Bubağlamda,ücretge-

20 Bukonudabkz.UfukSelen,‘Türkiye’deVergiKapasitesininKullanımıveVergiYüküÜzerineBirDeğerlendirme’,içindeNihatEdizdoğanveÖzhanÇetinkaya,(ed.) Vergi ve Vergi Politikası Üzerine İncelemeler, (Bursa:EkinYayınevi,2011),s.315-317.

317


lirleriüzerindeortayaçıkanyükiseliteratürdevergitakozu(taxwedge)kavramıileifadeedilmektedir21. İşgücünün işverenemaliyeti (kamusalyüklerdâhil) ile işgü-cününelinegeçennetücreti(nakitdesteklerdâhil)arasındakifarkıntoplamişgücümaliyetiiçerisindekiyüzdesivergitakozuolarakadlandırılmaktadır22.Dolayısıyla,işgücümaliyeti içindekivergive sosyalgüvenliködemelerinin tutarı sözkonusutakozunoluşmasındaönemliolmaktadır23.BuçerçevedeörneğinTürkiye’deasgariücretüzerindeortayaçıkanvergitakozunda,(çalışanaçısından)çalışanıngelirver-gisi+damgavergisiileçalışanındevleteödediğisigortaprimi+işsizliksigortasıke-sintisive(işverenaçısından)işverentarafındançalışanadınadevleteödenensigortaprimi+işsizliksigortasıkesintisi(toplamı)önemliolmaktadır.

3.2. Çeşitli Ülkelerde Vergi Takozunun Görünümü

AşağıdakiTablo4’te, bazıülke ekonomilerindeücretüzerindekivergi takozukarşılaştırılmışvevergitakozununoluşumunakatkıdabulunanikiönemliunsur-dan çalışanınödediğivergivesosyalgüvenlikkatkılarıileişvereninödediğisosyalgüvenlikkatkılarınındağılımıgösterilmiştir.

Tablo4’tengörüldüğügibi,ücretüzerindekivergitakozununenyüksekolduğuülke%54 ileBelçika’dır.Buülkeyi%49,4 ileAlmanya,%48,2 ileMacaristan takipetmektedir.Vergitakozununendüşükolduğuülkeise%17,9ileYeniZelanda’dırveardından%27,1ileİrlanda,%30,8ileİngilteregelmektedir.OECDortalamasınınise%36,0olduğugörülmektedir.

21 MehmetNar, ‘ÜcretGelirleriÜzerindekiVergiYükü:VergiTakozuUygulaması’,International Journal of Human Sciences,Vol.12,No.1,2015,s.686.

22 Doğan Şenyüz, ‘İşletmelerin Rekabet Gücü Açısından İstihdam Üzerindeki Yükler ve YeniKanunda Çalışanların Vergilendirilmesine Getirilen Değişiklikler’, Sicil Dergisi, Yıl 2, Sayı 5,Mart2007,s.67;TOBB,Türkiye ile Diğer OECD Ülkelerinin Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Alanında Karşılaştırılması,(Haz.:EsinÖzdemir,ÇiğdemTunçveZ.ÖzlemHatipoğlu),YayınSıraNo.2009/98,(Ankara:2009),s.4.

23 Bu kesintiler dışında, ücretlilerin tamamını ilgilendirmeyen ancak ilgili ücretli kesiminücretlerinden yapılan başka bazı kesintiler de bulunmaktadır. Bunlara, sendika kesintileri vebazıkurumsalkesintiler (OYAK,KefaletSandığı)örnekolarakverilebilir.Öteyandan, sosyalyardımlar,işkazaları,ayniyardımlar,lojmanvediğereködemelerdeişgücümaliyetinedâhilolup, ücret olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Bkz. Serdar Çiçek, ‘Ücretler ÜzerindekiKamusal Yüklerin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi (Türkiye ve Avrupa Birliği ÜlkelerKarşılaştırması)’, (BasılmamışDoktora Tezi,HacettepeÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,2012),s.88;ZeyyatSabuncuoğlu,Personel Yönetimi: Politika ve Yönetsel Teknikler,7.b.,(Bursa:RotaOfset,1994), s.212.Bununlabirliktebu tür istisnaiveherücretliyi ilgilendirmeyenkesintiveödemeler,buçalışmakapsamıdışındadır.Buçalışmadavergitakozu,OECDtarafındanülkelerarasıkarşılaştırmalardayaygınolarakkullanıldığı şekliyleortalamaücretüzerindekivergivesosyalgüvenlikkesintileriesasalınmaksuretiyledeğerlendirilmektedir.

318


Tablo 4: Bazı Ülke Ekonomilerinde Ücret Üzerindeki Vergi Takozunun Görünümü (2016)(İşgücü maliyetinin yüzdesi olarak)

Ülke Toplam Vergi Takozu Gelir Vergisi (Çalışan)Sosyal Güvenlik KatkılarıÇalışan İşveren

Yunanistan 40,2 7,7 12,6 19,9İtalya 47,8 16,4 7,2 24,2Portekiz 41,5 13,4 8,9 19,2Polonya 35,8 6,1 15,3 14,4Slovenya 42,7 9,8 19,0 13,9Slovakya 41,5 7,5 10,2 23,8Estonya 38,9 12,5 1,2 25,3Macaristan 48,2 11,7 14,4 22,2İrlanda 27,1 13,8 3,6 9,7İngiltere 30,8 12,6 8,4 9,7Avusturya 47,1 10,8 13,9 22,4Hollanda 37,5 15,2 12,2 10,1Almanya 49,4 15,9 17,3 16,2Belçika 54,0 20,8 10,9 22,3Fransa 48,1 10,8 10,5 26,8Norveç 36,2 17,5 7,3 11,5Danimarka 36,5 35,9 0,0 0,8İsveç 42,8 13,6 5,3 23,9Yeni Zelanda 17,9 17,9 0,0 0,0ABD 31,7 16,9 7,1 7,7Türkiye 38,1 10,4 12,8 14,9OECD Ortalaması 36,0 13,4 8,2 14,4Kaynak: OECD,Taxing Wages 2015-2016,(OECDPublishing,2017),s.17.Not:Vergitakozuhesaplanırken,bekâr,çocuksuzveortalamagelirdüzeyindegelireldeedenücretlibirçalışandikkatealınmıştır.

Vergi takozunun kompozisyonuna bakıldığında özellikle Yunanistan ve İtal-ya’da ücret üzerindeki vergi takozunun çalışanlar ve işverenler arasında dengelidağıldığıgörülmektedir.DanimarkaveYeniZelanda’davergitakozu(çalışanlardanalınanvergilerile)neredeysetamamençalışanlarüzerinebırakılmıştır.NitekimDa-nimarka’daişverendenalınansosyalgüvenlikkatkıpayısembolikdüzeydedir.Ver-gitakozunundahafazlaişverenlerüzerindeolduğuülkelerise,Slovakya,Estonya,Fransaveİsveç’tir.VergitakozununçalışanveişverenlerarasındakidağılımıGrafik1’denetolarakgörülmektedir.

319


Grafik 1: Çeşitli Ülkelerde Vergi Takozunun Çalışan ve İşveren Arasındaki Dağılımı (2016)

Genel olarak vergi takozundaki ağırlığın, gelişmiş ülkelerde ülkelerin sosyaldevlet anlayışının bir gereği olarak, daha kaliteli hizmet sunumunun yansımasışeklindeortayaçıktığıgörülürken,gelişmekteolanülkelerdeise,dahaçokgeçmişdönemlerdeoluşansosyalgüvenlikaçıklarının,geçmişnesildengeleceknesilebiraktarımıyadakısıtıolarakortayaçıktığısöylenebilir24.

24 Nar,a.g.m.,s.701.

320


3.3. Vergi Takozunun Kayıt Dışı İstihdama Etkisi

Yüksekvergitakozunedeniileücretlilerinharcanabilirgelirleriönemliölçüdeaşınmayauğramakta,işverenleraçısındanvergitakozununyüksekolmasıiseişçilikmaliyetleriniarttırmaktadır25.Budurum,kayıtdışıistihdamınbüyümesineyolaç-maktadır.NitekimHazans,2004-2009dönemineait30ülkeyeilişkinAvrupasosyalanketiverilerinikullanarak,vergitakozundayüzdebiroranındakiartışınkayıtdışıistihdamdayüzde0,2oranındabirartışayolaçtığınıbulmuştur26.

RusyaveUkrayna’davergitakozuveetkileriniinceleyenGóravd.’nineldeet-tiğisonuçlar,vasıfsız(düşükücretli)işçilerinücretleriüzerindekivergitakozununönemliölçüdeazaltılmasınınbugrubunistihdamseviyeleriüzerindekaydadeğeretkileriolabileceğinigöstermektedir.Sözkonusudurumun,kayıtdışıekonominin(dolayısıyladakayıtdışıistihdamın)boyutunusınırlayabileceğibelirtilmektedir27.

