Tržište Država i Okoliš Kasim Tatic

Prof. dr. Kasim Tatić

Tržište, država i okoliš

Sarajevo, 2011

Naslov djela:

Autor:

Izdavač:

Glavni i odgovorni urednik:

Recenzenti:

Tiraž:

Štampa:

Odgovorno lice štampanja:

Tehnička obrada:

-------------------------------------------------

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka

Bosne i Hercegovine, Sarajevo

502.131.1:330.101.542(075.8)

TATIĆ, Kasim

Tržište, država i okoliš / Kasim Tatić. -

Sarajevo : Ekonomski fakultet, 2011. - 347 str. :

graf. prikazi ; 24 cm

Bibliografija: str. 338-347 ; bibliografske i

druge bilješke uz tekst.

ISBN 978-9958-25-053-8

COBISS.BH-ID 18461446

-------------------------------------------------



Ekonomski fakultet u Sarajevu

Prof. dr. Veljko Trivun, dekan

Akademik prof. dr. Boris Tihi

Prof. dr. Aleksandar Kalmar

Prof. dr. Slavica Manić

Prof. dr. Nevenko Herceg

500

Štamparija Fojnica d.o.o.

Šehzija Buljina, direktor

Mahir Haračić

Zahvale:

BH Telecom je jedan od partnera koji su

omogućili izdavanje knjige.

Zahvaljujemo svim institucijama i

organizacijama koje su potpomogle izdavanje

ove knjige.


5

SADRŢAJ

PREDGOVOR ................................................................................................................................ 9

UVODNA RAZMATRANJA ....................................................................................................... 13

1. OKOLIŠ I EKONOMSKI SISTEM – MODEL OPTIMIZACIJE KORIŠTENJA

I POLITIKA ZAŠTITE OKOLIŠA .......................................................................................... 27

1.1 Odnos okoliša i ekonomskog sistema - definiranje alokacionog problema ........................ 27

1.2 Teorija proizvodnje koja ukljuĉuje i kvalitet okoliša .......................................................... 31

1.2.1 Transformacioni prostor koji prikazuje i kvalitet okoliša ............................................ 34

1.3 Optimalno korištenje okoliša u dvosektorskom modelu ..................................................... 37

1.3.1 Optimizacija korištenja okoliša i posljedice na ekonomski sistem ............................... 38

1.4 Problem neadekvatnog korištenja i prekomjernog zagaĊivanja okoliša i moguća rješenja 42

1.5 Zaštita okoliša u EU – osnovne pojmovne naznake i metodološke napomene ................... 46

1.6 Urbani razvoj i problem zagaĊenja okoliša ........................................................................ 50

2. TRŢIŠTE I DRŢAVA KAO ALOKATORI OGRANIĈENIH RESURSA OKOLIŠA ........... 57

2.1 Trţište kao alokator resursa okoliša .................................................................................... 57

2.2 Trţište i alokativna efikasnost ............................................................................................. 63

2.2.1 Alokativna efikasnost u potpunoj konkurenciji ............................................................ 63

2.2.2 Alokativna efikasnost na nesavršenim trţištima ........................................................... 63

2.3 Okoliš i „sedam kljuĉeva za uspjeh trţišta“ ........................................................................ 67

2.4 Drţava kao alokator ograniĉenih resursa okoliša ................................................................ 71

2.4.1 Uloga drţave u zaštiti okoliša ....................................................................................... 73

2.4.2 Netrţišni neuspjeh: uslovi ponude i potraţnje .............................................................. 76

2.4.3 Izvori i vrste netrţišnog neuspjeha ............................................................................... 78

2.5 Trţište ili drţava .................................................................................................................. 83

2.5.1 Statiĉka i dinamiĉka efikasnost ..................................................................................... 84

3. DRUŠTVENO OPTIMALNI NIVO ZAGAĐENJA OKOLIŠA ............................................. 89

3.1 Optimalni nivo zagaĊenja okoliša definiran pomoću graniĉne neto privatne koristi .......... 89

3.2 Mogućnosti postizanja optimalnog rješenja putem nereguliranog trţišta ........................... 92

3.2.1 Uloga vlasniĉkih prava u reguliranju okoliša ............................................................... 92

3.2.2 Mogućnosti za efektivno trţišno pregovaranje oko eksternalija – zagaĊenja ............... 93


6

3.2.3 Kritika trţišnog pregovaranja kao metoda za postizanje društvenog

optimuma eksternih efekata - zagaĊenja ....................................................................... 95

3.3 Optimizacija zagaĊenja okoliša drţavnim reguliranjem trţišta ........................................ 102

3.3.1 Društveni trošak regulacije okoliša ............................................................................ 107

3.4 Efikasnost i praviĉnost u alokaciji troškova zaštite okoliša .............................................. 110

3.5 Statiĉki modeli optimalnog zagaĊenja okoliša ................................................................. 123

3.5.1 Parcijalni model optimalnog zagaĊenja okoliša ......................................................... 123

4. EKONOMSKA ANALIZA MJERA I INSTRUMENATA ZA ZAŠTITU OKOLIŠA ......... 137

4.1 Mjere i instrumenti direktne kontrole (zakonska regulativa ili komandno -

kontrolni pristup) ............................................................................................................... 139

4.1.1 Osnovne ĉinjenice ....................................................................................................... 139

4.1.2 Tipovi standarda u politici zaštite okoliša .................................................................. 141

4.1.3 UtvrĊivanje nivoa standarda ....................................................................................... 143

4.1.4 Neefikasnost standarda kao instrumenta u oblasti zaštite okoliša .............................. 144

4.1.5 Nedostaci utvrĊivanja jedinstvenih standarda ............................................................ 146

4.1.6 Prednosti i nedostaci instrumenata komandno-kontrolnog pristupa ........................... 148

4.2 Ekonomski ili trţišno zasnovani instrumenti u politici zaštite okoliša ............................. 151

4.2.1 Pojam i osnovne karakteristike ................................................................................... 151

4.2.2 Implikacije korištenja EI............................................................................................. 153

4.2.3 Klasifikacija ekonomskih instrumenata ...................................................................... 154

4.2.4 Primjena ekonomskih instrumenata ............................................................................ 155

4.2.5 Okolišni ili eko-porezi i takse na zagaĊenje .............................................................. 159

4.2.6 Kreiranje trţišta za resurse okoliša ............................................................................. 184

4.2.7 Supsidije kao instrument u politici zaštite okoliša ..................................................... 196

4.2.8 Sistem pologa i povrata sredstava ............................................................................... 211

4.2.9 Faktori koji ograniĉavaju upotrebu ekonomskih instrumenata .................................. 212

4.3 Ekonomki poticaji za smanjenje efekata klimatskih promjena ......................................... 213

4.3.1 Ekonomski poticaji smanjenju GHG emisije ............................................................. 217

4.3.2 Fleksibilni mehanizmi Protokola iz Kjota .................................................................. 219

4.3.3 MeĊunarodni mehanizmi trgovanja pravima na emisiju ............................................ 221

4.3.4 Tipovi JI/CDM projekata ............................................................................................ 225

4.3.5 Evropska šema za trgovanaje pravima na zagaĊivanje ............................................... 225

4.3.6 Trgovanje unutar ograniĉenja (cap and trade) ............................................................ 233

4.3.7 „Karbonske kompenzacije ili offseti“ (carbon offsets) .............................................. 237


7

4.3.8 Šema zelenih investicija .............................................................................................. 241

4.3.9 Trţišni mehanizmi za trgovanje bijelim certifikatima ................................................ 242

4.3.10 Uĉesnici na koje se odnose obavezujući ciljevi ....................................................... 245

4.3.11 Uloga trgovanja i mehanizama za trgovanje ............................................................. 245

4.3.12 Povezanost sistema trgovanja pravima na zagaĊenje u meĊunarodnoj politici

klimatskih promjena .................................................................................................. 252

4.4 Instrumenti za suzbijanje negativnih aspekata klimatskih promjena - stanje u

Bosni i Hercegovini ........................................................................................................... 254

5. KOMPARATIVNA ANALIZA MJERA I INSTRUMENATA ZA

ZAŠTITU OKOLIŠA .............................................................................................................. 261

5.1 Kriterijumi za ocjenu mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša ................................ 261

5.2 Komparacija mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša .............................................. 269

5.3 Komparacija instrumenata zakonske regulative i ekonomskih instrumenata .................... 280

5.4 Komparacija pojedinih ekonomskih instrumenata: takse na zagaĊenje i razmjenjiva

prava na zagaĊenje ............................................................................................................. 290

5.4.1 Komparacija u okviru analize statiĉke efikasnosti ...................................................... 290

5.4.2 Komparacija u okviru analize dinamiĉke efikasnosti ................................................. 295

5.4.3 Ekonomika meĊunarodnog trgovanja emisijama ........................................................ 297

5.4.4 Cijena i trgovanje nasuprot oporezivanju ................................................................... 299

5.4.5 Osnovna mikroekonomska komparacija karbonskih dozvola i karbonskih poreza .... 303

5.4.6 Mjere uspješnosti i obezbjeĊenje provoĊenja okolišne regulative ............................. 308

5.5 Posljedice nereagovanja na kljuĉne okolišne izazove ....................................................... 315

6. ZAKLJUĈNA RAZMATRANJA........................................................................................... 319

LITERATURA ............................................................................................................................ 325

IZVODI IZ RECENZIJA ............................................................................................................ 335

Akademik, prof. dr. Boris Tihi ................................................................................................ 335

Prof. dr. Aleksandar Kalmar .................................................................................................... 336

Dr. Slavica Manić .................................................................................................................... 337

Prof. dr. Nevenko Herceg ........................................................................................................ 338


9

PREDGOVOR

Problem okoliša zaokuplja moju paţnju već dvadeset i pet godina. U posljednjih desetak

godina istraţivao sam naĉin na koji se definira i implementira politka upravljanja i zaštite

okoliša, na razliĉitim nivoima. Dio rezultata dugogodišnjeg bavljenja ovom

problematikom i neke vrijedne spoznaje prezentirao sam u ovoj knjizi. Iako moja

interesovanja seţu mnogo šire, a i karakter problema vezanih za okoliš to nalaţe, moram

naglasiti da je ipak, perspektiva sagledavanja ove problematike svedena je dominantno na

ekonomsku perspektivu.

U knjizi sam pokušao dati prikaz odnosa okolišnog i ekonomskog sistema, i naĉina na

koji se u ekonomskoj teoriji, i matematski definiranim mikroekonomskim modelima

sagledavaju njihove meĊusobne veze. Knjiga pruţa uvid u široki spektar mjera i

instrumenata koji kreatorima okolišne politke stoje na raspolaganju, a spadaju u jednu od

dvije velike grupe: instrumente komandno-kontrolnog pristupa ili direktne zakonske

regulative, ili trţišno zasnovane, odnosno ekonomske instrumente. Namjera je da

detaljnom analizom najvaţnijih mjera i instrumenata, te njihovim meĊusobnim

uporeĊivanjem, olakšam posao ne samo kreatora politike okoliša, nego i ostalih

relevantnih donosilaca odluka u vezi sa okolišem, prvenstveno rukovodilaca preduzeća,

javnih institucija i svih onih koji svojom potrošnjom ugroţavaju kvalitet okoliša, a ĉije

ponašanje politika okoliša nastoji da regulira. Pošto knjiga ima edukativni i informativni

karakter, nastojao sam da u njoj napravim balans izmeĊu onoga što se već smatra

klasiĉnim prikazima ugraĊenim u temelje okolišne ekonomije, i onoga što je trenutno

najaktualnije u ovoj oblasti. Na jednoj strani imamo neke osnovne matematske modele i

teorijske nalaze o karakteru i mogućnostima primjene pojedinih mjera i instrumenata,

koji su definirani još prije desetak ili više godina, a potrebni su da bi se bolje razumjeli

osnovni odnosi. Ali na drugoj strani imamo najnovije uvide u naĉin funkcioniranja, te

rezultate, prednosi i nedostatke primjene nekih od postojećih mjera i instrumenata, kao i

prikaz brojnih tek nedavno kreiranih instrumenata, naroĉito kao odgovor u oblasti

klimatskih promjena. U knjizi npr. prikazujemo interesantnu genezu instrumenta

poznatog kao razmjenjiva prava na zagaĊivanje, koji se pojavio najprije kao instrument

rješavanja okolišnih problema vezanih za emisiju sumpor-dioksida u okviru pojedinih

drţava, a zatim je u razliĉitim modalitetima evoluirao u brojne nadnacionalne šeme za

borbu protiv negativnih posljedica klimatskih promjena, odnosno za smanjenje emisije

stakleniĉkih gasova, posebno ugljen dioksida.

Knjiga je namijenjena svima onima koji promišljaju problem u vezi sa upravljanjem i

zaštitom okoliša, dominantno iz ekonomske perspektive.

Stoga oĉekujem da će njeni ĉitaoci biti studenti ekonomskih i ostalih fakulteta na kojim

se ova problematika predaje u okviru predmeta na dodiplomskom ili postdiplomskom

nivou, a pod razliĉitim nazivima, koji se u osnovi svode na Ekonomiku okoliša ili

Ekonomiku klimatskih promjena. Knjiga je u istoj mjeri namijenjena i brojnim

donosiocima odluka i kreatorima i implementatorima politike okoliša na svim nivoima


10

vlasti, od ministarstva na nivou drţave, preko nadleţnih ministarstava, agencija i fondova

entiteta do kantona i opština. Vrijedni uvidi u funkcioniranje fleksibilnih mehanizama

definiranih sporazumom iz Kjota, mogu doprinijeti kvalitetnijem sagledavanju naĉina na

koji se naša drţava moţe ukljuĉiti u meĊunarodnu saradnju na ovom planu, naroĉito

imajući u vidu ţelju i nastojanja da formalno postanemo ĉlanica evropske unije.

Rukovodioci odjela za zaštitu okoliša u bankama, osiguravajućim društvima,

preduzećima i u nevladinim organizacijama koje se bave okolišem, kao i svi potrošaĉi,

mogu proširiti svoje vidike u ovoj oblasti, sa ciljem da bolje razmiju svoju potencijalnu

ulogu u zajedniĉkom zadatku zaštite i unaprijeĊenja kvaliteta okoliša.

Osjećam potrebu da zahvalim svima onima koji su na bilo koji naĉin doprinijeli da ova

knjiga ugleda svjetlo dana – od porodice koja mi je davala podršku i istovremeno,

strpljivo podnosila moje odsustvo zbog (predugog) rada na knjizi, do onih koji su mi

pruţili svu neophodnu tehniĉku pomoć pri njenoj realizaciji. Pri tom mislim na kolege

asistente i studente, dodiplomskog i postdiplomskog studija Ekonomskog fakulteta u

Sarajevu, a posebno kolegu Mahira Haraĉića, koji je moje zamisli uspješno prenio u

grafiĉki oblik, i cjelokupni dizajn knjige i finalni izgled teksta.

Zahvalan sam Ekonomskom fakultetu u Sarajevu koji je kroz svoju Izdavaĉku djelatnost

omogućio da ova knjiga bude štampana i dostupna javnosti. Veliko hvala i institucijama i

organizacijama koje su financijski pomogle izdavanje knjige.

Autor

Sarajevo, 25.01.2011.


13

UVODNA RAZMATRANJA

Adekvatno korištenje i zaštita okoliša igraju sve vaţniju ulogu, posebno zbog ĉinjenice

da je u zadnjih nekoliko decenija uništavanje okoliša postalo jako progresivno.

Svakodnevno smo svjedoci sve prisutnijih elementarnih nepogoda, uništavanja šuma,

izumiranja biljnih i ţivotinjskih vrsta, globalnog zagrijavanja, uništavanja ozonskog

omotaĉa, pretjeranog zagaĊivanja i razliĉitih oblika degradacije svih medija okoliša.

Trţišta, zbog svoje imperfektnosti, ĉesto nisu u mogućnosti da izvrše efikasnu alokaciju

prirodnih resursa, što rezultira nastankom brojnih negativnih eksternih efekata. Zbog

shvatanja da okolišna kriza dovodi u pitanje opstanak ljudske civilizacije, samo rješenje

krize se danas ne traţi iskljuĉivo kroz zaštitu okoliša nego i kroz društveno-ekonomske

mjere. Potreba rješavanja okolišne krize u svijetu, dovela je do nastojanja da se krerira

okolišno odgovorno trţište, tako da zaštita okoliša postaje sastavna komponenta trţišnog

ureĊenja.

Kontinuiran proces društvene reprodukcije zahtijeva adekvatno tretiranje prirodnog

okruţenja. Došlo se do saznanja, da štedljivo i efikasno korištenje oskudnih i skupih

resursa moţe djelovati pozitivno kako na naš okoliš, tako i na razvoj cjelokupnog

privrednog sistema. Kreiranje zajedniĉke politike koja uvaţava principe ekonomije i

odrţivog razvoja, upućuje na nuţnost dinamiĉke kombinacije ekonomskog, socijalnog,

okolišnog i institucionalnog podsistema.

Postoje razliĉiti prististupi rješavanja vaţnih pitanja vezanih za okoliš. Pristup koji ljudi

smatraju ispravnim ili odgovarajućim zavisi od toga koju paradigmu prihvataju.

Paradigma je pogled na svijet koji korenspodira odreĊenom skupu vrijednost i principa.

Kada je odnos prema okolišu u pitanju moţemo reći da postoje dvije glavne paradigme:

Ekološka paradigma, zasnovana na nauci ekologiji, naglašava zdravlje i opstanak

ekosistema.

Ekonomska paradigma koja se oslanja na ekonomiku okoliša (environmental

economics) – koja predstavlja primjenu ekonomske teorije na probleme okoliša – i

naglašava maksimiziranje blagostanja ljudi, ĉak iako ovo znaĉi nanošenje štete

okolišu.

U nekim sluĉajevima ove dvije perspektive izgledaju meĊusobno nespojive. Ali u drugim

sluĉajevima moguće je u izvjesnoj mjeri kombinirati uvide ova dva razliĉita stanovištva.

Oblast ekološke ekonomike pojavila se kao rezultat napora da se riješe razlike izmeĊu

dvije navedene paradigme. Moţe se reći da je moguće izgraditi mostove koji bi doveli do

toga da ekonomija i ekologija mogu imati konstruktivni dialog, vodeći ka novim uvidima

u probleme okoliša i politike okoliša. (HARRIS, CODUR 2004, str.1)

Tema kojom ćemo se baviti u knjizi u velikoj mjeri odnosi se na funkcioniranje trţišta i

regulatornu ulogu drţave, prvenstveno u oblasti upravljanja i zaštite okoliša. Naravno,

naše polazište u analizi biće normativna teorija regulacije i naglasak će biti na analizi

najpodesnijeg oblika regulacije odnosno zakonske regulative u odgovarajućim oblastima,


14

u kojima je regulatorna uloga drţave neophodna. Razliĉiti kriteriji uvedeni su i korišteni

sa ciljem da se na teorijskom nivou uporede razliĉite regulatorne opcije, prvenstveno

ekonomska efikasnost. Konkretno znaĉajna paţnja posvećena je sagledavanju i

objašnjenju brojnih kriterija za izbor mjera i instrumenata koje regulatorno tijelo ima na

raspolaganju prilikom koncipiranja i implementacije politike u oblasti okoliša. U praksi,

instrumenti mogu da budu supstituti i komplementi jedni dugima. Kada su instrumenti

meĊusobni supstituti, ciljevi politike okoliša mogu se promovirati na više naĉina, dakle

odvojeno, primjenom direktne zakonske regulative, okolišnih poreza, razmjenjivih prava

na zagaĊivanje, okolišnih supsidija ili oslanjanjem na dobrovoljne aktivnosti. Kada su

instrumenti komplementarmni jedni drugima, jedan instrument moţe ojaĉati efektivnost

drugog ili jedan tip instrumenta moţe se koristiti kako bi se ubrzale mjere koje zahtijeva

regulativa u pripremi. Za naše potrebe, meĊutim, najvaţnija je osnovna podjela na mjere

direktne zakonske regulative odnosno naredbodavno-kontrolnog pristupa, i ekonomske

instrumente, odnosno trţišno zasnovane instrumente.

MeĊutim, adekvatnost regulatornih opcija, kad god je to bilo moguće, sagledana je i

ocijenjena i na bazi empirijskih podataka do koji smo u našem istraţivanju mogli doći.

Naime, vrlo ĉesto empirijski podaci ukazuju na odstupanja od teorijskih normativa i

njima definiranog oĉekivanog ponašanja donosilaca odluka, što ukazuje na ĉinjenicu da

nadleţna regulatorna tijela i zakonodavac ne rade nuţno i uvijek na promicanju i

unapreĊenju proklamovanog javnog interesa i poboljšanju alokativne efikasnosti trţišta,

što se najĉešće i navodi kao osnovni razlog i opravdanje regulatorne uloge i intervencije

drţave na trţištu. Drugim rijeĉima, realna je ĉinjenica da postoje odreĊene situacije na

trţištu, kao i razliĉite interesne grupe koje utiĉu na rad regulatornih tijela, što se praktiĉno

oĉituje kao postojanje tzv. vladinih ili netrţišnih neuspjeha (government ili nonmarket

failures), pored mnogo bolje shvaćenih i teorijski obraĊenih trţišnih neuspjeha (market

failures). U knjizi se, stoga, odreĊena paţnja posvećuje analizi ne samo eksternih efekata

odnosno eksternalija, nego i tzv. internalija, kao pojma kojim se oznaĉavaju ciljevi unutar

netrţišnih organizacija koji se odnose na voĊenje, regulisanje i procjenu performansi

javnih sluţbi i njihovog osoblja.

Praktiĉno, to naglašava potrebu uvaţavanja i prihvatanja jednog pozitivnog, a ne samo

normativnog teorijskog pristupa u objašnjenju i analizi uloge regulatornih tijela. Ovo

naroĉito dolazi do izraţaja u domenu odluĉivanja prilikom odabira najpodesnijeg miksa

mjera i instrumenata u oblasti upravljanja, zaštite i unapreĊenja okoliša, kao i u

praktiĉnoj realizaciji širokog spektra aktivnosti definiranih usvojenom strategijom ili

politikom u ovoj oblasti. Naime, vrlo ĉesto zbog postojanja internalija moţe doći ĉak do

takve situacije da pojedina ministarstva u sklopu Vlade imaju praktiĉno razliĉite interese

u pogledu realizacije odreĊenih mjera u politici zaštite okoliša. Takva neusaglašenost ili

ĉak divergentnost moţe se pojaviti npr. izmeĊu nadleţnog Ministarstva za zaštitu okoliša

i Ministarstva financija, u sluĉajevima uvoĊenja okolišnih poreza. Osnovni cilj njihovog

uvoĊenja Ministarstvo okoliša sagledava kao potrebu da se smanji ili u potpunosti

eliminira odreĊeno zagaĊenje koje nastaje emisijom štetnih materija. Stoga, ono oĉekuje

da se ti porezi plaćaju što kraći vremenski period jer bi to znaĉilo da je osnovni cilj


15

postignut, odnosno zagaĊenje eliminirano a time i osnova, odnosno razlog za plaćanje

okolišnog poreza. MeĊutim, ukoliko prikupljena sredstva od naplate okolišnog poreza,

kao i ostali fiskalni prihodi idu u jedinstveni budţet, a Ministarstvo financija ima pravo i

mogućnost da ih iskoristi jednako kao i ostale poreske prihode za drugaĉije namjene od

izvorno predviĊene (rješavanje odreĊenih urgentnih zahtjeva npr. u socijalnoj sferi), tada

će Ministrstvo financija ţeljeti da se okolišni porezi plaćaju što duţi vremenski period,

jer će na raspolaganju imati veći fiskalni prihod.

Osnovno pitanje koje se postavlja u hamletovskom stilu jeste: Regulirati ili ne regulirati,

pitanje je sad? I ako je odgovor da, onda kako? Prije svega ovo se odnosi na specifiĉne

regulatorne mjere, kao što su npr. okolišni standardi, okolišni porezi ili razmjenjiva prava

na zagaĊivanje. Na pitanje „kako“ nadovezuje se i pitanje „kada“ treba regulirati? Ovo

pitanje se u istraţivanjima ĉesto zamemaruje, iako u praksi moţe da bude znaĉajan faktor

uspješne primjene regulacije. Neblagovremenost ili kašnjenje mogu da presudno utiĉu na

kvalitet regulacije, naroĉito u oblasti okoliša. U tom pogledu, moguće je razlikovati

ĉetiri vrste neblagovremenosti ili kašnjenja:

Kašnjenje u opservaciji, zamjećivanju ili registriranju problema, predstavlja

period izmeĊu nastanka dogaĊaja koji zahtijeva regulaciju ili njenu izmjenu i

momenta u kojem je taj dogaĊaj zamijećen i registriran;

Kašnjenje u donošenju odluke predstavlja period izmeĊu trenutka uoĉavanja

dogaĊaja i vremena donošenja odluke da se uvede ili izmijeni postojeća regulacija;

Kašnjenje ili odlaganje u implementaciji je vremenski pomak koji nastaje prije

nego se nova ili reformirana regulacija nakon donošenja odluke efektivno poĉne

provoditi;

Kašnjenje u djelovanju predstavlja period izmeĊu implementacije regulacije i

momenta kada se pojavljuju prvi mjerljivi praktiĉni rezultati ili efekti regulacije.

U svim drţavama, pa i u Bosni i Hercegovini, znaĉajno pitanje, naroĉito u oblasti

okoliša, svakako je i pitanje: Na kojem nivou regulirati: lokalnom, kantonalnom,

regionalnom, drţavnom ili meĊunarodnom? Ne samo da ekonomske aktivnosti i trţišta u

sve većoj mjeri imaju meĊunarodni karakter, nego se i problemi vezani za okoliš sve

više pokazuju kao globalni. Sve ovo rezultira time da nacionalne vlade imaju sve više

problema u postizanju zacrtanih ciljeva u pogledu regulacije okoliša, kako u industrijskoj

tako i u socijalnoj sferi. Sa druge strane, meĊunarodna, nadnacionalna regulacija, vrlo je

sloţena i opterećena brojnim praktiĉnim problemima vezanim za njeno definiranje,

usaglašavanje, implementaciju, koordinaciju i monitoring. Sve navedene probleme

demonstrira neuspješni sastanak svjetskih lidera u Kopenhagenu u septembru 2009.

godine, a povodom problema vezanih za okoliš, odnosno za negativne posljedice

klimatskih promjena.

Regulacija nije naravno sama sebi cilj. Njen cilj je da se poboljša odreĊeno stanje stvari;

drugim rijeĉima da se riješi odreĊeni problem sa kojim se društvo suoĉava. Što se tiĉe

okoliša, ekonomska osnova ili opravdanje regulacije ĉesto poĉiva na negativnim


16

eksternim efektima izazvanim zagaĊenjem ili prekomjernom eksploatacijom prirodnih

resursa. Eksternalije postoje, uvijek kada blagostanje jednog subjekta, bilo da se radi o

preduzeću ili domaćinstvu, zavisi direktno ili indirektno o njegovim vlastitim

aktivnostima, ali takoĊe i o aktivnostima nad kojim kontrolu ima neko drugi. U takvim

sluĉajevima, koristi ili troškovi razmjene mogu se preliti na druge uĉesnike koji nisu

eksplicitno i izravno ukljuĉeni u proces razmjene. Sa ovog stanovišta, moţe se govoriti o

eksternim koristima ili pozitivnim eksternalijama, kao i o eksternim troškovima ili

negativnim eksternalijama. Pristustvo negativnih eksternalija dovodi do trţišnih

neuspjeha, odnosno situacija u kojima nije postignuta potpuna alokativna efikasnost u

korištenju ograniĉenih, posebno prirodnih resursa kojim društvo raspolaţe. Negativne

eksternalije vezane za okoliš pojavljuju se u sluĉaju da preduzeće proizvodi previše po

suviše niskim cijenama. Drugim rijeĉima, proizvodnja je veća od društveno optimalne.

Do ovog dolazi zbog skrivenih društvenih troškova, koje preduzeća poslujući na trţištu,

prije uvoĊenja regulacije, nemaju obavezu da ukljuĉe u obraĉun cijene svojih proizvoda.

Regulacija u oblasti okoliša, nameće obavezu internalizacije ovih eksternih troškova,

povećavajući na taj naĉin cijenu proizvoda. Osnovna logika je da povećana cijena obiĉno

znaĉi manju potraţnju za tim proizvodom, a time i njegovu manju proizvodnju, odnosno

time manju emisiju štenih materija i bolji kvalitet okoliša.

U opštem sluĉaju, ukoliko regulacija ili zakonske norme ispravljaju trţišne nesavršenosti

i na taj naĉin poboljšavaju efikasnost alokacije ograniĉenih resursa, one se mogu oznaĉiti

kao „norme efikasnosti“. Sa druge strane postoji grupa zakonskih i regulatornih normi

koje se mogu oznaĉiti kao „norme jednakosti ili praviĉnosti“, koje za cilj imaju

ispravljanje odreĊenih nepravilnosti u distribuciji dohotka do kojih dovodi funkcioniranje

nereguliranog trţišta. Kao primjer moglo bi se navesti progresivno oporezivanje dohotka

ili ozelenjavanje odnosno okolišno zasnovana reforma poreza. Takva reforma

podrazumijeva promjenu poreske osnove, u smislu da predmet oporezivanja više postaju

zagaĊivanje i prekomjerno korištenje energije i sirovina, (loše stvari ili „bads“) a manje

rad i kapital (dobre stvari ili „goods“) a sve to uz uvaţavanje naĉela budţetske

neutralnosti.

Alfred Sesil Pigu, prvi je ekonomista koji je ozbiljnije obratio paţnju na eksterne efekte i

nedostatke trţišta, te predloţio korektivne mjere koje bi preduzela drţava, uvoĊenjem

poreza, kasnije nazvanih Piguovi porezi. Dakle, Pigu je smatrao da je korektivna uloga

drţave neophodna kako bi se ispravili trţišni nedostaci. MeĊutim, Ronald Coase, doveo

je u pitanje takav stav u svom poznatom ĉlanku iz 1960. godine pod nazivom Problem

društvenog troška. Coase smatra da u prisustvu dobro definiranih vlasniĉkih prava i

dovoljno malih transakcionih troškova, zainteresirane strane mogu pregovarati jedna sa

drugom i postići sporazum o efikasnoj alokaciji resursa. Drugim rijeĉima, nije potrebna

nikakva intervencija drţave da bi se kontrolirali trţišni neuspjesi, izuzev potrebe da

drţava kreira situaciju u kojoj su vlasniĉka prava jasno definirana i uredi meĊusobne

odnose na takava naĉin da transakcioni troškovi ne predstavljaju prepreku procesu

pregovaranja zainteresiranih strana.


17

Rješenje koje je predloţio Coase moglo bi biti znaĉajno i praktiĉno primjenljivo u

kontekstu eksternalija koje se tiĉu malog broja uĉesnika ĉija su vlasniĉka prava jasno

definirana. S druge strane, u sluĉaju eksternalija koje ukljuĉuju veliki broj subjekata

Coaseova preporuka je praktiĉno neizvodiva, i obiĉno se priznaje da u tom sluĉaju postoji

jasna potreba za drţavnom intervencijom. MeĊutim, Coaseove ideje ne mogu se u

potpunosti ignorirati, ĉak i u kontekstu eksternalija koje u kljuĉuju veliki broj uĉesnika.

Piguov pristup mogli bismo okarakterizirati kao svojevrsni regulatorni optimizam, koji

implicitno polazi od toga da su trţišta nesavršena, a da je drţava savršena. Pristup

regulaciji, meĊutim, postao je mnogo pragmatiĉniji nakon objavljivanja Coaseovog

ĉlanka: aktivnost drţave moţe da bude pogrešna i da dovede do neuspjeha podjednako

kao i trţište. Stoga ćemo našu paţnju u knjizi usmjeriti ne samo na trţišne neuspjehe

nego i na neuspjehe drţave, ne samo na eksternalije nego i na internalije.

Jedan od glavnih razloga za evidentnu ĉinjenicu da se okoliš u znaĉajnoj mjeri koristi na

neodgovarajući naĉin, što dovodi do ozbiljnog narušavanja njegovog kvaliteta, jeste

ponašanje pojedinaĉnh ekonomskih subjekata, odnosno naĉin na koji oni donose i u

praksi realizuju svoje poslovne odluke. Ako teţimo unaprijeĊenju korištenja i zaštite

okoliša problem ĉini naše nepoznavanje metoda i postupaka koji, u sklopu datih

ograniĉenja, vode sa društvenog stanovišta najboljim rezultatima u tom pogledu.

Predmet istraţivanja u ovoj knjzi, najkraće reĉeno, su razlozi i ekonomska logika koja

dovodi do postojećeg stanja okoliša, te mogućnosti da se razliĉitim pristupima i

metodama, mjerama i instrumentima poboljša ekonomska efikasnost alokacije resursa

okoliša i njegova zaštita putem postojećih institucionalnih aranţmana (trţišta i drţave), a

kroz promjenu ciljne funkcije, odnosno ponašanja pojedinaĉnih donosilaca ekonomskih

odluka (prvenstveno onih u vezi sa proizvodnim aktivnostima) koje imaju relevantne,

negativne posljedice na okoliš.

Za sagledavanje i objašnjenje problema vezanih za zaštitu okoliša u velikoj mjeri

koristimo neoklasiĉni model trţišta savršene konkurencije. Ovaj model je vrlo pogodan

za analizu ovakve vrste problema, iako je u suštini dosta apstraktan i sa mnogim

preduslovima i pretpostavkama. U stvari, polazi se od toga da ukoliko su ovi preduslovi

zadovoljeni, pojedinci će vršiti “racionalne“ izbore koji vode ka efikasnim rezultatima,

odnosno individualne odluke za rezultat će imati maksimiziranje individualnih korisnosti,

koje djelovanjem Smitove nevidljive ruke maksimiziraju neto koristi za društvo kao

cjelinu. Naravno, neispunjavanje ovih uslova dovodi do potrebe njihovog korigiranja i

proširenja u smislu realnijeg sagledavanja ekonomske stvarnosti oĉitovane u

nesavršenom funkcioniranju trţišta, prvenstveno u pogledu nezadovoljavajuće alokativne

efikasnosti, i svih negativnih efekata koji iz toga proizilaze. Pretjerano zagaĊenje i

iskorištavnje okoliša je jedan od najvaţnijih i najurgentnijih.

U analizi stoga polazimo i od pomenutog koncepta i teorijskih modela eksternih efekata

i našu paţnju, s obzirom na predmet interesovanja, usmjeravamo na negativne

eksternalije (disekonomije) koje se pojavljuju ukoliko jedan ekonomski subjekt svojom

poslovnom aktivnošću prouzrokuje troškove nekom drugom a da ih on sam nije uzimao


18

u obzir prilikom donošenja svoje poslovne odluke. Vaţan formalni preduslov

neoklasiĉnog modela iskazan je u vidu pretpostavke da su funkcije proizvodnje i

potrošnje nezavisne, i u suštini znaĉi da odluke o proizvodnji ili potrošnji jednog

subjekta ne mogu uticati na mogućnosti za proizvodnju ili potrošnju koje stoje na

raspolaganju drugima. Ovaj preduslov ozbiljno je narušen, izmeĊu ostalog i postojanjem

negativnih eksternih efekata u vidu zagaĊivanja okoliša.

Pretpostavka da se sve koristi i troškovi proizvoĊaĉa i potrošaĉa odraţavaju u trţišnim

cijenama i da uopšte nema neslaganja izmeĊu privatnih i društvenih troškova i koristi,

ĉini osnovu neoklasiĉnog modela i od nje se i polazi pri dokazivanju Pareto-optimalnih

svojstava savršene konkurencije. Ako disekonomije postoje model ne funkcionira zbog

dva razloga:

prvo, narušavaju se uslovi Paretove optimalnosti;

drugo, konstante utjelovljene u sistem (zbog neuraĉunavanja troškova vezanih za

nastale štete usljed zagaĊenja okoliša) gube svoje znaĉenje kao “cijene” jer ne

odraţavaju stvarne oportunitetne troškove društva kao cjeline.

Na taj naĉin, usljed nepostojanja pravih indikatora i smjernica sa trţišta, u većini

ekonomskih sistema, kao rezultat pojedinaĉnih aktivnosti, izrazito dominantni postali su

upravo okolišno najintenzivniji sektori (oni koji najviše koriste i zagaĊuju okoliš),

doprinoseći tome da se struktura privrede sve više udaljavala od društveno potrebnog

alokacionog optimuma.

Industrijsko društvo trţišne ekonomije, stoga, neki autori oznaĉavaju kao društvo izraslo

na skrivenim troškovima. Sve je veći broj onih koji smatraju da je vrijeme da se oni

obijelodane i njihovo pokriće nametne onima koji izbjegavajući njihovo plaćanje na

raĉun društvene zajednice uţivaju nezasluţenu korist u vidu povećanog vlastitog profita.

Po njihovom (a i našem) mišljenju, rješenje problema vezanih za okoliš moţe se postići

samo stalnim nastojanjem da se doĊe do što jasnijeg odgovora na pitanje koja

kompozicija (miks) alternativnih naĉina upotrebe ograniĉenih okolišnih resursa

maksimizira blagostanje društva kao cjeline.

Praktiĉno ostvarenje ţeljenog miksa, u velikoj mjeri, postiglo bi se korištenjem razliĉitih

mjera i instrumenata za zaštitu okoliša koje treba posmatrati kao manje ili više uspješan

pokušaj utvrĊivanja i uvoĊenja adekvatnih cijena ograniĉenih resursa okoliša. To bi

dovelo do izmijenjene strukture ukupnog sistema cijena, ĉiji bi relativni odnos tada na

mnogo bolji naĉin odraţavao promijenjene društvene preferencije. Time bi se znaĉajno

poboljšala alokativna efikasnost trţišta jer bi došlo do promjene postojećih, po našem

mišljenju pogrešnih informacija i podsticaja sa trţišta koje preduzeća primaju o potrebnoj

strukturi i karakteru proizvodnih aktivnosti. U krajnjem sluĉaju sve to trebalo bi da

dovede do ţeljene realokacije ograniĉenih resursa okoliša, te do njihove racionalnije

upotrebe. To bi u svakom sluĉaju imalo uticaja i na potrošaĉe u smislu da bi za neke

proizvode morali da plaćaju veću cijenu kako bi na zadovoljavajući naĉin mogli da

koriste i ostale usluge okoliša. Spremnost da se snose troškovi odrţavanja postojećeg ili


19

povećanja nivoa kvaliteta okoliša predstavlja mjeru tzv. nenovĉanog dohotka ili

blagostanja koje svaki pojedinac dobiva kao rezultat korištenja tih usluga. Naše je

stanovište da ovaj nenovĉani dohodak takoĊe predstavlja dio njihovog realnog dohotka

ili blagostanja kao što to predstavljaju na trţištu kupljene robe i usluge koje oni troše.

Sve ovo je znaĉajno za razumijevanje usvojenog pristupa zaštiti okoliša. Pošto, naime,

potrošaĉi još uvijek nisu u mogućnosti da putem izmijenjene traţnje utiĉu na

proizvoĊaĉe da znaĉajnije i dovoljno brzo promijene svoj odnos prema okolišu, sve

oĉitije prisustvo i posljedice navedenih disekonomija opravdavaju intervenciju i aktivnu

ulogu drţave s ciljem da prisili individualne donosioce poslovnih odluka da, u mjeri u

kojoj je to objektivno moguće, spoznaju štetne posljedice svojih aktivnosti po okoliš, da

prihvate njihov novĉano izraţeni ekvivalent i u svoju internu kalkulaciju ukljuĉe sve

sagledive i utvrĊene eksterne troškove prouzrokovane takvim aktivnostima. Iz ovog

proizilazi samo naizgled kontradiktorna tvrdnja i jedna od osnovnih polaznih premisa u

ovoj knjizi, da je upravo aktivna uloga drţave (još uvijek) neophodna kako bi se

individualni, inaĉe samostalni donosioci poslovnih odluka u decentraliziranom trţišnom

sistemu ponašali istinski trţišno, a u skladu sa navedenim pretpostavkama savršeno

konkurentnog trţišta.

Donosioci odluka ponašaju se teleološki i pri izboru akcije rukovode se vlastitim

ciljevima poslovanja, te su skoncentrisani na rješavanje onih problema koji utiĉu na

ostvarivanje tih ciljeva. Problemom smatraju prepreku ka sopstvenom cilju. Pojedinci ili

grupe imaju razliĉite ciljeve, pa stoga, suštinski isti problem zagaĊenja okoliša razliĉito

ocjenjuju i pridaju mu razliĉit znaĉaj. Jedno od vaţnih polazišta u knjizi je da se

problem zagaĊenosti i prekomjernog korištenja okoliša pojavljuje zbog neusaglašenosti

ciljeva pojedinaca i društva kao cjeline. PrilagoĊavanjem ciljne funkcije preduzeća (i

ciljne funkcije potrošaĉa) i uvoĊenjem dodatnih ograniĉenja njegovom ponašanju

moguće je postići viši nivo usaglašenosti pojedinaĉnog i društvenog cilja. Upravo

razumijevanje i iznalaženje ekonomski najefikasnijeg načina za takvo usaglašavanje

predstavlja predmet našeg istraživanja.

Ne zanemarujemo pri tome ĉinjenicu da razliĉiti nivoi ekonomske razvijenosti pojedinih

zemalja determiniraju realni okvir za postavljanje odreĊenog društvenog cilja, te njegove

kvantitativne i kvalitativne karakteristike. Ali, jasno je i to, da bez obzira na ambicioznost

postavljenog cilja uvijek postoji manje ili više efikasan način njegovog ostvarenja.

Prikazom i korištenjem teorijskih saznanja do kojih se došlo u ekonomskoj nauci,

posebno mikroekonomiji, u vezi sa nesavršenostima u funkcioniranju trţišnog

mehanizma u alokaciji resursa (market failures), kao i analizom dostupnih praktiĉnih

iskustava razvijenih zemalja u pogledu korištenja direktne zakonske regulative i trţišnih

ekonomskih mjera, naše cilj je da u knjizi prikaţemo teorijsko rješenje problema

optimizacije korištenja, odnosno zaštite okoliša, korištenjem dopunjenog i prilagoĊenog

neoklasiĉnog modela ponašanja trţišta; a potom analizom raspoloţive empirijske graĊe

sagledati razliĉite mogućnosti praktiĉnog korištenja i kombinovanja razliĉitih mjera u

svrhu maksimiranja ekonomske efikasnosti u procesu usaglašavanja pojedinaĉnog i

društvenog cilja u ovoj oblasti.