Vergitakozununkayıtdışıistihdamüzerinedoğrudanetkisinielealançalışmalaryukarıdagörüldüğügibioldukçaazdır.Bununtemelnedeni,vergitakozununyanısırakişilerikayıtdışıistihdamayöneltençoksayıdafaktörünolmasıdır.Ayrıcavergitakozugenellikleönceistihdamıetkilemektekayıtdışı işlereyönelmedahasonrameydanagelmektedir.Örneğin,ücretüzerindekivergi takozununyüksekolmasıistihdamınegatifyöndeetkilemektevekayıtdışıistihdamilevergikaçakçılığınıca-ziphalegetirmektedir28. İşsizsayısıarttıkçaemeğindeğeridüşmekteveişsizkalaninsanlarınpazarlıkgüçleriazaldığı içinkayıtdışıolarakçalışmazorunluluğundakaldığıgörülmektedir29.Dolayısıylavergitakozununkayıtdışıistihdamaetkisiaraş-tırılırken,işsizlik/istihdamüzerindekietkisinindedikkatealınmasıgerekmektedir.

OECDtarafındansonzamanlardayapılançalışmalarınbüyükçoğunluğuvergitakozununistihdamüzerindenegatifetkisiolduğunuampirikolarakdadoğrula-maktadır.OECD(2011)’debelirtildiğiüzereampiriksonuçlar,vergitakozunun%10oranındaazaltılmasınınOECDgenelindeişsizliği%2,8oranındaazaltacağıveistih-damı%3,7oranındaartıracağıyönündedir30.

NickellveLayard(1999),1983-1994yıllarıarasında20OECDülkesinikapsayançalışmalarındavergitakozunda%5’likbirazalışın,işsizliği%13oranındaazaltacağı-

25 A.g.m.,s.690.26 MihailsHazans,What Explains Prevalence of Informal Employment in EuropeanCountries:

The Role of Labor Institutions, Governance, Immigrants, and Growth,WorldBankPolicyResearchWorkingPaper,No.5917,(2011),s.17.

27 MarekGóra et al.,Social Security Driven Tax Wedge and Its Effects on Employment and Shadow Employment,CaseNetworkStudiesandAnalyses,No.398/2009,(Warsaw:2009),s.44.

28 OECD,Taxation and Employment,OECDTaxPolicyStudies,No.21, (OECDPublishing,2011),www.dx.doi.org/10.1787/9789264120808-en, (Erişim Tarihi: 29 Kasım 2012), alıntıAli Çelikkaya,‘OECD Üyesi Ülkelerde Emek Üzerindeki Vergi Yükünün Gelişimi ve Türkiye Üzerine Birİnceleme’,TİSK Akademi,Cilt8,Sayı16,2013/II,s.69.

29 MehmetCandan,‘KayıtDışıİstihdam,YabancıKaçakİşçiİstihdamıveToplumumuzÜzerindekiSosyo-EkonomikEtkileri’, (BasılmamışUzmanlıkTezi,Çalışmave SosyalGüvenlikBakanlığıTürkiyeİşKurumuGenelMüdürlüğü,2007),s.30.

30 Çelikkaya,a.g.m.,s.71.

321


nıbelirtmişlerdir.Nickell(2003)isevergitakozundaki10puanlıkbirartışın,çalışmaçağındakinüfusun%1ila%3’ününişgücügirişiminiazalttığınıbulmuştur31.

Elmeskov vd. yaptıkları çalışmada, 1983-1995 döneminde OECD ülkelerindevergitakozuortalamasında7puanlıkbirdüşüşünyapısalişsizliğinazalmasınayak-laşık0,7puankatkıdabulunabileceğinibelirtmişlerdir32.

Daveri ve Tabellini (2000) tarafından yapılan araştırmalarda, tüketim vergisioranıdavergitakozununhesaplanmasınadâhiledilmiştir.DaveriveTabellini,reg-resyonanaliziyoluyla,vergi takozununistihdamüzerindesınırlıbiretkiyesahipolduğunugöstermişlerdir.Özellikle,vergitakozunda%10’lukbirartışınistihdamoranlarını%2’dendahadüşükorandaazalttığınıbulmuşlardır33.

Ederveen ve Thissen 21 Avrupa Birliği ülkesinin 1960-1999 dönemi verileri-nikullanarakyaptıklarıamprikçalışmadavergi takozu ile işsizlikoranıarasındaistatistikselolarakanlamlıvepozitifbirilişkibulmuşlardır.Yazarlar,vergitakozu-nunişsizliküzerindebüyükbiretkiyesahipolduğunuifadeetmektevevergitako-zundayüzde1’likbirartışın,işsizlikoranınıyüzde0,14oranındaarttırdığınıbelirt-mektedirler34.

DünyaBankası(2005)AB-8ÜçAylıkEkonomikRaporunda,OECDülkelerindevergitakozuileistihdamarasındaolumsuzbirilişkininolduğunaişaretedilmekte-dir.İlgilirapordaAB-8ülkelerindeyapılanampirikincelemesonucundavergita-kozuileistihdamartışıarasındaanlamlı,olumsuzgüçlübirilişkinindoğrulandığıgösterilmektedir.Aynırapordavergitakozundakiheryüzdebirlikartışınistihdamdüzeyindeyüzde0.5-0.8arasındabirazalmayayolaçtığıbelirtilmektedir35.

BassaniniveDuval, 21OECDülkesinin 1982-2003yıllarınıkapsayan çalışma-larındavergitakozundaki%10’lukbirazalışınistihdamoranını%3,7arttıracağınaişaretetmektedirler36.

Gora vd. OECD ülkelerinin panelini kullanarak, vasıfsız kişilerdeki istihdamoranlarınınvergitakozundanbüyükorandaetkilendiğini,ancakyüksekvasıflılarınbu durumdan etkilenmediğini gösteren kanıtlar ortaya koymuşlardır. Çalışmada

31 SelçukBuyrukoğluveHüseyinKutbay,‘Türkiye’deKayıtdışıİstihdamınBirTetikleyicisiOlarakVergiTakozuSorunuveMaliyeti’,Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi,Yıl16,Sayı31,Nisan2016,s.257.

32 JørgenElmeskov,JohnP.MartinandStefanoScargetta,‘KeyLessonsforLabourMarketReforms:Evidence fromOECDCountries’ Experiences’,Swedish Economic Policy Review, Vol. 5,No. 2,January1998,s.217-218.

33 AndreaFesta,‘EmploymentandProductivity:TheRoleoftheTaxWedge’,EuroEconomica,Vol.34,No.2,2015,s.146.

34 Sjef Ederveen and Laura Thissen,Can Labour Market Institutions Explain Unemployment Rates in New Eumember States?,EuropeanNetworkofEconomicPolicyResearchInstitutesWorkingPaper,No.27,(2004),s.25-26.

35 WorldBank,EU-8 Quarterly Economic Report, SpecialTopic:LaborTaxesandEmployment inthe EU-8, (2005), s. 12, www.documents.worldbank.org/curated/en/423121468035954399/pdf/325920v20EU80QER0Q105Report.pdf,(ErişimTarihi:10Mart2017).

36 AndreaBassaniniandRomainDuval,Employment Patterns in OECD Countries: Reassessing the Role of Policies and Institutions,OECDSocial,EmploymentandMigrationWorkingPapers,No.35,(Paris:OECDPublishing,2006),s.53.

322


AB’yeyeniüyeolanülkelerdevergi takozunun istihdamartışını olumsuzyöndeetkilediğini,ancakdiğerOECDülkelerindeetkilemediğinigöstermişlerdir.Bununlaberaberçalışmada,ortayakonulansonuçların,verilerinsınırlılığıveazsayıdakon-troldeğişkenindendolayıdikkatlibirşekildeyorumlanmasıkonusunavurguyapıl-maktadır37.

Dolenc ve Laporšek ise panel regresyon analizi kullanarakAB-27 ülkelerinin1999-2008dönemiverileriniincelemişvevergitakozundaki%1’likbirartışınistih-damıyüzde0.04azalttığınıgöstermişlerdir.Analizler,düşükvergitakozunasahipolanülkelerdevergitakozuileistihdamarasındakinegatifilişkinin(-0,049),yüksekolanlaragöre(-0,036)dahafazlaolduğunuortayakoymuştur38.

GnipveTomićyaptıklarıçalışmada,yüksekişsizlikoranının(veyadüşükistih-damoranının) yüksek vergi takozundan kaynaklanabileceğini göstermektedirler.ABülkeleriveHırvatistan’a(çalışmanınyapıldığıtarihteHırvatistanhenüzABüyesideğildi)yönelikkümelemeanaliziilevergitakozunundahayüksekolduğuülkeler-deyüksekbir işsizlikoranınınolduğunuortayakoyarken,vergi takozunundahadüşükolduğuülkelerdedahayüksekbiristihdamoranıkaydetmişlerdir.AncakABgenelindedahayüksekbirvergitakozu(veyavergioranı)vedahadüşükbirişsizlikoranı (dahayüksek istihdamoranı)olanülkelerbulunduğu içinbunungenelbirkuralolmadığıbelirtilmektedir.Bunedenle,bazıkurumsalözelliklerinde işgücüpiyasasınınişleyişindensorumluolabileceğinigöstermekiçinanalizlerineyenibirdeğişkeni(EPLendeksi)dâhiletmişlerdir.Budurumda,Hırvatistanyüksekvergiyükü,katıbirişgücüpiyasası,yüksekişsizlikoranı(düşükistihdamoranı)’nasahipülkegrubunagirmektedir39.