20

Pod predpostavkom da se donosioci poslovnih odluka u osnovi ponašaju racionalno, oni

će odluke o svojim ekonomskim aktivnostima zasnivati na poreĊenju razliĉitih opcija

koje im stoje na raspolaganju i to samjeravanjem za njih relevantnih troškova i koristi

svake od opcija.U takvoj situaciji na njihove odluke - koje se direktno odraţavaju na

okoliš - moţe se uticati uglavnom na tri naĉina:

izmjenom skupa opcija koje stoje otvorene pred donosiocima odluka,

izmjenom relevantnih cjenovnih signala sa trţišta i

izmjenom vrijednosnog sistema donosilaca poslovnih odluka.

U knjizi će predmet istraţivanja biti samo prva dva naĉina. Prvi naĉin predstavlja

korištenje zakonskih propisa i utvrĊivanje dozvoljenih standarda kojim se propisuje

ţeljeni kvalitet okoliša, dozvoljeni nivo emisije polutanata, te kvalitet i obaveznost

primjene odreĊene proizvodne tehnologije i opreme koja se koristi u cilju zaštite okoliša.

Ovaj pristup poznat je pod nazivom komandno-kontrolni ili naredbodavno-kontrolni

pristup jer se provodi direktnim mjerama drţavne regulative.

Drugi naĉin se u praksi realizuje korištenjem ekonomskih mjera kao podsticaja koji

djeluju putem trţišta. Drţava i u ovom sluĉaju ima aktivnu ulogu u smislu utvrĊivanja

polazne vrijednosti oskudnih dobara okoliša, što podrazumijeva utvrĊivanje iznosa

ekoloških ili okolišnih poreza i supsidija, financijskih daţbina ili taksa za korištenje

resursa okoliša, poĉetnu cijenu dozvola-prava na zagaĊivanje, te njihovu inicijalnu

distribuciju meĊu preduzećima, propisuje vrstu odgovornosti (financijskih kompenzacija

oštećenim stranama) u sluĉaju nastalih šteta u okolišu, izdaje okolišne obveznice i

regulira sistem sigurnosnih depozita. Ovim putem, kako smo vidjeli, resursi okoliša

praktiĉno dobivaju svoju cijenu koja sada postaje faktor u poslovnom odluĉivanju.

Ĉitava logika postavljena je na ekonomskoj motivaciji zagaĊivaĉa da u svom interesu

samostalno iznalaze najprihvatljivija rješenja kojim bi smanjili zagaĊivanje na propisani

nivo uz najniţe troškove.

Statička efikasnost mjera i instrumenata za zaštitu okoliša pri tom bi se ogledala u

efektima do kojih njihova primjena dovodi u kratkom roku, i to u smislu:

iznosa prikupljenih financijskih sredstava od preduzeća,

ukupnih troškova vezanih za prikupljanje tih sredstava,

izmijenjene interne ekonomije i ostvarene profitabilnosti preduzeća.

Dinamička efikasnost ukljuĉuje u sebe vremensku komponentu u smislu potrebe

sagledavanja i ocjene dugoroĉnijih efekata do kojih dovodi primjena pojedinih mjera i

instrumenata, i to prvenstveno u smislu karaktera i jaĉine podsticaja preduzećima da

tehnološkim inovacijama u vlastitom proizvodnom procesu smanjuju zagaĊivanje

okoliša, a potom i naĉin na koji reagiraju na porast stope inflacije i porast broja

preduzeća koja zagaĊuju okoliš. Iznalaţenjem efikasnijih tehnoloških postupaka kojim bi

smanjila emisiju polutanata u okoliš, preduzeća bi umanjila i svoje financijske obaveze

prema drţavi, odnosno svoje ukupne troškove poslovanja što bi, u srazmjeri sa tako


21

ostvarenim uštedama, imalo uticaja na poboljšanje kunkurentne pozicije preduzeća na

trţištu. Mišljenja ekonomista o ovom problemu su podijeljena. Dok jedni smatraju da

regulativa u oblasti zaštite okoliša predstavlja barijeru inovacijama u proizvodnim

preduzećima, dotle drugi imaju sasvim opreĉno mišljenje i smatraju da ona znaĉajno

podstiĉe tehnološke inovacije unutar preduzeća - pristup poznat kao Porterova hipoteza.

Polazne postavke od kojih polaze naša istraţivanja u ovoj knjizi mogu se iskazati na

sljedeći naĉin: Individualni donosioci ekonomski i okolišno relevantnih odluka

(preduzeća, potrošaĉi i drţave) moraju biti na neki naĉin motivirani da promijene svoje

postojeće ponašanje koje rezultira ovakvim stanjem okoliša. Podsticaji moraju, na ovaj

ili onaj naĉin, doći izvana, odnosno moraju se nametnuti kroz jedan od dva dominantna

institucionalna aranţmana - putem drţave ili trţišta, odnosno u posebnim sluĉajevima i

nadnacionalnog tijela (kao što je UN) u sluĉaju globalnih okolišnih problema, gdje se kao

akteri i potpisnice meĊunarodnih sporazuma pojavljuju pojedine drţave. Svaki od ovih

institucionalnih aranţmana ima odreĊene prednosti ali i nedostatke u alokaciji oskudnih

resursa okoliša, i pitanje unaprijeĊenja korištenja i zaštite okoliša svodi se na iznalaţenje

pravilnog odnosa instrumenata zakonske regulative i ekonomskih mjera u strukturi

primijenjene okolišne regulative.

Prva polazna postavka - Optimizacija korištenja i zaštite pojedinih medija okoliša -

izmeĊu ostalog i zbog razliĉitih karakteristika pojedinih mjera i instrumenata za zaštitu

okoliša, kao i reakcija preduzeća na njihovo uvoĊenje, te karaktera okolišnog problema -

ne moţe se postići samo ograniĉenom primjenom relativno malog broja raspoloţivih

mjera i instrumenta, kao ni iskljuĉivim oslanjanjem na samo jedan institucionalni

aranţman, bilo drţavu bilo trţište. Da bi se pravilno sagledala ova polazna postavka

neophodno je u knjizi :

1. Analizirati trţište i drţavu sa stanovišta alokativne efikasnosti ograniĉenih

resursa okoliša i njihove potencijalne mogućnosti da pravilno artikuliraju

društveni interes u pogledu ţeljenog kvaliteta okoliša.

2. Dati pregled postojećih mjera i instrumenata koji se primjenjuju u politici

zaštite okoliša.

3. Pravilno sagledati i korištenjem analitiĉkog instrumentarija mikroekonomije

kritiĉki valorizirati sve relevantne aspekte (realnu mogućnost primjene i

ekonomsku opravdanost, prednosti i nedostatke) postojećih mjera i

instrumenata u politici korištenja i zaštite okoliša.

4. Determinirati kriterije izbora pojedinih mjera i instrumenata za zaštitu okoliša.

5. U okviru statiĉke i dinamiĉke analize izvršiti komparaciju pojedinih mjera i

instrumenata i to najprije zakonske regulative i ekonomskih instrumenata, a

potom i komparaciju pojedinih ekonomskih mjera i instrumenata, što bi

trebalo doprinijeti iznalaţenju njihove što povoljnije kombinacije. Na taj naĉin

bi posredno bila izvršena i komparacija drţave i trţišta kao dva osnovna

institucionalna aranţmana na kojima se zasniva alokacija ukupnih, a time i

resursa okoliša.


22

Rezultati ovih aktivnosti trebali bi da predstavljaju svojevrsnu nauĉnu osnovu koja bi

doprinijela jasnijem definiranju i lakšem iznalaţenju najbolje moguće kombinacije

pojedinih mjera, što bi omogućilo kreatorima ekonomske politike da ih, koristeći

spoznate komparativne prednosti svake od njih, implementiraju u datim uslovima

zajedniĉki - direktno putem drţave i indirektno putem trţišta.

Druga polazna postavka - Teorijski, ekonomski modeli optimizacije, koristeći

prvenstveno kriterijum ekonomske efikasnosti, rezultiraju takvim preferencijama u

pogledu pojedinih instrumenata i pristupa u zaštiti okoliša koje su ĉesto u znaĉajnoj mjeri

u suprotnosti sa rezultatima analize njihove zastupljenosti u praktiĉnoj primjeni. Razlozi

za to mogu biti (i) pretpostavke modela nisu realne, (ii) neke bitne pretpostavke i

ograniĉenja su ispuštena, (iii) kriterijum ekonomske efikasnosti u stvarnosti nema znaĉaj

koji mu ekonomisti pridaju u modelima optimizacije, (iv) kombinacija prethodna tri

faktora. Da bi se pravilno sagledala ova polazna postavka neophodno je u knjizi:

1. Prezentirati neke od modela iznalaţenja optimalnog nivoa zagaĊenja i sumirati

pretpostavke na kojima su postavljeni.

2. Teorijski sagledati mogućnosti da li i pod kojim uslovima korištenje pojedinih

mjera i instrumenata omogućuje ostvarenje optimalnog nivoa zagaĊenja, odnosno

kako karakteristike pojedinih instrumenata utiĉu na mogućnost njegove praktiĉne

realizacije.

Korištenjem mikroekonomskog analitiĉkog instrumentarija, našim istraţivanjem, ĉije

rezultate prezentiramo u ovoj knjizi, nastojali smo ostvariti sljedeće ciljeve:

1. Objasniti ulogu trţišta i drţave u alokaciji oskudnih resursa okoliša, te sagledati

mogućnosti da se putem njih adekvatno definiraju i izraze društveni interesi u

pogledu ţeljenog kvaliteta okoliša, odnosno utvrditi realne mogućnosti njihovog

korektivnog djelovanja na ponašanje preduzeća.

2. Sagledati ekonomsku logiku i objasniti principe na kojima se zasniva

internalizacija eksternih troškova vezanih za zaštitu okoliša, te korištenjem

prilagoĊenog neoklasiĉnog modela prikazati teorijsko rješenje problema

unaprijeĊenja korištenja i zaštite okoliša tj. proces iznalaţenja društveno

“optimalnog” ili prihvatljivog nivoa zagaĊivanja okoliša primjenom principa

ekvimarginaliteta.

3. Prikazati neke od modela koji objašnjavaju ili predviĊaju moguće ponašanje i

reagovanje preduzeća na uvoĊenje mjera za zaštitu okoliša, kao i uslove koji tada

moraju biti zadovoljeni da bi se postigao ravnoteţni poloţaj preduzeća.

4. Dati prikaz i izvršiti komparativnu analizu ekonomskih aspekata statiĉke i

dinamiĉke efikasnosti najvaţnijih mjera i instrumenta za zaštitu okoliša, te

definirati kriterijume izbora po kojima bi se oni vrednovali u cilju iznalaţenja

njihove što efikasnije kombinacije u konkretnim sluĉajevima zaštite okoliša.


23

Knjiga je strukturirana na sljedeći način:

U prvom poglavlju paţnja je posvećena definiranju odnosa izmeĊu okoliša i ekonomskog

sistema, naĉinu na koji se definira dvosektorski model korištenja okoliša, osnovne

postavke i metodološke napomene vezane za politiku okoliša u kontekstu evropske unije,

te znaĉaj koji za degradaciju okoliša, pored preduzeća i potrošaĉa ima i urbani razvoj.

U drugom poglavlju sagledavaju se trţište i drţava kao dva osnovna institucionalna

mehanizma za alokaciju ograniĉenih resusra, sa posebnim naglaskom na okolišne resurse.

Detaljno se ispituju karakteristike i naĉin funkcioniranja oba mehanizma, detaljnije se

obrazlaţu trţišni i netrţišni neuspjesi. Konaĉno, poglavlje završava iznošenjem

argumenata koji bi mogli pomoći u traţenju odgovora na pitanja u vezi sa ulogom koju

drţava i trţište mogu i trebaju da imaju prilikom kreiranja i implementacije politike

okoliša.

U trećem poglavlju obraĊuje se optimalni nivo zagaĊenja okoliša definiran pomoću

graniĉne neto privatne i društvene koristi. Paţnja je najprije usmjerena na mogućnosti

postizanja optimalnog rješenja drţavnim reguliranjem trţišta, te putem nereguliranog

trţišta. Pri tome se posebno naglašavaju uloga vlasniĉkih prava u reguliranju okoliša, i

mogućnosti za efektivno trţišno pregovaranje oko eksternalija – zagaĊenja. Zatim se

definira društveni trošak regulacije okoliša i s njim povezani problemi efikasnosti i

praviĉnost u alokaciji troškova zaštite okoliša. U ovom poglavlju detaljno su razraĊeni

mikroekonomski, statiĉki modeli optimalnog zagaĊenja okoliša, i to model

minimiziranja individualnih purifikacionih troškova, i model maksimizacije profita uz

obraĉun troškova purifikacije i varijabilnu proizvodnju.

U ĉetvrtom poglavlju najprije je dat sumarni pregled najvaţnijih mjera i instrumenata u

oblasti zaštite okoliša. Ostatak poglavlja odnosi se na vrlo detaljnu ekonomsku analizu

najvaţnijih instrumenata, u smislu analiziranja vrlo vaţnih problema vezanih za

utvrĊivanje njihovog optimalnog nivoa, naĉina primjene, te njihovih najvaţnijih

potencijalno mogućih, i iskustveno sagledanih pozitivnih i negativnih uticaja, u okviru

statiĉke i dinamiĉke mikroekonomske analize. U okviru analize mjera i instrumenata

direktne kontrole, odnosno zakonske regulative (poznate i kao komandno-kontrolni

pristup) obraĊeno je pet vrsta najvaţnijih standarda koje propisuje drţava – emisioni,

ambijentalni, tehnološki, te standardi u vezi sa proizvodima i proizvodnim imputima.

Najveći dio poglavlja posvećen je definiranju i analizi druge velike grupe instrumenata

poznate kao ekonomski ili trţišno zasnovani instrumenti u politici zaštite okoliša.

Detaljno su obraĊeni: okolišni porezi, trţišno razmjenjiva prava na zagaĊivanje ili

transferabilne dozvole, supsidije kao instrument u politici zaštite okoliša i povratni

depoziti. Smatramo da su ekonomski poticaji za smanjenje efekata klimatskih promjena

izuzetno znaĉajna i aktuelna tematika, te su u tom kontekstu detaljnije prikazani razni

ekonomski poticaji smanjenju GHG emisije, prvenstveno fleksibilni mehanizmi trgovine

emisijama Protokola iz Kjota: mehanizam zajedniĉke implementacije, mehanizam ĉistog

razvoja i mehanizam trgovine emisijama. U navedenom kontekstu Evropska šema za

trgovanaje pravima na zagaĊivanje zasluţuje posebnu paţnju, imajući u vidu njen znaĉaj


24

za kvalitet okoliša u Evropi, kao i nastojanja Bosne i Hercegovine da postane ĉlanica EU.

Ĉitalac ima priliku da se upozna sa najvaţnijim šemama i mehanizmima za adaptaciju i

borbu protiv negatvinih posljedica klimatskih promjena kao što su trgovanje unutar

ograniĉenja, karbonske kompenzacije ili offseti, i tzv. Bijeli certifikati (za postizanje

ciljeva u pogledu energijske efikasnosti), Crni certifikati (za trgovinu emisijama CO2) i

Zeleni certifikati (za postizanje ciljeva u pogledu obaveza primjene obnovljivih izvora

energije). Poglavlje završava pregledom stanja u Bosni i Hercegovini u pogledu

primjene i aktivnosti u vezi sa instrumentima i mjerama za suzbijanje negativnih aspekata

klimatskih promjena.

U petom poglavlju obraĊeni su brojni kriteriji koji se koriste za ocjenu pojedinih mjera i

instrumenata u procesu donošenja i implementacije politike zaštite okoliša. Nakon toga

date su brojne komparativne analize kojim se samjeravaju prednosti i nedostaci pojedinih

grupa instrumenata ili samih instrumenata, kako na bazi teorijskkih postavki tako i8 nabzi

raspoţivog iskustv u njihvoj primjeni. U sklopu poglavlja date su i osnovne naznake u

pogledu indikatora kojim se mjeri uspješnost rada nadleţnih drţavnih tijela za definiranje

i provedbu politike zaštite okoliša. Nakon toga slijede odreĊena pitanja vezana za

najnovije trendove u razvoju i reformi politike zašite okoliša u razvijenim zemljama, sa

posebnim osvrtom na potrebu da se kad god je to moguće primijeni miks instrumenata,

nastojeći da se eklektiĉki iskoriste prednosti koje pojedini instrumenati imaju, a umanje

njihovi nedostaci.

Završno, šesto poglavlje predstavlja zakljuĉna razmatranja, kojim se nastojalo zaokruţiti

i sumirati sve ono što je izneseno u prethodnim poglavljima, te dati odreĊene sugestije u

pogledu uspješnijeg rješavanja relevantnih praktiĉnih problema sa kojim se susreću

donosioci odluka u domenu politike okoliša.


27

1. OKOLIŠ I EKONOMSKI SISTEM – MODEL OPTIMIZACIJE

KORIŠTENJA I POLITIKA ZAŠTITE OKOLIŠA

1.1 Odnos okoliša i ekonomskog sistema - definiranje alokacionog

problema

Okoliš predstavlja skup prirodnih uslova koji definiraju ljudski ţivotni prostor. On

predstavlja osnovu na kojoj funkcionira ekonomski sistem. Moţemo reći da sa

ekonomskog stanovišta okoliš ima ĉetiri osnovne funkcije. On sluţi kao:

dobro javne potrošnje,

snabdjevaĉ materijalnih inputa - prirodnih resursa,

mjesto za odlagaje otpadnih materija nastalih u proizvodnji i potrošnji, i

mjesto za fiziĉko lociranje ekonomskog sistema (zemljište za smještaj

industrijskih i stambenih objekata, poljoprivredno zemljište i zemljište za

infrastrukturne objekte).

Ove ĉetiri osnovne funkcije okoliša šematski se mogu prikazati kao na slici 1.1.

Slika 1.1: Odnos okoliša i ekonomskog sistema – osnova za definiranje alokacionog

problema


28

Okoliš obezbjeĊuje resurse koji se koriste kao inputi u proizvodnim aktivnostima, kao na

primjer voda, sunce, minerali, kisik za procese sagorijevanja, itd. (strelica 1 na slici 1.1).

Gotovi proizvodi se zatim koriste u potrošnji (strelica 2).

Okoliš obezbjeĊuje neophodno zemljište za lociranje proizvodnih i stambenih objekata

(strelice 3 i 4). Okoliš sluţi kao dobro javne potrošnje (strelica 5). Zdruţeni ili nus-

proizvodi aktivnosti proizvodnje i potrošnje, koji nemaju daljnju upotrebu emitiraju se u

okoliš (strelice 6 i 7). Emitirane materije nisu identiĉne sa polutantima prisutnim u

okolišu. Emisije su neţeljeni nus-proizvodi u procesu proizvodnje i potrošnje. Polutanti

su prisutni u odreĊenom mediju okoliša u odreĊenom vremenu. Emisije se pretvaraju u

polutante difuzijom ili procesima transformacije u okolišu (strelica 8). Polutanti mogu da

utiĉu na karakteristike okolišnih sistema, bilo da smanjuju kvalitet zraka ili vode, ili pak

mogu da smanje stopu poljoprivrednih prinosa (strelica 9). Navedene usluge okoliša

moţemo klasifikovati i kao:

Materijalne usluge – u formi stokova (stock), kao što su mineralne naslage, ili u

formi tokova (flow), kao na primjer drvna graĊa ili hrana;

Funkcionalne usluge – na primjer uklanjanje, disperzija i razgradnja otpadnih

materija; i

Nematerijalne usluge – na primjer zadovoljavanje ĉovjekovih estetskih potreba.

Sposobnost pojedinih ekosistema da pruţaju razliĉite kombinacije proizvoda i usluga

ljudima zavisi od kompleksnih bioloških, hemijskih, i fiziĉkih interakcija, koje sa svoje

strane utiĉu na ljudske aktivnosti, i moţemo ih grafiĉki prikazati i i na sljedeći naĉin:


29

Slika 1.2: Razliĉite kombinacije proizvoda i usluga pojedinih ekosistema

Sa ekonomskog stanovišta posmatrano okoliš se tek odnedavno poĉeo tretirati kao

rijetko, ograniĉeno dobro. Ovo zbog toga što se jasno pokazuje da mnogi njegovi

elementi za koje se uvijek drţalo da su besplatan dar prirode, kao na primjer zrak ili

voda, danas postaju ne samo iscrpivi i podloţni degradaciji, nego se i obnovljivi resursi

ne mogu obnavljati brzinom koju zahtijeva ekonomski sistem. Stoga, jedno od osnovnih

polazišta u ovoj knjizi je da okoliš treba posmatrati kao oskudni resurs, odnosno kao

ekonomsko a ne slobodno dobro. Drugim rijeĉima okoliš treba tretirati kao aktivu (asset)

ili kapitalno dobro koje obezbjeĊuje najrazliĉitije usluge. U odabiru na koji naĉin ćemo

koristi ograniĉena okolišna dobra znaĉajnu ulogu igra korist koju od tih dobara i usluga

oĉekujemo, u smislu povećanja našeg blagostanja. Na sljedećoj slici prikazane su usluge

ekosistema i njihov uticaj na razliĉite elemente ljudskog blagostanja.


30

Slika 1.3: Usluge ekosistema i njihov uticaj na razliĉite elemente ljudskog blagostanja Izvor: WRI (2009), str. 4.

Ova slika prikazuje snagu veza izmeĊu kategorija usluga ekosistema i komponenti

ljudskog blagostanja. Ona ukljuĉuje naznake mjere do koje je moguće da socio-

ekonomski faktori posreduju u pojedinoj vezi. Na primjer, ukoliko je moguće nabaviti

supstitut za degradiranu uslugu ekosistema/okoliša, onda postoji visok potencijal za

posredovanje.

Snaga veza i potencijal za posredovanje razlikuju se za pojedine specifiĉne ekosisteme i

geografska podruĉja. Osim toga, i drugi faktori – ukljuĉivo druge okolišne, kao i

ekonomske, socijalne, tehnološke, i kulturološke faktore – utiĉu na ljudsko blagostanje.

Pri tome i ekosistemi su sa svoje strane pod uticajem promjena u ljudskom blagostanju.

Rijetkost podrazumijeva da postoje razliĉite, meĊusobno konkurentne mogućnosti

korištenja odreĊenog dobra, te da zbog fiziĉke ograniĉenosti tog dobra ne mogu biti

zadovoljeni svi zahtijevi u pogledu njegove upotrebe. Pojam rijetkosti leţi u osnovi

definicije same ekonomije kao nauke, jer se ona ĉesto definira kao nauka koja se bavi

rješavanjem problema optimalne alokacije ograniĉenih resursa na razliĉite alternativne

vidove upotrebe u cilju maksimiziranja ljudskog blagostanja. Navedene funkcije okoliša

predstavljaju meĊusobno alternativne naĉine njegovog korištenja. Ekonomskim

rijeĉnikom govoreći, korištenje okoliša na najbolji ili najefikasniji naĉin (u smislu


31

neprestanog povećanja ljudskog blagostanja) predstavlja klasiĉni problem iznalaţenja, sa

društvenog stanovišta, najpoželjnije alokacije ograniĉenih resursa, ili drugim rijeĉima,

klasiĉni problem ekonomske optimizacije.

1.2 Teorija proizvodnje koja uključuje i kvalitet okoliša

U modelu koji se koristi za iznalaţenje teorijskog rješenja problema optimalnog

korištenja ili alokacije ograniĉenih resursa okoliša koristi se statiĉka analiza,

pretpostavljajući da su emisije štetnih materija prateći ili zdruţeni proizvodi uz glavni

output, te da je neophodno koristiti dio raspoloţivih faktora proizvodnje za sprovoĊenje

mjera zaštite okoliša. Dvosektorski model optimalne alokacije ograniĉenih resursa

okoliša1 podrazumijeva ekonomski sistem koji se, zbog jednostavnosti, sastoji samo od

dva proizvodna sektora. TakoĊe zbog jednostavnosti pretpostavlja se da oba sektora

generiraju samo jedan tip polutanta:

ii

p

i QhS '

ih > 0, ''

ih 0, za i = 1,2 (1.1)

Ova funkcija emisije (emission function) pretpostavlja da pri datoj tehnologiji koliĉina

polutanata p

iS raste proporcionalno ili progresivno sa porastom outputa, ali iskljuĉuje

sluĉaj u kojem koliĉina polutanata opada sa porastom outputa. Slika 1.4 prikazuje

funkciju emisije za sluĉajeve: (1) kada je ''

ih = 0 (funkcija je prava linija) i (2) kada je ''

ih >

0 (striktno konveksna kriva).

Slika 1.4: Funkcija emisije Slika 1.5: Proizvodna funkcija

1 Matematske osnove modela i grafiĉki prikazi izvedeni na osnovu: WING (2004), SIEBERT (2008), CONRAD

(2009), DELLINK (2005), DELLINK (2009)


32

Proizvodnu funkciju (production function) karakterizira opadajuća graniĉna

produktivnost, i ĉinjenica da se razliĉiti proizvodni faktori prikazuju kao jedan faktor

proizvodnje, odnosno kao jedan tip resursa R (grafiĉki prikaz na slici 1.5):

iii RfQ if > 0, ''

if < 0 (1.2)

Iz jednakosti 1.1 i 1.2 moţe se napisati funkcija koja pokazuje zavisnost emisija štetnih

materija od koliĉine resursa R koji se koristi kao proizvodni input:

iiiii

p

i RzRfhS '

iz > 0, ''

iz 0 (1.1a)

Dvosektorski model mogao bi se formulirati i korištenjem jednakosti 1.1a umjesto

jednakosti 1.1. Treba primijetiti da je '''

iii fhz > 0.

Funkcija smanjenja zagaĊenja (pollution-abatement function) ukazuje na ĉinjenicu da se

iznos emisije polutanata moţe smanjiti koristeći odreĊeni dio faktora proizvodnje,

odnosno resursa r

iR , u svrhu smanjenja zagaĊenja, pri ĉemu r

iS oznaĉava koliĉinu

polutanata koja je uklonjena preduzetim mjerama za zaštitu okoliša ili iznos smanjenja

zagaĊenja:

r

i

r

i

r

i RfS 'r

if > 0, ''r

if < 0 (1.3)

U stvarnosti, polutanti se mogu ukloniti razliĉitim postupcima.

Prvo, koliĉina polutanata se moţe smanjiti korištenjem nove proizvodne

tehnologije. U našem sluĉaju se podrazumijeva data tehnologija.

Drugo, iznos polutanata moţe se smanjiti razliĉitim postupcima filtriranja i

uklanjanja prije nego što stvarno dospiju u okolinu.

Prema tome, moţe se poći od pretpostavke da je tehnologija za zaštitu okoliša specifiĉna

za pojedini sektor, što je u ovom modelu i uĉinjeno. Konaĉno, polutanti se mogu ukloniti

ĉak i kada su već prisutni u odreĊenom mediju okoliša (npr. u vodi ili tlu).

Funkcija difuzije (diffusion function) objašnjava vezu izmeĊu emisija štetnih materija p

iS

i koliĉine polutanata prisutnih u odreĊenom mediju okoliša, oznaĉenih sa S:

r

i

p

i SSS (1.4)

Funkcija štete (damage function) specificira na koji naĉin polutanti S utiĉu na kvalitet

okoliša, i u ovom sluĉaju ona predstavlja vezu u fiziĉkom smislu, i ne ocjenjuje kvalitet

okoliša u novĉanim jedinicama (grafiĉki prikaz na slici 1.6):

SgU 'g < 0, ''g < 0 (1.5)


33

Slika 1.6: Funkcija štete uzrokovane zagaĊenjem

Slika 1.7: Postupak utvrĊivanje funkcije šteta na okolišu Izvor: ROWE et all. 1995, str. 3.

Na kraju, recimo da raspoloţiva koliĉina resursa ograniĉava mogućnosti proizvodnje

klasiĉnih dobara (outputa) i kvaliteta okoliša kao javnog dobra u ekonomskom sistemu

kojeg posmatramo:

RRR r

ii (1.6)


34

1.2.1 Transformacioni prostor koji prikazuje i kvalitet okoliša

Jednakosti 1.1 do 1.6 opisuju proizvodne mogućnosti ekonomije. Naime, ukoliko se ţeli

proizvesti više sa datom tehnologijom i sa resursima koji su u potpunosti iskorišteni, tada

će emisija štetnih materija u okoliš porasti, odnosno kvalitet okoliša biće smanjen. Do

ovoga dolazi zbog toga što u skladu sa funkcijom emisije, sa rastućim outputom raste i

emisija. TakoĊe, da bi se povećala proizvodnja, mora se povući jedan dio resursa koji se

dotada koristio za zaštitu okoliša.

Do smanjena kvaliteta okoliša tada dolazi iz dva razloga:

veće emisije iz povećane proizvodnje i

smanjenja aktivnosti usmjerenih na smanjenje zagaĊenja i zaštitu okoliša.

Nasuprot tome, poboljšanje kvaliteta okoliša uz datu tehnologiju i uz puno korištenje

resursa, moguće je samo ako se više resursa koristi za zaštitu okoliša, ili ako se

proizvodnja dobara smanji. Iz navedenog jasno proizilazi da osnovne konkurentne vidove

upotrebe u sluĉaju zagaĊenja okoliša predstavljaju okoliš kao dobro javne potrošnje

(public- consumption good) i okoliš kao medijum za odlaganje otpadnih materija.

Slika 1.8: Transformacioni prostor u koji je ukljuĉen kvalitet okoliša kao javno dobro

Slika 1.8 predstavlja grafiĉki prikaz ograniĉenja opisanih jednaĉinama 1.1 do 1.6 u

dvosektorskom modelu ekonomije u kojoj se proizvode dva dobra. Transformacioni

prostor na slici ilustrira maksimalne proizvodne mogućnosti za dobra 1 i 2 i javno dobro,

kvalitet okoliša (U). Ograniĉenja data jednakostima 1.1 do 1.6 mogu se takoĊe prikazati

jednakošću : U = t (Q1, Q2).


35

Za našu analizu optimalne alokacije resursa znaĉajno je sagledati kakve karakteristike

ima prikazani transformacioni prostor, odnosno da li je funkcija U = t (Q1, Q2) konkavna

ili nije?

Zbog jednostavnosti pretpostavljamo da u ovom sluĉaju postoji samo jedan tip aktivnosti

za zaštitu okoliša, i sa R3 oznaĉavamo resurse upotrebljene kao input za aktivnosti zaštite

okoliša. Pretpostavka je i da dobro 1 jako zagaĊuje okoliš, odnosno da je ono okolišno

intenzivno. Ovo se moţe prikazati izrazom:

'

1

'

1 fh > ''

2

''

2 fh (1.7a)

Uslov 1.7 moţe se interpretirati uz pomoć jednakosti 1.1a, jer izraz ''

ii fh predstavlja prvi

zvod funkcije z . Izraz i

i

i

p

i

iiiR

Q

Q

Sfhz

''' pokazuje koji iznos ili koliĉina emisije

polutanata se pojavljuje ukoliko se odreĊeni resurs koristi u i-tom sektoru. Naime izraz

i

i

R

Q

pokazuje promjenu outputa (odnosno koliĉine proizvoda) Q usljed promjene

korištene koliĉine resursa R, a izraz i

p

i

Q

S

predstavlja promjenu iznosa emitiranih

polutanata S usljed promjene proizvedenog outputa Q. Prema tome izraz ''

ii fh moţe se

interpretirati i kao graniĉna sklonost resursa R (koji se koristi kao proizvodni input) da

zagaĊuje okoliš. Uslov 1.7 govori da je graniĉna sklonost resursa –inputa da zagaĊuje

okoliš veća u sektoru 1 nego u sektoru 2., što znaĉi da sektor 1 moţemo oznaĉiti kao

okolišno instenzivan sektor.

Transformacioni prostor prikazan na slici moţemo analizirati na sljedeći naĉin. Ako

nema proizvodnje ni u jednom od dva sektora, tada se postiţe maksimalni kvalitet okoliša

(u iznosu od OA na slici 1.5), tj, izvorno prirodno stanje. Posmatrajmo sluĉaj u kojem je

proizvodnja Q2 = 0, a proizvodnja Q1 se povećava. U takvoj situaciji moţe se zamisliti

alokacija resursa (R1, R3) takva da su svi polutanti koji se pojavljuju u proizvodnji dobra

Q1 uklonjeni (udaljenost AG na Slici 1.5). Analogno, AH indicira one koliĉine

proizvodnje dobra Q2 , kada je Q1 = 0, pri kojim kvalitet okoliša ostaje maksimalan. Osim

za krivu GH, horizontalni “krov” predstavlja situaciju sa maksimalnim kvalitetom okoliša

i nedovoljnom uposlenošću faktora proizvodnje.

Ukoliko se u taĉci G proizvodnja dobra Q1 poveća za jednu jedinicu (a Q2 i dalje ostane

jednako nuli), tada koliĉina emitiranih polutanata progresivno raste zahvaljujući ĉinjenici

da je ''

1h > 0. Zbog toga što kvalitet okoliša opada iznad proporcionalno sa porastom

emisije, kvalitet okoliša opada iznad proporcionalno, kao posljedica povećanja u

proizvodnji dobra Q1. Sa porastom proizvodnje dobra Q1, neophodni su dodatni resursi

koji se koriste za proizvodne aktivnosti. Ti resursi se više ne mogu koristiti za aktivnosti

vezane za zaštitu okoliša, te iznos uklonjenih polutanata opada, a time i kvalitet okoliša.


36

Kao rezultat povlaĉenja svake jedinice resursa-inputa iz aktivnosti vezanih za zaštitu

okoliša, netretirana ili neuklonjena emisija raste iznad proporcionalno. Razlog za ovo leţi

u opadajućoj graniĉnoj produktivnosti do koje dolazi u aktivnostima usmjerenim na

smanjenje zagaĊenja. Konaĉno, u skladu sa zakonom opadajućih graniĉnih prinosa, svaka

dodatna proizvedena jedinica Q1 zahtijeva sve veći input u vidu resursa (faktora

proizvodnje). Usljed toga, da bi došlo do pomjeranja iz taĉke G u taĉku B, koliĉina

emitiranih polutanata mora da raste progresivno, pošto su inputi realocirani sa aktivnosti

zaštite okoliša na proizvodnju Q1. Prema tome, kvalitet okoliša mora da se smanji

progresivno, što znači da je kriva GB konkavna.

Udaljenost BB' oznaĉava kvalitet okoliša do kojeg dolazi u sluĉaju potpune

specijalizacije u proizvodnji proizvoda Q1, pod uslovom da su resursi potpuno iskorišteni,

i da nema aktivnosti vezanih za smanjenje zagaĊenja. Usdaljenost CC' pokazuje onaj

kvalitet okoliša koji korespondira sa potpunom specijalizacijom u proizvodnji dobra Q2,

uz odsustvo aktivnosti za smanjenje zagaĊenja. Ĉinjenica da je CC' BB

', ukazuje da to

da dobro Q1 više zagaĊuje okoliš, odnosno da je Q1 okolišno intenzivno dobro.

Kriva BC predstavlja problem transformacije za sluĉaj kada se resursi ne koriste za

zaštitu okoliša (R3 = 0). Projekcija krive BC na ravan Q1 Q2, tj. kriva B'C

', predstavlja

tradicionalnu krivu transformacije. U situaciji koju karakterizira odsustvo politike zaštite

okoliša, ekonomija je locirana na krivoj BC. Taĉka X na transformacionoj krivoj, tj.

vektor dobara, a time i faktor alokacije R1, R2, detrminiran je odnosom cijena p2/p1

(cijene dobara Q1 i Q2).

Prethodna analiza pokazuje da je transformacioni prostor konkavan. To drugim rijeĉima

znaĉi da ukoliko se želi viši nivo proizvedenog klasičnog outputa, kvalitet okoliša mora se

smanjiti; i obratno, ukoliko se želi poboljšati kvalitet okoliša, nivo proizvedenog outputa

mora se smanjiti.

Na oblik transformacionog prostora utiĉu sljedeće varijable:

iznos raspoloţivih resursa u ekonomskom sistemu,

okolišna intenzivnost dva proizvodna sektora, i

nivo produktivnosti u proizvodnji outputa i smanjenju emisije polutanata.

Na slici 1.9a prikazana je situacija u kojoj je sektor 1 okolišno intenzivan, dok sektor 2

uopšte ne zagaĊuje okoliš. U tom sluĉaju sektor 2 moţe da proizvodi bez negativnog

uticaja na kvalitet okoliša. Taĉka C oznaĉava situaciju u kojoj se svi raspoloţivi resursi

koriste u proizvodnji proizvoda Q2, i u kojoj nema nikakvog štetnog dejstva na okoliš.

Na slici 1.9b prikazana je situacija u kojoj se kriva GB pomjera prema GB''. Do takvog

pomjeranja moţe doći usljed tehniĉkog progresa u proizvodnji dobra Q1, ili u

aktivnostima za smanjenje zagaĊenja u sektoru 1. Moţe se zakljuĉiti da, zbog tehniĉkog

progresa, sektor 1 nije više okolišno intenzivan.


37

Slika 1.9a Slika 1.9b

U realnom ţivotu, moţe se primjetiti da polutanti imaju negativan uticaj na samu

proizvodnju. Na primjer, cementna prašina moţe da umanji prinose na obliţnjem

poljoprivrednom dobru. U tom sluĉaju proizvodna funkcija prikazana kao jednakost 1.2,

mora se redefinirati kao Qi = fi ( Ri , S), pri ĉemu je fis 0, i fiss 0.

1.3 Optimalno korištenje okoliša u dvosektorskom modelu

Transformacioni prostor opisuje proizvodne mogućnosti za dva dobra namijenjena

privatnoj potrošnji (Q1 i Q2) i javno dobro "kvalitet okoliša". Sve kombinacije

transformacionog prostora mogu se realizirati sa datim resursima. Ali pitanje koje

predstavlja predmet naše analize jeste: "Koja kombinacija tih dobara je najpoţeljnija,

odnosno društveno optimalna"? Da bi se odgovorilo na to pitanje neophodno je uvesti

vrijednosne sudove, odnosno kriterije koji će nam u krajnjem sluĉaju omogućiti da

utvrdimo ţeljenu kombinaciju navedenih dobara.

Od više mogućih kriterija optimalnosti (Koopman-ova efikasnost, funkcija društvenog

blagostanja, Pareto optimalnost) odabrali smo kriterij Pareto optimalnosti, koji polazi ne

od funkcije društvenog blagostanja nego od pretpostavljenih individualnih funkcija

korisnosti. Da bi se pojednostavio problem alokacije okolišnih dobara moţemo

pretpostaviti da se ekonomija sastoji samo od dvije osobe, 1 i 2.

Korisnost (W) obje osobe zavisi od koliĉina privatnih dobara koje troše i od kvaliteta

okoliša:

Wj = w

j (C jj C21 , ,U) (1.7b)


38

Varijabla C j

i oznaĉava koliĉinu dobra i koju troši osoba j. Za razliku od privatnih dobara

i, dobro U nema nikakvu oznaku u supskriptu koja bi oznaĉavala osobu, što, u stvari,

znaĉi da je kvalitet okoliša javno dobro.

1.3.1 Optimizacija korištenja okoliša i posljedice na ekonomski sistem

U pojednostavljneom modelu ekonomije koja se sastoji samo od dvije osobe,

primjenjujemo Pareto kriterijum i maksimiziramo korisnost osobe 1, pod uslovom da

korisnost osobe 2 ostaje nepromjenjena (jednakost 1.7). Korisnost koju osoba 1 moţe

postići ograniĉena je ne samo uslovom da korisnost osobe 2 mora ostati nepromjenjena,

nego i ograniĉenjem koje postavlja ranije analizirani transformacioni prostor (jednakosti

1.1 do 1.6). Konaĉno, potraţivana koliĉina od strane dvije posmatrane osobe jednaka je

ukupnoj potraţnji :

Ci = j

j

iC (1.8)

a ukupna potraţnja za odreĊenim dobrom ne moţe preći proizvedenu koliĉinu - output:

Ci Qi. (1.9)

Optimizacioni problem sastoji se u maksimiziranju Lagranţove funkcije:

L = p

iii

jS

SQhUCCw pi

)(),,( 1

2

1

1

1

)( iii

i

Q RfQi

)( r

i

r

i

r

i

iS

RfSri

SSS r

i

p

iS

)(SgUU

RRR r

iiR

UCCwW ,, 2

2

2

1

222

j

i

j

i

i

i QC (1.10)

Treba primijetiti da su data ograniĉenja u jednakosti (1.10), u stvari, funkcija emisije,

proizvodna funkcija, funkcija smanjenja emisije, funkcija difuzije (emitiranih materija u

polutante), funkcija štete izazvane zagaĊenjem, i ograniĉenje u pogledu raspoloţivosti


39

resursa. Ova ograniĉenja definiraju transformacioni prostor. TakoĊe ograniĉenja

zahtijevaju nepromjenljivost nivoa korisnosti osobe 2, jednakost ukupne potraţnje i sume

individualnih potraţnji, kao i ograniĉenje ukupne potraţnje na nivo mogućeg outputa.

Rješavanjem sistema jednakosti (1.10), odnosno iznalaţenjem (Kuhn-Tucker-ovih)

neophodnih uslova da bi sistem imao optimalno rješenje, dolazi se do zakljuĉka da cijena

u sijenci emitiranih polutanata mora biti utvrĊena na takav naĉin da bude jednaka iznosu

štete koju bi proizvela jedinica emisije pod uslovom da je ispuštena u okoliš. Cijena u

sijenci za polutante (emitirane štetne materije) mora biti jednaka i graniĉnim troškovima

purifikacije, '/ r

iR f . Inverzna funkcija funkcije smanjenja zagaĊenja (1.3), r

i

r

i SeR ,

predstavlja funkciju koja prikazuje potrebne inpute za smanjenje zagaĊenja. Prvi izvod

'

1

/

1r

i

r

i

r

i

r

i

r

i

fdSdfdS

dR

(1.11)

indicira input u vidu faktora proizvodnje neophodan da se ukloni jedna jedinica

zagaĊenja. Ukoliko se ovaj izraz pomnoţi sa cijenom resursa R , dobije se iznos

graniĉnih troškova smanjenja zagaĊenja (marginal abatement costs).