TrpeskiveTashevska’nınçalışmalarında43ülkede(OECD,ABüyeleriveAB’yeadayülkeler)gerçekleştirilenkümelemeanalizi;vergi takozu ile istihdam-işsizlikarasındakiilişkilerkonusundabirfikirvermektedir.Sonuçların,dahayüksekver-gi takozunun,özelliklegelişmiş ekonomilerdeyüksek işsizlik seviyesinevedahadüşükistihdamseviyelerinekarşılıkgeldiğinigösterenöncekiampirikçalışmalarlauyumluolduğubelirtilmektedir40.

37 MarekGóraetal., Tax Wedge and Skills: Case of Poland in International Perspective,CASEReports,CenterforSocialandEconomicResearch,No.64/2006,(Warsaw:2006),s.49.

38 PrimožDolenc and SuzanaLaporšek, ‘TaxWedge onLabour and its Effect onEmploymentGrowthintheEuropeanUnion’,Prague Economic Papers,Vol.19,No.4,2010,s.355.

39 AnaGrdovićGnipandIvaTomić,‘HowHardDoestheTaxBiteHurt?Croatianvs.EuropeanWorker’,Financial Theory and Practice,Vol.34,No.2,2010,s.133.

40 Predrag Trpeski and Biljana Tashevska, ‘Labour TaxWedge in theRepublic ofMacedonia –TrendsandInternationalComparison’,Annales Universitatis Apulensis Series Oeconomica,Vol.14,No.2,2012,s.584.

323


4. TÜRKİYE’DE İSTİHDAM ÜZERİNDEKİ VERGİ TAKOZUNUN KAYIT DIŞI İSTİHDAM AÇISINDAN İNCELENMESİ

Aşağıda, vergi yükü oranları ile ücret üzerindeki vergi ve Sosyal GüvenlikKurumu (SGK)primyüküoranlarınınOECDortalamasıveTürkiyebakımındankarşılaştırılmasınayerverilmiştir.

Vergiyükü,OECDortalamasında1965yılında%24,8olup(Türkiye’de%10,6),2000yılınakadarartışeğilimigöstermişve2000yılında%34,0(Türkiye’de%24,2)olarakgerçekleşmiştir.Yıllariçindebirmiktarinişçıkışlarolsadavergiyükü2014yılında%34,2’ye(Türkiye’de%28,8)ulaşmıştır41.Yukarıdakikarşılaştırmada,toplamvergiyükübakımındanTürkiye’ninhepOECDortalamasınınaltındakaldığıdikkatçekmektedir.

Tablo4’tegörüldüğügibi,Türkiye2016yılıitibariyleücretlerüzerindekivergitakozu42 bakımından%38,1’likoraniletoplam35OECDülkesiarasında18.sıradabulunmaktadırvebuoranOECDülkeleriortalamasının(%36,0)üzerindedir.Ay-rıca,vergi takozunakatkıdabulunanönemlibirunsurolarakkabuledilensosyalgüvenlikkatkılarındaçalışanınödediği12,8’likoranile6.sıradadırvesözkonusuoranOECDortalamasının(%8,2)birhayliüzerindedir.İşvereninödediğisosyalgü-venlikkatkılarındada%14,9’lukoranile16.sıradayeralmaktaolup,buoranOECDortalamasında%14,4’tür.Öteyandan,vergitakozunununsurlarındanolançalışanınödediğigelirvergisininsözkonusutakozuniçindekioranı%10,4’türvebuoranileTürkiye23.sıradayeralmaktadır.SözkonusuoranOECDortalamasında%13,4’tür.Sonuç itibariyle,Türkiye’dekiortalamagelirdüzeyindegelireldeedenücretlibirçalışanbrütkazancıüzerindenyaklaşık%40dolayındabirvergitakozuilekarşıkar-şıyakalmaktadır.

Görüldüğüüzere,TürkiyetoplamvergiyükübakımındanOECDortalamasınınaltındayeralmaktaancakistihdamüzerindekivergiveprimyüküyani vergitakozubakımındanOECDortalamasınıaşmaktadır.

AşağıdakiTablo5’te,2017yılınailişkinasgariücretüzerindekivergitakozu gös-terilmiştir.Tablodakiverilerdengörüldüğüüzere,01.01.2017 -31.12.2017 tarihleriarasındaasgariücretleçalışanbirişçininücretibrüt1.777,50TL,net1.404,06TLola-rakuygulanmaktadır.Böylece1.777,50TLbrütasgariücrete275,51TLSGKprimiişverenpayıve35,55TL işsizlik sigortası fonu işverenpayıdâhil edildiğindebirişçininişverenetoplammaliyeti2.088,56TLolmaktadır.

41 OECD,Revenue Statistics 1965-2015,(OECDPublishing,2016),s.27.42 Vergitakozuhesaplanırken,bekâr,çocuksuzveortalamagelirdüzeyindegelireldeedenücretli

birçalışandikkatealınmıştır.

324


Tablo 5: 01.01.2017 - 31.12.2017 Tarihleri Arasında Asgari Ücret Üzerindeki Vergi Takozu

Vergi Takozunun Hesaplanması Formülü TutarBrüt Asgari Ücret -A- 1.777,50Sgk Primi İşçi Payı B=(Ax%14) 248,85İşsizlik Sigortası Fonu İşçi Payı C=(Ax%1) 17,78Gelir Vergisi Matrahı D=[A-(B+C)] 1.510,87Hesaplanan Gelir Vergisi E=(Dx%15) 226,63Asgari Geçim İndirimi (*) -F- 133,31Kesilecek Gelir Vergisi G=(E-F) 93,32H. Damga Vergisi Tutarı H=(Ax%07,59) 13,49Kesintiler Toplamı I=(B+C+G+H) 373,44Net Asgari Ücret İ=(A-I) 1.404,06İşverene Maliyeti (Tl/Ay)Brüt Asgari Ücret -A- 1.777,50Sgk Primi İşveren Payı (**) J=(Ax%15,5) 275,51İşsizlik Sigortası Fonu İşveren Payı K=(Ax% 2) 35,55İşverene Toplam Maliyet (Hazine Desteği Hariç) L=(A+J+K) 2.088,56İşverene Hazine Desteği (***) -M- 101,57İşverene Toplam Maliyet (Hazine Desteği Dâhil) N=(L-M) 1.986,99Asgari Ücret Üzerindeki Vergi Takozu [(N-İ) / N] %29,3Kaynak: ÇalışmaveSosyalGüvenlikBakanlığıÇalışmaGenelMüdürlüğü,AsgariÜcretinNetHesabıveİşvereneMaliyeti,www.csgb.gov.tr/media/4152/2017_onikiay.pdf,(ErişimTarihi:31Aralık2016)’danyararlanılarakhesaplanmıştır.(*):GelirVergisiHesaplamasında;193SayılıGelirVergisiKanunu’nun32.maddesiuyarıncaişçinin,bekârveçocuksuzolduğuvesadecekendisidikkatealınarak,AsgariGeçimİndirimiuygulanmıştır.(**): 5510 Sayılı Kanun’un 81. maddesinin (ı) bendine göre, bentte belirtilen şartları sağlayan işverenlere, SGK primi işveren payında 5 puanlık indirim öngörüldüğünden hesaplamalar buna göre yapılmıştır (% 20,5 – 5 Puan = % 15,5). Gerekli şartları sağlamayan işverenler için, SGK primi işveren payı % 20,5'dir. (***):27.01.2016tarihve29606SayılıResmiGazetedeyayınlanan14.01.2016tarihve6661SayılıKanunun17. maddesi uyarınca, 2016 yılında işverene toplam maliyetin günlük 3,33 TL’si Hazine tarafındankarşılanmıştır.Ancak,geçicimaddeileyapılanbudüzenlemeyalnızca2016yılınıkapsadığındanyasadeğişikliğiolmadan2017yılındadauygulanmasısözkonusudeğildi.Bunedenleyenibiryasaldüzenlemeyapılarakhemenhemen2016yılınailişkindüzenleme2017yılıiçindegeçerlihalegetirildi.Buradageçenyılagöreenönemlifark,öncedenyasadayeralantutarsalbüyüklüklerinbukezyasaylabelirlenmeyip,bukonudaBakanlarKurulunayetkiverilmişolmasıdır.Ancak,sözkonusututarsalbüyüklüklerBakanlarKurulutarafındanhenüzbelirlenmediğindenhesaplamada,2016yılındauygulananaylıkortalamatutar(101,57TL)dikkatealınmıştır.

2017yılında,2016yılındaolduğugibi işverenemaliyetiazaltmakamacıyla iş-verenemaliyetin aylık ortalama 101,57 TL’sinin Hazine tarafından karşılanacağıvarsayıldığında,1.986,99TL’likmaliyetortayaçıkmaktadır.Dolaysıyla,01.01.2017-31.12.2017tarihleriarasındaasgariücretleçalışanbirişçininbrütücretiüzerindekivergitakozununyaklaşık%30dolayındaolduğugörülmektedir.Asgariücretüze-rindekisözkonusutakozdolayısıylahemişçininelinedahaazparageçmektehemdeişçininişverenemaliyetiartmaktadır.

Türkiyeekonomisi1990’lıyıllardanitibarensıkaralıklarlakrizlerlekarşıkarşıyakalmıştır.Kamukesimitoplamborçstokundakiartış,yüksekkamuaçıkları,yük-

325


sekenflasyonveyüksekfaizoranlarıilebirliktebuolumsuzluklarayolaçanyapı-salsorunlaraçözümgetirilememesifaizgiderlerininbütçeiçerisindekipayınıhızlaartırmıştır.Bütünbunlarınsonucundamalisektördeortayaçıkanyapıda,krizlerinderinleşmesinenedenolmuştur.Uygulamayakonulanekonomikistikrarprogram-larında,kamufinansmanihtiyacınınazaltılmasınavebuamaçlavergigelirlerininartırılmasınaönemverilmesinekarşın,vergitabanıyeterinceyaygınlaştırılamamışvevergiyükününadaletsizbiçimdedağılımıdevametmiştir.

Bir raporagöre43;Türkiye’deonücretli,bir şirkettendaha fazlavergiödemekdurumundakalmaktadır.Nitekimasgariücretli2010yılındaenfazlakurumlarver-gisiverenyüzbüyükfirmanındoksanınıntoplamıkadarvergiödemiştir.Diğerüc-retlilerise,asgariücretlilerileberaberyüzbüyükfirmanınikikatındanfazlavergiödemişveücretlilerintoplamödediğivergi,tümşirketlerinödediğivergimiktarınıgeçmiştir.Türkiye’detoplamservet,gelirvesermayekârlarındaneldeedilenvergi-nin%43’ünüücretlileröderken,OECDülkelerindedokuzülkeasgariücretevergiuygulamamaktadır.Altıülkedevergioranı%10’unaltındakalırken,%15’likvergioranıileTürkiyeasgariücretlidenenfazlavergialanülkekonumundadır.

Dahaöncedebelirtildiğiüzere,Türkiye’detoplamvergiyüküOECDortalaması-nınaltındadır.Dolayısıylasorunyükünfazlalığındandeğil,adaletsizdağılımındankaynaklanmaktadır.Nitekimbirçokmükellefbudurumu,kayıtdışılığınnedenle-rindenbiriolarakgörmektedir.Mükellefler,ödediklerivergininyüksekolmasınınsermayelerininazalmasınanedenolacağıveticarifaaliyetlerininbüyümesineengeloluşturacağıdüşüncesiylekayıtdışılığıtercihedebilmektedir44.

Ayrıca,Türkiye’dekayıtdışıfaaliyetlerinartmasıfiilivergitabanınıdaralttığın-dan,ücretlilergibistopajyoluylavergisiniödeyenvevergikaçırmaolanağıolma-yanmükelleflerin vergi yükünün artmasına neden olmaktadır. Ücret üzerindekikesintilerinyüksekolması işvereninde işçilikmaliyetleriniyükseltmektedir.Tür-kiye’deişsizlikoranınınyüksekvekalifiyeolmayanişgücününfazlaolması,işgücümaliyetininyüksekliğikarşısındaişverenikayıtdışıistihdamayöneltebilmektedir45. Öteyandan,özellikleyeniçalışmayabaşlayanlaryadaemeklilikyaşınauzunsüresiolanlar,kazançlarınınbüyükkısmınıvergi,sigortaprimivb.maliyükümlülüklereayırmakistememektevedahafazlanetücretalmakamacıylaişverenleanlaşıp,kayıtdışıçalışmayıkabuledebilmektedir.Görüldüğügibi, işverenler,işgücümaliyetiniazaltmakiçinkayıtdışıistihdamayönelirkençalışanlarda,dahafazlanetücretal-makamacıylakayıtdışı çalışmaya razıolabilmektedir.Budurumyasalaraaykırıolmasınarağmen,taraflarböylebirriskigözealabilmektedir46.

Leibfritz(2009)’unçalışmasındayeralanveTEPAV(2005)tarafındanyapılanbiraraştırmada,Türkiye’de işletmelerdeki kayıt dışı istihdamın temelnedenlerinden

43 İSMMMO, ‘Türkiye Vergi Profili’ Araştırması Raporu, Sayı: 2011/16, (İstanbul: 2011), www.archive.ismmmo.org.tr/docs/basin/2011/bulten/15092011_Vergi%20Profili.pdf,(ErişimTarihi:10Aralık2016).

44 DPT,Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı,KayıtDışı EkonomiÖzel İhtisasKomisyonuRaporu,YayınNo:2603,(Ankara:2001),s.33.

45 Şen,a.g.e.,s.75-76.46 Korkmaz,a.g.m.;Karaarslan,a.g.e.,s.209.

326


biriolarakemeküzerindekiaşırımaliyükgösterilmiştir.Papps(2007)Türkiye’deuygulanansosyalgüvenlikprimlerininveasgariücretinkayıtlı/kayıtdışıistihdamrasyosuüzerinde(özelliklekadınlar,kırsaldaçalışanlarve30yaşaltıiçin)önemline-gatifetkisiolduğunubelirtmiştir.Betchermanvd.(2010)Türkiye’de2004ve2005yı-lındayürürlüğegirenteşvikprogramlarının(bunlar;işverensosyalgüvenlikprim-lerindeyüzde80-100aralığındaindirim,çalışanlarıngelirvergisindeyüzde80-100aralığındaindirim,elektriktüketimindesübvansiyon,arazitahsisiayrıcaişletmelereyeniişçiistihdamındateşvikseklindedir)uygulandıklarıyörelerdekayıtlıistihda-masırasıyla%5-13ve%11-15oranındakatkısağladığınıifadeetmişlerdir.Budurumaynızamandayüksekvergitakozununfirmalarıveçalışanlarıkayıtdışılığateşvikettiğininbirgöstergesiniteliğindedir.AyrıcaDünyaBankası (2009)’da,Türkiye’deişvereninemeklilikkatkıpayının%5oranındaazaltılmasınınve işsizliksigortası-nayaptığı%2oranındakikatkınınkaldırılmasınınkayıtlıistihdamı%1,1(yaklaşık85.000kişi)artıracağıveişsizlikoranını0,35azaltacağısonucunaulaşılmıştır.Dün-yaBankası’na (2009) göre,Türkiye’de SosyalGüvenlikKurumu’nakayıtlı işçiler-den%50’sininkazancı,işverenitarafındanasgarisigortaprimiseviyesindenbeyanedilmektedir.BuaçıdanbakıldığındaTürkiye’dekayıtdışıistihdamgerçekücretleriekonomikkoşullaragöreayarlamanıntemelyoluhalinegelmiştir.OECD(2012b)’debelirtildiğiüzere,BaşkayaveHulagu(2011)veBaşkayavediğerleri(2012)tarafın-danyapılançalışmalardabudurumudoğrulamaktadır47.Nitekimemeküzerinde-kimaliyüklerinetkisiyle1994,1999,2001krizlerindekayıtdışıistihdamartmıştır48. 2005-2008dönemindetoplamistihdamiçindekayıtdışıistihdamınoranı,%48,0’dan%43,2’yeazalmışolmaklabirlikte,öneminikorumuştur.Ancak,aynıazalışeğilimi-ni2008-2009krizdönemindegörmekmümkündeğildir.Alınanbütünönlemlererağmen2009yılındayaptığıiştenötürü,herhangibirsosyalgüvenlikkuruluşunakayıtlıolmadançalışanlarınoranı,öncekiyılagöre0,2puanlıkazalışla%43,0olarakgerçekleşmiştir49.

5. TÜRKİYE’DE YÜKSEK VERGİ TAKOZUNUN KAYITDIŞI İSTİHDAM ÜZERİNDEKİ OLUMSUZ ETKİLERİNİN GİDERİLMESİNE YÖNELİK ÖNERİLER

Kayıt dışı istihdamın tek bir nedeni olmayıp aksine, Türkiye’deki ekonomik,mali, sosyal,hukuki,bürokratikalandameydanagelen sorunlarınbir sonucuol-duğuiçin çözümüdeçokyönlüvekoordinelibirçalışmagerektirmektedir. Burada, çalışmakonusu itibariyleyüksekvergi takozununkayıtdışı istihdamüzerindekiolumsuz etkilerinin giderilmesinde özellikle mali alanda yapılması gerekenlereodaklanılmıştır.