Sagledamo li posljedice koje sistem cijena u sijenci (vektor Lagranţeovih multiplikatora)

ima na ekonomski sistem, uoĉićemo da će doći smanjenja potrošnje okolišno

instenzivnog proizvoda. Neto cijena (kao razlika cijene u sijenci pojedinih dobara sa

stanovišta potrošaĉa i društvenih troškova) okolišno intenzivnog proizvoda se za

proizvoĊaĉa smanjuje, ĉime se smanjuje i njegov podsticaj da proizvodi okolišno

intenzivan proizvod. Naime, ukoliko se za korištenje okoliša ne zaraĉunava nikakava

cijena, ( 0S ), prisutna je distorzija cijena za proizvoĊaĉe, u smislu da svi društveni

troškovi nisu adekvatno alocirani na pojedine proizvoĊaĉe. Ukoliko se uvede cijena u

sijenci za polutante, relativne proizvoĊaĉke cijene će se promijeniti. Ukoliko je, kao što

smo pretpostavili, proizvod 1 okolišno intenzivan, relativna cijena će biti promijenjena u

korist onog proizvoda koji manje zagaĊuje okoliš, ukoliko se aktivno primjenjuje politika

zaštite okoliša. Za oĉekivati je tada da će proizvodnja okolišno intenzivnog sektora biti

ograniĉena politikom zaštite okoliša.

Ovo zbog toga što pojedini resurs u privatnoj proizvodnji mora biti upotrijebljen na takav

naĉin da cijena resursa bude izjednaĉena sa vrijednošću graniĉnog proizvoda, odnosno

umnošku graniĉne produktivnosti resursa i cijene u sijenci proizvoda. Kada se ovaj

rezultat napiše kao '

i

RQ

fi

(1.12)

on ukazuje na to cijena u sijenci odreĊenog dobra za proizvoĊaĉa mora biti jednaka

njegovom graniĉnom proizvodnom trošku, što predstavlja osnovno polazište za

utvrĊivanje koliĉina pojedinog resursa koje preduzeće koristi u proizvodnim

aktivnostima.


40

Na osnovu utvrĊenih vrijednosti cijena u sijenci koje se dobiju rješavanjem

optimizacionog modela, praktiĉno se iznalazi vrijednost poreza na zagaĊenje koju

nadleţna agencija za zaštitu okoliša propisuje kao obavezujući za sve ekonomske

subjekte u ekonomskom sistemu. Na taj naĉin se uspostavlja novi odnos relativnih cijena

koji odraţava pune društvene troškove korištenja oskudnih resursa okoliša, koji se sada u

internoj kalkulaciji preduzeća sagledavaju kao ravnopravan faktor proizvodnje zajedno sa

ostalim tradicionalnim faktorima proizvodnje koji se nabavljaju putem trţišta.

UtvrĊivanje poreza na zagaĊenje, kao cijene za korištenje okoliša i strukturu modela

opšte ravnoteţe ekonomskog sistema moguće je prikazati i šematski kao na slici 1.10

(SIEBERT 2008, str. 113). Polazeći od jednostavnog dvosektorskog modela, njegovim

rješavanjem dolazi se do cijena u sijenci koje predstavljaju osnovu za utvrĊivanje

korektiva u relativnom odnosu cijena. Ti korektivi pojavljuju se najĉešće u vidu poreza

na zagaĊenje koju propisuje nadleţna agencija za zaštitu okoliša. Model sadrţi tri

podsistema: politiĉki sistem, trţište resursa i trţište gotovih proizvoda. U politiĉkom

sistemu, vrši se poreĊenje postojećeg i ţeljenog stanja u pogledu kvaliteta okoliša, i

ustanovljava se odgovarajući nivo okolišnog poreza. Okolišni porez utiĉe na potraţnju za

resursima koji se koriste i za proizvodne aktivnosti ali i za aktivnosti vezane za zaštitu

okoliša i smanjenja zagaĊenja. Ponuda resursa i potraţnja za resursima u meĊusobnoj

interakciji determiniraju cijenu resursa; a sama cijena sa svoje strane utiĉe na daljnju

potraţnju za resursima. Korištenje resursa u proizvodnim aktivnostima determinirano je

porezom na emisiju okolišno štetnih materija, cijenom resursa, i cijenom finalnog

proizvoda oznaĉenom kao „p“. Cijena finalnog proizvoda p rezultat je ponude i

potraţnje na trţištu gotovih proizvoda. Nivo korištenja resursa u proizvodnim

aktivnostima determinira nivo ukupne emisije; obim korištenih resursa u aktivnostima

smanjenja zagaĊenja determinira smanjenje polutanata ispuštenih u okoliš. Ukupne

emisije minus uklonjene emisije predstavlja neto emisije koje sa svoje strane utiĉu na

kvalitet okoliša.


41

Slika 1.10: Struktura modela opšte ravnoteţe kada su ukljuĉene cijene korištenja okoliša

Zakljuĉak koji moţemo izvući je da viši nivo kvaliteta okoline okoliša rezultira manjom

količinom klasičnih privatnih dobara koja se iznose na tržište, i obrnuto, više privatnih

dobara može se proizvesti samo na račun nižeg kvaliteta okoliša. Nedostatak faktora

prizvodnje upotrijebljenih za “neproduktivne svrhe” (za zaštitu okoliša) umanjuje

proizvodne mogućnosti preduzeća, odnosno utiče na njegove troškove proizvodnje, što se

nastoji kompenzirati porevaljivanjem dijela troškova na potrošače kroz povećanu cijenu.

Treba reći da je mogućnost za takvo povećanje cijena u velikoj mjeri determinirana

koeficijentom cjenovne elastiĉnosti traţnje za konkretnim proizvodom, trţišnom

strukturom, ali i veliĉinom i konkurentnom pozicijom preduzeća na trţištu.


42

1.4 Problem neadekvatnog korištenja i prekomjernog zagaĎivanja

okoliša i moguća rješenja

ProizvoĊaĉi i potrošaĉi predstavljaju glavne donosioce poslovnih odluka u ekonomskoj

sferi. Njihove odluke, rezultat su odreĊenog skupa motivacionih faktora, a sa druge strane

osnova su ponašanja i praktiĉnih aktivnosti uĉesnika na podruĉju proizvodnje, raspodjele,

razmjene i potrošnje. Te aktivnosti u najvećoj mjeri doprinose neadekvatnom korištenju i

prekomjernoj degradaciji i zagaĊivanju okoliša. Stoga, je nuţna promjena svih aspekata

donošenja odluka i praktiĉnog ponašanja uĉesnika na trţištu. Smatramo da je za

korištenje svih elemenata okoliša najvaţnije promijeniti motivacione faktore koji utiĉu na

donošenje poslovnih odluka.

Dva su osnovna institucionalna aranţmana kojima se takva promjena moţe postići. To su

drţava i trţište. Putem drţave donosi se zakonska regulativa u oblasti upravljanja i zašite

okoliša. Pri tome se koriste instrumenti kao što su najrazliĉitije vrste standarda (okolišni,

tehnološki, emisioni, proizvodni standardi i standardi u pogledu inputa) koji su

obavezujući za uĉesnike na trţištu. S druge strane, trţište putem korištenja tzv.

ekonomskih instrumenata kao što su npr. okolišni porezi/takse, supsidije i razmjenjiva

prava na zagaĊivanje, nastoji da u poslovno odluĉivanje i odnos prema okolišu nametne

ekonomsku logiku i prisili proizvoĊaĉe da slobodno donose odluke, prvenstveno na bazi

kriterija potencijalnih dobitaka i troškova.

Oba institucionalna aranţmana imaju i prednosti i nedostataka i potrebno je stoga iznaći

adekvatnu strukturu mjera i instrumenata koji bi se primjenjivali u zaštiti okoliša. Na

sljedećoj slici (slika 1.11) šematski je prikazan problem neadekvatnog korišenja okoliša,

i osnovne dileme u vezi sa raspoloţivim instrumentima za njegovo rješavanje.


43

Slika 1.11: Problem neadekvatnog korišenja okoliša, i osnovne dileme u vezi sa

raspoloţivim instrumentima za njegovo rješavanje

Politika okoliša je osmišljena tako da doprinese uklanjanju trţišnih neuspjeha, i to kroz

kontrolu zagaĊenja, kontrolu upotrebe prirodnih resursa te putem zaštite i upravljanja

okolišem. Njen cilj je da se postigne efikasnije korištenje resursa u ekonomiji,

odrţavajući okoliš i njegove usluge kao ekonomsko sredstvo (asset) koji ljudi cijene i

koja predstvljaju temelj zdravog društva i ekonomija, te da istovremeno smanjuje

troškove preduzća i ljudi onih aktivnosti koji štete okolišu. Utjecajem na upotrebu

prirodnih resursa, politika za zaštitu okoliša utiĉe na na naĉin na koji se ekonomija

razvija i u kojem pravcu ide. TakoĊer podstiĉe efikasnu upotrebu energija i sirovina kao i

razvoj novih, ĉistih (zelenih) proizvoda i usluga, dok destimuliše aktivnosti koje su

okolišno štetne. Politika zaštite okoliša potiĉe procese inovacija, alokaciju kapitala, rada,

zemljišta i sirovina bilo putem direktnih propisa ili putem odreĊenih mehanizama cijena.

Vidjeli smo da okolišni resursi imaju znaĉajan utjecaj na ekonomski sistem u smislu

snabdijevanja tog sistema najrazliĉitijim okolišnim uslugama kao što su ĉiste vode, ĉist

zrak, regulacija klime i zaštita od poplava i drugih opasnosti i rizika. Ove usluge okoliša

odnosno ekosistema su od krucijalnog znaĉaja za potporu i normalno funkcioniranje

ekonomskih aktivnosti. Neki sektori kao što su turizam i poljoprivreda posebno zavise

od kvaliteta okoliša i usluga ekosistema kojim se opskrbljuju. Ekonomski znaĉaj

aktivnosti koje su vezane za okoliš mogu se mjeriti i kroz njihov doprinos povećanju


44

stope zaposlenosti i povećanju bruto društvenog proizvoda. Ekonomska procjena politike

zaštite okoliša mora uzeti u obzir ne samo direktne uĉinke, nego i indirektne, kao i njene

efekte na duţi vremenski rok koje se ogledaju kroz inovacije, promjene u trgovini,

proizvodnji supstituta te kroz prilagoĊavanje cijena. Ove poveznice izmeĊu ekonomije i

okoliša se zasnivaju na politici zaštite okoliša, koja nastoji uticati na aktivnosti

upravljanja okolišnim performansama kao i kljuĉnim ekonomskim pokretaĉima kao što

su inovacje, konkurencija, efikasnost korištenja resursa i iznalaţenje novih trţišta.

Slika 1.12: Poveznice izmeĊu politike okoliša i ekonomskog sistema

Izvor: IES (2009) str. 16.

Razliĉite poveznice izmeĊu politike zaštite okoliša i ekonomskog sistema mogu se

razvrstati na razliĉite naĉine, u zavisnosti od toga da li se kao osnova uzimaju:

Ekonomski pokretaĉi i mehanizmi kojim okolišna politika doprinosi ekonomiji

(efikasnost resursa, inovacije, razvoj novih trţišta i sliĉno)

Opseg i smjer poveznica izmeĊu okoliša i ekonomije (razlikujući npr. aktivnosti

koje su usmjerene primarno na upravljanje zaštitom okoliša tzv. eko-industrije), i

efekata upravljanja okolišem u široj ekonomiji, i aktivnosti u pojedinim sektorima

koji jako zavise od kvalitete okoliša, (kao što je turizam, gospodarenje tlom i

sliĉno).


45

Vrsta politiĉkih instrumenata (npr. decentralizirani instrumenti kao što su moralna

ubjeĊenja, imovinska prava i zakonska odgovornost, naredbodavno-upravljaĉke

regulative, kao što su okolišni standardi, trţišni instrumenti, emisijske takse,

subvencije i prenosive emisijske dozvole/razmjenjiva prava na zagaĊivanje.

OdreĊeno podruĉja politike (npr. znanost i inovacije, energija, transport,

poljoprivreda i ruralni razvoj, ribarstvo i morski okoliš, zaštita okoliša.

Korisnici ili predstavnici politike (npr. domaćinstva, preduzeća, vlasnici zemljišta,

lokalne vlasti, ukljuĉujući one koji su direktno i indirektno afektirani).

Ekonomski razvoj i njegovi ishodi – ukljuĉujući zaposlenost, proizvodnju,

inovacije, kapitalne investicije, raspodjela prihoda, trgovinski bilans i javne

finansije.

Vrsta ekonomskih utjecaja (ukljuĉujući direktne i indirektne efekte)

Vremenski okvir efekata (kratak, optimalan i dug), prepoznajući da neki efekti

(npr. direktni efekti zelenih investicija) će biti primijetni već u kratkom

vremenskom okviru, dok drugi (npr. efekti politike koje se odnose na inovacije i

konkurentnost) biće vidljivi tek nakon duţeg vremenskog perioda.

Naša paţnja usmjerena je prije svega na ekonomske ishode koji proizilaze iz primjene

politike zaštite okoliša, jer oni po samoj svojoj prirodi imaju najveći znaĉaj za kreiranje

ekonomkse politike. Generalno u knjizi će se nastojati u većoj ili manjoj mjeri pokazati

da dobro definisana okolišna politika moţe: povećati produktivnost, promovirati

inovacije, povećati stopu zaposlenosti, poboljšati javne finansije, poboljšati trgovinski

bilans, ojaĉati kapitalnu osnovu privreĊivanja, promovirati ekonomsku povezanost i

koheziju unutar sistema, te podrţati odrţivi ekonomski razvoj. Moguće je identificirati

razliĉite politiĉke prilike koje imaju potencijal za ostvarivanje gore navedenih

ekonomskih ishoda, kao što su:

Investiranje u okolišnu, energetsku i transportnu infrastrukturu;

Ekonomski instrumenti (ukljuĉujući takse/poreze i razmjenjiva prava na

zagaĊivanje);

Pridrţavanje okolišnih standarda i oznaĉavanje proizvoda;

Programi za unapreĊenje vještina i treninzi;

Programi za konkurentnost i inovacije;

Poslovni savjeti i demonstracije; i

Okolišne regulative koje imaju utjecaj na širok spektar sektora i poslovnih

aktivnosti.


46

1.5 Zaštita okoliša u EU – osnovne pojmovne naznake i metodološke

napomene

Osnovni ciljevi i naĉela provedbe politike zaštite okoliša u EU utvrĊeni su u Glavi XVI

Ugovora o EU. Prema ĉlanku 130. Ugovora o EU, politika Zajednice u pogledu okoliša

pridonosi postizanju slijedećih ciljeva:

oĉuvanja, zaštite i poboljšanja kvalitete okoliša;

zaštite ljudskog zdravlja;

razumnog i racionalnog korištenja prirodnih resursa;

promicanju mjera na meĊunarodnoj razini za rješavanje regionalnih ili svjetskih

problema okoliša2.

Provedba politike zaštite okoliša temelji se na naĉelu predostroţnosti i preventivnog

djelovanja, te na naĉelu „zagaĊivaĉ plaća“, odnosno na naĉelima prema kojima se šteta

nanesena okolišu popravlja prvenstveno na samom izvoru i da je plaća zagaĊivaĉ.

ZagaĊivaĉ moţe „platiti“ ili ulaganjem u više standarde, za koje se smatra da stimuliraju

inovaciju i poslovne mogućnosti, ili kroz oporezivanje poslovanja ili potrošaĉa zbog

korištenja proizvoda opasnog po okoliš. Komisija je predloţila i da nezakonite emisije

opasnih oneĉišćivaĉa u zrak, vodu ili tlo, nezakonita pošiljka ili odlaganje otpada te

nezakonito trgovanje zaštićenim vrstama bude kaţnjivo djelo s kriminalnim sankcijama.

Bitno je spomenuti i kako se mjere uz pomoć kojih se ostvaruju ciljevi politike zaštite

okoliša u pravilu se uglavnom donose procedure sa-odluĉivanja, taĉnije zajedniĉkom

odlukom Vijeća i Europskog parlamenta, u kojoj Vijeće odluĉuje kvalificiranom

većinom. Kada je rijeĉ konkretno o ovom podruĉju zaštite okoliša, postoji obaveza

konsultacija sa Gospodarskim i socijalnim odborom i Odborom regija. Europska unija

ima neke od najviših okolišnih standarda u svijetu, koji su razvijani desetljećima kako bi

pokrili širok spektar pitanja. Danas su glavni prioriteti suzbijanje klimatskih promjena,

oĉuvanje biodiverziteta, reduciranje zdravstvenih problema koje izaziva zagaĊenje i

odgovornije korištenje prirodnih resursa. Iako su usmjereni na zaštitu okoliša, ovi ciljevi

mogu pridonijeti ekonomskom rastu stimulirajući inovaciju i preduzeće3.

Konceptualnu osnovu za definiranje razliĉitih kategorija izdataka za zaštitu okoliša koje

koristi Eurostat - evropska agencija za statistiku, predstavljaju Evropska agencija za

prikupljanje ekonomskih informacija za okoliš (Europrean System for Colection of

Economic Information on the Environment - SERIEE) i njen Raĉun za izdatke za zaštitu

okoliša (Environmental Protection Expedinture Accaunt - EPA)4. U svojoj brošuri pod

nazivom Statistika okolišnih izdataka: priručnik za prikupljanje podataka za industriju,

Eurostat definira izdatke za zaštitu okoliša kao mjeru troškova koje poslovni sektor ima

uslijed specifiĉnih aktivnosti usmjerenih na zaštitu okoliša.

2 www.europa.eu; Treaty on European Union; Official Journal C 191 of 29 July 1992.

3 www.europa.eu; Protecting, preserving and improving the world around us; 2010.

4 SERIEE Compilation Guide, 2002.


47

Njihov osnovni cilj je da odgovore na pitanja vezana za politiku kao što su:

Koliko novca je potrošeno na zaštitu okoliša?

Kakvi su efekti na konkurentnost poslovnog sektora?

Zaštita okoliša je podrţavajuća aktivnost neophodna da omogući preduzećima da

proizvode svoje proizvode i usluge (zbog vlastite brige preduzeća za okoliš, trţišne

strategije, zahtjeva regulatora ili potrošaĉa i sl.). Cilj statistike izdataka vezano za zaštitu

okoliša je da odvojeno prati izdatke koji se odnose na ovu pomoćnu aktivnost. To

ukljuĉuje korištenje kapitalnih dobara i opreme, osoblje (interni tekući izdatak), i

nabavku usluga (npr. tretman otpada). Izdatak za zaštitu okoliša je suma kapitalnih i

tekućih izdataka na aktivnosti zaštite okoliša.

Zaštita okoliša je aktivnost (koje ukljuĉuje upotrebu opreme, rada, proizvodnih tehnika i

praksi, informacionih mreţa ili proizvoda) pri ĉemu je osnovan svrha prikupiti, tretirati,

smanjiti, sprijeĉiti ili eliminirati polutante i zagaĊenost ili bilo koju drugu degradaciju ili

narušavanje okoliša nastalo kao rezultat poslovnih aktivnosti.

Izdatak za zaštitu okoliša moţe se odnositi na aktivnosti koje generiraju utrţive nus-

proizvode ili rezultiraju u uštedama, ili su finansirane supsidijama ili kapitalnim

potporama. U takvim sluĉajevima, izdatak za zaštitu okoliša trebalo bi iskazati u bruto

iznosu ukljuĉivo bilo koje takve troškovne kompenzacije (izvor SERIEE 2002, navedeno

prema EU COMMISSION 2005, str.13).

Izdaci za zaštitu okoliša (expenditures) predstavljaju sumu kapitalnih izdataka i

operativnih troškova za godinu dana. Pri tome kapitalni izdaci ukljuĉuju izdatke za

opremu i postrojenja (i za zamjenu i za proširenje) i radove/investicije u toku, kao i

troškove uĉinjenih izmjena u proizvodnim procesima koji smanjuju ili eliminiraju

generiranje zagaĊenja. Takvi troškovi mogu da se knjiţe kao dio investicionih troškova i

podlijeţu amortizaciji. Operativni troškovi obuhvataju sve troškove i izdatke

neophodne za funkcioniranje i odrţavanje ureĊaja i opreme za zaštitu okoliša, ukljuĉujući

izdatke za materijal, iznajmljivanje opreme, rezervne dijelove, direktni rad, gorivo i

maziva, usluge privatnih firmi po ugovoru i istraţivanje i razvoj.

Kapitalizirani troškovi (annualized costs) predstavljaju sumu operativnih troškova za

odreĊenu godinu uvećanu za amortizovane ili kapitalizirane kapitalne troškove

(amortized ili annualized capital costs) koji se sastoje od iznosa kamate obraĉunate po

odreĊenoj stopi i iznosa amortizacije obraĉunate na akumulirana kapitalna ulaganja -

investicije. Kapitalizirani kapitalni ili investicioni troškovi predstavljaju troškove realnih

resursa u nabavci i instaliranju kapitalne opreme ili drugih stalnih sredstava koje

zahtijeva okolišna regulativa.

Oba navedena naĉina izraĉunavanja troškova su ispravna, ali na razliĉit naĉin

predoĉavaju opterećenje koje nameće okolišna regulativa. Ukoliko se koristi metoda

kapitaliziranih troškova, rezultat je mnogo brţi porast udjela ovih troškova u BDP.


48

„Tretman zagađenja“ definiran je kao metode, prakse, tehnologije, procesi ili oprema

kreirana za prikupljana i uklanjanja zagaĊenja i polutanata (npr. emisija u zrak, teĉni ili

ĉvrsti otpad) nakon njihovog stvaranja, tretiranja i odlaganje polutanata, te monitoring i

mjerenje nivoa zagaĊenja. Tretman zagaĊenja uglavnom obuhvata upotrebu metoda,

tehnika ili opreme na kraju proizvodnog procesa (end-of-pipe) tehnike ili opremu kao

npr. filteri za zraĉnu emisiju, postrojenja za tretman otpadne vode, prikupljanje otpada i

aktivnosti za prikupljanje i tretman otpada.

„Sprečavanje zagađenja“ definirano je kao metode, prakse, tehnologije, procesi ili

oprema kreirana za sprjeĉavanje (prevenciju) ili smanjenje kreirane zagaĊenosti na izvoru

smanjujući prema tome uticaje na okoliš nastale kao rezultat ispuštanja polutanata ili

zagaĊujućih aktivnosti. Prevencija zagaĊenja moţe biti integralni dio proizvodnog

procesa i ona moţe ukljuĉivati slijedeće razliĉite tipove aktivnosti:

Modificiranje opreme ili tehnologije;

Odabir nove, poboljšane tehnologije;

Reformuliranje ili redizajniranje proizvoda;

UvoĊenje ĉišćih ili obnovljivih sirovina;

Izmjena praksi, npr. poboljšanjo odrţavanje domaćinstava ili okolišni

menadţment.

Investicije za zaštitu okoliša - Investicije za zaštitu okoliša ukljuĉuju sve kapitalne

izdatke koje se odnose na zaštitu okoliša (ukljuĉivo metode, tehnologije, procese, opreme

ili njihove dijelove), gdje je glavni cilj prikupljanje, tretman, monitoring i kontrola,

smanjenje, prevencije ili eliminiranje polutanata i zagaĊenja ili bilo koje druge

degradacije ili narušavanja okoliša koje rezultira iz operativne aktivnosti poslovnog

sektora (izvor: EC No. 1670/2003). Ukupne investicije za zaštitu okoliša predstavljaju

sumu investicija za tretman zagaĊenja i prevenciju zagaĊenja, koji se razlikuju po prirodi

ili funkciji aktivnosti. Investicije za tretman zagađenja (end-of-pipe investments, add-on

facilities ili process-external investments) definirane su kao kapitalni izdaci na metode,

tehnologije, procese ili opremu kreiranu za prikupljanje ili uklanjanje zagaĊenja ili

polutanata (emisije u zrak, teĉni ili ĉvrsti otpad) nakon njihovog stvaranja, spreĉavajući

širenje i mjereći nivo zagaĊenja, te tretiranje i odlaganje polutanata generiranih

operativnom aktivnošću preduzeća (EC No 1670/2003).


49

Slika 1.13: Investicije za tretman zagaĊenja

Izvor: EU Commission (2005), str. 25.

Investicije za prevenciju zagaĊenja (integrirane tehnologije) - Prevencija zagaĊenja

ukljuĉuje promjene u proizvodnji, operativnim procesima ili korištenim sirovinama sa

ciljem spreĉavanja ili smanjenja zagaĊenja na samom izvoru, za razliku od investicija za

tretman zagaĊenja koje tretiraju već generirano zagaĊenje. Investicije za prevenciju

zagađenja definirane su kao kapitalni izdatak na nove, ili modifikaciju postojećih,

metoda, tehnologija, procesa, opreme (ili njenih dijelova) uĉinjenih da bi se sprijeĉio

nastanak ili smanjio iznos zagaĊenja kreiran na izvoru, smanjujući na taj naĉin okolišni

uticaj zdruţen sa ispuštanjem polutanata/ili zagaĊujućih aktivnosti.

Slika 1.14: Investicije za prevenciju zagaĊenja

Izvor: EU Commission (2005), str. 26.


50

1.6 Urbani razvoj i problem zagaĎenja okoliša

Iz dosadašnjeg izlaganja mogao bi se steći utisak da su samo preduzeća i potrošaĉi, kroz

svoje aktivnosti na trţištu ili van njega, odgovorni za veoma teško stanje u kojem se

nalazi okoliš. MeĊutim smatramo da je potrebno dodatno istaći znaĉaj i ogromni uticaj

urbanizacije, odnosno razvoja gradova na okoliš. Ĉitav svijet prolazi kroz masivnu

urbanu tranziciju bez presedana u istoriji. Procjenjuje se da će tokom sljedeće dekade,

više od polovine svjetske populacije, odnosno oko 3,3 milijarde ljudi ţivjeti u urbanim

podruĉjima, što će svakako imati dalekoseţne i krupne posljedice na ljudsko blagostanje

odnosno na kvalitet ţivota i okoliša, a naroĉito na planiranje i korištenje sve oskudnijeg

zemljišnog potencijala. Najbrţe promjene dešavaju se u nedovoljno razvijenim zemljma

gdje urbano stavovništvo raste po stopi od oko 3,5% godišnje, za razliku od razvijenih

zemalja u kojima ta stopa iznosi oko 1%. Ovo praktiĉno znaĉi da se urbano stavnovništvo

svijeta poveća za nevjerovatnih 150.000 svakoga dana. Svjetska banka procjenjuje da će

u nedovoljno razvijenim zemljama oko 80 % budućeg razvoja biti generirano na urbanim

podruĉjima.

Bez ulaţenja u empirijsku elaboraciju, iznijećemo odreĊene zakljuĉke relevantne za ovu

temu. Kao rezultat povećane gustoće naseljenosti, enormnog porasta u per capita

potrošnji energije i materijalnih dobara koji omogućava (i zahtijeva) savremena

tehnologija, kao i univerzalno povećane ovisnosti o trgovini, dolazi do situacije da se

ekološke lokacije ljudskih naselja ne poklapaju više sa njihovim geografskim lokacijama.

Urbana naselja i industrijski regioni u pogledu svog opstanka u sve većoj mjeri su ovisni

o globalno raspoloţivim ekološki produktivnom prostoru i zemljištu. U tom smislu

definiran je pojam "ekološki otisak" (ecological footprint) koji predstavlja

korespondirajuću površinu produktivnog zemljišta i vodnih ekosistema koji su neophodni

da bi se proizveli korišteni resursi, i asimilirao proizvedeni otpad, od strane definirane

populacije na specificiranom nivou materijalnog ţivotnog standarda, bez obzira gdje je

na planeti to zemljište locirano. Npr. zaista je zabrinjavajuće da ekološki otisak Londona

- sa 12 % ukupnog britanskog stanovništva i fiziĉki lociranom na 170.000 hektara - iznosi

21 milion hektara ili 125 puta više od stvarne površine samoga grada, što je ekvivalent

ukupnog produktivog zemljišta u Velikoj Britaniji. Ukoliko bi npr. postojeće

stanovništvo od oko 5,8 milijardi ţivjelo na nivou ekološkog standarda u SAD (4,5

hektara po osobi), procijenjeni iznos ukupno potrebnog produktivnog zemljišta bio bi 26

milijardi hektara (pod pretpostavkom nepromijenjene tehnologije). MeĊutim, na planeti

postoji nešto više od 13 milijadi hektara, od ĉega samo 8,8 milijardi predstavlja ekološki

produktivno zemljište, pašnjake ili šume (1,5 ha/osobi). Ukratko, trebali bi smo dodatne

dvije planete Zemlje da se podnese povećani ekološki teret ljudi koji ţive danas. Ukoliko

se stanovništvo stabilizira na nivou od oko 10 do 11 milijardi negdje tokom sljedećeg

stoljeća, bilo bi potrebno pet dodatnih planeta, pod uslovima da se ostali faktori ne

mijenjaju - i sve ovo da bi se odrţala postojeća stopa okolišnog uništavanja i degradacije.


51

Iz navedenih razloga planeri koji se bave prostornim ureĊenjem i urbanim razvojem

trebali bi da sagledaju i uvaţe neke specifiĉnosti koje sobom donosi ne samo klasiĉno

shvaćena politika okoliša, nego i takozvano upravljanje urbanim okolišem (urban

environmental management). U najšrirem smislu rijeĉi, urbani okoliš sastoji se od

resursa, ljudskih i ostalih; procesa, koji pretvaraju ove resurse u razliĉite korisne

proizvode i usluge; i efekata ovih procesa, koji mogu biti pozitivni ili negativni.

Resursi Procesi Efekti

Ljudski resursi

Zemlja

Voda

Minerali

Elektriĉna

energija

Fosilna goriva

Financijski

resursi

Intermedijarni

proizvodi

Materijali za

recikliranje

Proizvodnja

Transport

GraĊevinske

aktivnosti

Rast stanovništva

Migracije

stanovništva

Stanovanje

Usluge

(obrazovanje,

zdravstvo)

Negativni: ZagaĊenje - vazduh, voda,

buka,

Generiranje otpada - ĉvrsti otpad,

kanalizacija

Zagušenje

Pozitivni efekti:

Proizvodi, Dodavanje vrijednosti,

Pristup boljim uslugama, Povećana

baza znanja/obrazovanje


52

Efikasno upravljanje okolišem i okolišno planiranje zahtijevaju efektivnu interakciju

izmeĊu tri komponente - hardwarea, softwarea i heartwarea (heart - srce), kako je to

prikazano na sljedećoj slici:

Slika 1.15: Efikasno upravljanje okolišem i okolišno planiranje

Hardware se sastoji od fiziĉke strukture grada - infrastrukture, zgrada, puteva, luka,

ţeljezniĉkih pruga, itd.

Software se sastoji od skupa pravila, propisa i zakona, navika, etiĉkih normi i

tradicionalno uspostavljenih naĉina ponašanja.

Heartware predstavlja emocionalni mehanizam, ponašanje pojedinca koje determinira

njgove ili njene potrebe, htijenja i ţelje. On takoĊe utvrĊuje proces putem kojeg

dolazi do interakcije pojedinca sa njegovima neposrednim okolišem.

Smatramo da gdje god je to moguće treba koristiti trţišni mehanizam, umjesto

nefleksibilnih propisa koji se teško mijenjaju. Primjer zoniranja i poreĊenja klasiĉnog

pristupa i tzv. zoniranja zasnovanog na odreĊenim kriterijima, dobro ilustruje takvu

potrebu. Imajući na umu da trţište djeluje kao jedan od institucionalnih aranţmana za

alokaciju ograniĉenih ekonomskih resursa, što sa svoje strane nalazi odraz u prostornom

razmještaju pojedinih ekonomskih aktivnosti, smatrmo da je korištenje trţišta i


53

ekonomskih instrumenata za zaštitu i uporavaljanje okolišem interesantno i sa aspekta

prostornog planiranja i upravaljanja urbanim okolišem.

Trţišni mehanizmi ili intervencija drţave mogu znaĉajno da utiĉu na postojeću strukturu

privrednih aktivnosti i da u znaĉajnoj mjeri determiniraju naĉin na koji se prostor koristi,

kako u smislu korištenja mikro lokacija za pojedine objekte ili industrije, tako i u smislu

meĊunarodne podjele rada i korištenja globalnog prostora. Odluke na mikro i globalnom

nivou ĉesto imaju posljedice u vidu znaĉajnih negativnih efekata u smislu pretjeranog ili

neadekvatnog korištenja prirodnih resursa i prekomjernog zagaĊenja okoliša. Prostorni

resursi su u tom pogledu jedinstveni u smislu da se veoma ĉesto i ne primjećuje naĉin na

koji se prostor nepovratno gubi u smislu mogućnosti promjene njegove namjene -

izgradnja asfalnog puta ĉesto se ne sagledava kao aspekt trajnog djelovanja na prostor

nego prvenstveno kao poboljšanje raspoloţive infrastrukture.

U globalnim razmjerama slijeĊenje zakonitosti trţišta i razliĉitih mjera ekonomske

politike dovodi do znaĉajnog efekta seljenja kapitala u one zemlje koje imaju niţe

standarde u pogledu zaštite okoliša. Korištenje prostora i odluke o lokacijama za pojedine

investicije u velikoj mjeri su determinirani naĉinom na koji se politika zaštite okoliša i

upravljanja prirodnim resursima realizira u pojedinim zemljama.


57

2. TRŢIŠTE I DRŢAVA KAO ALOKATORI OGRANIČENIH

RESURSA OKOLIŠA

Istakli smo već da je jedno od polazišta u ovoj knjizi ĉinjenica da okoliš treba tretirati kao

rijetki, odnosno oskudni resurs ili, drugim rijeĉima, kao ekonomsko a ne kao slobodno

dobro. Pošto rijetkost podrazumijeva da postoje alternativne mogućnosti korištenja

odreĊenog resursa, od kojih mogu biti zadovoljene samo neke ali ne i sve mogućnosti,

rijetkost implicira izbor i konkurenciju. Predmet našeg interesovanja predstavlja problem

alokacije sve oskudnijih i zbog prekomjernog zagaĊenja sve nekvalitetnijih resursa

okoliša, posredstvom dva osnovna institucionalna aranţmana za koordiniranje i

reguliranje ekonomskih aktivnosti u društvu - trţišta i drţave. Najprije ćemo analizirati

funkcioniranje trţišta i drţave u smislu ocjene efikasnosti sa kojom ostvaruju alokaciju

oskudnih resursa uopšte, a potom, posebno resursa okoliša. Posebnu paţnju posvetićemo

analizi razliĉitih nedostataka ovih institucionalnih aranţmana koji dovode do ovakvog

stanja okoliša ili koji predstavljaju prepreku za efektivnije dostizanje ţeljenog kvaliteta

okoliša.

2.1 Trţište kao alokator resursa okoliša

Trţište prema najkraćoj definiciji predstavlja mjesto gdje se susreću ponuda i potraţnja.

Kupnja i prodaja se mogu obavljati i bez fiziĉke prisutnosti robe (na berzama i drugim

trţištima), pa ĉak i bez izravnog kontakta kupaca i prodavaĉa, kao pri kupnji preko

kataloga, putem telefona, faksa, interneta i sliĉno. Zbog toga se trţište definiše kao stalan

i organizovan oblik dovoĊenja u kontakt ponude i potraţnje roba i usluga. Trţište je

istodobno i mehanizam kojim se regulišu odnosi prodavaĉa i kupaca u uvjetima u kojima

sudionici razmjene ili kupoprodaje ostvaruju svoje ciljeve i interese, zbog kojih i stupaju

u meĊusobne aranţmane. Temeljni problemi ekonomske organizacije i društva (šta, za

koga i kako proizvoditi?) u modernoj ekonomiji rješavaju se pomoću raznih oblika

koordinacije, regulacije i upravljanja, kao što su:

trţište (trţišne ekonomije)

drţavna regulacija (naredbodavne, planske ekonomije)

S obzirom na ponašanje drţave u ekonomiji, razlikujemo:

slobodno tržište, sustav laissez faire-a ili sistem „nevidljive ruke” u kojemu drţava

nema znaĉajniju ulogu (njena je funkcija ovdje svedena na ĉuvanje privatnog

vlasništva, ostvarivanje ugovora i regulaciju novĉanog opticaja)

regulisano tržište ili sistem “vidljive ruke” u kojem drţava znaĉajno djeluje na

formiranje trţišnih “okvira”, tj. agregatne ponude i agregatne potraţnje roba i

usluga


58

Trţište se moţe definirati i kao skup svih robno-novĉanih veza izmeĊu ekonomskih

subjekata u društvu u kome je izvršena podjela rada. Ono obavlja znaĉajnu ulogu

mehanizma putem kojeg se vrši automatska regulacija ekonomskih sistema. Osnovne

funkcije trţišta mogu se iskazati kao:

Selektivna - selekcija potrebnih proizvoda;

Alokativna - alokacija raspoloţivih faktora proizvodnje;

Informativna - pruţanje informacija za donošenje poslovnih odluka;

Distributivna - primarna raspodjela ukupno ostvarenog dohotka;

Razvojna - naĉelo racionalnosti i konkurencija nameću štednju i investicije.

Treba naglasiti da trţište dovodi do optimalnog rješenja osnovnog alokacijskog problema

i do najracionalnijeg korištenja raspoloţivih privrednih resursa samo ako su ispunjene

odreĊene pretpostavke o ukusima potrošaĉa, tehnologiji i oblicima konkurencije. To su

pretpostavke koje definiraju specifiĉne karakteristike ambijenta u okviru kojeg jedino i

mogu, iz ponašanja, rukovoĊenih interesom pojedinaĉnih, autonomnih privrednih

subjekata, rezultirati društveno poţeljna globalna privredna kretanja. Najvaţnije

restriktivne pretpostavke efikasnog djelovanja trţišta kao velikog autoregulatora privrede

bile bi sljedeće:

Svaka roba ili usluga moţe se proizvoditi na bazi niza alternativnih kombinacija

nekoliko faktora proizvodnje, koji se mogu meĊusobno supstituirati i ĉiji

pojedinaĉni sukcesivni priraštaji, uz fiksne koliĉine svih drugih faktora, rezultiraju

u opadajućim priraštajima proizvodnje;

Potrošnja je adekvatni odraz stvarnih društvenih potreba i svaki akt kupovine izraz

je subjektivne skale potrošaĉevih preferencija, koje su date neovisno o privrednim

tokovima i alternativnim naĉinima upotrebe raspoloţivih resursa;

Kriterij ponašanja svih privrednih subjekata jest maksimizacija ekonomskih

efekata primjenom raspoloţivih resursa (u sluĉaju proizvoĊaĉa maksimizacija

dobiti, a u sluĉaju potrošaĉa maksimizacija korisnosti u granicama raspoloţivog

dohotka); i

Na trţištu vladaju uvjeti potpune ili savršene konkurencije (JURIN 1990, str. 402).

Rezultati nereguliranog trţišta mogu se oznaĉiti kao efikasni ukoliko se isti nivo ukupnih

koristi koji oni generiraju ne moţe postići uz niţe troškove ili, alternativno, ukoliko veće

koristi ne mogu da se generiraju pri istom nivou troškova. U oba sluĉaja, rezultirajuće

koristi moraju da budu veće od ukupnih troškova ukoliko rezultati treba da se smatraju

efikasnim. Efikasnost se, dakle, moţe posmatrati kao nadmetanje izmeĊu razliĉitih

naĉina da se obavi odreĊeni posao. Ukoliko trţište moţe da ostvari odreĊeni posao uz

niţe troškove nego drugi institucionalni aranţmani, ili ukoliko za iste troškove moţe da

ostvari bolji posao, onda kaţemo da je trţište relativno efikasno. U obrnutom sluĉaju, ako

drugi institucionalni aranţmani mogu da ostvare odreĊeni posao uz niţe troškove, ili bolji

posao uz iste troškove, trţište je relativno neefikasno. Ovaj kriterij definira alokativnu ili

statičku efikasnost.


59

Za naše potrebe vaţno je istaći da se taj kriterijum moţe proširiti i prilagoditi kako bi se

definirali još neki tipovi efikasnosti. Na primjer, u velikoj mjeri koristićemo dinamičku

efikasnost - koja se odnosi na sposobnost slobodnih trţišta, ili drugih institucionalnih

aranţmana (prvenstveno drţave) da korištenjem razliĉitih mjera i instrumenata za zaštitu

okoliša promoviraju nove tehnologije koje sniţavaju troškove poslovanja, poboljšavaju

kvalitet proizvoda ili kreiraju nove proizvode koji se mogu realizirati na trţištu, i

promoviraju ih uz niţe troškove. U našoj analizi za ocjenu ekonomskih instrumenata u

zaštiti okoliša koji se primjenjuju putem trţišta, a naroĉito u analizi efekata koje mjere za

zaštitu okoliša imaju na proces tehnološkog inoviranja na nivou preduzeća, implicitno

smo kroz pojam najšire shvaćenog tehnološkog progresa i inovacija obuhvatili pored

dinamiĉke i ono što se u teoriji oznaĉava terminom X-efikasnost, koja se odnosi na

sposobnost slobodnog trţišta ili drugih institucionalnih aranţmana da smanje troškove ili

povećju produktivnost bilo koje postojeće tehnologije podsticanjem organizacionih

poboljšanja i unapreĊenja svih onih elemenata koji se mogu oznaĉiti kao sastavni dio

procesa menadžmenta preduzeća.