47 Çelikkaya,a.g.m.,s.85-86,72.48 YereliveKaradeniz,a.g.e., s.88;A.CanBakkalcıvePelinS. Işıkoğlu, ‘KüreselKrizinKayıtDışı

İstihdamÜzerineMuhtemelEtkileriEmekYoğunPiyasalardaTürkiyeÖrneği’,Esam Dergisi,Cilt2,Sayı1,Ocak2011,www.esam.ege.edu.tr/ makaleler/ocak-2011/makale-2.pdf,(ErişimTarihi:8Mart2015).

49 Seyhan Erdoğdu, KüreselMali ve Ekonomik Krizin Türkiye Ekonomisi ve Türkiye ÇalışmaYönetimine Etkileri, (Ankara: 2009), s. 20,www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/areas/kuresel_mali_kriz/tr_kuresel_mali_kriz.pdf,(ErişimTarihi:8Mart2015).

327


5.1. Verginin Tabana Yayılması, Vergi Adaletinin Sağlanması ve Ücret Üzerindeki Mali Yükümlülüklerin Azaltılması

Devletingelireldeetmekamacıilevergiyitabanayaymakvevergiadaletinisağ-lamakyerinekayıtaltındakiişverenveçalışanlardanyüksekoranlıvergilervesos-yalgüvenlikkesintileriyapması,işverenleriveçalışanlarıkayıtdışıçalışmayabazenteşviketmekte,bazendezorlamaktadır50.

Vergitabanayayılmalıveücretüzerindekivergitakozununazaltılmasıiçingelirvergisiileçalışanveişvereninsosyalgüvenlikprimoranlarındaindirimegidilme-lidir.Türkiye’degelirvergisininasılyükünevergisikaynaktakesilenücretlilerkat-lanmaktadır.GVK’dastopajusulünegörealınanvergilerdenyalnızcaücretlerartanoranlıvergi tarifesinegörevergilendirilmektediğerlerinde isevergi,sabitoranlarüzerindenhesaplanmaktadır51. Öteyandan, emektenalınanvergilerher aypeşinolarakkaynaktakesilirken,sermayegelirieldeedenlervergilerinibirsonrakiyılvetaksitlerhalindeödemektedir52.Ayrıca,artanoranlıtarifedeözellikleilkgelirdili-minindar tutulmasıücretlilerinkolaylıkla ikinciveüçüncüdilimdekioranlardanvergilendirilmesisonucunudoğurabilmektedir53.Bubağlamda,asgariücrettenver-gialınmamalıdır.Ayrıca,ücretlilerüzerindekivergiyükününazaltılabilmesi için,ayırmailkesininuygulamayöntemlerindenbiriolanücretlileriçinfarklıvergitarife-siuygulamasınagelirvergisisistemindeyenidenyerverilmeli54veilkgelirdilimineuygulanan%15vergioranıaşağıçekilmelidir55.

5.2. Vergi ve Sosyal Güvenlik Prim Affı ve Yapılandırma Beklentilerinin Ortadan Kaldırılması

Türkiye’desıklıklayenidenyapılandırmaadıylagündemegelenvergivesosyalgüvenlikprimafları sonucu,kısadönemde toplanamayanvergiveprimborçlarıtahsiledilsede56budurum,halktaafbeklentisiyaratarakkayıtdışılığıözendirdiğin-

50 TuncayGüloğlu,AdemKorkmazveMuratKip, ‘Türkiye’deKayıtdışı İstihdamGerçeğineBirBakış’,Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi,Cilt45,Sayı1,2003,s.52.

51 ErsanÖzveCemilRakıcı,‘TürkGelirVergisiTarifesininDeğerlendirilmesi’,Çimentoİşveren, Cilt5,Sayı18,Eylül2004,s.30.

52 OrhanŞener,‘EnAzGeçimİndirimininVergiDışıBırakılması’,Reşat Kaynar’a Armağan,(İstanbul:İstanbulİktisadiveTicariİlimlerAkademisiSiyasalBilimlerFakültesiYayınları,1981),s.201.

53 Çiçek,a.g.e.,s.269.54 Türkiye’dekiasgarigeçimindirimiuygulaması,teoridekiayırmakuramınıhayatageçirmişbir

uygulamadır.NitekimasgarigeçimindirimidiğerülkelerdenfarklıolarakTürkiye’de,yalnızcaücretgelirineuygulanmaktadır.Buuygulamaileücretlilerikorumak,ücretliüzerindekigerçekgelir vergisi yükünü azaltmak hedeflenmekle beraber, tutarı gerçek geçimdüzeyinin altındabelirlenmekte, medeni durum ve çocuklar ile ilgili düzenlemeleri gerçek hayatla çok fazlabağdaşmamaktadır.Bkz.Çiçek,a.g.e.,s.267-268.

55 ReyhanLebaTansöker,‘YürürlüktekiGelirVergisiTarifesininAdaletAçısındanDeğerlendirilmesi’,içindeNihatEdizdoğan,(ed.)Güncel Mali Konular,(Bursa:DoraYayıncılık,2009),s.233.

56 Yükümlülükleriniyerinegetirmeyenmükelleflerincezalarıvefaizlerineilişkinçıkarılanafların,kısadönemdehazineyegelirsağlaması,idareninveyargınındosyayükünühafifletmesigibibazıolumluyönleribulunmaktadır.Bkz.FatihSavaşan,‘VergiAfları:TeoriveTürkiyeUygulamaları(‘VergiBarışı’UygulamaSonuçları )’,Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi,Cilt 8, Sayı 1,2006,s.41;SevinçYaraşır,‘VergiAflarıveTürkiye’dekiVergiAflarınınDeğerlendirilmesi’,Vergi Dünyası,Sayı379,Mart2013,s.176.

328


denuzundönemdeprimlerinidüzenliödeyenlerinsayısınıazaltmıştır57. Türkiye’de1960-2003tarihleriarasındayirmiikiadetvergiaffıileonbiradetsosyalgüvenlikprimaffı,2003-2013tarihleriarasındaiseüçadetvergiaffıileikiadetsosyalgüvenlikprimaffıyürürlüğekonulmuştur58.TBMM’de10.09.2014tarihindekabuledilen6552SayılıTorbaKanunve03.08.2016tarihindekabuledilen6736SayılıTorbaKanunileyenivergivesosyalgüvenlikprimaflarıhayatageçirilmiştir.Oysabiraffınbaşarılıolabilmesiveolumlusonuçlaralınabilmesiiçinenazındanaffınuygulanmasındansonratekraraffınolabileceğibeklentisininengellenmesivevergiseluyumayönelikönlemlerinalınmasıgerekmektedir59.

5.3. Cezaların Caydırıcı Hale Getirilmesi

Kayıt dışı ekonomi içinde faaliyetlerini yürüten aktörler için öngörülen cezasistemienazdenetimkapasitesikadarönemlidir.Kişileringüçlüve caydırıcıbircezasistemiilekarşılaşmalarıkayıtdışılığınönlenmesinekatkısağlayacaktır60. Dola-yısıyla,kayıtdışıistihdamilemücadeleçalışmalarıkapsamındayasalyükümlülük-lerinizamanındayerinegetirmeyen işverenlereyönelikcezalarıncaydırıcıolmasıgerekmektedir61.

Türkiye’desigortasızişçiçalıştırmaileilgilidirektbircezaisorumluluksözko-nusu değildir. Yalnızca işverenin çalıştırdığı sigortalıları Sosyal Sigortalar Kuru-mu’na“işegirişbildirgesi”ilebildirmeyükümlülüğünüyerinegetirmemesinince-zaisorumluluğuvardırvebudaidariparacezasışeklindedir62.Oysasigortasızişçiçalıştırmanınayrıbircezasıolmalıdır.

Nitekimgelişmişülkelerdeyasalyükümlülüklerinizamanındayerinegetirmeyenvekayıtdışıişçiistihdamedenişverenlereyönelikyüksektutarlıidariparacezalarıyanında, işyeriruhsat iptali, işyeri faaliyetindenmen,hapiscezası,meslekten ihraçvekamuihalelerinekatılmamagibibirçokcezaiyaptırımuygulanmaktadır.ÖrneğinFransa’dakayıtdışıişçiçalıştırmayailişkinidariparacezasınınyanısırahapis,işyerikapatma,meslektenmen,mallarınhaczivekamuihalelerinekatılmamagibicezalardaverilebilmektedir.Almanya’dasadeceişverenlerdeğilkaçakçalışanişçilerdeidariparacezasınınmuhatabıolmaktadır.Cezanıntekrarlanmasıhalinde,hapiscezasıön-

57 Bukonudabkz.Yaraşır,a.g.m.,s.176;YusufAlper,‘SosyalGüvenlikReformuveFinansmanlaİlgiliBeklentiler’,Sosyal Güvenlik Dergisi,Cilt1,Sayı1,Haziran2011,s.13,34-35.

58 Duran Bülbül ve Hülya K. Karadeniz, ‘Vergi ve Sigorta PrimAflarının Kayıt Dışı EkonomiÜzerineEtkisi’,(Tebliğ,19.TürkiyeMaliyeSempozyumu,Antalya,Türkiye,Mayıs2004),s.805-806; Cengizhan Hatipoğlu, ‘İşe Başlama Bildiriminin Yapılmamasının Kayıt Dışı EkonomiyeEtkisi ve Bunu Önlemeye Yönelik Çözüm Önerileri’, İstanbul Üniversitesi Hukuk FakültesiMecmuası,Cilt73,Sayı1,2015,s.194.