Treba istaći da u izvjesnim sluĉajevima koristi koje se ostvaruju u duţem vremenskom

periodu, zahvaljujući povećanim podsticajima i rezultirajućim poboljšanjem dinamiĉke

efikasnosti, mogu da se postignu samo na raĉun kratkoroĉnih gubitaka do kojih dolazi

zbog smanjene alokativne efikasnosti (kao na primjer u sluĉaju patenta, kojim se

kratkoroĉno onemogućava široko korištenje odreĊene tehnologije bez plaćanja rojaliteta,

ali se intenziviraju podsticaji za tehnološki progres). Posmatrajući ekonomski sistem i

okoliš prvenstveno kao dinamiĉke sisteme koji se razvijaju i neprestano mijenjaju,

smatramo da, ukoliko dođe do opisanih situacija, prednost treba dati dugoročnim

koristima koje nosi poboljšana dinamička efikasnost u odnosu na kratkoročne koristi koje

bi mogla donijeti alokativna efikasnost na račun dinamičke. U tom smislu, mjere i

instrumente koji se koriste u politici zaštite okoliša i primjenjuju se putem trţišta,

prvenstveno ćemo rangirati po kriteriju dinamiĉke efikasnosti.

Ekonomika blagostanja kao posebno podruĉje u sklopu mikroekonomije bavi se

izuĉavanjem odnosa koji postoji izmeĊu funkcioniranja neregulirane trţišne ekonomije i

koncepta efikasnosti. Pod pretpostavkom savršene konkurencije na svim trţištima, došlo

se do spoznaje da u stanju opšte ravnoteţe moraju da budu zadovoljena dva vaţna uvjeta:

Svako domaćinstvo (koje se tretira kao osnovna potrošaĉka jedinica)

maksimiziraće svoje blagostanje samo ako izjednaĉi svoju subjektivnu graniĉnu

stopu supstitucije izmeĊu bilo koja dva proizvoda sa relativnim cijenama tih

proizvoda; i

Svako preduzeće će maksimizirati svoj profit samo ako proizvodi onu koliĉinu

proizvoda pri kojoj se cijene izjednaĉavaju sa graniĉnim troškom.


60

Istakli smo da je znaĉajna karakteristika ovog trţišnog stanja da svako preduzeće, kao i

svako domaćinstvo, uzimaju sve cijene na trţištu gotovih proizvoda i proizvodnih inputa

kao zadate parametre prilikom donošenja ekonomskih odluka.

Imajući u vidu da problemi okoliša proizilaze iz osnovne neusaglašenosti pojedinaĉnog i

društvenog interesa, potrebno je definirati koncept društvene efikasnosti kao situaciju u

kojoj je nemoguće uĉiniti bilo kakvu promjenu u proizvodnji, potrošnji ili distribuciji

koja bi dovela do poboljšanja blagostanja jednog ekonomskog subjekta bez smanjenja

blgostanja bilo kojeg drugog ekonomskog subjekta. Neophodni uslovi za postojanje takve

situacije - oznaĉene kao stanje maksimalnog sruštvenog blagostanja ili Pareto optimum -

podudaraju se sa situacijom ili rezultatom savršeno konkurentne, neregulirane trţišne

ekonomije u opštoj ravnoteţi. Sa stanovišta društvenog blagostanja, savršeno

konkurentna, neregulirana trţišna ekonomija predstavlja bezliĉni, potpuno

decentralizirani mehanizam koji uspostavlja skup relativnih cijena konzistentan sa

najefikasnijom upotrebom društvenih resursa.

MeĊutim ovi zakljuĉci o društvenim posljedicama neregulirane trţišne ekonomije vaţe

samo pod navedenim, veoma strogim i nerealnim pretpostavkama. Naime, ĉinjenica je

da:

savršena konkurencija na svim trţištima je stanje koje se nikada u potpunosti ne

sreće ni u jednoj realnoj ekonomiji;

sistem nereguliranog trţišta ne garantira društveno optimalne rezultate u

dinamiĉkom svijetu u kojem osnovnu karakteristiku predstavlja neizvjesnost; i

stanje maksimalnog društvenog blagostanja nije jedino moguće stanje i, u stvari,

beskonaĉan broj takvih stanja maksimalnog društvenog blagostanja je

konceptualno moguć, pri ĉemu bi svako takvo stanje odgovaralo razliĉitoj

inicijalnoj distribuciji vlasniĉkih prava nad proizvodnim resursima.

Ove konstatacije o nerealnosti pretpostavki izuzetno su znaĉajne za našu analizu

alokacije oskudnih resursa okoliša koji se, i pored znaĉajnog protivljenja, sve više

tretiraju kao znaĉajan elemenat društvenog blagostanja, u smislu da se kvalitet okoliša

sagledava kao tzv. nenovčani dohodak potrošača, pored tradicionalno mjerenog

novĉanog dohotka koji determinira njegovo blagostanje odreĊivanjem koliĉine klasiĉno

proizvedenih i na trţištu razmjenjenih dobara i usluga. Uobiĉajeno je da se u analizi

krene od ĉistog teorijskog modela kakav je savršena konkurencija, ali prvenstveno zato

što je to najjednostavniji naĉin da se pojave definiraju u svom ĉistom obliku, te da bi smo

lakše uoĉili, definirali, klasificirali i mjerili odstupanja koja se pojavljuju u realnom

svijetu.

U tom smislu i koristeći takav naĉin zakljuĉivanja, uoĉeni su znaĉajni nedostaci tršišta

koji utiĉu na korištenje i upravljanje resursima, a time i na mogućnosti rješavanja

problema degradacije i zagaĊenja okoliša:

loše definirana ili nepostojeća vlasniĉka prava;

nepostojanje cijena i trţišta za odreĊene resurse;


61

nemogućnost da sve zainteresovane strane u vezi sa nekim problemima okoliša

efektivno stupe u meĊusobne trţišne odnose;

usluge okoliša ĉesto su nedjeljive (što je bitan preduslov funkcioniranja trţišta);

veoma izraţeni negativni eksterni efekti - disekonomije- koji utiĉu na blagostanje

drugih ljudi a izvan su domena trţišta;

visoki transakcioni troškovi koji obeshrabruju inaĉe korisnu razmjenu koja bi

doprinijela oĉuvanju resursa i poboljšala društveno blagostanje (transakcioni

troškovi ukljuĉuju troškove informacija, pregovaranja, monitoringa, i

obezbjeĊenja zakonskog sprovoĊenja usvojenih mjera i instrumenata u politici

zaštite okoliša);

javna dobra koja ne mogu ili ne bi trebala biti obezbjeĊivana od strane privatnog

sektora putem trţišta zbog nemogućnosti da se iskljuĉe oni koji bi koristili usluge

bez plaćanja (“free riders”) i nemogućnosti da se pokriju troškovi proizvodnje

takvih dobara, ili zato što iskljuĉenje onih koji bi koristili usluge bez plaćanja,

mada tehniĉki moguće, znaĉajno smanjuje društveno blagostanje;

miopija odnosno kratkovidost, u smislu vremenskog horizonta planiranja koji je

neadekvatan (kratkoroĉno planiranje) ili diskontnih stopa koje su previsoke, a

posljedica su siromaštva, nestrpljenja, i rizika ili neizvjesnosti koji utiĉu na

pojedince ali ne i na društvo kao cjelinu;

neizvijesnost i nesklonost ka riziku, koji mogu voditi ne samo visokim

diskontnim stopama nego i nespremnosti da se preduzmu investicije koje su inaĉe

profitabilne ali im oĉekivani prinosi variraju u dosta širokom rasponu;

ireverzibilnost (u sluĉajevima kada trţišne odluke donesene u uslovima

neizvijesnosti dovode do ireverzibilnih rezultata, moţe se pokazati da trţište nije

u stanju da resurse alocira na najbolji i najpoţeljniji naĉin)

nesavršenosti trţišta, naroĉito nedostatak konkurencije u vidu lokalnih monopola,

oligopola i segmentiranih trţišta (trţišta odvojenih fiziĉkim ili politiĉkim

barijerama koje onemogućavaju mobilnost resursa što spreĉava izjednaĉavanje

njihovih graniĉnih prinosa kao bitnog faktora alokativne efikasnosti).

U klasiĉnoj analizi maksimizacije blagostanja u uslovima savršene konkurencije

pretpostavlja se da uopšte ne postoji direktna meĊusobna zavisnost:

proizvoĊaĉa, odnosno pretpostavlja se nezavisnost njihovih proizvodnih funkcija,

domaćinstava, odnosno nezavisnost korisnosti, i

proizvoĊaĉa i domaćinstava.

Osim ovih, pri dokazivanju Pareto-optimalnih svojstava savršene konkurencije,

implicitno se uvodi vrlo znaĉajna pretpostavka da se sve koristi i troškovi proizvoĊaĉa i

potrošaĉa odraţavaju u trţišnim cijenama i da uopšte nema neslaganja izmeĊu privatnih i

društvenih troškova i koristi. MeĊutim, evidentna je ĉinjenica da postoji veliki broj

situacija u kojima se uĉinak djelovanja jednog ekonomskog subjekta ne odraţava u


62

potpunosti u trţišnim cijenama, i u kojima postoji razlika izmeĊu privatnih i društvenih

troškova i koristi. Ukoliko jedan ekonomski subjekt svojom poslovnom aktivnošću

prouzrokuje troškove nekom drugom a da ih on sam nije uzimao u obzir prilikom

donošenja svoje poslovne odluke, odnosno ako ih ne plaća, javlja se eksterna

disekonomija ili eksterni trošak za druge i društvo kao cjelinu. Eksterni trošak postoji ako

su zadovoljena dva uslova:

aktivnost jednog ekonomskog subjekta prouzrokuje smanjenje blagostanja drugog

subjekta; i

smanjenje blagostanja nije kompenzirano ni na koji naĉin.

Oba ova uslova moraju biti zadovoljena da bi postojao eksterni trošak. Ukoliko je,

naprimjer, smanjenje blagostanja praćeno adekvatnim kompenziranjem od strane

subjekta koji uzrokuje negativni eksterni efekat, tada imamo sluĉaj da je eksterni efekat

internaliziran. Koncept eksternih efekata je znaĉajan jer zagaĊenje okoliša i troškovi koji

nastaju zbog toga predstavljaju najvaţniji negativni eksterni efekat u savremenoj privredi.

Ako postoje eksterni efekti model savršene konkurencije ne funkcionira zbog dva

razloga:

prvo, narušavaju se uvjeti Pareto optimalnosti;

drugo, konstante otjelovljene u sistem gube svoje znaĉenje kao "cjene" jer one ne

odraţavaju sve troškove i koristi djelovanja u društvu kao cjelini.

To znaĉi da eksterni efekti dovode do razlike izmeĊu privatnih i društvenih koristi i

troškova. S obzirom da se eksterni troškovi ne odraţavaju u trţišnim cijenama, te cijene

(zbog neuključivanja troškova vezanih za nastale štete prouzrokovane zagađenjem

okoline) nisu pravo mjerilo realnih oportunitetnih troškova za društvo kao cjelinu, te

stoga, daju pogrešne informacije za optimalnu alokaciju ograniĉenih resursa (okoliša).

Drugim rijeĉima, moţemo reći da trţište ima ugraĊeni nedostatak što se oĉituje kao

institucionaliziarana tendencija zanemarivanja onih društvenih troškova i negativnih

posljedica koji se javljaju izvan odnosa razmjene izmeĊu razliĉitih proizvoĊaĉa

(preduzeća) ili pak izmeĊu proizvoĊaĉa i potrošaĉa finalnih proizvoda. Ovo je naroĉito

vaţno i taĉno u sluĉaju korištenja okoliša kao receptora (mjesta za odlaganje)

najrazliĉitijih otpadnih materija, radioaktivnog zraĉenja i buke. Ovo institucionalno

rješenje dovelo je do prekomjernog korištenja okoliša i drastiĉnog pada njegovog

kvaliteta. Ono je dovelo i do znaĉajne razlike izmeĊu privatnih (individualnih) i punih

društvenih troškova znaĉajnog dijela ekonomskih aktivnosti. To znaĉi da indikatori i

smjernice sa trţišta nisu bili adekvatni za donošenje sa društvenog stanovišta optimalnih

odluka o proizvodnji i potrošnji robe i usluga. Rezultat je da su u većini ekonomskih

sistema najzastupljeniji postali upravo okolišno najintenzivniji industrijski sektori (oni

koji najviše koriste i zagaĊuju okoliš). Na taj naĉin, oslanjanje na trţište kao iskljuĉivi,

automatski mehanizam alokacije resursa rezultiralo je time da se struktura privrede sve

više udaljavala od društveno potrebnog alokacionog optimuma, proizvodeći

mnogobrojne neţeljene posljedice po okoliš.


63

2.2 Trţište i alokativna efikasnost

2.2.1 Alokativna efikasnost u potpunoj konkurenciji

Alokativna efikasnost predstavlja pojam kojim se mjeri uspješnost trţišnog mehanizma u

opskrbljivanju potrošaĉa potrebnim dobrima u ţeljenim koliĉinama i kvalitetu (TATIĆ,

2003, str. 2) Efikasnost znaĉi da nema naĉina za promjenu proizvodnje i potrošnje da bi

se povećala korisnost jedne osobe a da se time ne smanji korisnost druge osobe; to je

stanje u kojem se iz raspoloţivih resursa izvlaĉi maksimalna koliĉina dobara i usluga.

Sistem opće ravnoteţe, u uslovima potpune konkurencije, daje maksimalnu alokativnu

efikasnost. U takvom sistemu sve cijene dobara jednake su vrijednostima njihovih

graniĉnih proizvoda. To znaĉi da svaki proizvoĊaĉ maksimizira profit, a potrošaĉ

maksimizira korisnost i da je privreda efikasna u cjelini, jer niko ne moţe poboljšati svoj

poloţaj u koliko ne pogorša poloţaj nekog drugog. Ovakvo shvatanje efikasnosti naziva

se i „Pareto efikasnost“, po Vilfredu Paretu, italijanskom ekonomisti koji ju je prvi ovako

definisao. Zbog toga što cijene signaliziraju proizvoĊaĉima oskudnost resursa, a

potrošaĉima društvenu korisnost, mehanizam savršene konkurencije omogućuje da se iz

postojećih resursa i tehnologije dobije maksimalni mogući proizvod. Dakle, trţište na

kojem vlada potpuna konkurencija efikasno funkcioniše i nalazi se na granici svojih

proizvodnih mogućnosti i mogućih koristi.

Po definiciji Pareto alokativne efikasnosti, zadovoljstvo ili korisnost jedne osobe moţe se

povećati samo smanjivanjem neĉije druge korisnosti. Trţište potpune konkurencije

pretpostavlja nepostojanje eksternih efekata. Da bi trţište bilo alokativno efikasno moraju

biti ispunjena dva uslova (TATIĆ, 2003, str. 39):

1. Privatna graniĉna korist = društvena graniĉna korist

MBc = MBs – mjeri se visinom krive agregatne traţnje

2. Graniĉni troškovi preduzeća = graniĉnidruštveni troškovi

MCp = MCs – mjeri se visinom krive agregatne ponude

Alokativno efikasan ishod za društvo kao cjelinu pojavljuje se onda kada je MBs = MCs.

Do ovog dolazi u potpunoj konkurenciji kada su društvene koristi jednake koristima

potrošaĉa i društveni troškovi jednaki troškovima proizvoĊaĉa.

2.2.2 Alokativna efikasnost na nesavršenim trţištima

Trţište jeste osnovni regulator društvene reprodukcije i mehanizam kojim putem kojeg

rješavaju osnovni ekonomski problemi: šta proizvoditi, kako proizvoditi i za koga

proizvoditi. MeĊutim, postoje ĉetiri elementa nedovoljnosti tog mehanizma (BAKALAR,

2006, str. 301.):

1. Nemogućnost autonomnog regulisanja javnih dobara i sluţbi


64

2. Podruĉja proizvodnje dobara gdje se pojavljuju eksternalije

3. Postojanje monopolskih i kartelskih situacija na trţištu

4. Problemi koji se javljaju u raspodjeli dohotka

Trţište ne moţe regulisati neke javne sluţbe, na primjer, drţavnu upravu, sistem

nacionalne obrane, školstvo, zdravsvenu zaštitu i sliĉne djelatnosti putem kojih se

osigurava minimum zajedniĉkih potreba. Javne sluţbe i javna dobra moraju biti pod

kontrolom drţave. Na stvarnim trţištima, pored konurencije, djeluju i razni oblici

nesavršenog trţišta: monopoli, monopsoni, duopoli, duopsoni, oligopoli i oligopsoni,

odnosno karteli. Ove strukture proizvode manje proizvoda i odreĊuju cijene iznad

graniĉnih troškova, te bi stoga trebale biti regulisane od strane drţave.

2.2.2.1 Neuspjeh trţišta

U našoj analizi trţišta kao alokatora ograniĉenih resursa okoliša polazimo od

pretpostavke da na trţištu vladaju uvjeti potpune ili savršene konkurencije. Naime, sa

ciljem da se demonstrira da odreĊeni skup cijena i koliĉina proizvedene robe i usluga na

trţištu korespondira sa efikasnom alokacijom ograniĉenih resursa, neophodno je

pretpostaviti dodatne "idealne" uvjete u pogledu okolnosti u kojima trţište funkcionira, a

koji praktiĉno predstavljaju pretpostavke na kojima poĉiva potpuna konkurencija:

Odsustvo eksternih efekata;

Odsustvo javnih dobara;

Svi uĉesnici na trţištu (domaćinstva i preduzeća) imaju potpune informacije;

Svi uĉesnici na trţištu su preuzimaĉi cijena (price takers).

Ukoliko ovi idealni uvjeti nisu ispunjeni, što se redovno i dešava i što je normalna

pojava u postojećim, realnim trţišnim ekonomijama, trţište nije u mogućnosti da

postigne ţeljenu efikasnost u alokaciji resursa. Situacije u kojima trţišni mehanizam po

automatizmu ne obezbjeĊuje alokativnu efikasnost, oznaĉavaju se izrazom tržišni

neuspjesi ili trţišne nesavršenosti (market failure). Pitanje koje se postavlja jeste kako

ocijeniti da li je neki rezultat nereguliranog trţišta uspješan ili neuspješan. Uobiĉajeno se

primjenjuju dva kriterija - efikasnost i praviĉnost u distribuciji. Kriterij efikasnosti

predmet je našeg interesovanja i u knjzi se koristi kao osnovni kriterij evaluacije razliĉitih

mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša, dok ćemo drugi kriterij u analizu uvesti

samo implicitno.

Neuspjeh trţišta predstavlja, dakle, koncept unutar ekonomske teorije gdje alokacija

dobara i usluga putem slobodnog trţišta nije efikasna. Neuspjeh trţišta se moţe

posmatrati i kao scenarij u kojem teţnja pojedinca za vlastitim interesom dovodi do loših

rezultata za društvo kao cjelinu. Osnovno opravdanje za intervenciju javne politike jesu

ĉesti i brojni nedostaci ishoda trţišnog djelovanja. Ali, ovaj razlog je samo potreban ali

ne i dovoljan uslov za formulaciju politike ili drţavnu intervenciju. Formulacija politike


65

zahtjeva da se stvarni nedostaci ishoda trţišnog djelovanja uporede sa potencijalnim

nedostacima netrţišnog truda da pruţi pomoć. „Patologija trţišnih nedostataka ili

neuspjeha pruţa samo ograniĉenu pomoć u prepisivanju terapija za uspjeh drţave“

(WOLF, 1996, str. 17). Uspjeh ili neuspjeh trţišta se mjeri uz pomoć dva kriterija:

efikasnost i jednakost raspodjele.

Trţišni ishodi su efikasni ako se isti nivo ukupnih koristi koje oni ostvaruju ne mogu

dobiti po niţem trošku, ili ako se više koristi ne mogu dobiti po istom trošku; drugim

rijeĉima, ukupna korist mora biti veća od ukupnih troškova da bi se trţišni ishodi

proglasili efikasnima. Efikasnost trţišta se mjeri i pomoću drugih vrsta efikasnosti. Na

primjer:

Dinamiĉka efikasnost – sposobnost slobodnog trţišta, ili drugih institucionalnih

aranţmana, da promovišu novu tehnologiju koja smanjuje troškove, poboljšava

kvalitetu proizvoda, ili stvara nove i utrţive proizvode, i da sve to promoviše uz

niţe troškove nego što bi bili kad bi se radilo na drugaĉiji naĉin

X-efikasnost – sposobnost slobodnog trţišta, ili drugih institucionalnih aranţmana,

da smanje troškove i povećaju produktivnost bilo koje tehnologije tako što bi

stimulisali poboljšanje organizacije i povećanjem motivacije zaposlenih i

menadţmenta.

Iako drugi kriterij za procjenu trţišnih ishoda – jednakost raspodjele – prelazi granice

mikroekonomije, ovaj kriterij ima jaku znaĉajnost u formulisanju, procjeni i

implementaciji alternativne javne politike. Bilo da se radi o obrazovanju, domaćinstvu ili

vanjskoj trgovini, problem raspodjele je uglavnom utjecajniji od efikasnosti u ocjeni

uspjeha ili neuspjeha trţišnih ishoda. Opseţna drţavna intervencija na slobodnom trţištu

je uglavnom rezultat nezadovoljstva sa postojećom raspodjelom dohotka.

Postoje ĉetiri osnovna tipa neuspjeha trţišta:

Eksternalije i javna dobra

Rastući prinosi s obzirom na razmjer

Nesavršenosti trţišta

(Ne)pravednost raspodjele

Eksternalije i javna dobra - Eksternalije su dodatni ili vanjski uĉinci; pojam koji

potjeĉe od A. C. Pigoua i G. B. Shawa, ali je u ĉešćoj upotrebi tek od 1960-ih godina.

Rijeĉ je o uĉincima privatne aktivnosti na trţištu ili drţavnog djelovanja na treće osobe,

susjedstvo ili jednostavno o prelijevanju.5 Kada ekonomske aktivnosti stvaraju

prelijevanje koristi koje se ne mogu pripisati odreĊenom proivoĊaĉu ili toškove koji se ne

mogu potraţivati od odreĊenog proizvoĊaĉa, tada se trţišni ishodi ne smatraju efikasnima

u alokativnom smislu. Pošto eksterne koristi i eksterni troškovi ne ulaze u obraĉun na

osnovu kojeg se dosnose odluke, premalo će se proizvoditi tamo gdje su eksternalije

(neto) koristi, a previše tamo gdje su eksternalije (neto) troškovi. Ove eksternalije

predstavljaju razlog za drţavnu intervenciju – kroz subvencije ili direktnu proizvodnju 5 Limun.hr, leksikon, http://www.limun.hr/main.aspx?id=31824&Page= (pristupljeno 27.09.2008.)


66

javnog sektora ili regulaciju – da bi kompenzirala nedostatak outputa na trţištu. Primjeri

pozitivnih eksternalija su znanje i tehnologija koji nastaju iz aktivnosti i izdataka za

istraţivanje i razvoj. Primjer negativnih eksternalija je zagaĊivanje okoliša. U uvjetima

postojanja eksternalija trţišni mehanizmi ne dovode do optimalnog rješenja i zato je

nuţna intervencija drţave bilo mjerama regulative, porezima ili uspostavljanjem

vlasniĉkih prava. Trošak eksternalija nije trošak koji je trţišno priznat stoga same

eksternalije ubrajamo u jedan od glavnih uzroka trţišnog neuspjeha.

Privatna dobra su ona koja se mogu podijeliti i pribaviti posebno za razne pojedince, bez

ikakvih eksternih koristi i troškova za druge. Javna dobra su dobra ili usluge što ih bez

djelatnosti drţave trţište samo po sebi ne bi osiguravalo ili bi ih pruţalo u nedovoljnoj

mjeri. Tri su osnovna svojstva javnih dobara: moţe ih koristiti, trošiti ili uţivati rastući

broj ljudi a da se koliĉina dostupna drugima ne smanjuje, npr. obrana, preventivna

medicina, uliĉna rasvjeta, svjetionici; dostupna su svakome na odreĊenom podruĉju bez

obzira na to da li je i koliko platio ili nije; ne mogu se uskratiti onima koji nisu platili i

stoga se moraju financirati iz sredstava osiguranih zajedniĉkim sporazumom što ga

podrţava zakon. Djelotvorno pribavljanje javnih dobara ĉesto zahtijeva djelatnost vlade,

dok privatna dobra mogu djelotvorno alocirati trţišta.

Rastući prinosi s obzirom na razmjer - Kada ekonomske aktivnosti karakteriziraju

rastući prinosi i smanjenje marginalnih troškova, trţišni ishodi neće biti efikasni. Pod

uslovima opadajućih troškova, najniţi trošak proizvodnje postići će jedan proizvoĊaĉ, što

će rezultirati monopolom. Pretpostavljajući da monopolist ne zaraĉunava razliĉite cijene

razliĉitim kupcima, te je stoga jednaka cijena na trţištu, ishod će biti neefikasan, i u

statiĉkom i u dinamiĉkom aspektu. Gledano sa statiĉkog aspekta, ishod će biti neefikasan

je će se proizvodnja koliĉinski smanjiti i cijena koju zaraĉunava monopolist (cijena koja

maksimizira profit) će biti viša. Dinamiĉka neefikasnost će se oĉitovati u manjoj

motivaciji za inovacije monopolistiĉkog preduzeća zbog nedostatka konkurencije. Kad

postoji povećanje zarada, razliĉiti tipovi drţavne intervencije će biti opravdani da bi se

promijenili trţišni ishodi:

Kroz direktnu regulaciju prirodnog monopola, tako što će ograniĉiti cijenu koju

monopol moţe zaraĉunati ili odrediti stopu povrata na kapital na nivo koji bi

prevladavao na konkurentskom trţištu

Kroz legalnu zaštitu preuzimanja trţišta od strane jednog preduzeća i poticanje

konkurencije (na primjer, antitrustovski zakon)

Nesavršenosti trţišta - Kad se cijene, informacije i mobilnost savršenih trţišta znatno

razlikuju od onih na stvarnom trţištu, ishodi tog trţišta neće biti efikasni. Opet dolazi do

razloga za intervenciju drţave. Kada cijene i kamatne stope iz bilo kojeg razloga ne

prikazuju relativne nedostatke i oportunitetne troškove, kada potrošaĉi nemaju jednak

pristup informacijama o proizvodima i trţištima, kada informacije o prilikama na trţištu i

proizvodnim tehnologijma nisu jednako dostupne svim proizvoĊaĉima ili kada faktori

proizvodnje zbog tih informacija imaju ograniĉenu mobilnost, trţište neće moći efikasno


67

alocirati resurse i ekonomija će proizvoditi ispod svog kapaciteta. Ovi uslovi

prevladavaju u ekonomijama manje razvijenih zemalja, ali se dešavaju i u ekonomijama

razvijenih zemalja. Zapravo, ove nepravilnosti su do neke mjere prisutne na svim

trţištima, a na nekima u velikom obimu. U ovim okolnostima, javna politika treba

smanjiti, ako ne i ukloniti ove nepravilnosti tako što će povećati pristup informacijama i

smanjiti ograniĉenja za ulazak na trţište i mobilnost.

MeĊutim, kada ne postoje mnogi uslovi potrebni za efikasno funkcionisanje trţišta,

poboljšanje samo nekih ne mora znaĉiti da će se poboljšati efikasnost trţišta kao cjeline.

Zaštita patenta, kao ograniĉenje pristupa tehnološkim informacijama, je primjer kako

jedna nepravilnost trţišta moţe ĉak poboljšati efikasnost trţišta. Do kratkoroĉnog gubitka

efikasnosti dolazi kada preduzeća koja ne drţe patent nemaju pristup poboljšanim

tehnološkim informacijama zbog cijene koju moraju platiti da bi ih koristile. Ali svrha

patenta je da poveća motivaciju za tehnološki napredak i time dovodi do dugoroĉne

dinamiĉke efikasnosti. Dakle, pretpostavka je da će dugoroĉne dobiti od povećanja

motivacije za tehnološke inovacije prelaziti kratkoroĉne gubitke proizašle iz smanjene

alokativne efikasnosti.

Pravednost raspodjele - Mnogi ekonomisti iskljuĉuju pravednost raspodjele kao mjeru

pomoću koje se ocjenjuje uspjeh ili neuspjeh trţišta. Razlog je što, ĉak i na trţištima koja

dobro funkcionišu, raspodjela se ne mora desiti po društveno prihvaćenim standardima

jednakosti ili se ne mora poklopiti sa preferencijama trţišta da smanji velike razlike u

raspodjeli dohotka i bogatstva. TakoĊer, gdje postoji balansiranje izmeĊu efikasnosti i

jednakosti, društveni konsenzus u demokratskim sistemima je spreman ţrtvovati jedno da

bi se ostvarilo više drugog. U ekonomiji blagostanja ovo balansiranje se ugravnom

provodi kroz razmatranje razliĉitih mjera (porezi na dohodak, akcize, subvencije...) za

postizanje ţeljene redistribucije, to jest, minimiziranje alokativnih nepravilnosti.

Iz jedne perspektive, teoretski je ispravno posmatrati nepravednost raspodjele kao primjer

trţišnog neuspjeha. Dakle, respodjela dohotka je svojevrstan tip javnog dobra. Pravedna

raspodjela nije rezultat djelovanja slobodnog trţišta. Slobodno trţište stvara manje

redistribucije nego što je društveno poţeljno (efikasno), zbog problema povezanih sa

eksternalijama, javnim dobrima i nekompletnim trţištima. Iz druge perspektive,

pravednost distribucije je priliĉno nevezana za trţišni neuspjeh. U tom smislu, ravnoteţa

distribucije moţe biti priliĉno nepravedna, to jest, neprihvatljiva po gledištu jedne ili više

etiĉkih normi. Na osnovu ovog, ĉak i distributivni ishodi trţišta koja savršeno

funkcionišu mogu se opravdano kritikovati. Dalje, većina odluka javne politike se

uglavnom više baziraju na probleme raspodjele (ko će imati koristi, ko će plaćati trošak),

nego na probleme efikasnosti (kolike su koristi i troškovi) (WOLF, 1996, str.30)

2.3 Okoliš i „sedam ključeva za uspjeh trţišta“

U ranijoj analizi istakli smo ĉinjenicu da su navedeni brojni uslovi potrebni za

postizanje alokativne efikasnosti rijetko ispunjeni u cjelosti na trţištu, tako da se realno


68

trţište bitno razlikuje od teorijski postavljenog idealnog trţišta koje vrši efikasnu

alokaciju ograniĉenih resursa i utiĉe na mogućnost realizacije postavljenih ciljeva u

pogledu zaštite i unaprijeĊenja kvaliteta okoliša. Ipak, treba istaći da trţište i u realnom

svijetu ima znatne potencijale koji se mogu i moraju iskoristiti ukoliko se ţele postići

navedeni ciljevi u oblasti okoliša. U tom smislu posluţićemo se pristupom koji je

promovirao Svjetski poslovni savjet za odrţivi razvoj, poznat kao „sedam kljuĉeva za

uspjeh trţišta“ (WBCSD, 2001), u smislu poboljšanja i zaštite okoliša.

Sedam ključeva za uspjeh Sedam vrijednosnih propozicija

1. Inovacije Novi tehniĉki i socijalni resursi-novi putevi da

se poboljšaju ţivoti ljudi uz podsticnje biznisa

2. Prakticiranje eko-efikasnosti Ekonomska korist i poboljšanje kvaliteta okoliša

3. Prelazak sa razgovora sa

zainteresiranim stranama na

partnerstvo za napredak

Razmjena razumijevanja, usaglašena akcija i

društvena ukljuĉenost

4. ObezbjeĊivanje i promoviranje

slobode izbora potrošaĉa

Drugaĉiji tip potraţnje promoviranjem

vrijednosti koje podrţavaju odrţivost

5. Poboljšanje uslova okvira u kojem

djeluje trţište

Stabilan društveno-ekonomski okvir, bez

korupcije, koji olakšava pozitivne promjene

6. Uspostavljanje vrijednosti Zemlje Konzervacija okolišnih resursa i promoviranje

efikasnosti korištenja prirodnih resursa

7. Uĉiniti da trţište djeluje za sviju Ekonomska korist i društvena kohezija

Inovacije - Inovacije su neizbjeţne kao uslov opstanka i napretka na trţištu. Tehnološke i

društvene inovacije mogu uĉiniti mnogo da se poboljša kvalitet ţivota i umanji

degradacija prirodnih resursa i porast zagaĊenosti širom svijeta. Inovatori danas moraju

inovirati otvoreno, i identificirati i upoznati javnost sa vrijednostima koje podstiĉu

njihove inovacije. Bilo koji inovativni proces mora biti osjetljiv na interese javnosti. Sve

ĉešće se zahtijeva detaljna i sveobuhvatna analiza uticaja koji će buduće tehnološke

inovacije imati na okoliš. Inovacije i korištenje savremene tehnologije i menadţerskih

vještina dovode do toga da se otpad u industriji prvenstveno sagledava kao rezultat

neefikasnosti koja se izjednaĉava sa nepotrebnim gubicima. Inovacije, dakle, preuzimaju


69

ulogu smanjenja otpada u proizvodnim aktivnostima, efikasnijeg iskorištavanja prirodnih

resursa i podizanja kvaliteta proizvoda.

Prakticiranje eko-efikasnosti - Eko efikasnost je menadţerska strategija koja kombinira

ekonomske i ekolišne performanse preduzeća. Strategija omogućava efikasniji proizvodni

proces i bolje proizvode i usluge uz istovremeno smanjenje korištenja prirodsnih resursa

i zagaĊenja. Ukratko, to je stvaranje više vrijednosti uz manje uticaja na okolinu. Eko-

efikasnost moţe stvoriti znaĉajne poslovne prilike za preduzeće. Njen osnovni cilj je da

ekonomija raste kvalitativno a ne kvntitativno. Da bi se u potpuosti iskoristile mogućnosti

koje korištenje eko-efikasnosti pruţa potrebno je obezbijediti kvalitetnu bazu podataka i

naĉin praćenja i evidentiranja svih relevantnih informacija uvoĊenjem sistema okolišnog

raĉunovodstva - prvenstvenno okolišnog menadţerskog raĉunovodstva.

Prelazak sa razgovora sa zainteresiranim stranama na partnerstvo za napredak -

Dijalog izmeĊu biznisa, civilnog društva i vlade znaĉajno se poboljšao i sazrio od samita

u Riu 1992 i Johanezburgu 2002. Vrijeme je za prelazak sa razgovora na zajedniĉko

djelovanje u cilju ostvarenja odrţivog razvoja. Partnerstvo za napredak je izgraĊeno na

zajedniĉkim ciljevima, empatiji, otvorenim povratnim informacijama, fleksibilnosti,

sposobnosti na kompromis i zajedniĉkom uĉešću u ostvarenim rezultatima. Takva

partnerstva mogu pruţiti biznisu, vlatsi i civilnom društvu nova rješenja zajedniĉkim

problemima. Potreban je jedan holistiĉki, sistemski pristup koji spoznaje da je svaka

zainteresirana strana samo dio šireg sistema i da odrţivi razvoj ne moţe da se postigne

odrţivošću jednog dijela na uštrb drugog dijela. Samo odrţivost cjeline garantira

odrţivost pojedinih dijelova.

ObezbjeĎivanje i promoviranje slobode izbora potrošača - Slobodan potrošaĉev izbor

u transparentnoj i konkurentnoj trţišnoj ekonomiji moţe poboljšati svaĉiji kvlitet ţivota.

Trţišni izbori dozvoljavaju nam slobodu da odluĉimo kako na najbolji naĉin da

upotrijebimo vlastita sredstva kako bi smo poboljšali kvalitet svog ţivota.

ObezbjeĊivanje izbora je dakle kljuĉni dio promoviranja odrţivog razvoja. Biznis i ostale

zainteresirane strane mogu koristiti medije i oglašavanje da bi promovirale poruke o

odrţivosti, jaĉajući kulturu potrošaĉa koja pomaţe ljudima da koriste moć potraţnje na

bolji i inteligentniji naĉin. Kompanije su sve više svjesne da moraju da komuniciraju i

saopšte vrijednosti na kojima baziraju poslovanje - vijesti sa kojima se njihovi

stakeholderi mogu poistvovjetiti tokom duţeg vremenskog perioda. Pojedinci će

mijenjati obrasce i naĉin potrošnje kada shvate da mogu ostvariti dodatnu vrijednost od

odrţivog ponašanja i to u vidu:

financijski izraţenih koristi,

povećane sigurnosti i

poboljšanog kvaliteta ţivota.


70

Mogućnost izbora potrošaĉa pomaţe postizanju odrţivosti na tri naĉina:

poboljšavanjem kvaliteta ţivota za potrošaĉe,

smanjenjem negativnih okolišnih i društvenih uticaja biznisa, i

povećanjem trţišnog uĉešća kompanija koje promoviraju odrţivost.

Poboljšanje uslova u kojem trţište djeluje - Trţišta zavise od stabilnog i podrţavajućeg

okvira javne politike. Pravna drţava, sloboda konkurencije, transparentni

raĉunovodstveni standardi, i siguran društveni kontekst doprinose sposobnosti biznisa da

stvara vrijednost. Trţišni aspekti koji oteţavaju ili onemogućavaju odrţivost ukljuĉuju

monopole, korupciju, štetne supsidije i cijene koje ne odraţavaju realne ekonomske,

socijalne i okolišne troškove.

Indikativan je podatak koji je iznesen na samitu o Zemlji u Johanesburgu u augustu 2002,

da razvijene zemlje godišnje izdvajaju oko 700 milijardi dolara za razliĉite vidove

subvencija. Najznaĉajnije su svakako subvencije za poljoprivredu u iznosu od skoro 360

milijardi dolara. Znaĉaj ovih subvencija ogleda se u nemogućnosti zemalja u razvoju da

koriste svoje komparativne prednosti i izvoze poljoprivredne proizvode u razvijene

zemlje. Ovakav drastiĉan vid agrarnog protekcionizma svakako da utiĉe i na prilike u

Bosni i Hercegovini i na njenu privrednu strukturu i naĉin korištenja prostornih

kapaciteta.

Zakonodavstvo i regulativa trebalo bi da promoviraju konkurenciju, prava intelektualne

i fiziĉke svojine, pouzdane uslove za provedbu ugovora, fer i transparentne

raĉunovodstvene standarde, odgovornost i opravdanost drţavne intervencije, slobodu i

demokraciju i utrvrĊivanje cijena po punim troškovima za proizvode i usluge. Vladina

najefikasnija sredstva za postizanje boljeg trţišnog okvira jesu specificiranje ţeljenog

rezultata prije nego li specificiranje puteva ka tim rezultatima.

Uspostavljanje vrijednosti Zemlje - Trţište treba taĉne i blagovremene cjenovne

signale kako resursi ne bi bili uzaludno trošeni i upropaštavane buduće prilike. Trţišta se

mogu poboljšati da odraţavaju pune troškove. (Uklanjanje navedeih štetnih supsidija ili

novim vlasniĉkim reţimima. Ekonomski instrumenti za zaštitu okoliša kao što su

razmjenjiva prava na zagaĊivanje).

Učiniti da trţište djeluje za sviju - Siromaštvo je jedna od najvećih pojedinaĉnih

barijera za postizanje odrţivosti putem trţišta. 2,8 milijardi ljudi ţivi na manje od 2

dolara dnevno i imaju vrlo mali ili nikakav pristup trţištu da bi uopšte bili u prilici da

poboljšaju svoj ţivot. Protekcionizam je velika barijera odrţivosti.

Uĉiniti da trţište djeluje za sviju podrazumijeva dvije osnovne mjere:

Omogućavanje pristupa efektivnim trţištima, i

Ravnomjernija raspodjela kupovne moći.


71

Trţište ima znaĉajne potencijale za razvijanje privatnog poduzetništva koje bi

slijeĊenjem vlastitog interesa bilo u poziciji da promovira i odrţivi razvoj. MeĊutim

otvoreno je pitanje u kojoj mjeri ti potencijali mogu da se zaista iskoriste i da se

ponašanje pojedinaĉnih donosilaca poslovnih odluka prilagodi zahtjevima odrţivog

razvoja. Inercija u smislu korištenja postojećih rješenja, nemogućnost da se sagleda

potencijalna ekonomska isplativost investicija u prevenciju zagaĊenja i neadekvatna

raĉunovodstveno-informativna osnova za donošnje investicionih odluka, samo su neki

od problema u korištenju trţišta za postizanje ciljeva odrţivog razvoja. Slobodno

nekontrolirano trţište i dovodi do razliĉitih oblika eksternih efekata koji se ogledaju u

narušavanja kvaliteta okoliša i degradaciji prirodnih resursa.

2.4 Drţava kao alokator ograničenih resursa okoliša

Zbog navedenih nesavršenosti trţišta neophodna je intervencija drţave kako bi se

osigurala ţeljena efikasnost u alokaciji ograniĉenih resursa okoliša. Nesporna je pozitivna

uloga koju takva intervencija ima u smislu korigiranja neadekvatnih cijena koje se

slobodno formiraju na trţištu iskljuĉivim djelovanjem mehanizma ponude i potraţnje,

odnosno u smislu korigiranja ponašanja ekonomskih subjekata koje rezultira

sistematskim i trajnim a ne sluĉajnim i privremenim narušavanjem kvaliteta okoliša.

Veliku paţnju posvetili smo mikroekonomskoj analizi razliĉitih mjera i instrumenata koje

drţava koristi direktno ili nameće njihovo korištenje putem trţišta, kako bi izmjenom

cijena podstakla zagaĊivaĉe da, u vlastitom interesu, promijene svoje po okoliš štetno

djelovanje. Drugim rijeĉima od drţave se oĉekuje da u cilju poboljšanja kvaliteta okoliša:

kreira novo trţište ako ono uopšte ne postoji,

koriguje djelovanje postojećeg trţišta ako ono ne funkcionira na naĉin koji vodi

ţeljenom alokativnom optimumu.

Generalno gledajući osnovne funkcije drţave u suvremenoj privredi su:

Sistemsko regulisanje i utvrĊivanje okvira za normalno funkcionisanje trţišne

privrede

Stvaranje makroekonomskih uslova za stabilan i dinamiĉan razvoj privrede

makroekonomskom politikom

Mikroekonomska regulacija kojom se utjeĉe na alokaciju resursa u cilju

poboljšanja efikasnosti

Redistribucija dohotka transfernim programima na bazi principa jednakosti,

odnosno distributivne pravde

Primarna uloga drţave je postaviti zakonski okvir i utvrditi pravila na trţištu. Glavni

ciljevi ekonomske politike su puna zaposlenost, dinamiĉan razvoj u stabilnim uvjetima i

platnobilansna ravnoteţa. Mikroekonomska funkcija drţavne politike sastoji se u


72

eliminisanju nedostataka u funkcionisanju trţišta. Preraspodjela dohotka je aktivnost

drţave kojom ona koriguje velike ekonomske razlike u društvu kojom se zahvata dio

dohotka imućnijih i daje siromašnima. Potreba za drţavnom intervencijom vidi se iz

pitanja šta proizvoditi? Cilj je da se proizvede najbolji mogući mogući miks outputa sa

već postojećim resursima. Slika 2.1 prikazuje da se u taĉki A, od vih mogućih

kombinacija outputa koji su se mogli proizvesti, nalazi najpoţeljnija, tj. da je tu

optimalan miks outputa. Ako je kombinacija outputa, izabrana od strane trţišnog

mehanizma, najpoţeljnija za društvo, intervencija drţave nije potrebna. Ako nije tako, bit

će potrebna intervencija drţave da vodi nevidljivu ruku trţišta.

Ako nevidljiva trţišna ruka proizvede drugaĉiju kombinaciju outputa od društveno

najpoţeljnije onda je to trţišni neuspjeh. Takav neuspjeh je ilustrovan na Slici 2,1., u

taĉki B, gdje se pretpostavlja da je kombinacija outputa stvorena od strane rada na trţištu.

U toj taĉki se ne nalazi optimalna kombinacija outputa. U ovom sluĉaju trţište ima

nedostatke i dobija se pogrešan odgovor na pitanje šta proizvoditi. U taĉki B je

proizvedeno previše kompjutera, a premalo ostalih dobara. Bolja bi bila drugaĉija

kombinacija outputa.

Slika 2.1: Suboptimalni rezultat nereguliranog trţišta i optimalna

kombinacija nakon regulacije Izvor: JEDNAK, TOMIĆ, 2007, str. 350.

Nedostaci na trţištu osnovni su razlog za uvoĊenje intervencije drţave. Potrebno je nešto

što bi pomjerilo output iz taĉke B u taĉku A, a to je skup regulatornih mjera u oblasti

industrijske i socijalne politike. Na taj naĉin dolazimo i do uloge drţave u politici

okoliša.


73

2.4.1 Uloga drţave u zaštiti okoliša

Još uvijek se vode rasprave na temu prikladne uloge drţave u rješavanju okolišnih

problema, u okviru kojih brojni aktivisti za zaštitu okoliša pozivaju vlade na veći

angaţman u podruĉju zaštite okoliša, ali i pojedince na veću odgovornost. Ne ţeleći

detaljno razmatrati politiĉke i ekonomske aspekte navedene problematike, navodimo

samo neka znaĉajna pitanja:

Zagovornici klasiĉnog liberalizma – prava na vlasništvo, slobodno trţište, pravo zakona,

individualna sloboda- polaze od pretpostavke da će sa poboljšanjem informiranosti,

privatna trţišta voditi većem oĉuvanju prirodnih resursa, te da će se eksternalije (odnosno

zagaĊenje) internalizirati, uzimajući u obzir snaţan sistem vlasniĉkih prava. Iako je

veliki napredak u podruĉju zaštite okoliša postignut zahvaljujući sistemu vlasniĉkih

prava, mnogi poznati ekonomisti su podcijenili nivo koordinacije koji je potreban u cilju

rješavanja ozbiljnih okolišnih problema u svijetu. Pitanja kao što su globalno zagrijavanje

i gubitak biološke raznolikosti, zahtijevaju mnogo veću angaţiranost vlada nego što se to

ranije smatralo. To ne znaĉi da se vladina intervencija neće osloniti na djelovanje

trţišnog sistema, ali ĉinjenica je da je neophodna regulacija odozgo prema dole

Jednostavno nema naĉina da se pristupi ovom problemu bez snaţne predanosti vlade, a

koje ukljuĉuje visok nivo meĊunarodne kooperacije. Politike, kao što su apsolutno

ograniĉavanja emisije C02, vladina finansiranja alternativnih sistema za proizvodnju

energije, i koordinirani napori u cilju zaštite biološke raznolikosti trebaju biti kljuĉne

komponente budućih vladinih politika.

Suoĉene sa većom vjerovatnoćom prirodnih katastrofa (koje su po mišljenju mnogih

prouzrokovane globalnim zagrijavanjem) vlade bi trebale pronaći racionalnije metode

upravljanja rizikom u podruĉju prirodnih katastrofa. Veoma je neefikasno, i suprotno

vladinim zakonima, poticati ljude da ţive u podruĉjima koja su opasna i podloţna

prirodnim katastrofama, pruţajući im pomoć u rekonstrukciji njihovih domova svaki put

kada se desi neka od prirodnih nepogoda. Vlada ima na raspolaganju dvije opcije:

ili da zahtijeva od svih ljudi koji ţive na podruĉjima koja su podloţna uraganima,

poplavama, ili odronima zemljišta da plaćaju privatno osiguranje,

ili da jasno naglasi da vlada neće kompenzirati takvim ljudima štete ukoliko doĊe

do prirodne nepogode.

Takva politika bi, bez sumnje, rezultirala znaĉajnim odlaskom stanovništva iz takvih

podruĉja. Neto efekat ovakve politike ogledao bi se u znatnom smanjenju budućih

gubitaka, u smislu izgubljenih ljudskih ţivota i vlasništva, a istovremeno bi smanjio

buduće vladine troškove za stotine milijardi. TakoĊer, navedena politika bi natjerala

privatni sektor (osiguravajuće kompanije) da u potpunosti uzmu u obzir efekte okolišnih

eksternalija koje su do sada bile ignorisane.

Sa aspekta zdravlja i rizika pojedinca, vlada bi trebala ''igrati'' mnogo aktivniju ulogu.

Milton Fridman, kao zagovornik slobodnog i nereguliranog trţišta, smatrao je da nema


74

potrebe za postojanjem niti koristi od funkcioniranja drţavne regulatorne Agencije za

kontrolu hrane i lijekova (Food and Drug Administration) s obzirom da kompanije koje

proizvode proizvode koji ugroţavaju zdravlje ljudi će biti prisiljene napustiti trţište

(prozvodi koji ugroţavaju zdravlje ljudi neće biti traţeni na trţištu). Ono što Milton

Fridman, meĊutim nije uzeo u obzir jeste ĉinjenica da je veoma teško utvrditi izvor

bolesti svakog pojedinca, i da bi bez vladine regulacije, mnoge kompanije koje svojim

proizvodima ugroţavaju zdravlje i ţivote svojih potrošaĉa, nastavile profitabilno

poslovati. Ali Friedman je bio u pravu, kada je istakao da ljudi zahtijevajući od vlada da

reguliraju ekonomiju, sve manje ulaţu vlastitog napora u cilju donošenja mudrih odluka

(da li ljudi zaista trebaju vladu da mu kaţe da ''fast-food'' štetan po zdravlje?). Sasvim je

jasno da se radi o jednom sloţenom i meĊusobno povezanom sistemu, gdje smo svi mi

izloţeni djelovanju brojnih hemikalija, ĉije djelovanje nije razumljivo obiĉnim ljudima, u

kojem je teško znati porijeklo odreĊenih proizvoda, gdje se nepovoljni efekti odreĊenih

proizvoda manifestuju nakon nekoliko godina konzumiranja, te u kojem je neophodno da

vlada ima veću ulogu u regulaciji.

Zaštita okoliša mora se provoditi u svim djelatnostima, osobito u privrednim koje utiĉu

na promjene u prostoru i u okolišu. Pri tome sve djelatnosti zajedno u okviru sistema

dobro osmišljenih instrumenata ekonomske politike moraju teţiti stvaranju uvjeta za

odrţivi razvoj. Glavni cilj osmišljene politike zaštite okoliša jest postići meĊusobnu

integraciju svih sektorskih politika, a djelotvorno sredstvo za ostvarivanje toga cilja jesu

ekonomski instrumenti koji mogu ispravljati trţišne nesavršenosti. Naime, većina

problema u okolišu proizlazi iz toga što trţište ne moţe internalizirati troškove

zagaĊivanja okoliša, tj. ne moţe ih rasporeĊivati na one subjekte koji ih izazivaju

odnosno na potrošaĉe roba i usluga. Zbog toga je prijeko potrebna intervencija drţave

koja mjerama regulative i fiskalne politike nastoji internalizirati efekte na okoliš. TakoĊer

je potrebno jaĉati primjenu naĉela da zagaĊivaĉ plaća, te pitanja okoliša ukljuĉivati

(integrirati) u razvojnu politiku posebice u poljoprivredu, promet, turizam i u sektor

zapošljavanja. Opravdanje i razlozi, kao i moguća područja za intervenciju države u

pogledu zaštite okoliša mogli bi se prezentirati i na sljedeći način:

Programi za povećanje energijske efikasnosti - Investiranje u energijsku efikasnost

dovodi skoro uvijek do smanjivanja troškova za preduzeća i domaćinstva, ali ono moţe

da izostane iz jednostavnog razloga nedovoljne informiranosti ili opšte inertnosti

ekonomskih subjekata. Tu su takoĊe i znaĉajni eksterni efekti, pošto povećanje energijske

efikasnosti pomaţe da se smanje društveni troškovi klimatskih promjena, a u sluĉaju

domaćinstava, pomaţu rješavanju znaĉajnog pitanja praviĉnosti u pogledu opterećenja,

doprinoseći da se riješi tzv. energijsko siromaštvo (fuel poverty).

Investicije u okolišnu infrastrukturu - Investicije u transportne sisteme i prirodni

kapital imaju izrazite karakteristike javnih dobara, donoseći koristi za društvo kao

cjelinu, i kao takve ĉesto opravdavaju javne ili drţavne investicije.

Investicije u obnovljive izvore energije - Podrška za obnovljive izvore energije moţe

biti opravdana postojanjem izraţenih negativnih efekata postojećih izvora energije –


75

obnovljivi izvori igraju kljuĉnu ulogu u smanjivanju troškova vezanih za klimatske

promjene, i prema tome, stvaraju šire koristi za društvenu zajednicu. Obnovljivi izvori

predstavljaju sektor koji se jako brzo razvija te, stoga, postoji potreba za intervencijom

drţave u cilju promoviranja i podsticanja adekvatnih tehološko-organizacionih inovacija.

To bi za rezultat trebalo da ima povećanje kolektivnog znanja i poboljšanje konkurentne

pozicije drţave ili zajednice drţava (npr. EU) u meĊunarodnim okvirima. Jedan od

razloga za intervenciju drţave mogao bi biti i poticanje konkurentnosti i smanjivanje

razlika u trţišnoj moći izmeĊu velikih energetskih kompanija i malih proizvoĊaĉa.

Politika poticanja veće povezanosti/kohezije - Krajnje opravdanje za aktivno

provoĊenje politke povećanja kohezije ili povezanosti leţi u kombinaciji argumenata

vezanih za ekonomsku efikasnost i praviĉnost, tj. potrebi da se postigne praviĉnija

raspodjela dohotka unutar drţave ili zajednice drţava, uz istovremeno rješavanje brojnih

eksternih efekata koji dovode do toga da odreĊene regije i podruĉja ne realiziraju u

potpunosti svoje ekonomske potencijale. U okviru politike poticanja veće povezanosti

podrţavaju se brojne aktivnosti vezane za okoliš, koje sa svoje strane treba da budu

opravdane postojanjem eksternih efekata (npr. investicije u infrastrukturu mogu biti

opravdane potrebom da se obezbijede javna dobra i uklone okolišne negativne

eksternalije koje ometaju ekonomski razvoj, obrazovni programi i programi podrške

tehnološkim inovacijama mogu se opravdati nastankom pozitivnih eksternih efekata).

Programi podrške inovacijama - Podrška drţave razliĉitim programima tehnoloških

inovacija mogu se opravdati pozitivnim eksternalijama nastalim kao rezultat efekata tzv,

tehnološkog prelijevanja (technology spill-over). Drugim rijeĉima, inovacije ne samo da

stvaraju pozitivne efekte za direktnog korisnika sredstava drţavne intervencije, nego sa

protokom vremena, koristi takoĊe imaju i ostala preduzeća i društvo kao cjelina,

opravdavajući na taj naĉin intervenciju javnog sektora.

Obuka, sticanje dodatnih vještina i trening - Postoje znaĉajni pozitivni eksterni efekti

zdruţeni sa programima obuke i sticanja dodatnih vještina, vezanih i za upravljanje

okolišem, koje dovode do toga da su ukupne koristi za društvo mnogo veće nego koristi

za pojedine poslodavce i institucije, naroĉito u oblastima i sektorima u kojima postoji

izraţena mobilnost radne snage. Intervencije na trţištu rada ĉesto se opravdavaju

promicanjem jednakosti, u smislu da se poveća obuĉenost i struĉnost, a time i mogućnost

većeg dohotka, za hendikepirane društvene skupine, što je bitno za socijalnu komponentu

odrţivog razvoja.

Diseminacija informacija i savjetovanje poslovnog sektora - Nedostatak informacija

(information failures) moţe znaĉiti da preduzeća nisu u potpunosti svjesna trţišnih prilika

vezanih za okoliš – savjetovanje poslovnog sektora i razliĉite šeme podrške mogu

pomoći da se ovaj problem relativizira.

Izdavanje eko-labela/oznaka - Šeme izdavanja eko-labela pomaţu da se prevaziĊe

asimetrija u pogledu informacija koje posjeduju proizvoĊaĉi i potrošaĉi, pomaţući ovim

drugim da naĉine informirane izbore i potencijalno uštede novac kupujući proizvode koji


76

troše manje energije i resursa, doprinoseći direktno na taj naĉin poboljšanju kvaliteta

okoliša.

Okolišni porezi/takse - Osnovu s uvoĊenja okolišnih taksi/poreza ĉine eksterni troškovi

okolišnih šteta, koji nisu ukljuĉeni u trţišne cijene. Okolišne takse/porezi kreirani su da

internaliziraju ove eksternalije, što bi za rezultat trebalo da ima efikasnije funkcioniranje

trţišta. Ukoliko se koriste za smanjenje poreza na rad, okolišni porezi bi takoĊe mogli

omogućiti izvjesno smanjenje distorzija na trţištima rada,i doprinijeti socijalnoj

komponenti odrţivog razvoja.

Reforma supsidija/poticaja - Supsidije u sektoru energije i poljoprivrede mogu biti u

krajnjoj liniji štetne po okoliš, kao i dovesti do negativnih poremećaja u trgovini i

alokaciji resursa. Reforma supsidija mogla bi pomoći da se umanje ovi nedostaci proizišli

iz intervencije drţave (intervention failures) i voditi ka efikasnijem funkcioniranju trţišta,

kao i poboljšanju okoliša.

2.4.2 Netrţišni neuspjeh: uslovi ponude i potraţnje

U ovom odjeljku paţnju ćemo posvetiti i neĉemu što se ĉesto previĊa ili nedovoljno

istiĉe. To je ĉinjenica da i drţava, kao jedan od mogućih institucionalnih aranţmana za

reguliranje ekonomskih tokova, nije savršena i da postoje i sluĉajevi koji se mogu

analogno prethodnom izrazu za trţšište, oznaĉiti kao netrţišni ili vladini neuspjesi ili

nesavršenosti (nonmarket ili government failures). Zbog ovih neuspjeha izbor izmeĊu

trţišta i drţave nije tako jednostavan i jednoznaĉan, nego sloţen i višedimenzionalan

problem. Po rijeĉima profesora WOLF-a: " to nije izbor izmeĊu savršenih trţišta i

nesvršene drţave, niti izbor izmeĊu nesavršenih trţišta i savršene drţave. Umjesto toga,

to je izbor izmeĊu nesavršenih trţišta i nesavršene drţave, kao i izmeĊu njihovih

nesavršenih kombinacija" (WOLF 1997, str. xi).

Razlika izmeĊu trţišne i netrţišne ekonomije je u tome što trţišne organizacije svoje

osnovne prihode dobijaju na osnovu cijena koje zaraĉunavaju na proizvode koje prodaju

na trţištu gdje kupci mogu odluĉiti da li će kupiti i šta će kupiti, dok netrţišne

organizacije svoje osnovne prihode dobijaju iz poreza, donacija i drugih izvora koji ne

zaraĉunavaju cijenu. Iako je vlada najveća i najutjecajnija komponenta, netrţišni sektor

takoĊer ukljuĉuje fondacije, drţavne univerzitete, vjerske institucije i sliĉno. Netrţišni

neuspjesi uglavnom se odnose na nedostatke drţavnih performansi, ali ukljuĉuje i

nedostatke drugih netrţišnih organizacija. Netrţišni neuspjeh se dešava zbog

nepostojanja netrţišnih mehanizama koji bi izravnali proraĉun donosilaca odluke o

njihovim vlastitim i organizacijskim troškovima i koristima sa troškovima i koristima

društva kao cjeline. Tamo gdje trţišna „nevidljiva ruka“ ne pretvara „privatne mane u

javne vrline“, neće biti lakše ni stvoriti vidljivu ruku koja će javne mane pretvoriti u

javne vrline (WOLF, 1997, str. 38)


77

Outputi i aktivnosti koje javne politike preduzimaju da bi nadomjestile nedostatke trţišta

su:

regulatorne usluge,

„ĉista“ javna dobra,

kvazi-javna dobra,

upravljanje transfernim plaćanjima.

Vrijednosti ovih outputa se izraţavaju u drţavnim raĉunima taĉno po troškovima inputa

korištenih u njihovoj proizvodnji. Ali, ovakvo raĉunovodstvo ne govori ništa o

efikasnosti, niti o socijalnoj ili ekonomskoj vrijednosti samih aktivnosti. Ne objašnjava

niti razloge zbog kojih bi ove aktivnosti i outputi rezultirali specifiĉnim netrţišnim

neuspjesima. Objašnjenje se nalazi u karakteristikama ponude i potraţnje, pomoću kojih

se mogu razlikovati trţišne od netrţišnih aktivnosti i outputa.

Uslovi netrţišne potraţnje - Uslovi potraţnje mogu doprinijeti nedostacima u isporuci

drţavnih usluga (netrţište) povećanjem potraţnje za takvim uslugama. Uslovi netrţišne

potraţnje su:

Povećana svijest javnosti o nedostacima tržišta - Posljednjih decenija desilo se

dramatiĉno povećanje u svijesti javnosti o nedostacima trţišta. Ova promjena se

desila usljed neuspjeha trţišnih ishoda da budu socijalno optimalni i širenja

informacija o ovim greškama. Sluĉajevi trţišnih neuspjeha su uĉestali i povećali se

kako su se širile ekonomske aktivnosti. Povećana svijest javnosti je dovela do

manje tolerancije ovih nedostataka.

Političke organizacije i sudjelovanje u politici - Na povećanje stvarnih trţišnih

neuspjeha i svijesti javnosti o njima utjecale su organizacije i ukljuĉenje u politiku

mnogih grupa koje su prije bile manje informisane i manje aktivne u politiĉkom

procesu. Na primjer, ţene, manjine, studenti, zaštitnici okoliša i potrošaĉke grupe.

Struktura politiĉkih naknada - U politiĉkom procesu koji se bavi povećanim

zahtjevima javnosti za akcije pomoći drţave, naknade se ĉesto dodjeljuju

zakonodavcima i predstavnicima vlade koji objašnjavaju i objavljuju probleme i

predloţena zakonska rješenja, a bez pretpostavke da će biti odgovorni za

implementaciju istih.

Vrijeme djelovanja političkih predstavnika - Ĉesta nepreklapanja kratkoroĉnih

vidika politiĉara i vremena koje je potrebno za analizu, eksperiment i

razumijevanje odreĊenog problema trţišta dovode do toga da se budući troškovi i

buduće koristi znatno ignorišu, dok se tekućim kratkoroĉnim koristima i

troškovima daje prevelika paţnja.

Razdvajanje tereta od koristi - Nepravilnosti netrţišne potraţnje ĉesto nastaju iz

razdvajanja onih koji dobijaju korist i onih koji plaćaju troškove drţavnih

programa.


78

Uslovi netrţišne ponude - Uslove netrţišne ponude moţemo oznaĉiti kao:

Poteškoće u definisanju i mjerenju outputa - Netrţišne outpute je u suštini teško

definisati a još teţe ih izmjeriti koliĉinski ili im procijeniti kvalitetu. Zbog toga se

oni u drţavnom raĉunovodstvu vrednuju po trošku inputa korištenih u proizvodnji.

Samo jedno preduzeće - Netrţišne outpute vlade uglavnom proizvodi samo jedno

preduzeće ĉije se ekskluzivno postojanje u odreĊenoj grani poslovanja zakonski

odreĊuje i prihvata. Nepostojanje konkurencije povećava teţinu procjene kvaliteta

netrţišnog outputa.

Nesigurnost proizvodne tehnologije - Tehnologija proizvodnje netrţišnog outputa

je ĉesto nepoznata, ili je okarakterizirana znatnom nesigurnošću i nejasnoćom.

Nedostatak donje granice - Proizvodnja netrţišnog outputa obiĉno nije povezana

sa donjom granicom procjene performansi koje bi se mogle uporediti sa

izvještajem o dobiti i gubitku trţnišnog outputa.

2.4.3 Izvori i vrste netrţišnog neuspjeha

Postoje ĉetiri vrste i izvora netrţišnog neuspjeha koji proizilaze iz nekoliko karakteristika

netrţišne ponude i potraţnje:

Nepreklapanje troškova i prihoda - Trţišta, iako neperfektno, povezuju troškove

proizvodnje sa dohotkom koji ostvaruju. Ovu vezu odreĊuju cijene koje se zaraĉunavaju

na trţišni output i koju plaćaju potrošaĉi koji mogu izabrati da li kupiti i šta kupiti.

Netrţišne aktivnosti uklanjaju ovu vezu jer se prihodi od netrţišnih aktivnosti izvode iz

izvora koji ne zaraĉunavaju cijenu – iz poreza koji se plaćaju drţavi ili donacija. Dakle,

odsustvo ove veze razdvaja vrijednost netrţišnog outputa od troška da se isti proizvede.

Kada prihodi od neke aktivnosti nisu povezani sa troškovima proizvodnje, trebat će se

koristiti više resursa da se proizvede ţeljeni output ili će biti potrebno više netrţišne

aktivnosti. Bilo da je politika u formi regulacije, provoĊenja transfernih plaćanja ili

direktne proizvodnje javnih dobara, netrţišne aktivnosti će teţiti da prikazuju

prekomjerne troškove (X-neefikasnost). Prekomjerni troškovi takoĊer mogu nastati zbog

poteškoća u mjerenju outputa i potrebe da se utvrde drţavni ciljevi koji se znatno mogu

razlikovati od ciljeva koji se namjeravaju postići – recimo internalije koje se prihvataju

kao zamjena za netrţišne outpute. Oni koji su odgovorni za trţišne aktivnosti imaju

namjeru da povećaju proizvodnju i smanje troškove tokom vremena, zbog stvarne ili

potencijalne konkurencije ili zbog prilika za dodatni profit. Nasuprot tome, odgovorni za

netrţišnu proizvodnju bi mogli biti motivisani da povećaju troškove, ili da povećaju

outpute ĉak i ako im je inkrementalna vrijednost manja od inkrementalnih troškova.

Interni efekti i organizacijski ciljevi - Internalije ili interni efekti su ciljevi unutar

netrţišnih organizacija koji se odnose na voĊenje, regulisanje i procjenu performansi

javnih sluţbi i njihovog osoblja.(WOLF 1997, str 68). Zbog poteškoća u mjerenju


79

outputa i zbog nedostatka i nepouzdanosti povratnih informacija od potrošaĉa, interni

standardi netrţišnih organizacija se ne mogu izvoditi na osnovu karakteristika ponude i

potraţnje. TakoĊe, zbog nedostatka konkurencije oslabljena je motivacija da se donesu

interni standardi za kontrolu troškova. Internalije i organizacijski ciljevi postaju elementi

funkcije korisnosti koju osoblje agencije ţeli maksimirati. Dakle, internalije utjeĉu na

rezultate natrţišnih aktivnosti isto kao što ekstrenalije utjeĉu na trţišne aktivnosti. U oba

sluĉaja dolazi do neslaganja izmeĊu stvarnih i socijalno poţeljnih ishoda. U kontekstu

trţišta, ekstenalije rezultiraju povećanjem ili smanjenjem krive društvene potraţnje,

zavisno od toga da li su ekstenalije pozitivne ili negative. Nivo outputa koji iz toga

proizilazi će biti ispod ili iznad socijalno efikasnog nivoa, te dolazi do neuspjeha trţišta.

U kontekstu netrţišta, internalije povećavaju krivu agencijske ponude iznad tehniĉki

moguće, što dovodi do prekomjernih troškova, većih jediniĉnih cijena i niţeg nivoa

netrţišnog outputa, te dolazi do netrţišnog neuspjeha.

Izvedene eksternalije - Drţavne intervencije u ispravljanju trţišnih neuspjeha mogu

stvoriti neoĉekivane posljedice, ĉesto u podruĉjima u kojima je drţavna politika

namjeravala drugaĉije djelovati. Eksternalije na trţištu su posljedice koje proizvoĊaĉi ne

mogu prisvojiti kada su u pitanju koristi ili su primorani platiti kad one uzrokuju

troškove. Izvedene eksternalije na netrţištu su posljedice koje ne realiziraju agencije koje

su odgovorne za njihovo stvaranje i stoga ne utjeĉu na proraĉun i ponašanje te agencije.

Izvedene eksternalije je teško predvidjeti jer posljedice javne politike mogu biti daleko

udaljene od cilja. Eksternalije, pozitivne ili negativne, izvedene iz pokušaja javne politike

da ispravi neuspjeh trţišta, dovode do netrţišnog neuspjeha. Njihova glavna

karakteristika je to se ne ne mogu predvidjeti u trenutku stvaranja javne politike.

Nepravedna raspodjela - Uloga netrţišnih aktivnosti u stvaranju nepravedne raspodjele,

bilo da se ona oĉituje u nepravednoj distribuciji moći ili dohotka, izvodi se iz posebnih

karakteristika ponude i potraţnje za netrţišnim outputom. Sa aspekta potraţnje, osnovna

karakteristika je povećana javna svijest o nejednakostima koje stvara trţište što rezultira

zahtjevima za redistributivnim programom, obiĉno bez prethodnog razmatranja o

nejednakostima koje takav program moţe izazvati.Sa aspekta ponude, nepravedna

raspodjela nastaje zbog monopola koji ima netrţišni output u nekoj oblasti, i nedostatka

pouzdane povratne informacije o nadzoru uspješnosti poslovanja regulatorne agencije.


80

Komparacija tržišnog i netržišnog neuspjeha moţe se prikazati tabelarno na sljedeći

naĉin:

Trţišni neuspjesi Netrţišni neuspjesi

1. Eksternalije i javna dobra 1. Nepreklapanje troškova i prihoda

2. Povećanje zarada 2. Internalije i organizacijski ciljevi

3. Nepravilnosti trţišta 3. Izvedene eksternalije

4. Nepravednost raspodjele

(prihoda i bogatstva)

4. Nepravednost raspodjele (moći i privilegija)

Tabela 2.1: Trţišni i netrţišni neuspjesi

Izvor: Wolf, 1997, str. 87.

Iako se koristi sliĉna terminologija na obje strane tabele, netrţišni neuspjesi nisu odrazi u

ogledalu trţišnih aktivnosti. Na primjer, eksternalije na trţišnoj strani tabele su

kvalitativno povezane sa internalijama na netrţišnoj strani tabele samo u smislu da su

oboje veliki izvor nepravilnosti na trţištu, odnosno netrţištu.

Ne ulazeći ovom prilikom detaljnije u razmatranja vezana za ekonomiku blagostanja i

teoriju javnog izbora (koje se, izmeĊu ostalog, bave ekonomskim aspektima i kriterijima

ocjene efikasnosti drţavne intervencije), na osnovu rezultata do kojih je teorija došla,

moţe se reći da postojeći politiĉki sistem predstavniĉke demokracije "nije dovoljno

osjetljiv mehanizam za prevoĊenje individualnih preferencija u ekonomski efikasne

društvene dimenzije, naroĉito ne u pogledu problema relativno uskih kao što je

obezbjeĊenje kvaliteta okoliša. U najboljem sluĉaju, postojeći politiĉki procesi

postavljaju neka široka ograniĉenja zaposlenim u drţavnoj administraciji ne

dozvoljavajući im da se udaljavaju previše od većinskog mišljenja svojih biraĉa po bilo

kojem odreĊenom skupu problema" (SENECA, 1993, str.108). MeĊutim, iako ovaj

konaĉni veto na nepopularne odluke drţavnih sluţbenika zaista postoji i efektivno

djeluje, treba reći da teret formuliranja javnog interesa u pogledu efikasnosti na podruĉju

obezbjeĊenja kvaliteta okoliša u velikoj mjeri moraju snositi relevantni glasanjem

izabrani ili naimenovani drţavni sluţbenici. Ovakva konstatacija u pogledu obezbjeĊenja

kvaliteta okoliša ne iznenaĊuje imamo li u vidu da se za metod većinskog glasanja, na

jednom apstraktnijem nivou, moţe dokazati (kao što je to uĉinio profesor Kenneth

Arrow6) da nije uvijek efikasan mehanizam za artikuliranje javnog interesa, ĉak i pod

idealnim uvjetima.

6 Profesor Arrow je pokazao da ne moţe postojati funkcija društvenog blagostanja koja bi zadovoljavala neke

opšteprihvaćene principe. On je definirao pet uslova koji se moraju ispuniti da bi društvena funkcija zaista


81

U nastavku analize, ukoliko se pretpostavi da je faza artikulacije pojedinaĉnih interesa

obavljena na relativno zadovoljavajući naĉin, odnosno da zakonska regulativa adekvatno

odraţava preferencije javnog mnijenja, vaţno je pozabaviti se pitanjima:

"Koliko uspješno će zaposleni u nadleţnoj agenciji postupati u skladu sa kriterijem

ekonomske efikasnosti?" i

"Da li će alokacija društvenih resursa zaista biti poboljšana u poreĊenju sa

nereguliranim trţištem kao rezultat aktivnosti agencije za zaštitu okoliša"?

Teorija javnog izbora generalno prihvata stav da bi trebalo oĉekivati od drţavnih

sluţbenika da u svom poslu slijede svoj vlastiti interes, odnosno da maksimiziraju svoju

korisnost ili utilitet, baš kao što to ĉine radnici i poduzetnici u privatnom sektoru.

Naravno vlastiti interesi pojedinaĉnih firmi i domaćinastava u privatnom sektoru

kordinirani su provjeravanjem i uravnoteţavanjem putem trţišnog sistema, pri ĉemu će

nevidljiva ruka trţišta, pri navedenim idealnim uslovima, uĉiniti da suma pojedinaĉnih

vlastitih interesa vodi ka maksimalnom društvenom blagostanju. Analogno, moţemo se

upitati da li sliĉan mehanizam djeluje u birokratskim strukturama koji bi koordinirao

ponašanje pojedinaca motivirano vlastitim interesom, a sa ciljem proizvoĊenja društveno

poţeljnih rezultata.

Odgovor na takvo pitanje zavisi od toga da li privatne koristi i troškovi aktivnosti

drţavne birokratije korespondiraju sa društvenim koristima i troškovima u nekoj vrsti

normalnog ili ravnoteţnog stanja. (Analogno pitanje za privatno trţište je, naravno, da li

ravnoteţne trţišne cijene korespondiraju društvenim koristima i troškovima). Naţalost,

postoje opravdani razlozi da se vjeruje da motivi koji podstiču državnu birokratiju na

djelovanje ne promiču uvijek i automatski ekonomsku efikasnost. Istraţivanja pokazuju da

jedan od najvaţnijih podsticaja za djelovanje koji motivira drţavnog sluţbenika jeste da

on doprinese povećanju dijela budţetskih sredstava koji se alocira na njegovu agenciju.

Nasuprot ovom cilju, cilj postizanja efikasnosti u alokaciji resursa za cijelo društvo, nije

u potpunosti i na pravi naĉin shvaćen te izostaje adekvatna motiviranost za njegovo

ostvarenje. Naime, da bi obavljale svoje aktivnosti, sve drţavne agencije (meĊu kojima je

i agencija za zaštitu okoliša) zahtijevaju odreĊene eksplicitne standarde. Ovaj zahtjev u

osnovi ne proizilazi iz potrebe agencije da opravda svoje djelovanje onima van agencije,

nego iz praktiĉnih problema zdruţenih sa interenim, svakodnevnim menadţmentom i

poslovanjem: ocjenjivanje osoblja, utvrĊivanje plata, napredovanja, komparacije

pojedinih odjela agencije itd.

Za razliku od organizacija na trţištu, drţavnim agencijama nedostaju jasni indikatori koji

pokazuju neposredan kvalitet poslovanja, kao što su ponašanje i reakcije potrošaĉa,

trţišno uĉešće, realizirani profit. Zbog toga drţavne agencije moraju da razviju svoje

odraţavala individualne preferencije. Na prvi pogled postavljeni uslovi su sasvim prihvatljivi i moraju biti sastavni

dio svakog demokratskog procesa donošenja odluka. MeĊutim, Arrow je dokazao da nije moguće birati od svih

mogućih skupova alternativa, bez narušavanja najmanje jednog od tih uslova. Drugim rijeĉima, društveni izbor

mora biti ili nekonzistentan ili nedemokratski. (Detaljnije o ovome vidjeti u BABIĆ, 1990, str. 410-414).


82

vlastite standarde, koje WOLF, za razliku od eksternalija, oznaĉava kao internalije

(internalities). Pod tim pojmom se podrazumijevaju ciljevi koji se primjenjuju u sklopu

netrţišnih organizacija da bi se upravljalo, reguliralo i ocjenjivalo poslovanje agencije i

njenih zaposlenih. Ono što je vaţno za našu analizu jeste ĉinjenica da "netrţišne agencije

ĉesto razvijaju takve internalije koje nemaju baš jasnu i adekvatnu vezu sa formalnom ili

deklariranom javnom namjenom kojoj bi agencija trebala da sluţi. Formalno iskazano,

internalije ili organizacioni ciljevi postaju elementi u funkcijama korisnosti koje

zaposleni u agenciji nastoje da maksimiziraju. Zbog toga moţemo reći da internalije utiĉu

na rezultate netrţišnih aktivnosti isto tako predvidivo i mjerljivo kao što eksternalije utiĉu

na rezultate trţišnih aktivnosti.U oba sluĉaja, rezultiraju razlike izmeĊu stvarnih rezultata

i onih rezultata koje društvo preferira" (WOLF, 1997, str. 70).

Ranije pomenuti osnovni motiv drţavnih agencija koristeći novu terminologiju moţe se

iskazati kao ĉinjenica da je veliĉina budţeta agencije njena osnovna internalija.

Poslovanje zaposlenih u agenciji i njenih odjela ocjenjuje se na bazi njihovog doprinosa

povećanju budţeta agencije ili doprinosa u spreĉavanju da budţet bude smanjen. Time se

kreiraju podsticaji da se troškovi opravdavaju a ne da se smanjuju.Postojanje internalija,

dakle, znaĉi da postoji velika vjerovatnoća da će "privatni" odnosno troškovi i koristi

pojedine organizacije ili agencije dominirati u kalkulacijama drţavnih ili javnih

donosilaca odluka. Naravno ni agencija za zaštitu okoliša nije izuzetak od ovog pravila.

Ovaj zakljuĉak posluţiće korisno u kasnijoj analizi, kada se budu sagledavali faktori koji

dovode do toga da drţavne agencije u politici zaštite okoliša preferiraju ekonomski

neefikasnije mjere i instrumente, ali koji su adekvatniji za ostvarenje onoga što smo

oznaĉili kao internalije.

Ovo razmatranje moţe se sumirati na sljedeći naĉin: "motivi koji pokreću drţavnu

birokratiju, generalno ne promiĉu društveno optimalno ponašanje u skladu sa kriterijem

ekonomske efikasnosti. Birokratska struktura nagrada i kazni ne korespondira sa trţišnim

cijenama u idealnom trţišnom sistemu, i, prema tome, ne postoji nikakav mehanizam

analogan nevidljivoj ruci trţišta koji bi osigurao efikasnost u alokaciji društvenih

resursa" (SENECA, 1993, str. 110). Naime, struktura motiva koji pokreću birokratiju

neminovno guraju drţavne agencije ka ostvarenju cilja definiranog kao minimiziranje

troškova poslovanja, na raĉun zanemarivanja cilja definiranog kao optimalna alokacija

ograniĉenih društvenih resursa, meĊu kojima je naravno i okoliš. Ipak treba istaći da, kao

i trţišni neuspjesi, ovi vantrţišni ili vladini neuspjesi nisu totalni, nego prije bi se moglo

reći ograniĉeni, u smislu da se ne odnose na ostale znaĉajne dimenzije drţavne

intervencije mimo ekonomske efikasnosti.

Znaĉaj ovog koncepta je što on korektno vodi do zakljuĉka da ne mora svaka drţavna

intervencija da predstavlja poboljšanje funkcioniranja privatnog trţišta - barem ne po

osnovu kriterija ekonomske efikasnosti - u sluĉajevima gdje je neuspjeh trţišta oĉigledan.

To znaĉi da će u našem nesavršenom svijetu, društvo morati na neki naĉin da odabire u

svakom konkretnom sluĉaju izmeĊu dva neidealna rješenja za alokaciju ograniĉenih

resursa (okoliša), ili taĉnije moraće da bira manje od dva zla. Za našu analizu vrlo je

znaĉajno istaći zakljuĉak da drţava moţe da bude mnogo uspješnija u rješavanju


83

problema zagaĊivanja i degradacije okoliša ukoliko primjenjuje i preferira odreĊenu

vrstu intervencije(ekonomske mjere i instrumente) nego ako primjenjuje neke

alternativne mjere i instrumente(naredbodavno-kontrolni pristup). Nakon objašnjenja

postojećih, tj. mogućih ili raspoloţivih mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša, koje

drţava moţe da upotrijebi, biće mnogo jasnije šta ovaj zakljuĉak znaĉi.

2.5 Trţište ili drţava

Pristalice pogleda na trţište kao osnovnog regulatora ekonomskih aktivnosti

pretpostavljaju idealizovani model savršeno konkurentnog trţišta koji teţi ka

ekvilibrijumu pune zaposlenosti za ekonomiju kao cjelinu (makroekonomski aspekt), i

efikasnu upotrebu resursa od strane firme i pojedinca (mikroekonomski aspekt). S druge

strane, pristalice drţavne intervencije na trţištu pretpostavljaju idealizovani model

informisanog, efikasnog i humanog drţavnog upravljanja, koji je sposoban da prepozna i

ukloni trţišne neuspjehe i da dostigne drţavne ciljeve preko demokratskih sredstava.

Trţište Drţava

Za

Teorija konkurentskih trţišta

podrţana primjerima i

iskustvom drţave

Teorija planiranja i socijalne

ekonomije podrţana primjerima i

iskustvom drţave

Protiv

Teorija trţišnog neuspjeha

podrţana primjerima i

iskustvom drţave

Primjeri i iskustvo

drţave

Slika 2.2: Trţište vs. drţava: izvori podrške i opozicije Izvor: WOLF, 1997, str. 5.

Argumenti protiv trţišta su podrţani formalnom teorijom trţišnog neuspjeha, koja takoĊe

ĉini suštinu ekonomije blagostanja. Ova teorija objašnjava predvidive nedostatke trţišta

kad se ono suoĉi sa javnim dobrima, eksternalijama, raznim trţišnim nepravilnostima,

mogućom socijalnom nejednakošću ĉak i u „efikasnim“ trţištima i sliĉno. Ekonomija

blagostanja postavlja pravila i daje upute drţavi da svojom intervencijom ukloni, ili bar

ublaţi ove nedostatke.

U suprotnosti sa navedenim, argumenti protiv drţavne intervencije se ne mogu osloniti na

jednaku podršku formalne teorije netrţišnog neuspjeha, jer ta teorija ne postoji. MeĊutim,

postoji teorija javnog izbora koja objašnjava razumijevanje netrţišnih neuspjeha. Ali ova

teorija ignoriše organizacijsku inerciju, tradiciju i standardne rutine poslovanja kao


84

faktore koji doprinose netrţišnom neuspjehu, te je zato potrebna teorija koja bi obuhvatila

širi opseg uticajnih faktora. Suštinski izbor ekonomije se bavi stepenom do kojeg trţište

ili drţava – sa svim svojim nedostacima – bi trebali odreĊivati alokaciju, upotrebu i

raspodjelu resursa u ekonomiji. Izbor izmeĊu trţišta i drţave je kompleksno, te umjesto

da to bude strogo izbor jednog ili drugog ĉesto je izbor izmeĊu razliĉitih kombinacija oba

regulatora i naĉina alociranja resursa. Sa aspekta marginalnig troškova, rezultati trţišnih

reţima se ĉesto razlikuju od strogih zahtjeva alokativne efikasnosti. Ipak djelovanje

trţišne povratne sprege, signalizacije i mehanizama mogu nadomjestiti ovaj nedostatak

tako što će poboljšati druge vrste efikasnosti: dinamiĉku, tehnološku i X-efikasnost.

Preduzeća koja posluju na nesavršenim konkurentskim trţištima i ona koja su podloţna

opadajućim troškovima, neće nuditi svoj output po marginalnom trošku. Njihovi relativni

troškovi proizvodnje će opadati, kriva troškova će se s vremenom pomjerati prema dolje,

kao odgovor na trţišno djelovanje. TakoĊer, kvaliteta njihovih proizvoda i sklonost

inovacijama će uopćeno biti jako visoka zbog jake discipline i djelovanja trţišta.