59 Yaraşır,a.g.m.,s.176.60 Hatipoğlu,a.g.m.,s.182,193.61 MehmetTunç, ‘Kayıtdışı İstihdamlaMücadeledeGeliştirilenStratejiler,UygulananPolitikalar

veGelişmişÜlkeÖrnekleri’,(BasılmamışUzmanlıkTezi,ÇalışmaveSosyalGüvenlikBakanlığıTürkiyeİşKurumuGenelMüdürlüğü,2007),s.60.

62 Murat Türe, ‘Sigortasız İşçi Çalıştıran İşverenin SSK’na Göre Sorumluluğu’, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,Cilt6,Sayı3,2004,s.144.Bukonudaayrıntılıbilgiiçinbkz.A.g.m.,s.144-147.

329


görülmektedir63.Danimarka’dakayıtdışıistihdamyoluileödemektenkaçınılanvergive sigortaprimmiktarının100.000DanimarkaKronundanazolmasıhalinde,hemişverenhemdeişçikaçırılanmiktarın ikikatıoranındaparacezasınaçarptırılmak-tadır.Eğerkaçırılanvergiveprimmiktarı100.000DanimarkaKronundanfazla iseişçiveişverenhemikikatparacezasınahemdehapiscezasınaçarptırılmaktadır64. İsveç,Belçika,İsviçreveFinlandiya’dayabancıkaçakişçiliğinekarşıişverenlereihlalinboyutunagöreidariparacezasıve/veyahapiscezasıuygulanmaktadır.Finlandiya’daayrıcaişverenlereişyeriruhsatiptalicezasıdaverilebilmektedir65.

Türkiye’de1999-2012yıllarıarasındavergiselanlamdakayıtdışıçalıştığısapta-nankişiveişletmesayısının602.461olduğudikkatealındığında,işebaşlamabildi-rimindebulunmamaşeklindeortayaçıkanihmalihareketin,mevcutdüzenlemelerçerçevesindene caydırıcı nede ıslah edici yaptırıma tabi tutulmadığı ortaya çık-maktadır66.Türkiye’dekayıtdışıistihdamilemücadeleçalışmalarınındahaetkinvebaşarılıolabilmesiiçincezalarınçeşitlendirilmesiveartırılmasıgerekmektedir67. İşebaşlamabildirimindebulunmamaeylemsizliğininbirsuçolarakkabuledilipadliparacezasınaveyaparacezasınaçevrilmesimümkünolabilecekşekildehürriyetibağlayıcıcezayabağlanmasıvebunusağlayacakyasaldüzenlemelerinhayatageçi-rilmesisağlanmalıdır68. Öteyandan,VUK’dayapılacakbirdüzenlemeileişebaşlamabildirimindebulunmayanmükelleflerin,aldıkları cezanınkesinleşmesinden itiba-renbasınaracılığıileveyainternetortamındateşhirihükmebağlanmalıdır.Böylececezabaskısıdışındakamuoyubaskısı iledeyüzleşmekzorundakalacağınıbilen,görenveyaşayanmükelleflerin,işebaşlamabildirimindebulunmakonusundadahahassasdavranmaları sağlanabilecektir.Dolayısıyla, kayıtdışı istihdamıönlemeyeyönelikolarak,işebaşlamabildirimindebulunmamadurumunailişkindahaesaslıtedbirlerinalınmasızorunludur69.

5.4. Servet Beyanı Esasının Yeniden Uygulamaya Konulması

Türkiye’dekayıtlıçalışanücretlilerinbirkısmınıngerçekkazançlarıüzerindenbildirilmediğivealdıklarıücretindüşükgösterildiğidikkatealındığında,buşekildeçalışanlarınücretleriüzerindengelirvergisi,damgavergisivesosyalgüvenlikprimikaçakçılığıyapıldığıortadadır.Sözkonusudurumunönlenmesiancakbuamaçiçingerekliyasalaltyapınınoluşturulmasıilemümkünolabilecektir.Yukarıdabelirtilenşekildedavrananişverenveişçilerintespitedilerek,kayıtlıücretlerüzerindenyapılangelirvergisi,damgavergisivesosyalgüvenlikprimikaçakçılığınınönlenmesive

63 Tunç,a.g.e.,s.60,71-72.64 ÇalışmaveSosyalGüvenlikBakanlığıDışİlişkilerveYurtdışıİşçiHizmetleriGenelMüdürlüğü.

Önde Gelen AB Üyesi Ülkelerde ve Avustralya’da İşsizlikle Mücadele, İstihdam Kapasitesinin Artırılması ve Kayıtdışı İstihdam,(Ankara:2004),alıntıTunç,a.g.e.,s.56-61.

65 Tunç,a.g.e.,s.77-80.66 Hatipoğlu,a.g.m.,s.201.67 Tunç,a.g.e.,s.60.68 Hatipoğlu,a.g.m.,s.200.69 Hatipoğlu,a.g.m.,s.202-203.

330


kayıtdışıekonomininazaltılmasıamacıile1984yılınakadaruygulananvefonksiyo-nelbirvergigüvenlikmüessesesiolanServetBeyanıEsasınıntekrardanTürkVergiSistemi’nedâhiledilmesigerekmektedir70.

5.5. Bürokratik İşlemlerin Azaltılması

Kayıtdışıistihdamlamücadele,kayıtdışılığıncazibesininazaltılmasıbakımından bürokratikyükünhafifletilmesinevekayıtiçinegirişinkolaylaştırılmasıbakımındandaşirketkurmavekayıt içinegeçişprosedürlerininkolaylaştırılmasınaihtiyaçvar-dır71.Bubağlamda,9Ağustos2016tarihlive29796SayılıResmiGazete’deyayımlan6728Sayılı“YatırımOrtamınınİyileştirilmesiAmacıylaBazıKanunlardaDeğişiklikYapılmasınaDairKanun” (TorbaKanun)’un18 incimaddesiyle,VergiUsulKanu-nu’nunvergibeyannamesininpostaylaveyaelektronikortamdagönderilmesibaşlıklı28 incimaddesinde,muhtasarbeyanname ileSosyalGüvenlikKurumuaylıkprimvehizmetbelgesininbirleştirilerekverilmesidurumunda,ortakbeyannameninSosyalSigortalarveGenelSağlıkSigortasımevzuatıkapsamındaoluşturulankısmınailişkinolarakdüzenlenentahakkukfişinin,mükellefeveyaelektronikortamdabeyannamegöndermeyetkisiverilmişdiğerkişilereGelirİdaresiBaşkanlığıtarafındangönderil-mesineimkânsağlanmaküzeredüzenlemeyapıldığıgörülmektedir72.Busayedebe-yannamesayısıazaltılacakvebirdenfazlakurumaaynıbilgilerinverilmesinegerekkalmayacaktır.Ayrıca,şirketkuruluşveşubeaçılışişlemlerindekibürokratikişlem-lervemaliyetlerinazaltılmasıhedeflerineulaşabilmek içinvergikanunlarıve ilgilidiğer kanunlarda düzenlemeler yapılması gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında,6728SayılıTorbaKanun’un23üncümaddesiyle,DamgaVergisiKanunu’nunKâğıtNüshalarınınBirdenFazlaOlmasıbaşlıklı5incimaddesininbirincifıkrasınınbirincicümlesideğiştirilerek,nispidamgavergisinetabikâğıtlardaherbirnüshanınayrıayrıvergilendirilmesiuygulamasınasonverilmekteveteknüshaüzerindenvergialınmasıöngörülmektedirki,budaolumlubirgelişmedir.

Yukarıdasıralananönerilerinyanısırakayıtdışıistihdamıönlemekiçin,önce-likliolarak işsizlikveyoksulluksorunununçözümüneönemverilmeli,enflasyondahaaşağıbiroranadüşürülmelidir.Çünkükayıtdışıekonomininenönemliyapı-salnedenleriolanişsizlik,yoksulluk,gelirdağılımınınbozukolması,enflasyongibinedenlerortadankaldırılmadığısüreceyukarıdabelirletilentümönerilerbaşarıylauygulansabilekayıtdışıistihdamilemücadeledekısmibaşarılareldeedilecekan-caknihaisonucaulaşılamayacaktır73.

70 ÖzcanErdoğan,‘KayıtlıİşçiÜcretlerindeVergiKaçaklarınıveSosyalGüvenlikPrimiKaçaklarınıÖnlemekAmacıylaSendikalarınaÜyeliğinÖzendirilmesi’,Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,Cilt9,Sayı1,Mart2011,s.54-55;Sarılı,a.g.m.,s.46.

71 MetinErcan,‘KayıtDışıEkonomi’,s.26,www.tepav.org.tr/upload/files/haber/1256563671r3809.Kayitdisi_Ekonomi.pdf,(ErişimTarihi:2Ocak2016).