Nasuprot tome, drţavne aktivnosti mogu pokušati regulisati alokativne nedostatke trţišta

i teţiti pribliţavanju efikasnom odreĊivanju cijena. Rezultat moţe biti netrţišna

neefikasnost – povećani ukupni troškovi, podizanje funkcije troškova i promjene u

kvaliteti proizvoda da bi se zadovoljili profesionalni ili budţetski uslovi proizvoĊaĉa,

radije nego potraţivanja potrošaĉa i poreznih obveznika.

2.5.1 Statička i dinamička efikasnost

Kao generalni alokativni mehanizam, trţišta su bolja od drţavnih intervencija u

postizanju alokativne (statiĉke) i dinamiĉke efikasnosti. Kod alokativne efikasnosti,

trţišta postiţu veći odnos izmeĊu outputa ili proizvoda i inputa ili troškova. Kod

dinamiĉke efikasnosti, trţišta s vremenom postiţu veći nivo ekonomskog rasta. Trţišni

sistemi su efikasniji u upotrebi resursa u odreĊenom vremenskom periodu a u duţem

roku postaju inovativniji i dinamiĉniji. Uopšteno, u kratkom roku, netrţišni neuspjesi su

veći od trţišnih. Ako se pretpostavi da proizvodnjom ĉistih javnih dobara (na primjer,

obrane), upravlja drţava, ova proizvodnja bi u trţišnom reţimu rezultirala nedovoljnošću

takvih dobara. TakoĊer, ne mogu se odrediti granice izmeĊu drţavnog i trţišnog

djelovanja da bi se procijenio taĉan uticaj bilo kojeg mehanizma.„Konaĉno, bilo da su

karakteristike povezane sa dinamiĉkom efikasnošću – na primjer, brţi rast, inovacije,

promjene i fleksibilnost – posmatrane kao ţeljeni ciljevi ili kao rizik zavisi od oĉiju, srca

i uma posmatraĉa.“ (WOLF 1997, str. 158).

S obzirom na sve izloţeno, moţe se doći do zakljuĉka da su trţišta, iako priliĉno

nesavršena, usprkos Smithovoj „nevidljivoj ruci“, vrlo efikasna u rješavanju temeljnih

ekonomskih problema: šta, kako i za koga proizvoditi. MeĊutim, njegovi promašaji

nekad mogu dovesti do nedostataka u ekonomskim rezultatima procesa proizvodnje. Kad

na trţištu vlada nesavršena konkurencija ili kad se javljaju eksternalije, trţišta ne mogu

osigurati efikasnu alokaciju resursa. U tim sluĉajevima se moţe umiješati drţava kako bi


85

uklonila nedostatke. Smatra se opravdanim da drţava intervenira kako bi pokušala

ispraviti trţišne neuspjehe. Osnovnim oblicima trţišnih neuspjeha smatraju se: monopoli,

javna dobra, eksterni uĉinci i informacijski nedostaci. Kad na trţištu postoji monopol,

potrebna je drţavna intervencija da bi se postigla efikasnost. Kako su neki toretiĉari pisali

„laissez fair“ ili slobodna ruka trţišta nikad zapravo i nije postojala u ekonomiji. Trţišta

postiţu alokativnu efikasnost samo na savršeno konkurentnim trţištima, a takva trţišta

postoje samo u teoriji. Stvarna trţišta su nesavršena.

Pokazalo se, takoĊer, da i drţavna regulacija moţe dovesti do neuspjeha u sluĉaju kada

alokativne neefikasnosti nastaju usljed djelovanja netrţišnih organizacija, što se naziva

netrţišni neuspjeh. Suštinski zaključak je da niti trţište, niti drţava mogu

samostalno regulisati trţište, već da je potrebno odrediti stepen, odnosno

kombinaciju oba mehanizma u regulisanju alokacije resursa i samo tako se moţe

postići efikasno funkcionisanje trţišta.


89

3. DRUŠTVENO OPTIMALNI NIVO ZAGAĐENJA OKOLIŠA

3.1 Optimalni nivo zagaĎenja okoliša definiran pomoću granične neto

privatne koristi

Ekonomska definicija zagaĊenja zavisi i od odreĊenih fizičkih efekata koje otpadne

materije imaju na okoliš i od naĉina na koji ljudi reagiraju na te fiziĉke efekte. Fiziĉki

efekat moţe biti biološki (npr. nestanak biljnih i ţivotinjskih vrsta, razne bolesti),

hemijski (npr. uticaj kiselih kiša na površinu objekata) ili auditivni (buka). Ljudska

reakcija pokazuje se kao izraţavanje zabrinutosti, nezadovoljstva, uznemirenosti,

neprihvatanja ili jednostavno nesviĊanja. Sve ove reakcije sumarno se mogu iskazati

izrazom gubitak ili smanjenje blagostanja (korisnosti ili zadovoljstva). Bez nekog oblika

drţavne intervencije, stepen kontaminacije okoliša bi bio prevelik. Posebno pitanje se

odnosi za problem zajedniĉkih resursa, jer oni predstavljaju ekosistem ograniĉenih

resursa, sa neograniĉenim pristupom. U trţišnim privredama, koristi takvih pozitivnih

aktivnosti odraţavaju se na trţišnu cijenu odreĊene imovine ili faktora proizvodnje. Sa

druge strane, da bi se mogle obavljati bilo kakve transakcije, neophodno je obezbjediti

realizaciju potpisanih ugovora ili drugih sporazuma. Ukoliko nije regulisana zaštita

privatne svojine, poštovanja ugovora i definisanje prava vlasništva, teško se mogu

definisati temelji trţišne privrede. Problemi negativnih eksternih efekata ĉesto mogu da

se prevaziĊu definisanjem prava vlasništva, jer to pravo omogućava vlasniku da

kontroliše eksploataciju resursa i naplaćuje naknadu za korištenje (MUNITLAK, 2004).

Jedna od osnovnih karakteristika razliĉitih definicija eksternih efekata već je pomenuta:

fiziĉko prisustvo zagaĊenja ne znaĉi automatski da postoji i “ekonomsko” zagaĊenje

odnosno zagaĊenje koje je ekonomski relevantno. Sljedeća opservacija je jednako vaţna,

ali ne i tako oĉigledna – čak i ako “ekonomsko” zagađenje postoji, malo je vjerovatno da

ono treba da bude eliminirano. Ovu trvrdnju moţemo prikazati koristeći sliku 3.1.

Slika 3.1: Ekonomska definicija optimalnog zagaĊivanja pomoću MNPB


90

Na slici 3.1, nivo aktivnosti zagaĊivaĉa, Q, prikazan je na horizontalnoj osi. Troškovi i

koristi iskazani u novĉanim jedinicama prikazani su na veritikalnoj osi. “Marginalne neto

privatne koristi” (marginal net private benefits) na slici su oznaĉene sa MNPB. Do ove

krive se u kontekstu teorije preduzeća dolazi na naĉin, koji takoĊe moţemo prikazati

grafiĉki:

Slika 3.2: IzvoĊenje krive graniĉne neto privatne koristi - MNPB

Slika prikazuje krive traţnje i graniĉnih troškova za preduzeće na potpuno konkurentnom

tržištu. Trţišna struktura je pri tome znaĉajna, te stoga, definicija MNPB koja je ovdje

data ne vaţi za uslove nesavršene konkurencije. Oduzimajući graniĉni trošak (MC) od

cijene (P), dobiva se kriva graničnog profita ( M ). Graniĉni profit predstavlja dodatni,

ekstra profit do kojeg dolazi usljed povećanja proizvodnje za jednu jedinicu. Jasno je da

će ukupni profit, površina ispod M , biti maksimalan kada je graniĉni profit jednak nuli

( M =0). Profit je ekvivalentan neto koristi koju ostvaruje preduzeće. Prema tome,

graniĉni profit je formalno ekvivalentan graniĉnim neto privatnim koristima. I bez

formalnog izvoĊenja moţe se reći da će preduzeće imati odreĊene troškove u vezi sa

aktivnošću koja dovodi do zagaĊenja, i da će ostvarivati koristi u vidu prihoda. Razlika

izmeĊu prihoda i troškova predstavlja neto privatnu korist. MNPB tada predstavlja ovu

neto korist iskazanu kao graniĉna veliĉina, tj, dodatnu neto korist do koje dolazi usljed

porasta proizvodnje za jednu jedinicu.


91

Kriva MEC predstavlja “graniĉni eksterni trošak”, tj. vrijednost dodatne štete nastale

usljed zagaĊenja do kojeg dolazi obavljanjem aktivnosti oznaĉene sa Q. U ovom sluĉaju

MEC je prikazana kao rastuća funkcija proizvodnje Q, mada treba reći da je u nekim

posebnim sluĉajevima moguć i drugaĉiji oblik krive MEC.

Nakon definiranja krivih MNPB i MEC moguće je identificirati optimalni nivo datog

eksternog efekta. Optimalni nivo se nalazi tamo gdje se ove dvije krive sijeku, tj. gdje je

MNPB = MEC. Moguće je najprije dati jedno intuitivno objašnjenje zašto je to tako.

Pošto dvije krive predstavljaju graniĉne veliĉine, površine ispod njih predstavljaju

“ukupne” veliĉine. Površina ispod MNPB predstavlja ukupnu neto privatnu korist

zagaĊivaĉa, a površina ispod MEC je ukupni eksterni trošak. Pod predpostavkom da

zagaĊivaĉ i onaj koji trpi posljedice zagaĊenja imaju isti znaĉaj – tj, ukoliko se dobici ili

gubici u analizi ponderišu na podjednak naĉin – cilj društva kao cjeline može se iskazati

kao nastojanje da se maksimizira razlika između sume koristi i sume troškova. Ako je to

tako, može se vidjeti da trougao OXY predstavlja najveću površinu neto koristi koju je

moguće ostvariti. Dakle, Q je optimalni nivo aktivnosti. Slijedi da nivo fiziĉkog

zagaĊenja koji korespondira sa ovim nivoom aktivnosti predstavlja i optimalni nivo

zagaĊenja. Konaĉno, optimalni iznos ekonomske štete koji koresponedira sa optimalnim

nivoom zagaĊenja Q je površina OY Q - površina oznaĉena kao B na slici 3.1.

Površina OY Q predstavlja optimalni nivo eksternog efekta ili zagađenja.

Do ovog rezltata moţe se doći jednostavnom formalnom analizom. Pri Q vaţi MNPB =

MEC. Vidjeli smo da je MNPB = P MC, gdje je MC graniĉni trošak proizvoĊenja

proizvoda koji zagaĊuje okolinu. Prema tome, moţe se pisati P MC = MEC ili P = MC

+ MEC, gdje MC + MEC predstavlja sumu graniĉnih troškova aktivnosti koja generira

zagaĊenje, te prema tome predstavlja granični društveni trošak (MSC). Dakle, kada je

MNPB = MEC, tada je P = MSC. Podsjećamo da “cijena jednaka graniĉnom

društvenom trošku” predstavlja uslov Pareto optimalnosti. Formalno izvoĊenje ovog

uslova moţe se naći u osnovama mikroekonomske analize i ekonomike blagostanja.

Slika 3.1 korisna je i za definiranje odreĊenih pojmova koji se u optimizaciji nivoa

zagaĊenja, bilo putem trţišta ili putem drţavne intervencije, ĉesto koriste:

Površina B = optimalni nivo eksternog efekta – zagaĊenja

Površina A+B = optimalni nivo neto privatnih koristi za zagaĊivaĉa

Površina A = optimalni nivo neto društvenih koristi

Površina C + D = nivo ne-optimalnog zagaĊenja koji se mora ukloniti nekom vrstom

regulativne aktivnosti

Povšina C = nivo neto privatnih koristi koji nije društveno opravdan odnosno poţeljan Q = optimalni nivo ekonomske aktivnosti

Q = nivo ekonomske aktivnosti koji generira maksimum privatne koristi


92

Slika 3.1 prikazuje ranije navedenu, vrlo znaĉajnu propoziciju : u prisustvu eksternog

efekta - zagađenja postoji razlika između privatnog i društvenog troška. Ukoliko se to

odstupanje ne korigira zagaĊivaĉ će nastaviti da proizvodi onu koliĉinu proizvoda koja

odgovara taĉki Q na slici 3.1. U toj taĉki, privatna korist je maksimizirana i

predstavljena je površinom A+B+C, ali eksterni trošak je B+C+D. Dakle, neto društvena

korist je A + B + C B C D = A D, što je oĉigledno manje od A, neto društvenih

koristi kada je zagaĊivaĉeva aktivnost regulirana i svedena na nivo Q . Za nivo zagĊenja

C + D kaţe se da je Pareto relevantan zato što njegovo uklanjanje vodi do “Pareto

poboljšanja”, tj. neto povećanja društvenih koristi. Nivo zagaĊenja B oznaĉava se kao

Pareto irelevantan, zato što nema potrebe da se on ukloni, jer bi rezultat takve akcije

predstavljalo smanjenje neto društvenih koristi.

3.2 Mogućnosti postizanja optimalnog rješenja putem nereguliranog

trţišta

3.2.1 Uloga vlasničkih prava u reguliranju okoliša

U prethodnom dijelu smo pokazali da se društveno optimalni nivo ekonomske aktivnosti

ne podudara sa privatnim optimumom ukoliko su prisutni eksterni troškovi nastali usljed

zagaĊivanja. Prema tome pojavljuje se problem kako postići taj utvrĊeni društveni

optimum. Jasno je da je nekakav vid intervencije drţave u tom smislu neophodan.

MeĊutim, prije razmatranja razliĉitih oblika reguliranja koji se mogu primijeniti,

neophodno je izvršiti nešto detaljniju analizu kako bi smo formalno pokazali i bili

sigurni da trţište neće “prirodno”, slijedeći svoje inherentne zakonitosti samo od sebe

postići optimalni nivo zagaĊivanja.

Postoji jedna ĉitava škola ili pravac u ekonomskoj nauci koja zastupa stanovište po kojem

trţišta ĉak i ako ne mogu osigurati optimalni nivo eksternih efekata – zagaĊivanja, ono

što je potrebno i moguće jeste samo vrlo njeţno ih podstaknuti, odnosno “pogurati” u

tom smjeru bez potrebe za regulativnom aktivnošću u punom obimu koja podrazumijeva

uspostavljanje standarda ili taksi i poreza na zagaĊenje. Ovu osnovnu ideju formalno je

prvi put iznio ameriĉki ekonomista Ronald Coase. Coase i mnogi drugi ekonomisti

prihvataju pristup poznat kao laissez-faire pristup.

Taj pristup slobodnog ili nereguliranog trţišta "identificira problem zagaĊivanja okoliša i

ostalih eksternih disekonomija kao nepostojanje ili odsustvo trţišta i zdruţenih vlasniĉkih

prava. Ekonomski sistem u kojem bi za svako dobro ili resurs bili jasno definirani njihovi

vlasnici, internalizirao bi sve eksterne efekte" (HELM 1992, str. 6). Po tom shvatanju

zagaĊivanje okoliša proizilazi iz ĉinjenice da neke dijelove zemlje, mora i vazduh niko ne

posjeduje. Ukoliko bi oni bili neĉije vlasništvo tada bi rješenje prekomjernog oštećenja

okoliša i neophodna plaćanja bili organizirani kroz vrednovanje i prisilno provoĊenje

relevantnih vlasniĉkih prava, putem trţišta ili putem suda. Da bi se pravilno razumjeli


93

argumenti koji zagovaraju neregulirano trţište kao najbolje rješenje za probleme okoliša,

najprije ćemo kratko objasniti osnovni koncept “vlasniĉkih prava” ( “property rights”).

Izraz "vlasniĉka prava" uglavnom se automatski povezuje sa odreĊenom imovinom koju

pojedinac posjeduje i sa kojom moţe raditi što mu je volja. U stvarnosti, ljudi ne mogu

raditi baš sve što bi htjeli sa najvećim dijelom svoje imovine. Prije bi smo mogli reći da

vlasničko pravo predstavlja skup prava da se obavljaju određene aktivnosti ukoliko to

vlasnik odabere, ali prava mogu takođe nametnuti i određene odgovornosti. Odgovornost

plaćanja poreza na imovinu ide uz pravo vlasništva, kao i obaveza da se imovina odrţava

u odreĊenom stanju. Vlasniĉko pravo moţe znaĉiti pravo da se uzgajaju ţitarice na zemlji

koja se posjeduje, pravo da se koristi vlastita kuća, ili pravo da se koristi okoliš na

odreĊeni naĉin. Takva prava su vrlo rijetko ili skoro nikada apsolutna prava: ona su

propisana na neki naĉin generalno prihvaćenim društvenim pravilima. Vlasnik zemlje

iako ima pravo da obraĊuje zemlju to ne znaĉi da on na njoj ima pravo uzgajati i mak ili

druge opojne droge. Kaţe se da su vlasniĉka prava ograniĉena ili umanjena. Treba

primjetiti da u ovom kontekstu “vlasništvo” ima mnogo šire znaĉenje nego u

svakodnevnom jeziku, i moţe da se odnosi na bilo koje dobro ili resurs. Već smo istakli

da okoliš predstavlja resurs i prema tome neĉije “vlasništvo”.

3.2.2 Mogućnosti za efektivno tržišno pregovaranje oko eksternalija – zagađenja

Analizu potencijalnih mogućnosti trţišta da postigne ţeljeni društveni optimum

izvršićemo uz pomoć slike 3.3 koja predstavlja prilagoĊeni dijagramski prikaz

optimalnog nivoa zagaĊenja.

Slika 3.3: Postizanje optimalnog zagaĊenja putem pregovaranja zainteresovanih strana na

trţištu


94

Podsjećamo da će zagaĊivaĉ, ukoliko se ne regulira njegova aktivnost, nastojati da

posluje na nivou Q pri kojemu maksimizira svoj profit. Ali društveni optimum je u .Q Funkcioniranje trţišta i cilj društvenog optimuma izgleda da su meĊusobno nespojivi.

Razmotrimo najprije situaciju u kojoj oštećena strana tj. onaj koji snosi posljedice

zagaĊivanja ima vlasniĉka prava. To znaĉi da oštećena strana ima pravo da ne trpi

zagaĊenje i da zagaĊivaĉ nema pravo da zagaĊuje. U tom sluĉaju polazna pozicija je

sigurno u taĉki O, tj. u poĉetku koordinatnog sistema. Oštećeni će preferirati da uopšte

nema zagaĊenja, i pošto ima prava vlasništva, njegovo stanovište će imati najveći uticaj.

Ono što treba ispitati jeste da li dvije strane –zagaĊivaĉ i oštećeni- mogu “pregovarati”

oko nivoa zagaĊivanja. Pretpostavimo da je pitanje da li se pomjeriti u taĉku d ili ne.

Ukoliko se pomjere u d, zagaĊivaĉeva dobit u vidu ukupnog profita bila bi površina

Oabd, ali bi oštećena strana izgubila Ocd. Ali pošto je Oabd veće od Ocd, postoji

mogućnost za pregovaranje. Vrlo jednostavno, preduzeće-zagaĊivaĉ bi moglo ponuditi

oštećenoj strani kompenzaciju u iznosu koji je veći nego površina Ocd, a manji od Oabd.

ZagaĊivaĉ bi još uvijek ostvarivao neto profit. Osim toga oštećeni bi bio u boljoj poziciji

: mada bi izgubio Ocd, on bi kroz kompenzaciju dobio više od toga.

Ukoliko takav pregovor moţe da se realizira, pomjeranje u taĉku d znaĉilo bi poboljšanje

za obje strane (takvo pomjeranje oznaĉava se kao “Pareto poboljšanje” pošto se barem

jedna strana dovodi u bolju poziciju a ni jedna u lošiju poziciju). Pošto kretanje iz O u d

predstavlja društveno poboljšanje, to isto predstavlja i kretanje do taĉke e (jednostavno se

ponavlja isti rezon). U stvari, poboljšanje predstavlja i daljnje kretanje do taĉke Q . Ali

bilo kakvo kretanje dalje ili desno od taĉke Q nije opravdano niti vjerovatno jer neto

dobici zagaĊivaĉa tada postaju manji nego gubici oštećene strane – tako da zagaĊivaĉ ne

moţe više kompenzirati oštećenoj strani. Dakle, ukoliko analiza zapoĉne u taĉki O uz

pretpostavku da pravo vlasništva pripada oštećenoj strani, moţemo reći da postoji

“prirodna”tendencija da se iznos proizvodnje (a time i zagaĊenja) pomjeri u taĉku Q ,

koja predstavlja društveni optimum.

Razmotrimo sada drugaĉiju situaciju u kojoj vlasniĉka prava pripadaju preduzeću koje

zagaĊuje okolinu. Startna pozicija će u tom sluĉaju biti Q jer je to taĉka do koje će

preduzeće ići uzimajući u obzir ĉinjenicu da mu pripadaju sva prava da koristi okoliš kao

mjesto za odlaganje svojih otpadnih materija. Ali i u ovom sluĉaju je moguće da dvije

strane razmotre mogućnost pomjeranja od Q nazad do f. Ali ovaj put oštećena strana

moţe ponuditi kompenzaciju zagaĊivaĉu da odustane od jednog dijela svoje aktivnosti

koja dovodi do zagaĊivanja. Pošto bi oštećeni morao da tolerira gubitak u iznosu od fhiQ

ukoliko se ne ostvari pomjeranje do taĉke f, on će biti voljan da ponudi bilo koji iznos

manji od toga da bi došlo do pomjeranja. ZagaĊivaĉ će biti voljan da prihvati bilo koji

iznos veći od fgQ , odnosno veći od iznosa profita kojeg bi se morao odreći. Mogućnost

za pregovaranje ponovno postoji i smanjenje proizvodne aktivnosti do taĉke f će se

realizirati. Ali ako smanjenje na f predstavlja društveno poboljšanje, poboljšanje


95

predstavlja i kretanje od f do j i od j do Q . Prema tome Q još jednom se pokazuje kao

nivo aktivnosti kojemu sistem prirodno gravitira.

Sve dotle dok se mogu realizovati pregovori izmeĊu zagaĊivaĉa i onoga koji snosi

posljedice zagaĊivanja, trţište će, u skladu sa navedenom analizom, dovesti do obima

aktivnosti Q , koji predstavlja društveni optimum. Kad god jedna od strana donosi

odluke o alokaciji svojih resursa, ta strana na odgovarajući naĉin inkorporira puni

društveni trošak svoje aktivnosti u svoj proces donošenja odluke. Neminovan rezultat ove

procedure je postizanje ekonomski efikasne alokacije resursa.

Sa stanovišta mikroeonomske analize prethodna situacija se moţe opisati i na sljedeći

naĉin: Pošto na graniĉni trošak zdruţen sa bilo kakvim porastom u proizvodnji

zagaĊivanja ili drugih eksternih disekonomija, ne utiĉe utvrĊivanje razliĉitih sistema

vlasniĉkih prava, ista ekonomski efikasna alokacija resursa biće ostvarena bez obzira na

konkretni sistem vlasniĉkih prava koji je usvojen, sve dotle dok razlike u distribuciji

bogatstva koje su zdruţene sa razliĉitim sistemima vlasniĉkih prava nemaju uticaja na

obrasce potraţnje.

Dakle, ukratko, ova analiza pretpostavlja da ukoliko je dohodovna elastiĉnost traţnje

jednaka nuli na svim trţištima (ukljuĉujući trţište za eksterne efekte) i ukoliko su

troškovi pregovaranja i obezbjeĊivanja provoĊenja transakcija jednaki nuli, trţišno

rješenje za bilo koji problem zagaĊenja ili drugog eksternog efekta biće i ekonomski

efikasno i alokativno neutralno u pogledu distribucije vlasniĉkih prava" (LEVEQUE

1996, str. 5). Ova konstatacija predstavlja suštinu tzv. Coase-ovog teorema.

Prema rijeĉima HOLCOMBE-a to znaĉi da "kada ne postoji ništa što bi sprijeĉilo ili

onemogućilo da doĊe do potencijalno profitabilne trgovine (razmjene putem trţišta) do

trgovine će doći i resursi će biti alocirani na one njihove upotrebe koje su najviše

vrednovane (odnosno tamo gdje su najkorisniji) tako da je sa stanovišta ekonomske

efikasnosti, potpuno nevaţno kako su rasporeĊena vlasniĉka prava " (HOLCOMBE 1996,

str. 59). Zakljuĉak koji se na osnovu toga moţe izvući je sljedeći: ako je Coase-ov teorem

tačan tada ne postoji potreba za intervencijom odnosno regulativom od strane države,

pošto bi tržite samo otklonilo svoje nedostatke i dovelo do željenog društvenog optimuma

u pogledu ekonomske aktivnosti i nivoa zagađivanja okoliša.

3.2.3 Kritika trţišnog pregovaranja kao metoda za postizanje društvenog

optimuma eksternih efekata - zagaĎenja

Jasno je da se potencijalni znaĉaj Coaseovog teorema ogleda u tome da on praktiĉno

uklanja potrebu za drţavnom intervencijom na podruĉju okoliša. Po rijeĉima samoga

COASE-a (citirano prema ŠAUER & LIVINGSTON, 1996, str. 42): “Duboko sam


96

uvjeren da ekonomisti i kreatori politike uopšte, pokazuju sklonosti da precjenjuju

prednosti koje proizilaze iz intervencije drţave na trţištu”.

Ukoliko bi bio ispravan, Coase-ov model pregovaranja izmeĊu zaineresiranih strana imao

bi i druge vrlo radikalne posljedice na politiku zaštite okoliša. Prvo, "isticanje znaĉaja i

insistiranje na primjeni principa da onaj ko zagaĊuje okoliš za to treba i da snosi

troškove, ne bi više bilo opravdano, ili bi u najmanju ruku takvo naglašavanje

predstavljalo rezultat iskljuĉivo brige za praviĉnost u raspodjeli bez ikakve utemeljenodti

u ekonomskoj efikasnosti" (HELM 1992, str. 6). Drugo, utvrĊivanje i dodjeljivanje jasnih

vlasniĉkih prava za "slobodne" resurse - kao što su zrak i voda - automatski bi, na

najekonomiĉniji naĉin riješili problem zagaĊenja i drugih eksternih diekonomija.

Ali uprkos njegovoj formalnoj eleganciji, postoje mnogi problemi u vezi sa ovim

teoremom, odnosno sa tvrdnjom da se iskljuĉivo putem trţišnog pregovaranja

zainteresiranih strana moţe doći do društveno optimalnog iznosa ekonomske aktivnosti

koja generira negativni eksterni efekat,odnosno zagaĊivanje. Razmotrićemo samo

najvaţnije od njih.

(i) Postojanje tržišta ili mogućnost definiranja vlasničkih prava - Coase u svojim

teorijskim analizama predloţenog modela pregovaranja izmeĊu zainteresiranih strana u

cilju rješavanja problema okoliša polazi od pretpostavke da trţišta postoje, odnosno d je

moguće definirati jasna vlasniĉka prava. U praksi, najvaţniji globalni problemi okoliša

nastaju u situacijama u kojim je vlasniĉka prava nemoguće definirati. To se dešava iz

prostog razloga što osnovna karakteristika koju odreĊeno dobro mora imati da bi se

efektivno moglo oznĉiti kao privatno jeste nepostojanje, odnosno odsustvo osnovne

karakteristike - mogućnosti iskljuĉenja drugih iz potrošnje. Ova nemogućnost iskljuĉenja

drugih iz korištenja odreĊenog dobra ukoliko za njega nisu platili proizilazi iz fiziĉke

nemogućnosti spreĉavanja korištenja okolišnog dobra kao što je zrak. Naravno takva

vrsta dobara, koja dijeli i drugu karakteristiku koja se oznaĉava kao nerivalstvo u

potrošnji u smislu da potrošnja nekog dobra od strane dodatnog potrošaĉa ne umanjuje

mogućnost i drugima da ga koriste. Ovakva dobra nazivaju se javnim dobrima, i pošto

okoliš i njegovi resursi uglavnom spadaju u takvu vrstu dobara to proizilazi da je kvalitet

okoliša javno dobro koje treba da se obezbijedi nekim vidom regulacije slobodnog trţišta.

(ii) Karakter tržišta na kojem posluje preduzeće - Ranije navedena analiza optimalnog

zagaĊenja obavljena je pod pretpostavkom da preduzeće posluje na potpuno

konkurentnom trţištu. Na toj osnovi izveden je obrazac MNPB = P MC (pri ĉemu je sa

MNPB oznaĉena marginalna neto privatna korist, sa P cijena proizvoda i sa MC graniĉni

troškovi proizvodnje proizvoda), na osnovu toga izveden zakljuĉak da situacija kada je

MNPB = MEC (graniĉnim eksternim troškovima) implicira da je P = MSC (graniĉni

društveni troškovi). Iskazano terminima pregovaraĉkog pristupa, ono što se pretpostavilo

jeste da MNPB predstavlja zagaĊivaĉevu pregovaračku krivu. To je kriva koju preduzeće

analizira kada donosi odluku koliko da plati, ili koliko da prihvati u vidu kompenzacije.

Ali situacija se znatno mijenja ukoliko se pretpostavi da preduzeće posluje na trţištu na

kojem ne vlada potpuna konkurencija, odnosno na trţištu kojeg karakterizira ograniĉena


97

ili nesavršena, monopolistiĉka konkurencija. U takvoj trţišnoj strukturi P MC nije više

pregovaraĉka kriva zato što ta razlika više nije jednaka MNPB. Ukoliko je zagaĊivaĉ

preduzeće, trebalo bi biti priliĉno jasno da njegovu pregovaraĉku krivu sada predstavlja

kriva njegovog graniĉnog profita. U uslovima nesavršene konkurencije, kriva ganiĉnog

profita jednaka je graničnom prihodu umanjenom za graniĉni trošak, odosno MNPB =

MR MC (gdje MR oznaĉava graniĉni prihod).

U uslovima ograniĉene konkurencije, MR nije jednak P (osim za prvu prodatu jedinicu)

zbog negativnog nagiba krive traţnje i potrebe da se smanjuje cijena svake dodatne

jedinice proizvoda koja se ţeli prodati, odnosno na grafiĉkom prikazu to znaĉi da kriva

traţnje leţi iznad krive graniĉnog prihoda. Iz toga slijedi da se rješenje postizanja

optimalnog nivoa proizvodne aktivnosti i zagađivanja ne može primijeniti u uslovima

ograničene konkurencije. Nakon ovog zakljuĉka, smatramo interesantnim pokazati naĉin

na koji je BUCHANAN (navedeno prema PEARCE & TUNER, 1990, str. 78) ipak

pokušao prilagoditi Coaseov teorem uslovima ograniĉene konkurencije. Slika 3.4

prikazuje preduzeće koje posluje na trţištu nesavršene konkurencije.

Slika 3.4: Pregovaranje o nivou eksternih efekata- zagaĊenja na trţištu u uslovima

ograniĉene konkurencije

Na slici 3.4 prikazana je situacija na trţištu ograniĉene konkurencije. U sluĉaju kada se

ne uvaţavaju eksterni troškovi, ravnoteţa preduzeća, tj. maksimalni profit postiţe se pri

koliĉini Q , koja je odreĊena spuštanjem vertikale iz taĉke u kojoj je MR = MC (što je

poznati uslov ravnoteţe preduzeća na bilo kojem trţištu); i pri cijeni Pπ koja je odreĊena


98

kao presjeĉna taĉka vertikale iz Q i negativno nagnute krive traţnje D. Kriva graniĉnog

profita Mπ dobije se kao razlika graniĉnog prihoda i graniĉnih troškova (MR – MC).

Pošto površina ispod Mπ oznaĉava ukupni profit, ona će biti najveća na mjestu gdje Mπ

sijeĉe x osu (a to je taĉka Q ). Zbog ĉinjenice da cijenu posljednjeg ponuĊenog

proizvoda po kojoj je kupac spreman platiti taj proizvod, kupac odreĊuje u skladu sa

opadajućom graniĉnom korisnošću koju proizvod ima za njega, kao i zbog ĉinjenice da

su cijene svih proizvoda iste kao i cijena posljednje jedinice, to znaĉi da potrošaĉ sve

ranije proizvode (koji za njega imaju veću graniĉnu korisnost) dobija po niţoj cijeni od

one koju je za njih bio spreman platiti. Ta razlika ĉini potrošaĉev višak.

Nivo aktivnosti oznaĉen sa Q1, predstavlja rezultat pregovora kada kriva graniĉnog

profita predstavlja pregovaraĉku krivu, odnosno onaj obim outputa pri kojem se

maksimizira profit kada se uvaţavaju eksterni troškovi. Da je trţište potpuno

konkurentno, u situaciji kada se eksterni troškovi ne uvaţavaju, preduzeće bi nudilo

koliĉinu Q2 ( koja je odreĊena presjekom P = MC). Ali uvaţavajući eksterne troškove

(na što je preduzeće prisiljeno okolinskom regulativom) optimalni nivo proizvodnje bi se

smanjio na Q*, pri ĉemu bi cijena bila jednaka društvenom graniĉnom trošku MSC.

Na slici je takoĊe prikazan i rezultat pregovora ako se kriva P MC koristi kao

pregovaraĉka kriva preduzeća (zagaĊivaĉa). Moţe se uoĉiti da i uslov P MC = MEC

osigurava društveni optimum u iznosu Q*. Ali P MC nije jednako graniĉnom profitu,

tako da je potrebno reinterpretirati izraz P MC. Ta kriva predstavlja, u stvari, krivu

“graniĉnog viška”, odnosno predstavlja graniĉnu promjenu u kombiniranom (zdruţenom)

višku potrošaĉa i proizvoĊaĉa. Ukoliko se P MC, imajući u vidu njegovo znaĉenje,

izjednaĉi sa MEC, i ako se ove dvije krive koriste kao pregovaraĉke krive (odnosno

referentne krive na osnovu kojih se donose odluke) tada se pojavljuje optimalno rješenje.

MeĊutim, posljedica je da bi sada pregovaranje trebalo da se odvija izmeĊu preduzeća

(zagaĊivaĉa), potrošaĉa proizvoda kojeg proizvodi zagaĊivaĉ, i treće strane koja trpi

posljedice zagaĊivanja. Samo takvo “tripartitno” pregovaranje omogućilo bi da

Coaseov teorem bude primjenjiv i na tržištu ograničene konkurencije. Naravno, problem

je u tome šta je takvo rješenje neizvodivo u praksi, pošto je teško i zamisliti da bi do

takvog tripartitnog pregovaranja na tržištu zaista moglo doći.

Oĉigledno je da sa društvenog stanovišta optimalno rješenje Q* predstavlja veći nivo

autputa nego što je to Q , (nivo Q ukazuje na nedovoljnu ponudu kojom se cijena drţi

na neopravdano visokom nivou, što omogućava proizvoĊaĉu da ostvaruje ekstra profit na

raĉun smanjenja potrošaĉevog viška). Na osnovu analize slike 3.4 moţe se izvesti

zakljuĉak: ograničena konkurencija je sa stanovišta alokativne efikasnosti lošije rješenje

od potpune konkurencije (jer nudi manju količinu proizvoda po višim cijenama), ali sa

stanovišta korištenja i zagađenja okoliša ograničena konkurencija (koja teži monopolskoj

situaciji) pokazuje se kao bolje rješenje u odnosu na tržište potpune konkurencije (jer

manjim intenzitetom koristi okolišne resurse kao proizvodne inpute, te manje zagađuje

okoliš).


99

Koliko se ozbiljno ovaj argument moţe uzeti kao kritika i nedostatak Coaseovog teorema

zavisi od dvije stvari (PEARCE & TUNER, 1990, str. 73). Najprije zavisi od toga koliko

se postojeće trţišne strukture i realni svijet smatraju udaljenim od stanja savršene

konkurencije.

Dok su neki ekonomisti skloni da iznose stav po kojemu iznos “nesavršenosti”

konkurencije (ili monopola) nije vrlo velik, naše stanovište je da savšena konkurencija

predstavlja prikladnu fikciju ili idealizirano stanje koje se koristi za konstrukciju

ekonomskih modela, ali je daleko od toga da je u stanju da vjerno prikaţe relni svijet i

postojeću situaciju na trţištu. Dakle, moţe se reći da postojanje nesavršene konkurencije

u obimu u kojem postoji kao ekonomska realnost, pruža osnovu za ozbiljnu kritiku

Coaseovog teorema.

Druga stvar od koje zavisi snaga ovog argumenta je sloţenije prirode i odnosi se na

prikazanu BUCHANAN-ovu analizu primjenjivosti teorema u uslovima ograniĉene

konkurencije, odnosno na ĉinjenicu da postoji mogućnost da pregovaraĉka kriva

zagaĊivaĉa moţe biti definirana kao kriva koja se odnosi zajedniĉki na interese

zagaĊivaĉa i potrošaĉa u sluĉaju kad se kao oštećena strana javlja neko treći. Mada je

pristup tehniĉki korektan, vidjeli smo da on zahtijeva popriliĉno teško zamislivo

istovremeno ukljuĉivanje i aktivno angaţiranje svih proizvoĊaĉa (zagaĊivaĉa), potrošaĉa

i treće strane, odnosno onih koji snose posljedice zagaĊivanja u jedan pregovaraĉki

proces. Prema tome, moţe se slobodno reći da takva prepostavka uopšte nije realna.

(iii) Odsustvo pregovaranja u realnom svijetu i postojanje transakcionih troškova -

Mada postoje odreĊeni rijetki primjeri kada velika preduzeća pregovaraju sa lokalnim

stanovništvom (npr. kada velike nuklearne elektrane pregovaraju sa stanovništvom

odreĊenog podruĉja o odlaganju radioaktivnog otpada) moţemo reći da se pregovaranja,

u smislu kako ih teorema predviĊa, praktiĉno i ne ostvaruju. Ĉinjenica da ih nema mnogo

na trţištu sugerira da ili postoje znaĉajne smetnje da do pregovora doĊe, ili da je Coaseov

teorem zaista daleko od ekonomije realnog svijeta.

Odgovor onih koji vjeruju u pristup u vidu trţišnog pregovaranja sastoji se u tome da

zaista postoje preprepeke efektivnom pregovaranju na trţištu i to u formi transakcionih

troškova. Ti troškovi ukljuĉuju troškove vezane za (i) meĊusobnu komunikaciju i

okupljanje zainteresiranih strana, (ii) organiziranje onih koji snose posljedice zagaĊivanja

a koji su ĉesto mnogobrojni, široko distribuirani i teško ih je identificirati, (iii) sam

proces pregovaranja itd. Ukoliko su transakcioni troškovi toliko veliki da udio u tim

troškovima bilo kojeg pojedinaĉnog uĉesnika na bilo kojoj strani prevazilazi oĉekivane

koristi od pregovaranja, taj uĉesnik ili ta strana će napustiti pregovore, ili ih ĉak neće ni

zapoĉeti. Osim toga, vrlo je vjerovatno da će transakcione troškove ĉesto morati pokriti

strana koja nema prava vlasništva. Ali transakcioni troškovi su realni troškovi i nema

razloga tretirati ih drugaĉije od ostalih troškova. Dakle, ako su transakcioni troškovi

veoma visoki, ono što se pod tim zaista podrazumijeva jeste jednostavno to da troškovi

pregovaranja prevazilaze bilo kakve koristi. U tom sluĉaju optimalno je da do

pregovaranja uopšte ne doĊe.


100

Argumentacija zagovornika korištenja trţišta i metoda pregovora nakon iznesenih

stavova, kojim pokušavaju svesti razmišljanje o transakcionim troškovima na nivo

klasiĉne analize troškovi – koristi, postaje praktiĉno suvišna, jer ono što se nakon toga

tvrdi jeste da ili će do pregovora na trţištu doći ili neće doći. Ukoliko do njih doĊe, tada

će iznos zagaĊenja kao rezultat pregovora biti optimalan (po Coaseovom teoremu).

Ukoliko, pak, do pregovora ne doĊe, i to je optimalna solucija jer to jednostavno znaĉi da

transakcioni troškovi prevazilaze oĉekivane neto koristi od pregovaranja. Dakle, po ovom

shvatanju teorija optimalnog zagaĊenja tvrdi da svi eksterni efekti koje primjećujemo su,

u stvari, već na optimalnom nivou i, stoga, nema potrebe ništa preduzimati da se oni

umanje ili uklone.

Ipak, bez obzira na njegovu neutemeljenost, izneseni argument transakcionih troškova

moţe korisno posluţiti da nas podsjeti na neke vaţne napomene koje treba imati u vidu u

bilo kojem sluĉaju kada se preporuĉuje reguliranje eksternih efekata, odnosno u našem

sluĉaju zagaĊenja:

Jednostavno zbog toga što primjećujemo eksterni efekat to ne znaĉi da nešto mora da se i

preduzme pravdajući to poboljšanjem ekonomske efikasnosti – ono što se primjerćuje

moţe biti Pareto-irelevantan eksterni efekat. Ova vrsta greške je veoma ĉesta, kao i izjave

da “cjelokupno” zagaĊenje ili neki drugi eksterni efekat treba biti uklonjen ili u

potpunosti zabranjen.

Postojanje visokih transakcionih troškova moţe objasniti zašto dolazi do drţavne

intrvencije. Do nje dolazi zbog toga što visoki transakcioni troškovi uopšte ne ukazuju na

to da je negativni eksterni efekat odnosno zagaĊenje na optimalnom nivou – umjesto toga

moţe jednostavno biti takva situacija da se drţavna intervencija moţe provesti uz niţe

troškove i da moţe postići optimalni nivo zagaĊenja.

Ukoliko sa T oznaĉimo transakcione troškove, sa B korist koju dobiva iz pregovora

strana koja snosi transakcione troškove, i sa G troškove drţavne intervencije, moguće su

sljedeće situacije:

Ako je T B, do pregovora na trţištu moţe doći.

Ako je T B, do pregovora neće doći, ali moţe doći do korištenja nekog drugog

regulativnog pristupa.

Ako je T G B, vjerovatno će doći do drţavne intervencije, i ona će biti efikasna.

Na kraju treba primjetiti da dok transakcioni troškovi mogu biti bez uticaja na neke

aspekte ili dijelove teorije pregovaranja, njihovo postojanje znaĉi da optimalni nivo

aktivnosti, odnosno emisije polutanata u okoliš, nije više nezavisan od alokacije

vlasniĉkih prava. Naime, za uspješnost pregovora veoma je vaţno ko snosi transakcione

troškove.