72 www.verginet.net/dtt/11/Vergi-Sirkuleri-2016-79.aspx,(ErişimTarihi:15Nisan2017).73 Karaarslan,a.g.e.,s.227.

331


SONUÇ

Türkiyeekonomisindeuygulamayakonulanekonomikistikrarprogramlarında,kamufinansman ihtiyacınınazaltılmasınayönelikvergigelirlerininartırılmasınıngerekliliğinehepvurguyapılmışancakvergiyi tabanayaymakonusunda istenenbaşarısağlanamamıştır.Devletingelireldeetmekamacıylavergiyitabanayaymakvevergiadaletinisağlamakyerinekayıtaltındakiişverenveişçilerdenyüksekoran-lıvergilervesosyalgüvenlikkesintileriyaparakyüksekvergitakozuoluşturması,kayıtdışıçalışma\çalıştırmakonusundabazenteşvikedicibazendezorlayıcıbirdurumyaratmıştır.Yüksekvergitakozu,ücretlilerinharcanabilirgelirlerindeönem-liölçüdeaşınmayanedenolmakta,işverenleraçısındanbutakozunyüksekliğiişçilikmaliyetleriniartırmaktadır.Dolayısıyla,emeküzerindekiyüksekvergitakozununvarlığıTürkiye’deişletmelerdekikayıtdışıistihdamıntemelnedenlerindenbiriola-rakgörülmektedir. Türkiye toplamvergi yükübakımındanOECDortalamasınınaltındayeralırken,istihdamüzerindekivergiveprimyüküyanivergitakozubakı-mındanOECDortalamasınıaşmaktadır.

Türkiye’dekayıtdışıistihdamilemücadeledebaştamalialandaolmaküzereşudüzenleyiciönlemlerinalınmasındayararvardır:

• Vergitoplamaoranlarıarttırılmalıvevergitabanayayılmalıdır.

•Vergileradaletlihalegetirilmeli,asgariücrettenvergialınmamalıdır.Ücretlileriçinfarklıvergitarifesiuygulamasıgelirvergisisistemineyenidendâhiledilmeliveistihdamüzerindenalınanvergivesosyalgüvenlikprimoranlarıaşağıçekilmelidir.

•Vergivesosyalgüvenlikprimafları ileyapılandırmasıksıkbaşvurulanbiryöntemolmaktançıkarılmalıvevergiseluyumayönelikönlemleralınmalıdır.

•Kayıtdışıişçiçalıştıranişverenlerincezalandırılacağınadairyasalbirdüzenle-meyegidilmelivesigortasızişçiçalıştırmanınayrıbircezasıolmalıdır.

•Kayıtdışıistihdamıönlemeyeyönelikcezalarçeşitlendirilmeliveartırılmalı,ayrıcacezalaretkinbirşekildeuygulanmalıdır.

•Kayıtdışılığınazaltılmasıamacıile1984yılınakadaruygulananvefonksiyonelbirvergigüvenlikmüessesesiolanServetBeyanıEsasıtekrardanTürkVergiSiste-mi’nedâhiledilmelidir.

•Kayıt dışı istihdamı önlemek için işsizlik ve yoksulluk sorunun çözümüneönemverilmelidir.

•Yapılacakyapısalreformlarileenflasyonyüzdebeşinaltınakalıcıolarakdü-şürülmelidir.

332


KAYNAKÇAAlper,Yusuf.‘SosyalGüvenlikReformuveFinansmanlaİlgiliBeklentiler’,Sosyal Güvenlik

Dergisi,Cilt1,Sayı1,Haziran2011,ss.7-47.Bakkalcı,A.Can;PelinS.Işıkoğlu.‘KüreselKrizinKayıtDışıİstihdamÜzerineMuhtemel

EtkileriEmekYoğunPiyasalardaTürkiyeÖrneği’,Esam Dergisi,Cilt2,Sayı1,Ocak2011,ss.19-47,http://esam.ege.edu.tr/makaleler/ocak-2011/makale-2.pdf,(ErişimTa-rihi:8Mart2015).

Bassanini,Andrea;RomainDuval.Employment Patterns in OECD Countries: Reassessing the Role of Policies and Institutions,OECDSocial,EmploymentandMigrationWorkingPa-pers,OECDPublishing,No.35,Paris2006.

Buyrukoğlu, Selçuk;HüseyinKutbay. ‘Türkiye’deKayıtdışı İstihdamın Bir TetikleyicisiOlarakVergiTakozuSorunuveMaliyeti’,Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi,Yıl16,Sayı31,Nisan2016,ss.249-273.

Bülbül,Duran;HülyaK.Karadeniz.‘VergiveSigortaPrimAflarınınKayıtDışıEkonomiÜzerineEtkisi’, (Tebliğ, 19.TürkiyeMaliyeSempozyumu,Antalya,Türkiye,Mayıs2004),ss.801-812.

Candan,Mehmet. ‘KayıtDışı İstihdam, Yabancı Kaçak İşçi İstihdamı ve ToplumumuzÜzerindekiSosyo-EkonomikEtkileri’,(BasılmamışUzmanlıkTezi),ÇalışmaveSosyalGüvenlikBakanlığıTürkiyeİşKurumuGenelMüdürlüğü,2007.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Çalışma GenelMüdürlüğü.Asgari ÜcretinNetHesabı ve İşverene Maliyeti, http://www.csgb.gov.tr/media/4152/2017_onikiay.pdf, (ErişimTarihi:31Aralık2016).

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Dış İlişkiler ve Yurtdışı İşçi Hizmetleri GenelMüdürlüğü.Önde Gelen AB Üyesi Ülkelerde ve Avustralya’da İşsizlikle Mücadele, İstihdam Kapasitesinin Artırılması ve Kayıtdışı İstihdam,Ankara2004,alıntıMehmetTunç,‘Kayıt-dışı İstihdamla Mücadelede Geliştirilen Stratejiler, Uygulanan Politikalar ve Gelişmiş Ülke Ör-nekleri’,(BasılmamışUzmanlıkTezi),ÇalışmaveSosyalGüvenlikBakanlığıTürkiyeİşKurumuGenelMüdürlüğü,2007.

Çiçek,Serdar.‘Ücretler Üzerindeki Kamusal Yüklerin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi (Türkiye ve Avrupa Birliği Ülkeler Karşılaştırması)’, (BasılmamışDoktoraTezi),HacettepeÜniver-sitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,2012.

Dolenc,Primož;SuzanaLaporšek.‘TaxWedgeonLabouranditsEffectonEmploymentGrowthintheEuropeanUnion’,Prague Economic Papers,Vol.19,No.4,2010,ss.344-358.

DPT.Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı,KayıtDışıEkonomiÖzelİhtisasKomisyonuRapo-ru,YayınNo:2603,Ankara2001.

Ederveen,Sjef;LauraThissen.Can Labour Market Institutions Explain Unemployment Rates in New Eumember States?,EuropeanNetworkofEconomicPolicyResearchInstitutesWorkingPaper,No.27,2004.

Elmeskov,Jørgen;JohnP.Martin;StefanoScargetta.‘KeyLessonsforLabourMarketRe-forms:EvidencefromOECDCountries’Experiences’,Swedish Economic Policy Review, Vol.5,No.2,January1998,ss.205-252.

Ercan, Metin. ‘Kayıt Dışı Ekonomi’, http://www.tepav.org.tr/upload/files/haber/1256563671r3809.Kayitdisi_Ekonomi.pdf,(ErişimTarihi:2Ocak2016).

Erdoğan,Özcan.‘KayıtlıİşçiÜcretlerindeVergiKaçaklarınıveSosyalGüvenlikPrimiKa-çaklarınıÖnlemekAmacıylaSendikalarınaÜyeliğinÖzendirilmesi’,Celal Bayar Üni-versitesi Sosyal Bilimler Dergisi,Cilt9,Sayı1,Mart2011,ss.37-59.

Erdoğdu,Seyhan.Küresel Mali ve Ekonomik Krizin Türkiye Ekonomisi ve Türkiye Çalışma Yöne-timine Etkileri,Ankara 2009, http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/areas/kuresel_mali_kriz/tr_kuresel_mali_kriz.pdf,(ErişimTarihi:8Mart2015).

Festa,Andrea.‘EmploymentandProductivity:TheRoleoftheTaxWedge’,EuroEconomica, Vol.34,No.2,2015,ss.139-150.

333


GİB.KayıtDışıEkonomiyleMücadeleStratejisiEylemPlanı(2008-2010),YayınNo.87,An-kara2009.

Góra,Marek;etal.Social Security Driven Tax Wedge and Its Effects on Employment and Shadow Employment,CaseNetworkStudiesandAnalyses,No.398/2009,Warsaw2009.

Góra,Marek;etal.Tax Wedge and Skills: Case of Poland in International Perspective,CASERe-ports,CenterforSocialandEconomicResearch,No.64/2006,Warsaw2006.

GrdovićGnip,Ana;IvaTomić.‘HowHardDoestheTaxBiteHurt?Croatianvs.EuropeanWorker’,Financial Theory and Practice,Vol.34,No.2,2010,ss.109-142.