(iv) Identificiranje pregovaračkih strana - Ĉak i ako su transakcioni troškovi manji od

koristi koje će se dobiti pregovaranjem, moguće je da ne doĊe do pregovaranja. Mnogi

polutanti se trajno zadrţavaju u okolišu i mogu uticati na ljude godinama, decenijama ili


101

ĉak stotinama godina od trenutka kad su dospjeli u okoliš. Ako je to tako, znaĉi da ljudi

koji će osjećati štetne posljedice zagaĊenja još nisu ni roĊeni, i u tom sluĉaju nije

moguće govoriti o dvije strane koje bi se sastale da pregovaraju. Toksiĉne kemikalije,

radioaktivni otpad, uništavanje ozonskog omotaĉa i globalno zagaĊivanje ugljen

dioksodom spadaju, izmeĊu ostalih, u ovu kategoriju. U najboljem sluĉaju, odreĊene

grupe iz sadašnje generacije morale bi da pregovaraju u ime budućih generacija. Ideja da

buduće generacije imaju takve predstavnike nije nerealna – veliki broj zakonskih akata

kojima se regulira zaštita okoliša odraţava takvu vrstu interesa – i uobiĉajeno je da

drţava preuzme tu ulogu. Kontekst u kojem se takve odluke donose karakterizira

zajedniĉko vlasništvo nad okolišom i rezultat njihove primjene je obiĉno odreĊeno

ograniĉavanje prava zagaĊivaĉa.

Sljedeći problem koji se moţe pojaviti kod identificiranja pregovaraĉkih strana

predstavljaju sluĉajevi resursa sa slobodnim pristupom (open access resources). Takve

resurse ne posjeduje niko (za razliku od njih resursi u zajedniĉkoj svojini – common

property resources – su vlasništvo odreĊene grupe ljudi koja se moţe identificirati). U

takvim sluĉajevima nije sasvim jasno ko bi pregovarao sa kim, pošto niko pojedinaĉno

nema motiva da dobrovoljno smanjuje svoj pristup okolišnim resursima.

Konaĉno, ĉak i u konvencionalnom kontekstu zagaĊenja ĉesto je teško reći ko su

zagaĊivaĉi a ko su oni koji snose posljedice zagaĊivanja. Oštećeni mogu biti u takvoj

situaciji da ĉak nisu ni svjesni izvora zagaĊenja koji im stvara probleme, ili ĉak da nisu

svjesni da je do oštećenja uopšte i došlo. Ovo je ĉesto sluĉaj za štetne materije koje se

ispuštaju u vodu ili vazduh. U stvari, moţe se reći da ovakve situacije karakteriziraju

najveći broj sluĉajeva u kojima dolazi do zagaĊenja. Troškovi obezbjeĊivanja informacija

onima koji snose posljedice zagaĊenja treba da se dodaju transakcionim troškovima bilo

kojeg pregovaranja putem trţišta. Vjerovatnoća da će pregovori biti društveno efikasni

ĉak ako do njih i doĊe je takoĊe mala, imajući u vidu potrebu da se identificiraju uĉinjene

štete i njihova distribucija izmeĊu onih koji snose posljedice zagaĊenja. Naravno, ovaj

problem će se takoĊe pojaviti i kod drugih regulatornih rješenja. Nadleţne agencije za

zaštitu okoliša moraju prikupiti informacije o nastaloj šteti koju je zagaĊenje

prouzrokovalo.

Na kraju moţemo reći da je Coaseov teorem, odnosno shvatnje po kojem trţište putem

pregovaranja zainteresiranih strana moţe da riješi problem eksternih efekata u smislu

postizanja njihove društveno optimalne vrijednosti, znaĉajan zbog toga što prisiljava

zagovornike drţavnog reguliranja oblasti zaštite okoliša da precizno definiraju svoje

uslove primjene takvih pristupa, i da svoje stavove potkrepljuju sa više ĉinjenica i

opravdavaju sa više paţnje nego što bi to inaĉe ĉinili.

Ali vidjeli smo da postoje brojni razlozi zbog kojeg se pregovori praktiĉno ne mogu i ne

pojavljuju u realnom svijetu trţišne ekonomije. Analiza ovih razloga moţe pomoći da se

objasni zašto je neophodna aktivna uloga drţave u oblasti zaštite okoliša i zašto je

drţavna intervencija na ovom podruĉju još uvijek norma ili pravilo. Stoga, ćemo u

nastavku dati prikaz utvrĊivanja optimalnog nivoa kontrole zagaĊenja ukoliko se drţavna


102

agencija za zaštitu okoliša pojavljuje kao odgovorna institucija i aktivan uĉesnik u

definiranju i implementaciji politike zaštite okoliša. Ovaj pristup iskoristićemo i da

uvedemo neke pojmove, karakteristiĉne za drţavnu regulativu (kao što su npr. kontrolni

region, asimilativni kapacitet okoliša ili društveni trošak regulacije okoliša) koji su za

razumijevanje ekonomskih aspekata zaštite okoliša veoma znaĉajni, a koje u prethodnom

prikazu problema optimizacije zagaĊenja putem nereguliranog trţišta nismo koristili.

3.3 Optimizacija zagaĎenja okoliša drţavnim reguliranjem trţišta

Nadleţna drţavna agencija za zaštitu okoliša polazi od toga da je u tehniĉkom smislu

ispravno reći da zagaĊenje okoliša postaje problem kada obim ili iznos odlaganja

otpadnih materija prevazilazi asimilativni kapacitet okoliša. MeĊutim, ovo je uvijek

relativna tvrdnja : “okoliš” moţe da znaĉi bilo šta od obale jedne rijeke do cijelog

planeta. U operativnom smislu, neophodno je, stoga, definirati – podruĉje za koje je

utvrĊena i na kojem je primijenjena odreĊena politika zaštite okoliša. Tradicionalna

mikroekonomska analiza polazi od pretpostavke da kontrolni region postoji na nekom

proizvoljno utvrĊenom geografskom podruĉju i da to podruĉje uslovljava i definira široko

primjenjive principe za optimalnu kontrolu zagaĊenja unutar njegovih granica. Rizici koji

su svojstveni ovakvom pristupu najbolje se mogu vidjeti na primjeru koji je sliĉan onom

koji smo već koristili da bi smo prikazali eksternu disekonomiju, odnosno eksterni trošak.

U ovom sluĉaju pretpostavljamo da okoliš zagaĊuje proizvodnja u industrijskom regionu

kroz koji prolazi rijeka. Štetne materije obuhvataju:

sumporni dioksid koji se ispušta u vazduh – koji predstavlja potencijalni izvor

zdravstvenih problema u smislu oboljenja respiratornih organa;

materije koje se ispuštaju u vodu i koje za svoju razgradnju zahtijevaju kisik –

koje predstavljaju opasnost za ţivot u rijeci; i

toksiĉni ĉvrsti otpad.

Pri vrlo malim nivoima emisije, ovi nus-proizvodi ne predstavljaju nikakvu opasnost

pošto su na takav naĉin razasuti u vodi, vazduhu i zemlji da ne izazivaju medicinska,

ekonomska ili ekološka oštećenja. MeĊutim nakon izvjesnog vremena i kontinuiranog

ispuštanja štetnih materija, nakon prelaska preko taĉke koja se oznaĉava terminom prag

asimilativnog kapaciteta, šteta poĉinje da se pojavljuje i tada kaţemo da region ima

“problem zagaĊenja okoliša”.

Izbor odgovarajućeg kontrolnog regiona, ĉak i u ovako jednostavnom sluĉaju, nije tako

oĉigledan i zadatak njegovog definiranja za nadleţnu agenciju nije ni malo jednostavan.

Njegova veliĉina zavisi od velikog broja meĊusobno zavisnih faktora kao na primjer od:

inherentne toksiĉnosti svakog polutanta, intenziteta prisustva u svakom mediju okoliša

(zrak, voda i tlo), geografskih uslova kao što su gustoća ljudske, ţivotinjske i biljne


103

populacije koja je izloţena štetnim dejstvima; brzine i pravca u kojem duva vjetar; brzine

i nivoa rijeĉnog toka; i postojanja terena pogodnog za odlaganje ĉvrstog otpada. Ukoliko

se politika zaštite okoliša konkretizuje, odnosno implementira od strane agencije, nakon

procjene asimilativnog kapaciteta u bilo kojem proizvoljno odabranom kontrolnom

regionu, rezultat moţe biti popriliĉno nepovoljan za populaciju izvan tog regiona, koja se

nalazi nizvodno ili niţe u pravcu duvanja vjetra.

Kao klasiĉni primjer ovakve vrste problema mogao bi se navesti sluĉaj kiselih kiša u

istoĉnom dijelu SAD i Kanade do kojih dolazi disperzijom SO2 iz dimnjaka koji moraju

biti jako visoki kako bi se udovoljilo lokalnim regulatornim zahtijevima u drţavama koje

se nalaze u središnjem dijelu SAD. Vidimo, dakle, da je pitanje izbora kontrolnog

regiona veoma važno u procesu optimizacije kontrole zagađenja u smislu izbora

najpovoljnije kombinacije mjera i instrumenata kojim se ona postiže.

Osnovna logika koja stoji iza procesa optimizacije kontrole zagaĊenja moţe se objasniti

uz pomoć jednostavnih grafiĉkih prikaza.7 ZagaĊenje se i ovdje posmatra kao sporedni,

neţeljeni rezultat ili nus- proizvod ekonomske aktivnosti. Za sluĉaj kada se emituje

odreĊeni polutant u odreĊeni medij okoliša, slika 3.5 predstavlja hipotetiĉni štetni uticaj

te emisije u vidu krive graniĉne društvene štete (marginl social damage – MSD), koja

pokazuje rastuće efekte sa porastom emisije preko praga asimilativnog kapaciteta

regiona.8

Slika 3.5: Društveno optimalni nivo zagaĊivanja definiran pomoću krivih MCC i MSD

7 Grafiĉki prikazi su preuzeti iz WHEELER (1992, str. 9-15).

8 Mada konvencionalna analiza nije generalno vrlo precizna oko ovoga, opšta tendencija je da se pretpostavi

agregiranje ljudskih, ekonomskih, i okolišno štetnih efekata uz pomoć neke zajedniĉke jedinice mjere. MeĊutim,

nigdje u regulatornoj praksi u oblasti zaštite okoliša trenutno ovo nije uĉinjeno. Konstruiranje jednog takvog

sloţenog pokazatelja identificirano je od strane Nauĉnog savjetodavnog odbora ameriĉke Agencije za zaštitu

okoline (Environmental Protection Agency Science Advisory Board) kao jedan od najvaţnijih prioriteta za

empirijska istraţivanja. (USEPA, 1990).


104

Iznos zagaĊenja moţe biti smanjen smanjenjem obima proizvodne aktivnosti koja dovodi

do zagaĊenja ili usmjeravanjem dijela resursa na aktivnosti ĉišćenja-purifikacije, ali

treba primijetiti, da i u jednom i u drugom sluĉaju društvo mora da snosi odreĊene

troškove. Naţalost, i u ovom sluĉaju dolazi do djelovanja zakona o opadajućim

prinosima, u smislu da će sve više resursa morati da se usmjerava i koristi za svaku

dodatnu uklonjenu jedinicu polutanta.9 Neprestano povećanje korištenih resursa za

kontrolu i smanjenje zagaĊenja prikazano je krivom graniĉnih troškova purifikacije

(marginal cleanup cost – MCC) na slici 3.5 Njen smjer je prema vertikalnoj osi y (prema

gore i ulijevo) jer ona mjeri troškove smanjenja varijabilne veliĉine - koja se mjeri na

horizontalnoj osi.

Ukoliko nadleţna vladina agencija ima informacije na osnovu kojih moţe da utvrdi

izgled krivih MSD i MCC, ona moţe relativno jednostavno da identificira društveno

optimalni nivo kontrole zagaĊenja na slici 3.5. Ukoliko je u kontrolnom regionu prije

uvoĊenja okolišne regulative zagaĊenje bilo na nivou N1, MSD je znatno iznad MCC. U

tom sluĉaju, smanjenje zagaĊenja za jednu jedinicu smanjiće društvenu štetu izazvanu

zagaĊenjem okoliša za mnogo više nego što će povećati troškove purifikacije. Logiĉno,

smanjenje zagaĊenja se isplati. Za razliku od ove situacije, u taĉki N 2 , uklanjanje

dodatne jedinice polutanta koštaće mnogo više nego što vrijedi smanjenje štete. Optimum

je u taĉki N , gdje je su graniĉni troškovi purifikacije izjednaĉeni sa graniĉnom

društvenom štetom (MSD = MCC) - - korist koju društvo ima od smanjenja dodatne

jedinice polutanta upravo je izjednaĉena sa društvenim troškom.10

Konceptualni okvir ilustriran na slici 3.5 prikladan je za opštu analizu problema

zagaĊenja. MeĊutim, pošto se u našem radu fokusiramo na kontrolu industrijskog

zagaĊenja, problemi vezani za kreiranje i implementaciju politike zaštite okoliša

analiziraju se na lakši naĉin ukoliko se terminologija prilagodi mikroekonomskoj analizi

preduzeća i industrijskih grana. Preduzeće svojom aktivnošću zagađuje okoliš uvijek

kada je isplatnije odložiti ili emitovati štetne nus-proizvode nego ih reciklirati ili iznijeti

na tržište. Sa stanovišta preduzeća, okoliš je mjesto odlaganja. Sa stanovišta društva,

asimilativni kapacitet okoline predstavlja oblik društvenog kapitala čije usluge se koriste

od strane preduzeća kada emitiraju svoje štetne materije. Kada se izraz “korištenje

usluga okoliša” zamijeni sa izrazom “zagaĊenje”, praktiĉno se još jedan proizvodni

9 Vjerujemo da i ovdje, barem pribliţno i u velikom broju sluĉajeva, moţe da se primijeni pravilo poznato kao

pravilo 80 : 20. Naime, kada bi smo ţeljeli potpuno ukloniti zagaĊenje (100%) tada bi smo imali i neki ukupan

uznos troškova (100%). Pomenuto pravilo bi glasilo: Za uklanjanje prvih 80% zagaĊenja bilo bi potrebno platiti

20% od iznosa ukupnih troškova, a za uklanjanje preostalih 20% bilo bi potrebno platiti 80% od iznosa ukupnih

troškova. Stoga, potpuno uklanjanje zagaĊenja, osim u izuzetnim sluĉajevima jako toksiĉnih polutanata, nikada i

nije cilj koji pred zagaĊivaĉe postavlja nadleţna agencija za zaštitu okoliša. To je i razlog da se mora iznalaziti

društveno prihvatljivi, optimalni nivo smanjenja zagaĊenja. 10

Mnogi ljudi koji strastveno zagovaraju zaštitu okoliša ne odobravaju izraz “optimalni” nivo zagaĊenja jer im

zvuĉi kao optimalni nivo neĉeg što je loše. ZagaĊenje se moţe naravno u potpunosti ukloniti na naĉin da se

preduzeća prisile da prestanu u potpunosti koristiti okoliš. Ovo bi znaĉilo, kompletno obustavljanje svih ekonomskih

aktivnosti, što je naravno apsolutno neprihvatljivo.


105

faktor ili input moţe dodati standardnoj listi na kojoj se već nalaze: rad, kapital,

tehnološke vještine, sirovine, energija.

Izraĉunavanje maksimalnog profita ili minimuma troškova uz ograniĉenje dato u vidu

nivoa outputa dovodi do potrebe da se koristi izvedena funkcija potražnje koja stavlja u

odnos korištenje usluga okoliša (okolišnih dobara) i cijene koju preduzeće mora platiti po

jedinici tih dobara. Ukoliko cijena okolišnih usluga raste, preduzeće moţe vršiti

supstituiranje u smislu (i) veće upotrebe kapitala većim korištenjem opreme za smanjenje

zagaĊenja okoliša; ili (ii) veće upotrebe rada povećanjem broja radnih sati namijenjenih

recikliranju otpada. Reakcija preduzeća na povećanu cijenu okolišnih usluga moţe da se

sastoji i u smanjenju korištenja komplementarnih inputa kao što su goriva koja imaju

visok sadrţaj zagaĊujućih materija. Sve ove aktivnosti prdstavljaju aktivnosti “ĉišćenja”

pošto preduzeće manje zagaĊuje okoliš.

Sljedeća pretpostavka koju uvodimo jeste da se u kontrolnom regionu nalazi veliki broj

preduzeća u dvije industrijske grane, A i B, na kojima vladaju uslovi potpune

konkurencije. U okviru svake industrije, reprezentativno preduzeće proizvodi zagaĊujuće

nus-proizvode za ĉije odlaganje je potrebno koristiti oskudne resurse okoliša. Krive

traţnje svih preduzeća u obe grane za proizvodnim inputima (DA

i DB

) na slici 3.6

predstavljaju nivo korištenja usluga okoliša (N) u zavisnosti od nivoa njihovih cijena (P).

Sveukupna poteškoća u supstituiranju usluga okoliša (N) drugim proizvodnim faktorima

ili inputima determinira veličinu nagiba navedenih krivih tražnje.

Slika 3.6: Optimizacija zagaĊenja u sluĉaju dva reprezentativna preduzeća ili industrijske

grane

U sluĉaju da ĉak i ne postoji nikakva regulativa ili zakonska odgovornost za nastale štete

u okolišu, preduzeća u toku svog normalnog poslovanja moraju snositi odreĊene troškove


106

odlaganja otpada, koji nastaju jednostavno zbog ĉinjenice da preduzeće mora fiziĉki

ukloniti, odnosno odvesti svoj otpad izvan proizvodnog kruga preduzeća. Granični trošak

odlaganja, kao trošak odlaganja izazvan odlaganjem dodatne jedinice otpada,

pretpostavlja se, radi pojednostavljenja analize, da je konstantan (i jednak za sva

preduzeća) i na slici 3.7 predstavljen je ravnom linijom na nivou P1.

Slika 3.7: Optimizacija zagaĊenja na nivou industrije

Ukoliko je maksimizcija (privatnog) profita preduzeća jedini kriterij koji se primjenjuje,

dva reprezentativna preduzeća će odabrati da zagaĊuju (ili da koriste usluge okoliša) na

nivou koji je odreĊen presjekom njihovih krivih traţnje za inputima i krive graniĉnih

troškova odlaganja otpada, odnosno taĉkama 0

AN i 0

BN . Ukupna potraţnja za okolišnim

uslugama od strane obje industrijske grane (D T ), prikazana na slici 3.7 dobije se

horizontalnim zbrajanjem potraţnje za sva preduzeća u obe industrije, A i B. Ova kriva

potraţnje analogna je krivoj graniĉnih društvenih troškova purifikacije.

Sa stanovišta društva, trebala bi, takoĊe, da postoji kriva okolišne ponude za industriju.

Ova kriva je, u stvari, već uvedena kao funkcija graniĉne društvene štete na slici 3.5, i

samo joj je promijenjena oznaka u S na slici 3.7. Kako industrijsko zagaĊenje raste,

kriva S mjeri zdruţeni porast graniĉnog društvenog troška. Kriva okolišne ponude

predstavlja, dakle, ponudu okolišnih usluga industriji od strane društva, gdje veća

ponuda znači i veće troškove po društvo u vidu nastalih šteta.

Ukoliko se pretpostavi da su sva druga trţišta u ekonomskom sistemu potpuno

konkurentna trţišta, što znaĉi da cijene svih inputa i outputa koje plaćaju ili naplaćuju

preduzeća odraţavaju društvene oportunitetne troškove, optimalni nivo industrjskog

zagađenja moţe se lako identificirati kao N , na presjeku krive S i krive D T na slici 3.7.


107

Na nivou N , ekstra korist koju industrija izvlaĉi iz dodatne jedinice zagaĊenja upravo je

izjednaĉena sa njenim društvenim troškom, ili cijenom u sijenci P .

Kada industrija mora da snosi samo privatne graniĉne troškove odlaganja otpada, P1, ona

proizvodi previše zagaĊenja, na nivou N1. Pošto se N i P odreĊuju istovremeno,

“previše” ima dualnu interpretaciju: Usluge okoliša se prekomjerno koriste u iznosu (N1

N ) ili su potcijenjene (cijena im je niţa) za iznos (P P1). I jedna i druga

interpretacija pruţaju zadovoljavjuću ekonomsku definiciju problema industrijskog

zagaĊenja za odreĊeni kontrolni region.

3.3.1 Društveni trošak regulacije okoliša

Ovaj prikazani, jednostavni analitiĉki model optimalne kontrole zagaĊivanja pruţa dobru

konceptualnu polaznu osnovu za nastavak istraţivanja jer omogućuje da se uoĉe dva

logiĉka principa:

ZagaĊivanje treba da se smanjuje do momenta kada je šteta od poslednje

uklonjene jedinice upravo izjednaĉena sa troškom za njeno uklanjanje; i

Preduzeće koje zagaĊuje treba i da plati za štetu koju prouzrokuje.

Kada su preduzeća koja proizvode razliĉite proizvode prisiljena da apsorbuju trošak

okolišnih usluga koje koriste, odgovarajuće informacije o vrijednosti koja je odraz

rijetkosti ovih usluga (scarcity value) prenose se u ekonomskom sistemu putem razlika u

cijenama prizvoda. Ovo sa svoje strane obezbjeĊuje podsticaj preduzećima i

domaćinstvima da pomjere svoje aktivnosti u pravcu smanjenja negativnih posljedica po

okoliš. MeĊutim, postoji jedan aspekt u kojem ovaj jednostavni model nije dostatan.

Model pretpostavlja nulte transakcione troškove, koje je još DAHLMAN (1979, str. 148)

definirao kao “troškove istraţivanja i prikupljanja informacija, troškove pregovaranja i

donošenja odluka, troškove implementacije politike zaštite i obezbjeĊenja poštovanja i

provoĊenja mjera zaštite okoliša“. Za razliku od transakcionih troškova opisanih u

prethodnom odjeljku koji se odnose na troškove koje imaju zainteresirane strane na

nereguliranom trţištu, ova definicija jasno opisuje troškove samog regulativnog sistema

(funkcioniranja nadleţne agencije za zaštitu okoliša i operacionalizacije politike zaštite

okoliša):

Prvi koraci u reguliranju okoliša obuhvataju istraţivanje, obradu informacija i donošenje

odluka. Polutanti koji će biti predmet regulative odabiru se iz velikog broja potencijalno

štetnih industrijskih nus-proizvoda. Zatim se utvrĊuju okolišni standardi u pogledu

kvaliteta razliĉitih medija okoliša (zrak, voda i tlo); odabiraju se instrumenti zaštite i

utvrĊuje njihova vrijednost ili nivo. U isto vrijeme ĉine se i investicije u nove regulatorne

institucije, u koje mogu da se ubroje trţišta za prizvode koji su pogodni za reciklaţu i

trţišta za razmjenjiva prava ili dozvole za zagaĊivanje. Jednom kada se sistem uspostavi,


108

nastaju znaĉajni troškovi u vezi sa pregovaranjem, implementacijom i obezbjeĊenjem

provoĊenja te ih nadleţna agencija mora da pokrije. Regulatorni sistem nadgleda i kako

se preduzeće pridrţava formalnih zahtijeva i kako generalno postiţe ili osigurava

dostizanje okolišnih standarda. Bliska saradnja sa preduzećima koja podlijeţu

regulativnim mjerama moţe se ĉak i formalno zahtijevati, ako ne zbog drugih razloga, a

ono bar zbog pruţanja informacija o oĉekivanom poslovanju.

Naša paţnja usmjerena je skoro iskljuĉivo na samo jednu fazu regulatornog procesa - -

izbor odgovarajućih instrumenata za sprovoĊenje politike zaštite okoliša. Uobiĉajena

pretpostavka o nultim transakcionim troškovima podrazumijeva implicitnu odluku da se

iskljuĉe ostale faze regulativnog procesa iz razmatranja. Kada nadleţna vladina agencija

mora da snosi regulatorne troškove, nastaje razlika izmeĊu (N , P ) i stvarnog optimuma.

Po rijeĉima WHEELER-a (1992, str 12): ”Kao neko ko upravlja okolišem, drţava (vlada)

sa oskudnim resursima namjenjenim za regulaciju, liĉi u izvjesnoj mjeri na odsutnog

stanodavca. On moţe poslati poštom zahtjeve za naplatu rente ili kućni red, ali neće biti u

stanju da vrši bliski nadzor nad stanarima. Iz osjećanja potrebe da poštuju zakon ili iz

straha od kazne, neki stanari će platiti rentu i svakako poštovati pravila koja propisuje

vlasnik. MeĊutim, što je kontrola slabija i kazne blaţe, to će biti veći broj onih koji neće

plaćati i koji će kršiti pravila. Ĉešća kontrola ili oštrije sankcije biće potrebne ukoliko

renta znaĉajno poraste ili pravila postanu daleko zahtjevnija. Sudski troškovi će porasti sa

porastom sankcija jer će se optuţeni energiĉnije boriti i u većem broju sluĉajeva

podnositi ţalbu višim instancama”.

Slika 3.8: UtvrĊivanje optimalnog iznosa zagaĊenja ukljuĉujući društveni trošak

regulacije okoliša


109

Slika 3.8 inkorporira ovo shvatanje u determiniranje optimalnog iznosa zagaĊenja.

Društvo je inicijalno na nivou zagaĊivanja od N1, u kojem sluĉaju je samo privatni trošak

deponovanja ukljuĉen u kalkulacije troškova svih preduzeća. Nadleţna vladina agencija

bi ţeljela da nivo zagaĊenja pomjeri na (N , P ), ali ona to moţe postići samo ukoliko

implementira neki “mogući ili prihvatljivi” regulatorni sistem (ukljuĉujući sankcije) koji

prikuplja takse obraĉunate po jedinici zagaĊenja ili nameće kvantitativna ograniĉenja u

pogledu maksimalno dozvoljenog nivoa zagaĊenja. Logikom prethodnog, citiranog

primjera, graniĉni trošak implementacije pokazuje tendenciju rasta kako rastu takse na

zagaĊenje, propisana ograniĉenja ili standardi postaju oštriji ili, sankcije postaju oštrije,

barem iznad izvjesnog praga zagaĊenosti. Analizom slike 3.8 dolazi se do zakljuĉka da je

reguliranje ili provođenje mjera zaštite okoliša društveno efikasno ukoliko se ostvaruje

do tačke gdje se dobitak od eliminiranja jedinice zagađenja izjednačava sa sumom

graničnih purifikacionih troškova i graničnim troškovima implementacije.

Na slici 3.8. ukupna industrijska potraţnja za okolišnim dobrima (D T ) i društvena

ponuda (S ) ostaju kao i prije, ali sada se dodaje kriva MCI F , koja predstavlja rastući

graniĉni trošak implementacije mogućeg regulatornog sistema kako se stanadard u

pogledu ţeljenog kvaliteta okoliša progresivno pooštrava. Istinski društveni graniĉni

trošak smanjena zagaĊenja je sada (DT + MCI F ) i optimalna moguća taĉka kontrole

zagaĊenja je (N F , P F ) koja predstavlja viši nivozagaĊenja nego nivo (N , P ).

Tri posljedice slijede iz ovakvog naĉina rezonovanja:

Nivoi optimalnog zagaĊenja biće veći ukoliko su transakcioni troškovi

inkorporirani u analizu, zato što vladini regulatorni procesi rahtijevaju realne

resurse koji imaju realne oportunitetne troškove. Ali u većini sluĉajeva i to je

bolje nego ravnoteţa koja se postiţe u odsustvu bilo kakve regulative (N 1 , P 1 ).11

Preduzeća koja zagaĊuju okoliš treba da snose ukupan-puni oportunitetni trošak

nastao uljed zagaĊenja, ukljuĉujući troškove regulativnog sistema koji se zahtijeva

da bi se zagaĊenje nadziralo i kontroliralo.

Za bilo koji regulativni sistem, poloţaj krive MCIF variraće sa variranjem

produktivnosti regulativnog sistema, oportunitetnih troškova resursa i nivoa

efikasnosti upravljanja. Zbog potreba komparacije i pogrešnih zakljuĉaka do kojih

se dolazi mehaniĉkim preuzimanjem tuĊih rješenja treba istaći sljedeće: Pošto ovi

faktori značajno variraju i u međunarodnom okruženju, odgovarajući regulatorni

sistemi mogu se takođe značajno razlikovati od zemlje do zemlje.

11 Naravno, ovo ne mora uvijek biti taĉno. Ukoliko je kriva MCI F dovoljno strma i dovoljno udaljena na desnu stranu, zdruţeni

optimalni nivo zagaĊenja koji se iz nje izvodi biće veći od nivoa N 1 . Reguliranje je tada u tolikoj mjeri neproduktivno ili, što je

isto, transakcioni troškovi su tako visoki da je optimalna politika u tom sluĉaju pasivnost, odnosno “neĉinjenje”. COASE (1988)

naglašava znaĉaj ovog sluĉaja: Negativni eksterni efekti su prisutni svuda u urbanom društvu, ali mnogi od njih bi trebali biti

ignorirani jer bi transakcioni troškovi, koji bi nastali usljed ĉinjenja bilo kakvih aktivnosti u vezi sa njima, bili jednostavno

preveliki. Ali, treba reći to, da Coase-ov argument mora biti interpretiran dinamiĉki da bi se izbjegla pretjerana pasivnost (u

sluĉajevima i kada nije sasvim opravdana). Naime, ĉinjenica je da novi regulatorni sistem postaje efektivan samo nakon

izvjesnog perioda uĉenja, i inicijalni jediniĉni troškovi regulacije vjerovatno će biti mnogo viši nego konaĉni troškovi.


110

3.4 Efikasnost i pravičnost u alokaciji troškova zaštite okoliša

Da bi se minimizirali troškovi, odnosno da bi se postigla troškovna efikasnost, kontrolu

zagaĊivanja i oĉuvanje resursa treba da provode oni subjekti koji su u mogućnosti da to

urade uz najniţe troškove. Da bi se postigla efikasnost, kontrola zagaĊivanja bi trebala

da se provodi u onom obimu u kojem je opravdana koristima koje nastaju kao njena

posljedica (odnosno kontrola zagaĊivanja treba da se provodi do taĉke gdje se graniĉni

troškovi kontrole zagaĊivanja upravo izjednaĉavaju sa graniĉnim koristima tj.

izbjegnutim dodatnim štetama).

Da bi se obezbijedila praviĉnost, odnosno da bi se teret zaštite praviĉno rasporedio,

izdatke vezane za kontrolu zagaĊivanja okoliša treba da pokriju oni subjekti za koje

društvo kao cjelina utvrdi da je to njihova obaveza. Ukoliko društveni osjećaj praviĉnosti,

onako kako je definiran politiĉkim procesom, prizna prava na ĉist okoliš društvu kao

cjelini, oni koji koriste okoliš za ispuštanje i deponovanje otpada (zagaĊivaĉi), bilo da su

to proizvoĊaĉi ili potrošaĉi, treba da snose troškove kontrole zagaĊivanja (pollution

control costs) i troškove smanjenja ispuštanja štetnih materija u okolinu (abatement

costs ili purification costs).

U stvari, zagaĊivaĉi su odgovorni ne samo za troškove kontrole zagaĊivanja do nivoa

optimalnih za dato društvo, nego su takoĊe odgovorni i za plaćanje za korištenje

asimilativnog kapaciteta okoliša, kao rijetkog, obnovljivog, ali iscrpivog resursa. Ovo je

poznato kao princip da zagaĊivaĉ plaća (polluter pays principle) i široko je prihvaćen od

strane većine zemalja u svijetu kao princip praviĉne distribucije troškova u vezi sa

kontrolom zagaĊivanja okoliša. Važno je naglasiti da se ovaj princip odnosi prvenstveno

na distribuciju troškova zaštite okoliša, odnosno da on promovira pravičnost a ne

efikasnost. On nam ne govori ko i kako da kontrolira zagaĊivanje okoliša, samo da

troškove treba da plate zagaĊivaĉi. Ĉesto se pogrešno smatra da su zagaĊivaĉi iskljuĉivo

proizvoĊaĉi dobara i usluga. PreviĊa se, meĊutim, ĉinjenica da su potrošaĉi, ustvari,

konaĉni zagaĊivaĉi okoliša pošto bez traţnje proizvodi koji zagaĊuju okoliš ne bi bili ni

proizvedeni. U praksi, troškovi kontrole zagaĊivanja dijele se izmeĊu proizvoĊaĉa i

potrošaĉa u zavisnosti od koeficijenta elastiĉnosti traţnje za datim prooizvodom koji

zagaĊuje okoliš.

Drugim rijeĉima, društveni uticaji šteta po okoliš mogu se u dobroj mjeri riješiti

primjenom principa zagadilac-platilac i zdruţenog principa povrata ukupnih troškova

(full cost recovery principle) prilikom dizajniranja okolišnih politika12

. Regulativne i

fiskalne mjere mogu, dakle, ulĉiniti ekonomske troškove okolišnih šteta vidljivim i

nametnuti njihovo plaćanje onima koji su za njih odgovorni – i na taj naĉin promijeni

poticaje koji utiĉu na njihove aktivnosti. ObezbjeĊivanje da zagaĊivaĉi plaćaju znaĉi da

se vrijednost prirodnih resursa odraţava u donošenju privatnih i društvenih odluka, kao i

12

Više o primejni ovih principa pogledati u TEEB (2009) – The Economics of Ecosystems and Biodiversity or

National and International Policy Makers – Smmary: Responding to the Value of Nature, poglavlje 7.


111

da se privatni poticaji na djelovanje više usaglašavaju sa društvenim interesima. Brojni su

instrumenti kojim se ovaj princip moţe implementirati u praksi: okolišni standardi,

kazne, zahtjevi za kompenzatornim plaćanjima, porezi na zagaĊenje i porezi na proizvode

(npr.porezi na pesticide i umjetna Ċubriva). Princip povrata ukupnih troškova znaĉi da su

troškovi proizvodnje proivoda ili pruţanja usluga (ukljuĉivo i troškove okoliša) pripisani

korsinicima. Potrošaĉi prema tome plaćaju puni trošak onoga što konzumiraju, npr. za

snabdijevanje vodom ili koncesije za drvnu graĊu.

Primjenjen samostalno, ovaj pristup bi mogao kreirati znaĉajne probleme – npr.

povećavajući cijenu pristupa osnovnim uslugama kao što je snabdijevanje vodom, onim

grupama koje bi imale poteškoća da plate takvu cijenu, zbog veoma niskog dohotka koji

raspolaţu. MeĊutim, postoje brojni naĉini da se pomogne takvim grupama, kao što su

oslobaĊanje od plaćanja ili dodjeljivanja besplatnih koncesija. Ovo je troškovno

efikasnijenego li obezbjeĊivati usluge svima po nerealnoi niskoj cijeni što je dvostruki

gubitniĉki pristup („lose-lose“): on stvara poticaje za prekomjerno korištenje okolišnih

resursa bez generiranja dovoljno sredtsava koja bi se investirala u njihovu konzervaciju i

obnvaljanje13

. Ukoliko je adekvatno osmišljeno, upravaljanje prirodnim kapitalom

uzima u obzir distribuciju troškova i koristi na cijeli opseg usluga okoliša. U tom sluĉaju

upravljanje okolišem moţe biti korisno i za najugroţeije grupe i voditi jednoj praviĉnijojj

situaijciji. U stvari, postoji mnogo identificiranih takvih win-win opcija (TEEB, 2009).

U ĉlanku objavljenom u uglednoim britanskom ĉasopisu Guardian (JOWIT, 2010) navodi

se, procjena po kojoj bi ĉak jedna trećina ostvarenog profita bila izgubljena u 3000

najvećih svjetskih kompanija, ukoliko bi kompanije bile financijski odgovorne i

prisiljene da u punom iznosu plate za korištenje okolišnih resursa, te za gubitak i

uĉinjenu štetu na okolišu. prouzrokovanu zagaĊenjem.

13

O supsidijama za elektriĉnu energiju i vodu vidjeti u studiji WORLD BANK (2005) Water, electricity, and the

poor: who benefits from utility subsidies?


112

Slika 3.9: Struktura troškova usljed oštećenja okoliša 3000 najvećih javnih kompanija u

2008 godini Izvor: JOWIT, 2010.


113

Autor ĉlanka poziva se na izvještaj koji je uradila konsultantska kuća Trucost iz

Londona, poĉetkom 2010. godine (objavljen 5. 10. 2010), a prema zahtjevu i za

potrebe UN Okolišnog programa. U tom izvještaju nastoji se dati odgovor na pitanje

Zašto su okolišne eksternalije vaţne institucionalnim investitorima? Već na prvoj strani

izvještaja postaje jasno zašto.

Procijenjeni eksterni troškovi globalnog zagrijavanja iznose oko US$ 6.6. triliona

(6,6 hiljada milijardi US dolara) u 2008. Radi lakšeg sagledavanja ozbiljnosti ovog

problema, autori izvještaja uporeĊuju godišnje okolišne eksternalije na globalnom nivou

sa padom vrijednosti penzionih fondova u razvijenim zemljama. Naime, u 2008. godini

okolišne eksternalije na globalnom nivou su bile 20% veće u odnosu na pad vrijednosti

penzionih fondova u razvijenim zemljama, u iznosu od US$ 5.4. miliona, koji je

uzrokovan globalnom finansijskom krizom u 2007/2008 godini.

Ukoliko se uporede okolišne eksternalije sa vrijednošću svjetskog GDP-a u 2008., dobit

će se razultat koji pokazuje da procijenjeni iznos od US$ 6.6. triliona okolišne štete

predstavlja 11% svjetskog GDP-a. Okolišne eksternalije predstavljaju smanjenje

vrijednosti prirodnih resursa (kapitala) i odraţavaju globalne troškove oĉuvanja

ekosistema. Ekosisteme je neophodno odrţavati kako bi se postigli osnovni ekonomski

ciljevi: stabilnosti cijena i kontinuitet u poslovanju, ali i u svrhu omogućavanja budućim

generacijama da zadrţe tekući nivo ekonomske aktivnosti. MeĊutim, tradicionalne mjere

ekonomske vrijednosti, kao što je GDP, posmatraju resurse kao tekući dohodak, a ne kao

smanjenje vrijednosti prirodnog kapitala. Pored toga, tradicionalne mjere ekonomske

vrijednosti ne uzimaju u potpunosti u obzir uticaj tekuće potrošnje, emisija i otpadnih

voda na buduće zalihe kapitala i potrošnju. Ukoliko se trenutni neuspjeh u podruĉju

oĉuvanja prirodnog kapitala ne korigira, oĉigledno je da će trenutna situacija narušiti

budući ekonomski rast.

Procijenjeno je da bi godišnji okolišni troškovi mogli dostići iznos od US$ 28.6

triliona u 2050., što bi predstavljalo 18% svjetskog GDP-a. U sluĉaju intenzivnije

upotrebe fosilnih goriva, procijenjeni nivo eksternalija mogao bi biti i 9% veći. S druge

strane, u sluĉaju upotrebe ĉistije i efikasnije tehnologije procijenjeni nivo eksternalija bi

mogao biti 11% niţi. MeĊutim, moguće je da se procijenjeni nivo okolišniih troškova

dostigne i prije 2050. godine, prvenstveno zbog visoke stope rasta populacije. Ipak,

navedene projekcije se ĉine priliĉno konzervativnim obzirom da ne uzimaju u obzir

osjetljivost ekosistema i sve veću oskudnost prirodnih resursa, koje mogu uzrokovati

trenutne promjene ekosistema, što će u krajnjoj liniji rezultirati uništenjem ekosistema ili

katastrofalnim klimatskim promjenama.

Troškovi nastali kao rezultat emisije stakleniĉkih plinova i klimatskih promjena ĉine

najveći dio okolišnih troškova, pri ĉemu se predviĊa da će u periodu od 2008.- 2050.

njihovo uĉešće porasti sa 69% na 73% ukupnih okolišnih troškova. Konsultantska kuća

Trucost, sa sjedištem u Londonu, koristila je cijenu dozvola za emisiju ugljen dioksida

(carbon price) u iznosu od US$ 85 po jedinici emisije stakleniĉkih plinova kako bi

procijenila godišnje eksterne troškove na globalnom nivou u 2008. godini. Primjenom


114

ove metodologije, procijenjeno je da godišnji eksterni troškovi na globalnom nivou

iznose US $ 4.5 triliona. Navedeni iznos predstavlja sadašnju vrijednost budućih

klimatskih promjena. Pored toga, procijenjeno je da će u 2050. godini godišnji eksterni

troškovi na globalnom nivou iznositi US$ 21 triliona, te da emisije u najvećoj mjeri

uzrokuju rast ovih troškova. Pored toga, utvrĊeno je da porastu eksternih troškova

doprinosi zahvatanje i korištenje i voda (water abstraction) i zagaĊenje zraka, emisije

isparljivih organskih spojeva, otpad, upotreba ribljih fondova i šuma, te emisije ţive.

Uticaj na

okoliš

Eksterni

troškovi 2008.

god.(US$

mlrd.)

Eksterni

troškovi u

odnosu na

globalni BDP

u 2008. god.

Proektovani

/predviĎeni

eksterni

troškovi u 2050

(US$ mlrd.)

Projektovani

/predviĎeni

eksterni trošak u

odnosu na globalni

BDP u 2050. god.

GHG emisije 4,530 7.54% 20,809 12.93%

Eksploatacija

i korištenje

vode

1,226 2.04% 4,702 2.92%

Polutanti

(SOx, NOx,

PM, VOC i

ţiva)

546 0.91% 1,926 1.20%

Ĉvrsti otpad 197 0.33% 635 0.39%

Prirodni

resursi

Ribe

Drvo

54 42 0.09%

0.07%

287

256

0.18%

0.16%

Ostale usluge

okoliša,

polutanti i

otpad

Nije

raspoloţivo

Nije

raspoloţivo Nije raspoloţivo Nije raspoloţivo

Ukupno 6,596 10.97% 28,615 17.78%

Tabela 3.1: Godišnji okolišni troškovi za globalnu ekonomiju u 2008. godini i projekcije

za 2050. godinu. Izvor: UNEP FI, PRI (2010), str 4.


115

Troškovi emisije stakleniĉkih plinova, korištenja

vode i zagaĊenja su nejednako rasporeĊeni

izmeĊu pojedinih zemalja (Slika 3.10.). Pored

toga, veliki broj manje razvijenih zemalja

uzrokuje eksternalije proizvodeći dobra koja se

potom izvoze na trţišta razvijenih zemalja.