Güloğlu,Tuncay;AdemKorkmaz;MuratKip.‘Türkiye’deKayıtdışıİstihdamGerçeğineBirBakış’,Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi,Cilt45,Sayı1,2003,ss.51-95.

Hatipoğlu,Cengizhan.‘İşeBaşlamaBildirimininYapılmamasınınKayıtDışıEkonomiyeEtkisi ve BunuÖnlemeye Yönelik ÇözümÖnerileri’, İstanbul Üniversitesi HukukFakültesiMecmuası,Cilt73,Sayı1,2015,ss.181-206.

Hazans,Mihails.Informal Workers Across Europe: Evidence from 30 European Countries,WorldBankPolicyResearchWorkingPaper,No.5912,2011.

Hazans,Mihails.What Explains Prevalence of Informal Employment in European Countries: The Role of Labor Institutions, Governance, Immigrants, and Growth, World Bank Policy Research Working Paper, No. 5917, 2011.

Ilgın,Yılmaz.‘KayıtDışıEkonomiveTürkiye’dekiBoyutları’,(BasılmamışUzmanlıkTezi),DevletPlanlamaTeşkilatı,1995.

İSMMMO.‘Türkiye Vergi Profili’ Araştırması Raporu,Sayı:2011/16,İstanbul2011,http://archi-ve.ismmmo.org.tr/docs/basin/2011/bulten/15092011_Vergi%20Profili.pdf, (ErişimTarihi: 10Aralık2016).

Kaleli,Ebubekir. ‘SosyalGüvenlikveTürkiye’deSosyalGüvenlikAçıkları’,http://www.calismarehberi.com/sosyal-guvenlik-ve-turkiyede-sosyal-guvenlik-aciklari-makale,92.htm,(ErişimTarihi:6Ocak2017).

Karaarslan,Erkan.Kayıt Dışı İstihdam ve Neden Olduğu Mali Kayıpların Bütçe Üzerindeki Etki-leri: Türkiye Örneği, MaliHizmetlerDerneği,YayınNo.7,Ankara2010.

Koban,Emine;ZerrinFırat;EmelSelimoğlu.Perakende Sektöründe Kayıtlı–Kayıt Dışı Faa-liyetlerin Bursa Özelinde Karşılaştırmalı Analizi,AlışverişMerkezlerivePerakendecilerDerneği(AMPD)BilimselAraştırmaPlatformu2005“KayıtlıKurallıEkonomivePe-rakendecilik”Araştırması,BzdYayınveİletişim Hizmetleri,İstanbul2006.

Korkmaz,Esfender.‘KayıtDışıİstihdam’,TİSK İşveren Dergisi,Şubat2001,http://www.tisk. org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=252&id=15,(ErişimTarihi:6Aralık2016).

LebaTansöker,Reyhan.‘YürürlüktekiGelirVergisiTarifesininAdaletAçısındanDeğerlen-dirilmesi’,içindeNihatEdizdoğan,(ed.)Güncel Mali Konular, DoraYayıncılık,Bursa2009,ss.213-237.

Nar,Mehmet.‘ÜcretGelirleriÜzerindekiVergiYükü:VergiTakozuUygulaması’,Interna-tional Journal of Human Sciences,Vol.12,No.1,2015,ss.685-705.

OECD.‘Declaring Work or Staying Underground: Informal Employment in Seven OECD Coun-tries’,2008,http://www.oecd.org/els/emp/40843646.pdf,(ErişimTarihi:6Aralık2016).

OECD.Revenue Statistics 1965-2015,OECDPublishing,2016.OECD.Taxation and Employment,OECDTaxPolicyStudies,OECDPublishing,No.21,2011,

http://dx.doi.org/10.1787/9789264120808-en,(ErişimTarihi:29Kasım2012),alıntıAliÇelikkaya,‘OECDÜyesiÜlkelerdeEmekÜzerindekiVergiYükününGelişimiveTür-kiyeÜzerineBirİnceleme’,TİSK Akademi,Cilt8,Sayı16,2013/II,ss.68-91.

OECD.Taxing Wages 2015-2016,OECDPublishing,2017.Öz, Ersan; Cemil Rakıcı. ‘Türk Gelir Vergisi Tarifesinin Değerlendirilmesi’, Çimento

İşveren,Cilt5,Sayı18,Eylül2004,ss.24-31.Sabuncuoğlu,Zeyyat.Personel Yönetimi: Politika ve Yönetsel Teknikler,7.b.,RotaOfset,Bursa

1994.

334


Sarılı,MustafaAli. ‘Türkiye’deKayıtDışı EkonomininBoyutları,Nedenleri, Etkileri veAlınmasıGerekenTedbirler’,Bankacılar Dergisi,No.41,Haziran2002,ss.32-50.

Savaşan,Fatih.‘VergiAfları:TeoriveTürkiyeUygulamaları(‘VergiBarışı’UygulamaSo-nuçları)’,Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi,Cilt8,Sayı1,2006,ss.41-65.

Selen,Ufuk.‘Türkiye’deVergiKapasitesininKullanımıveVergiYüküÜzerineBirDeğer-lendirme’,içindeNihatEdizdoğanveÖzhanÇetinkaya,(ed.)Vergi ve Vergi Politikası Üzerine İncelemeler, EkinYayınevi,Bursa2011,ss.313-330.

Sıvacı,Celalettin.‘KayıtDışıEkonomiveKADİMProjesi’,Bütçe Dünyası Dergisi,Cilt3,Sayı27,Güz2007,ss.51-60.

Şen, Arif. ‘Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdam ve Vergi İlişkisi’, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ulu-dağÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,2014.

Şener,Orhan.‘EnAzGeçimİndirimininVergiDışıBırakılması’,Reşat Kaynar’a Armağan, İstanbulİktisadiveTicariİlimlerAkademisiSiyasalBilimlerFakültesiYayınları,İstan-bul1981,ss.197-214.

Şenyüz,Doğan.‘İşletmelerinRekabetGücüAçısındanİstihdamÜzerindekiYüklerveYeniKanundaÇalışanlarınVergilendirilmesineGetirilenDeğişiklikler’,Sicil Dergisi,Yıl2,Sayı5,Mart2007,ss.165-176.

TOBB.1993 Yılı Ekonomik Raporu, YayınNo.285,Ankara1994.TOBB.Türkiye ile Diğer OECD Ülkelerinin Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Alanında

Karşılaştırılması,(Haz.:EsinÖzdemir,ÇiğdemTunçveZ.ÖzlemHatipoğlu),YayınSıraNo.2009/98,Ankara2009.

Trpeski,Predrag;BiljanaTashevska.‘LabourTaxWedgeintheRepublicofMacedonia–TrendsandInternationalComparison’,Annales Universitatis Apulensis Series Oeconomi-ca,Vol.14,No.2,2012,ss.571-585.

Tunç,Mehmet.‘KayıtdışıİstihdamlaMücadeledeGeliştirilenStratejiler,UygulananPoli-tikalarveGelişmişÜlkeÖrnekleri’,(BasılmamışUzmanlıkTezi),ÇalışmaveSosyalGüvenlikBakanlığıTürkiyeİşKurumuGenelMüdürlüğü,2007.

TÜİK.İşgücüİstatistikleriveHanehalkıİşgücüİstatistikleri,Haber Bültenleri, http://www.tuik.gov.tr/PreTabloArama.do?metod=search&araType=hb_x,(ErişimTarihi:9Aralık2016).

Türe,Murat.‘SigortasızİşçiÇalıştıranİşvereninSSK’naGöreSorumluluğu’,Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,Cilt6,Sayı3,2004,ss.137-151.

WorldBank.EU-8 Quarterly Economic Report, SpecialTopic:LaborTaxesandEmploymentin theEU-8, 2005, http://documents.worldbank.org/curated/en/423121468035954399/pdf/325920v20EU80QER0Q105Report.pdf,(ErişimTarihi:10Mart2017).

Yaraşır,Sevinç.‘VergiAflarıveTürkiye’dekiVergiAflarınınDeğerlendirilmesi’,Vergi Dün-yası, Sayı379,Mart2013,ss.175-187.

Yereli,AhmetBurçin;OğuzKaradeniz.Kayıt Dışı İstihdam,OdakYayınları,Ankara2004.http://www.verginet.net/dtt/11/Vergi-Sirkuleri-2016-79.aspx,(ErişimTarihi:15Nisan2017).https://www.kanalfinans.com/haberler/kayit-disi-istihdam-yuzde-35-turkiyede-calisan-

iki-kisi-bir-emekliyi-finanse-ediyor,(ErişimTarihi:5Ocak2017).‘Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele (KADİM) Projesi’, 2006/28 Sayılı Başbakanlık Genel-

gesi (R.G., T. 04.10.2006, S. 26309), http://www.resmigazete.gov.tr/ eskiler/2006/10/20061004-13.htm,(ErişimTarihi:20Mart2015).

‘6661SayılıTorbaYasa’,Resmi Gazete,27.01.2016tarihve29606Sayılı.

Documents

Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdamın Vergi Takozu Açısından