Konkretno, 3000 najuspješnijih preduzeća,

prema trţišnoj kapitalizaciji, iz baze podataka

kojom raspolaţe konsultantska kompanija

Trucost uzrokovali su eksterne okolišne troškove

u iznosu od US $ 2.15 triliona u 2008. godini,

dok su privatna preduzeća, drţave, ostale

organizacije i pojedinci uzrokovali ostalih US$

4.45 triliona.

U cilju procjene i analize uticaja okolišnih

troškova koji su uzrokovani obavljanjem

poslovnih aktivnosti i lanca nabave 3.000

najuspješnijih preduzeća, konsultantska agencija

Trucost koristila je prosjeĉne eksterne troškove.

Na osnovu provedene analize, utvrĊeno je da

gotovo jedna polovina eksternalija potiĉe iz lanca

nabave, što upućuje na zakljuĉak da preduzeća

porast okolišnih troškva internaliziraju kroz

odreĊivanje viših cijena. MeĊutim, potrebno je

napomenuti da stvarne eksternalije mogu biti i

veće od procijenjenog iznosa (US $ 2.15 triliona)

s obzirom da analiza nije ukljuĉila eksterne

troškove koji su rezultat upotrebe proizvoda i

njihovog odlaganja nakon upotrebe, druge

prirodne resurse koja preduzeća koriste, kao i

dodatna zagaĊenja koja nastaju kao rezultat

obavljanja poslovnih aktivnosti preduzeća i

njihovih dobavljaĉa. Rezultati studije ukazali su

da eksternalije razlikuju na nivou preduzeća i

industrijskog sektora. Uz pretpostavku da će svi

okolišni troškovi biti internalizirani za svako

preduzeće, procijenjeno je da će okolišni

troškovi ĉinti izmeĊu 0.34% do 100% prihoda

preduzeća. Pored toga, nivo eksternalija se

razlikuje i izmeĊu pojedinih sektora. Na primjer,

okolišni troškovi u sektoru ''Osnovni resursi“ bi

ĉinili izmeĊu 0.90% do 84% prihoda preduzeća.

Slika 3.10: Raspored troškova

karbonskog zagaĊenja i zagaĊenja

vode i zraka po regionima u 2008. Izvor: UNEP FI, PRI (2010), str. 5.


116

Uticaj na okoliš

Eksterni troškovi koje

su generirale 3.000

javnih kompanija u

2008. god.

(US$ miliona)

% eksternalija

proizlašlih iz

proizvednje roba

i usluga

Prosječni

eksterni trošak

u odnosu na

prihod u 2008.

god.

GHG emisije 1,444,864 44% 4.47%

Eksploatacija i

korištenje vode 366,555 66% 1.13%

Polutanti (SOx, NOx,

PM, VOC i ţiva) 314,001 54% 0.97%

Ĉvrsti otpad 21,157 40% 0.07%

Prirodni resursi

Ribe

Drvo

6,099

1,542

79%

68%

0.02%

0.01 %

Ostale usluge okoliša,

polutanti i otpad Nije raspoliţivo Nije raspoliţivo Nije raspoliţivo

Ukupno 2,154,218 49% 6.66%

Tabela 3.2: Godišnji okolišni troškovi poslovanja 3000 najvećih javnih kompanija Izvor : UNEP FI, PRI (2010), str. 6.

Smanjenje emisije stakleniĉkih plinova u sektoru elektriĉne energije, proizvoĊaĉa nafte i

plina, industriji metala i rudarstva, te industriji graĊevinarstva i materijala u najvećoj

mjeri bi doprinijelo smanjenju troškova emisije ugljen dioksida. Pored toga, smanjenje

upotrebe vode, koliĉine otpada, te smanjenje zagaĊenja u ovim industrijskim sektorima bi

znaĉajno smanjilo okolišne troškove (Slika 3.11).


117

Institucionalni investitori su

izloţeni rastućim okolišnim

troškovima koji povećavaju

ekonomski i trţišni rizik.

Okolišni troškovi mogu

uticati na vrijednost

sredstava i povrat na

uloţena sredstva. Smanjenje

okolišnih eksternalija bi

smanjilo neto troškove u

ekonomiji i u krajnjoj liniji

donijelo koristi tzv.

univerzalnim vlasnicima

(Universal Owners)

Uticaj okolišnih troškova na

fondove moţe se sagledati

na sljedeće naĉine:

Okolišni troškovi

smanjuju buduće

prilive gotovine u

preduzećima ĉije

dionice investitori

posjeduju u svojim

portfolijima, te time

smanjuju buduću

dividende. Neke

okolišne troškove

koje eksternaliziraju

pojedina preduzeća

mogu snositi druga preduzeća. Ti troškovi se mogu ogledati u smanjenju nivoa

produktivnosti, povećaju troškova nabavke inputa, većem iznosu taksi, naknada i

premija na osiguranje. Smanjenje prihoda, neplanirane kapitalne investicije i

porast troškova kapitala koji su uzrokovani niskim rizikom ponedrisanim

povratima mogu povećati troškove poslovanja.

Nesigurni, promjenjivi uslovi na trţištima kapitala. Povrati na ulaganja

institucionalnih investitora su ĉešće povezani sa povratima koji se ostvaruju na

trţištu kapitala i vrijednosti koja se kreira unutar ekonomije, a ne sa odreĊenim

preduzećima ili sektorima. Porast eksternalija moţe povećati volatilnost

(fluktuaciju cijena) na trţištima kapitala. Navedeno bi moglo narušiti ekonomski

rast, smanjiti povrat na sredstva i kreirati okruţenje niskih investicija.

Crpljenje (iskorištavanje) prirodnog kapitala i smanjenje toka gotovine u

ekonomiji. Alokacija kapitala na aktivnosti koje su štetne po okoliš je neefikasan

Slika 3.11: Okolišni troškovi

Izvor: UNEP FI, PRI (2010), str. 7.


118

naĉin srednjoroĉnog i dugoroĉnog ulaganja, koji moţe rezultirati smanjenjem

osnovice sredstava (asset base).

Povećanje okolišnih troškova za preduzeća koja uzrokuju štete. Ukoliko drţava

primjenjuje princip “zagaĊivaĉ plaća“ , preduzeća će biti primorana da poduzimaju

aktivnosti u cilju smanjenja zagaĊenja i otpada (troškovi prevencije) ili da plate

naknade za uĉinjenu štetu.

Većina velikih investicionih fondova ulaţu u preduzeća koja znaĉajno doprinose

eksternalijama. Rezultati studije ukazuju da smanjenje okolišnih troškova ovih

preduzeća mogu znaĉajno smanjiti eksternalije na globalnom nivou, ali i povećati

ukupni ekonomski output.

Konsultantska agencija Trucost osnovala je hipotetski investicioni fond koji je investirao

US $ 19 milijardi u MeĊunardoni indeks trţišta dionica (MSCI) All country World Index

(ACWI), koji je 2008. ukljuĉivao 2439 preduzeća. MSCI ACWI obuhvata preduzeća iz

razliĉitih nacionalnih ekonomija razvijenih zemalja i trţišta u nastajanju, te omogućava

diverzifikaciju rizika ulaganja. Zbog navedene karakteristike, MSCI ACWI se moţe

koristiti za izraĉunavanje stepena u kojem su univerzalni vlasnici izloţeni riziku

ulaganju u vrijednosne papire. Procijenjeno je da veliĉina eksternalija koju su uzrokovala

preduzeća u portfoliju predstavlja više od 50% njihovih zajedniĉkih zarada (zarade su

mjerene kao EBITDA- zarade prije kamata, poreza, deprecijacije i amortizacije).

Eksterni okolišni troškovi za svako preduzeće koje je ukljuĉeno u Indeks su alocirani na

hipotetiĉki dioniĉki portfolio srazmjerno pretpostavljenim udjelima u vlasništvu

pojedinih preduzeća. Eksterni troškovi pojedinih preduzeća, ĉije su dionice ukljuĉene u

portfolio investitora, su sumirani kako bi se dobio ukupni eksterni okolišni trošak

investitora. Procijenjeno je da sa US$ 10 milijardi investiranih u dionice preduzeća koja

su ukljuĉena u ACWI, investitor bi bio odgovaran za US$ 560 miliona eksternalija koja

uzrokuju ova preduzeća. Obzirom da investitori posjeduju dionice u velikom broju

preduzeća, oni su neizbjeţno izloţeni finansijskim efektima okolišnih eksternalija.

Obzirom da institucionalni investitori preferiraju visoko diverzificiran portfolio kako bi

zadrţali visok povrat na rizikom prilagoĊeni kapital (return on risk adjusted capital),

neulaganje u preduzeća koja su izloţena eksternalijama nije prihvatljiva opcija. Pored

toga, obzirom na veliĉinu portfolija institucionalnih investitora, promjene u alokaciji

sredstava koje dovode do povećanja transakcijskih troškova su izuzetno nepraktiĉne.

Posmatrano na nivou portfolija, ukupne eksternalije su veće od kratkoroĉnih zarada koje

ostvaruju preduzeća eksternalizacijom okolišnih troškova. ZagaĊivaĉi su takoĊer izloţeni

i troškovima usaglašavanja sa zakonskom regulativom u podruĉju zaštite okoliša. Pored

toga, neefikasna upotreba resursa od strane preduzeća smanjuje povrate i za preduzeća i

za investitore. Iako uticaj eksternalija na pojedini portfolio moţe biti razliĉit, smatra se da

okolišne eksternalije mogu smanjiti ukupnu vrijednost fondova.

Zaposlenici i umirovljenici koji ulaţu u penzione fondove su stvarni vlasnici preduzeća.

Korisnici fondova koji investiraju u preduzeća izloţena okolišnim troškovima izlaţu se

riziku isplata niţih mirovina u budućnosti. Pored toga, oni mogu plaćati eksternalije koje

uzrokuju preduzeća kroz plaćanje poreza.


119

Rizik nepovoljnog uticaja eksternalija na povrate institucionalnih investitora pruţa

finansijsku podlogu investitorima da potiĉu preduzeća da minimiziraju okolišni uticaj.

Savjetnici institucionalnih investitora imaju obavezu da proaktivno preispituju okolišne,

društvene i vladine probleme i potiĉu ''odgovorna ulaganja“ .

Drţavne mjere i trţišne reforme mogle bi riješiti problem neefikasnosti koji dovodi do

pretjerane eksploatacije prirodnih resursa i slabih rezultata. UnaprjeĊenje drţavnih

politika i uspostavljanje regulatornih okvira je neophodno kako bi se minimizirali ili

eliminirali trţišni neuspjesi, te pruţila mogućnost preduzećima sa maksimiziraju

finansijske zarade kroz smanjenje eksternalija. Investitori bi mogli smanjiti rizik ulaganja

i zaštiti buduće povrate na ulaganja potiĉući kreatore politika da uvedu regulatorne mjere

u cilju oĉuvanja prirodnih resursa i smanjenja zagaĊenja. U pojedinim podruĉjima, kao

što su politike klimatskih promjena i ''zelene'' energije, investitori zajedno sa

preduzećima bi mogli traţiti uvoĊenje drţavnih mjera kojima bi se osigurao odreĊeni

stepen izvjesnosti u podruĉju okolišne regulacije.

Univerzalni vlasnici, na osnovu svojih udjela u vlasniĉkoj strukturi preduzeća, mogu

uticati na ponašanje preduzeća i time smanjiti finansijski rizik eksternalija. Fokusiranje

na neaktivna ili najuticajnija preduzeća unutar pojedinih industrijskih sektora moţe

rezultirati znaĉajnim poboljšanjima u svim industrijama. Utiĉući na preduzeća koja

uzrokuju u najveĉoj mjeri eksternalije na nivou portfolija i potiĉući ih na saradnju sa

dobavljaĉima, investitori mogu poboljšati situaciju unutar sektora i lanaca nabave. Pored

toga, investitori mogu poticati provoĊenje programa (inicijativa) uvoĊenja kodeksa ili

smjernica kojima bi se povećali standardi performansi. Zajedniĉki programi ili inicijative,

koji se zasnivaju na vrijednosti udruţenih sredstava, imat će znatno veći uticaj. Saradnja

povećava uspješnost implementacije programa i inicijativa poduzetih u cilju smanjenja

finansijskih rizika uzrokovanih eksternalijama. Pored postojećih zajedniĉkih inicijativa

koje se preteţno fokusirane na emisiju stakleniĉkih plinova, buduće inicijative bi se

trebale odnositi na problem zagaĊenja zraka, otpada i teških metala, kao i na problem

bioraznolikosti ekosistema. Na primjer, saradnja bi se mogla fokusirati na pretjeranu

eksploataciju prirodnih resursa, kao što su vode, riblji fondovi, šume, kao i na uticaj

preduzeća na bioraznolikost ekosistema. Inicijative, kao što su Forest Footprint

Disclosure, Value Initiative's Ecysistem Service Benchmark i CDP Water Disclosure već

potiĉu preduzeća da objavljuju informacije o politikama, strategijama, rizicima i

prilikama koje su povezane sa razliĉitim aspektima uticaja njihovog poslovanja na

ekosisteme. Pored toga, investitori bi mogli zahtijevati uspostavljanje sistema za mjerenje

okolišnog uticaja preduzeća i objavljivanje jasnijih informacija o uticaju na ekosisteme.

TakoĊer, investitori bi mogli procijeniti rizik eksternalija koristeći rezultate studija o

ekosistemima i bioraznlikosti, kao što je na primjer studija Ekonomija ekosistema i

bioraznolikosti (The Economics of Ecosystems and Biodiversity - TEEB) . Na osnovu tih

podataka investitori bi mogli utvrditi rizik izlaganja eksternalijama, odakle potiĉu

eksternalije i koja preduzeća ih uzrokuju. TakoĊer, navedeno bi omogućilo ukljuĉivanje

preduzeća i sektora koje najviše doprinose eksternalijama u programe zajedniĉke

saradnje.


120

Investitori bi takoĊer mogli procijeniti da li preduzeća koja eksternaliziraju okolišne

troškove uzrokuju smanjenje vrijednosti ostalih portfolija, te finansijski rizik ulaganja u

ostale oblike imovine kao što su obveznice, realna imovina, infrastruktura i proizvodi.

Nametanje rigoroznijih zahtjeva moţe kreirati okvir koji će menadţerima odgovornim za

upravljanje imovinom (asset manager) omogućiti procjenu okolišnih eksternalija

prilikom donošenja odluka o ulaganjima. Navedeno se moţe ostvariti ukljuĉivanjem, na

primjer, okolišnih kriterija u izjave o principima ulaganja, zahtjevima za ponudu,

sporazumima o upravljanju investicijama i periodiĉnim izvještajima menadţera. Zahtjevi

za ponudu i godišnji izvještaji o performansama mogu zahtijevati od menadţera za

upravlanje imovinom mogućnost uspostavljanja saradnje za preduzećima u podruĉju

klimatskih promjena, zagaĊenja, vode, bioraznolikosti i uticaja na ekosisteme. Vlasnici

imovine takoĊer mogu poticati menadţere da uĉestvuju u diskusijama sa kreatorima

politika kako bi se riješili ovi problemi.

Slika 3.12: Mogući obavezujući mehanizmi za rješavanje problema eksternalija

Izvor: UNEP FI, PRI (2010), str. 11.

Investitori, a posebno univerzalni vlasnici (Universal Owners), u cilju smanjenja troškova

eksternalija mogu poduzeti sljedeće mjere:

Procijeniti uticaje i zavisnost preduzeća u koje investiraju o prirodnim resursima.


121

Inkorporirati informacije o okolišnim troškovima i rizicima, te poticati inicijative

koje će smanjiti okolišne uticaje preduzeća koje ĉine portfolio investitora.

Udruţiti se sa ostalim investitorima i ostvariti saradnju sa preduzećima kroz

inicijative kao što je PRI Clearinghouse.

Uspostaviti saradnju sa kreatorima politika kroz inicijative kao što su INCR,

IIGCC, IGCC ili PRI koje promoviraju internalizaciju okolišnih troškova i

uspostavljanje jasnog regulatornog okvira.

Zahtijevati od menadţera fondova kontinuirani monitoring i izvještavanje o naĉinu

upravljanja finansijskim rizikom koji je rezultat ulaganja u preduzeća koja

uzrokuju eksternalije, te naĉinu saradnje sa kreatorima politika i preduzećima ĉije

dionice ĉine portfolio investitora.

Poticati agencije za rangiranje (rating agency) i menadţera fondova da ukljuĉe

okolišne troškove u svoje analize.

Podrţati daljnja istraţivanja u cilju kreiranja kapaciteta i poboljšanja

razumijevanja odnosa izmeĊu eksternalija preduzeća, ekosistema, finansijskog

rizika i povrata na portfolio.

----------------

Iz gore navedenog moglo bi se izvući još jedno rašireno pogrešno uvjerenje u vezi sa

zagaĊenjem okoliša, u smislu da je privatni sektor najvaţniji, ako ne i iskljuĉivi izvor

zagaĊivanja i krivac za postojeće loše stanje okoliša, dok se vlade i drţavni organi vide

iskljuĉivo u ulozi zaštitnika okoliša. U stvarnosti, vlade i drţavna preduzeća su i sama

znaĉajni izvori zagaĊivanja i degradacije okoliša, bilo direktno putem proizvodnje, javne

potrošnje ili drţavnih investicija ili pak indirektno pomaţući i podstiĉući aktivnosti koje

zagaĊuju okoliš dajući im razne vidove poticaja/supsidija iz budţeta ili pak podrţavajući

neke druge pogrešne i po okoliš u krajnjoj liniji štetne politike. Npr. procjene ameriĉkog

Biroa za navodnjavanje (U.S. Bureau of Reclamation) pokazuju da se supsidije date za

navodnjavaje poljoprivrednog zemljišta kreću u rasponu od 57 % do ĉak 97 % iznosa

ukupnih troškova koje Biro ima za isporuku vode. Prekomjerno navodnjavanje povezano

je sa brojnim problemima okoliša, ukljuĉujući nestašice vode i zagaĊenje vode kako

prirodnim polutantima, tako i vještaĉkim sredstvima koja se koriste kao inputi u

poljoprivrednoj proizvodnji. (ENVIRONMENTAL LAW INSTITUTE 1997, str 7-37).

Supsidije koje daje drţava, takoĊe, dovode i do neopravdano visoke potrošnje energije,

koja predstavlja glavni izvor najvećeg dijela zagaĊenja okoline. Empirijske analize

pokazuju da, na primjer, iako graniĉni troškovi isporuke elektriĉne energije u zemljama

u razvoju u prosjeku iznose oko 10 centi po Kwh, stvarne cijene na trţistu su ispod 6

centi po Kwh. To ima za posljedicu da ove zemlje praktiĉno koriste 26 % više elektriĉne

energije, nego što bi trošile kad bi potrošaĉi plaćali cijenu koja bi bila jednaka stvarnom

graniĉnom trošku isporuke. (ENVIRONMENTAL LAW INSTITUTE 1997, str. 11-49).

Postojeća situacija u tom smislu moţe se relativizirati uvoĊenjem principa da korisnici

usluga okoliša i zagaĊivaĉi snose realne troškove. Princip zagaĊivaĉ plaća znaĉi da

preduzeće treba da plati troškove svih mjera prevencije i kontrole zagaĊenja koje kao


122

obavezujuće uvede nadleţna drţavna institucija. MeĊutim on nije princip ĉija je namjena

da internalizira u potpunosti svaki trošak vezan za zagaĊenje okoliša, nego samo one za

koje nadleţna institucija smatra da ih treba platiti. Zbog toga se u definiciji ovog principa

istiĉe da je njegova namjena da prisili zagaĊivaĉa da snosi sve troškove u vezi sa

prevencijom i kontrolom zagaĊenja, "kako bi se osiguralo da je okoliš u prihvatljivom

stanju" (OECD 1975, str. 15).

Kako troškovi kontrole zagaĊivanja treba da se alociraju meĊu zagaĊivaĉima? Princip

pravičnosti u ovom sluĉaju zahtijeva da troškovi budu alocirani u srazmjeri prema

štetama koje je prouzrokovao svaki zagaĊivaĉ (koje se smatraju proporcionalnim

emisijama štetnih materija u okviru datog vazdušnog prostora ili vodenog toka) a ne

prema njihovim troškovima koje moraju da snose za kontrolu zagaĊivanja. Kombinacija

efikasnosti i praviĉnosti (sa principom da zagaĊivaĉ plaća kao operativnim pravilom koje

artikulira praviĉnost) zahtijeva da zagaĊivanje unutar kontrolnog podruĉja, odnosno

datog vazdušnog prostora ili vodenog toka bude: kontrolirano do taĉke gdje se graniĉni

troškovi kontrole izjednaĉavaju sa graniĉnim koristima, da kontrolu provode oni subjekti

koji imaju najniţe moguće troškove kontrole zagaĊivanja da su troškovi kontrole plaćeni

od strane onih koji stvaraju zagaĊivanje u srazmjreri sa njihovim emisijama štetnih

materija (u prvom redu proizvoĊaĉi i u krajnjoj liniji i proizvoĊaĉi i potrošaĉi sa

relativnim uĉešćima odreĊenim elastiĉnošću traţnje).

Princip zagadilac - platilac nije jedino moguće pravilo distribucije troškova zaštite

okoliša. Razliĉita društva u razliĉitim situacijama mogu da alociraju prava na korištenje

okoliša zagaĊivaĉima u kojim sluĉajevima operartivno pravilo distribucije postaje princip

korisnik - platilac ( beneficiary pay principle). Prema ovom pravilu, od onih koji oĉekuju

da će imati koristi od kontrole zagaĊivanja ili konzervacije resursa oĉekuje se i da plate

troškove u skladu sa koristima koje se oĉekuju od kontrole zagaĊivnja. Ovo moţe da

zvuĉi nepraviĉno i moţe se ĉiniti da uvodi elemenat regresivnosti zbog toga što obiĉni

ĉovjek, nestruĉnjak uglavnom ima predstavu da su zagaĊivaĉi velike, bogate korporacije i

multinacionalne kompanije, dok su oštećeni, odnosno oni koje zagaĊenost najviše pogaĊa

siromašni i bespomoćni. MeĊutim, mora se reći da u praktiĉnoj primjeni politike zaštite

okoliša postoji i mnogo suprotnih primjera u kojima se kao zagaĊivaĉi pojavljuju

siromašni slojevi populacije a kao oštećena strana (odnosno potencijalni korisnici

pozitivnih efekata nastalih kontrolom zagaĊenosti) sloj bogatije populacije.

Moguće je takoĊe da su vlasniĉka prava na okolišnim dobrima (ili njihovim uslugama)

podijeljena izmeĊu zagaĊivaĉa i oštećenih strana (potencijalnih korisnika efekata

kontrole zagaĊivanja). Primjer za ovo moţe biti situacija u kojoj zagaĊivaĉi imaju pravo

da koriste okoliš kao mjesto za odlaganje otpada i to besplatno, ali samo do nivoa koji

se smatra društveno optimalan (društveno prihvatljiv); preko tog nivoa zagaĊivaĉi

moraju, ukoliko ţele da nastave sa odlaganjem, platiti odreĊenu taksu ili porez za

zagaĊivanje (pollution charge ili pollution tax), što implicira da društvo kao cjelina ima

zagarantovano pravo na okoliš iznad pomenutog nivoa optimalne zagaĊenosti.


123

3.5 Statički modeli optimalnog zagaĎenja okoliša

U ovom dijelu ćemo na jedan formalniji naĉin, i uz korištenje modela detaljnije obraditi

koncept negativnih eksternih efekata, odnosno troškova vezanih za zaštitu okoliša, i

ukazati na koji naĉina se ovaj koncept moţe iskoristiti u analizi postojećih problema

zagaĊenja okoliša. Osnovno polazište i u ovom sluĉaju je da ukoliko preduzeća/potrošaĉi

koji kontroliraju faktore koji proizvode eksterne efekte ne uzimaju u obzir koristi/štete

koje njihove aktivnosti mogu prouzrokovati drugima, rezultat će biti neodgovarajuća

alokacija resursa u ekonomskom sistemu, odnosno u društvu kao cjelini. Pod

neodgovarajućom ili neefikasnom alokacijom podrazumijevamo to da je, za isti dati iznos

resursa, moguće postići viši nivo proizvodnje nekog dobra, pri ĉemu se proizvodnja

drugih dobara ne bi smanjila.

3.5.1 Parcijalni model optimalnog zagaĎenja okoliša

Model koji ćemo prikazati oznaĉen je kao parcijalni14

. Tom oznakom ukazujemo na

ĉinjenicu da se cijene drţe konstantnim, odnosno da one nisu pod uticajem varijabli u

modelu. Moţemo pretpostaviti situaciju u kojoj odreĊen broj preduzeća (fabrika ili

pogona) emituje štetne materije koje utiĉu na stanje, odnosno kvalitet medija okoliša u

koji se ispuštaju. Preduzeće - izvor zagaĊenja je opisano sa tri relacije:

Funkcija troškova koja pokazuje iznos troškova koje ima preduzeće ako se

odreĊeni proizvod proizvede uz najniţe moguće troškove;

Funkcija emisije polutanata ( discharge function) koja predstavlja vezu ili

funkcionalnu zavisnost izmeĊu proizvodnje i ispuštanja polutanata u okoliš; i

Funkcija troškova purifikacije ili smanjenja emisije ( purification cost function)

koja pokazuje koliko iznose troškovi svih aktivnosti (poboljšanja u tehnologiji i

menadţmentu) koje preduzeće preduzima da bi smanjilo emisiju.

Okoliš je opisan funkcijom okolišnog indikatora (environmental indicator function), koja

matematiĉki izraţava vezu izmeĊu emitovanih štetnih materija i uslova koji vladaju u

okolišu.

Drugim rijeĉima, ona pokazuje rezultat transformacije emitiranih materija u polutante u

okolišu i njihov uticaj na smanjenje kvaliteta okoliša.

c xj = c xj (x j )

(1.1)

z j = z j (x j )

(1.2)

14

Osnove i matematiĉka interpretacija modela preuzete iz FORSHUND (1998) .


124

c pj = c pj (z j - d j ) (1.3)

R = r(d1, . . . d n , k) (1.4)

c xj = novĉano izraţeni trošak proizvodnje x j u situaciji kad se on uz najniţe moguće

troškove (trošak proizvodnje proizvoda x za j-to preduzeće);

x j = proizvodnja u fiziĉkim jedinicama j-tog preduzeća;

z j = primarni rezidual (ukupni, netretirani, bruto otpad) u fiziĉkim jedinicama nastao

kao posljedica proizvodne aktivnosti u j-tom preduzeću;

c pj = novĉano izraţeni troškovi purifikacije ili tretiranja otpadnih materija u koliĉini

od z j - d j u j-tom preduzeću (z j - d j predstavlja koliĉinu tretiranog ili

zadrţanog otpada koja predstavlja razliku izmeĊu ukupno proizvedenog otpada i

dijela koji je emitovan u okoliš);

d j = koliĉina štetenih materija izraţena u fiziĉkim jedinicama koju j-oto preduzeće

ispušta u okoliš;

R = indikator okoliša izraţen u fiziĉkim jedinicama koji opisuje stanje (uslove)

okoliša kao primaoca–recipijenta otpadnih materija;

k = aktivnosti ĉišćenja uĉinjene na samom primaocu emisije-okolišu izraţene u

fiziĉkim jedinicama (npr. ubrizgavanje kisika u zagaĊenu rijeku, sanacija

napuštenog vanjskog kopa i sl.).

Sve veliĉine osim R su veliĉine toka, to jest, izraţene su kao iznosi po jedinici vremena.

Okolišni indikator R je veliĉina stoka. Zbog jednostavnosti pretpostavićemo da su sve

fiziĉke veliĉine jednodimenzionalne (u smislu da se radi npr. o samo jednom polutantu

koji je isti za sve izvore zagaĊenja) ali nikakav problem ne bi predstavljalo ni proširenje

modela kako bi pokrio i više-dimenzionalne koncepte. Što se relacija tiĉe pretpostavili

smo da su procesi purifikacije, odnosno smanjenja emisije aditivni, to jest, da se dodaju

na postojeći proizvodni proces i da se mogu razmatrati odvojeno od proizvodnje. Kao

argument ili nezavisno promjenjljivu veliĉinu u funkciji troškova purifikacije imamo

primarni otpad minus ono što je zaista otišlo u okoliš. Pretpostavljamo da je koliĉina

otpadnih materija koja je tretirana (efektivno smanjenje emisije) potom i deponovana na

odgovarajući naĉin, što znaĉi da ne utiĉe negativno na primaoca kojeg posmatramo (npr.

vazdušni prostor iznad odreĊenog podruĉja) niti na definirani okolišni indikator. Osim

toga, zanemarujemo aspekte prenošenja polutanata s drugih podruĉja na vrijednost

okolišnog indikatora i pretpostavljamo da su dinamiĉke relacije koje opisuju takva

kretanja stabilne.

Što se tiĉe oblika relacija, pretpostavićemo da funkcija troškova za proizvod ima

neprekidne derivacije prvog i drugog reda, i da kriva prosjeĉnog troška ima standardni

oblik slova "U". Funkcija emisije (1.2) ima pozitivnu prvu derivaciju (što znaĉi da je

rastuća funkcija, tj. da emitovana koliĉina raste sa obimom proizvodnje). Ista

pretpostavka vaţi i za funkciju troškova purifikacije (1.3). Osim toga, normalno je u


125

ovakvim sluĉajevima pretpostaviti da je derivacija drugog reda pozitivna, što znaĉi, da je

funkcija troškova purifikacije konveksna prema ishodištu. Funkcija okolišnog indikatora

specificirana je na takav naĉin da razliĉite emisije štetnih materija mogu imati razliĉite

efekte na okolišni indikator, mada je rijeĉ o jednoj, istoj štetnoj materiji. Do razliĉitih

efekata moţe doći zbog razliĉite lokacije pojedinih preduzeća izvora zagaĊenja.

Korištenjem ovih relacija moguće je analizirati i doći do zadovoljavajućeg rješenja za

sljedeća dva problema:

Koji iznos efektivnog smanjenja emisije štetnih materija odnosno koju koliĉinu

otpadnih materija treba ukloniti svako preduzeće koje je izvor zagaĊenja sa ciljem

da se odrţi dati (ili postigne ţeljeni) kvalitet okoliša uz najniţe moguće troškove, a

pod pretpostavkom da je obim proizvodnje dat i nepromjenjljiv za svako

preduzeće?

Kako obim proizvodnje treba da se mijenja, odnosno prilagoĊava uzimajući u

obzir smanjenje emisije (purifikaciju) uz dati nivo kvaliteta okoliša?

Model A - Minimiziranje individualnih purifikacionih troškova

Ciljna funkcija u ovom sluĉaju je suma individualnih purifikacionih troškova.

Pretpostavljamo da je obim proizvodnje dat i nepromjenjljiv. Ova prepostavka implicira

da je veliĉina primarnog reziduala, odnosno ukupno stvorenog netretiranog otpada za

svako preduzeće data. Ova ĉinjenica je preko matematiĉkog simbola izraţena kao z 0 .

Ograniĉenje u problemu je dato u vidu zahtijeva da treba odrţati dati nivo kvaliteta

okoliša, R 0 . Formalno, ovaj problem moţe se prikazati na sljedeći naĉin:

minimizirati

n

j

pjc1

(z j0 - d j ) c pj je funkcija od ( z j0 - d j )

d 1 , . . .,d n

uz ograniĉenja:

R 0 = r (d 1 , . . .,d n , k) 0 d j jz0 j = 1, . . .,n

Rješenje ovog problema svodi se na problem iznalaţenja uslovnog ekstrema funkcije sa

više promjenjljivih metodom Lagranţovg multiplikatora (za sada je uzeto samo

ograniĉenje (i) dok je drugo dodano kasnije u (1.6) u vidu razliĉitih vrijednosti d j za koje

parcijalna derivacija jdL / ima razliĉite vrijednosti):

L (d 1 , . . .,d n , ) =

n

j

pjc1

(z j0 - d j ) + 1 0R - r (d 1 , . . .,d n , k) (1.5)


126

Varijable u problemu su koliĉine emitiranih štetnih materija u okoliš iz svakog

preduzeća. Diferenciranjem Lagranţove funkcije po emitiranim polutantima iz j-tog

preduzeća dolazimo do sljedećih neophodnih uslova koji ujedno predstavljaju odgovor

na problem (A):

d 0j

01

,

j

pj

j d

rc

d

L za 0 jj zd 0 j = 1, . . .,n (1.6)

d jj z0

pri ĉemu je

)( 0

,

jj

pj

pjdz

cC

.

Pri tome izraz (z jj d0 ) oznaĉava iznos za koji je emisija polutanata u okoliš smanjena.

Purifikacioni troškovi rastu sa porastom uklonjene emisije, c ,

pj 0. Graniĉni uticaj

emitiranih polutanata na okolišni indikator je negativan, jdr / 0.

Sa povećanjem purifikacije štetnih materija iz j-tog preduzeća uspjeli smo da smanjimo

emisiju štetnih materija u okoliš d j . Porast troškova graniĉnog smanjenja emisije iz j-tog

preduzeća je c ,

pj . Poboljšanje kvaliteta okoliša kao posljedica ovog graniĉnog smanjenja

emisije je jdr / . Graniĉna šteta do koje dolazi usljed porasta emisije iz j-tog preduzeća,

izraĉunata pozitivno, jednaka je - jdr / .

Za vrijednost d j koja predstavlja optimum pri kojem su troškovi purifikacije

minimizirani uz datu proizvodnju i kvalitet okoliša, ili drugim rijeĉima koja predstavlja

rješenje optimizacionog problema (A), vaţi sljedeće:

.

)(

1

0

1

0

R

dzcn

j

jjpj

(1.7)

Cijena u sijenci na ograniĉenje okolišnog indikatora (shadow price on the

environmenntal indicator constraint), 1 , izraţava promjene u ukupnim troškovima

purifikacije za jediniĉnu promjenu vrijednosti ograniĉenja. (Ukoliko na primjer

povećamo-pooštrimo standard koji odreĊuje kvalitet okoliša, to znaĉi da se R 0

povećava). Ukupni troškovi purifikacije (smanjenja emisije) dati izrazom

n

j

pjc1


127

će se u tom sluĉaju takoĊe povećati. Ovo znaĉi da je cijena u sijenci 1 pozitivna.

Funkcija cijene u sijenci je da pretvori dato ograniĉenje u istu jedinicu mjere kojom se

izraţava i ciljna funkcija, tj. novĉanu jedinicu. Izraz

1 ( )jd

r

(1.8)

predstavlja funkciju graniĉne štete koja nastaje kao rezultat graniĉnog povećanja emisije

iz j-tog preduzeća, pri ĉemu su emisije ostalih preduzeća nepromijenjene.

Razmotrimo sluĉaj u kojem vrijedi jednakost u relaciji (1.6). Tada dobivamo:

c )(1

,

j

pjd

r

, j = 1, . . .,n (1.9)

Interpretacija izraza (1.9) je da graniĉni trošak purifikacije treba da se izjednaĉi sa

graniĉnim poboljšanjem u okolišnom indikatoru, pozitivno izraĉunatom, do kojeg je

došlo usljed smanjenja emisije kroz purifikaciju, a koji je pretvoren u novĉane jedinice

putem “cijene u sijenci”, 1 , na ograniĉenje okolišnog indikatora.

Iz (1.9) vidimo da ukoliko efekti na okolišni indikator ne zavise od toga koje preduzeće

je odgovorno za emisiju, to jest, ako je jdr / jednako za sve vrijednosti j = 1, . . .,n,

tada će svi graniĉni troškovi purifikacije biti jednaki za preduzeća koja vrše purifikaciju.

Ovaj rezultat je od velike vaţnosti za opravdanje šire primjene taksi u politici zaštite

okoliša pošto je jednakost graniĉnih troškova preduslov postizanja ţeljenog kvaliteta

okoliša uz najmanje troškove. Ako pak, emisije iz razliĉitih preduzeća imaju razliĉite

graniĉne efekte na okolišni indikator, zbog, na primjer razliĉite lokacije, onda i graniĉni

troškovi purifikacije moraju biti razliĉiti. Ali moţemo primijetiti da graniĉni trošak po

jedinici porasta u okolišnom indikatoru do kojeg je došlo zbog purifikacije

j

pj

d

r

c

,

(1.10)

mora uvijek biti jednak za sva preduzeća.

Prvo moguće rješenje našeg modela predstavlja situacija u kojoj postoji unutarnje

rješenje (interior solution), to jest, gdje vaţi jednakost (c )(1

1

,

d

rpj

), na desnoj strani

relacije (1.6). Graniĉni troškovi purifikacije ovdje su prikazani kao funkcija emisije

polutanata. Iznos koji treba oĉistiti je mjeren od taĉke d j = jz0 , i pomjera se ulijevo u

pravcu koordinatnog poĉetka. Funkcija graniĉnih šteta korespondira relaciji (1.8) sa

parcijalnom varijacijom u emisiji iz j-tog preduzeća (što znaĉi da su emisije drugih

preduzeća konstantne). Moţemo reći da je ovo tipiĉna situacija u pogledu zagaĊivanja


128

koju, stoga, i nalazimo u literaturi kao najĉešći prikaz iznalaţenja optimalnog nivoa

zagaĊenja (situacija prikazana na slici 3.5).

Ali za kreiranje adekvatne politike zaštite okoliša vaţna su i druga tzv. “ugaona” rješenja

modela optimizacije (corner solutions), do kojih dolazi u situacijama kada ne postoji

unutarnje rješenje takvoga tipa kakvo je prikazano na slici 3.5. Na slici 3.9 prikazano je

jedno takvo rješenje, gdje kriva graniĉnih troškova purifikacije cijelom svojom duţinom,

odnosno cijelim svojim tokom, leţi ispod krive graniĉne štete. To bi u matematiĉkom

smislu znaĉilo da na desnoj strani relacije (1.6) ne moţe biti jednakosti. Desna strana

relacije biće veća od nule (razlika iznosa štete i iznosa troškova purifikacije je pozitivna

veliĉina za sve vrijednosti emisije). To implicira da emisija treba da se maksimalno

ograniĉi, to jest da se svede na nulu. To praktiĉno znaĉi 100 procentno umanjenje

emisije. Ono što je karakteristiĉno na slici 3.9. je da graniĉne štete poĉinju sa vrijednošću

koja je veća od nule. Ovo i nije tako poseban sluĉaj kako bi se u prvi trenutak moglo

uĉiniti. Naime u ovom sluĉaju razmatramo parcijalnu varijaciju emisije iz preduzeća “j”.

Pretpostavljamo, dakle, da su emisije iz drugih preduzeća fiksirane na nivou koji postiţu

u optimalnom rješenju. Sa ĉisto matematiĉkog stanovišta govorimo o tome kako se

razvija parcijalna derivacija funkcije okolišnog indikatora kada emisija iz j-tog preduzeća

teţi prema nuli.

Slika 3.13: Ugaono rješenje modela optimizacije zagaĊenja okoline– MPC niţi od MD

Na slikama 3.10a i 3.10b vidimo da su graniĉni troškovi purifikacije za sve dozvoljene

vrijednosti emisije veći nego graniĉne štete izazvane zagaĊenjem. Na slici 3.10a graniĉna

šteta je nula za iznos emisije veći od maksimalnog iznosa emisije iz j-tog preduzeća. Na

slici 3.10b graniĉni troškovi purifikacije pri maksimalnoj emisji d j = z j0 su pozitivni i

veći od graniĉnih šteta. Ove slike predstavljaju situacije do kojih dolazi kada je desna


129

strana u relaciji (1.6) manja od nule. Ovo implicira da preduzeće nema nikakvu obavezu

da vrši smanjenje svoje emisije.

Slika 3.14a Slika 3.14b

Moguće je takoĊe da ne upšte ne postoji rješenje za navedeni problem minimizacije. Na

slici 3.11 vidimo da graniĉna šteta raste iznad svih granica (postaje beskonaĉno velika) za

neku vrijednost emisije d 1 koja je niţa od maksimuma z j0 , dok u isto vrijeme graniĉni

troškovi purifikacije rastu iznad svih granica (postaju beskonaĉno veliki) za vrijednost

emisije d 2 koja je veća od vrijednosti d 1 - emisije pri kojoj graniĉna šteta postaje

beskonaĉno velika.

Kao primjer koji ilustrira ovakav sluĉaj mogu se navesti izrazito toksiĉne supstance koje

je nemoguće u potpunosti ukloniti, dok u isto vrijeme graniĉne štete rastu naglo (kriva

štete ima vrlo strm nagib) za relativno male iznose emisije. Pri ovome treba se prisjetiti

da je u optimizacionom modelu nametnuto ograniĉenje da proizvodnja svakog preduzeća

mora biti konstantna. Ukoliko se ublaţi ova pretpostavka, mi bismo u situaciji, kakva je

prikazana na slici 3.11, došli do rješenja da praktiĉno ništa ne bi trebalo da se proizvodi

u ovom preduzeću, odnosno da bi u potpunosti trebalo obustaviti proizvodnju.


130

Slika 3.15: Sluĉaj kada treba u potpunosti obustaviti proizvodnju u preduzeću

Dovoljan uslov za postojanje rješenja u navedenom problemu minimizacije jeste da

funkcija troškova purifikacije bude konveksna, a da funkcija okolišnog indikatora bude

konkavna za dozvoljene vrijednosti preĉišćene koliĉine otpadnih materija i emitovane

koliĉine u okoliš, što odraţava ĉinjenicu da sa porastom emisije troškovi purifikacije

rastu (jer se mora odrţati zadati nivo kvaliteta okoliša), a da okolišni faktor opada, i

obratno, sa smanjenjem emisije troškovi purifikacije opadaju a okolišni faktor raste.

Model B - Maksimizacija profita uz obračun troškova purifikacije i

varijabilnu proizvodnju.

Navedeni problem optimizacije moţe se proširiti uvoĊenjem pretpostavke da i obim

proizvodnje moţe da se prilagoĊava, odnosno da je i proizvodnja promjenjljiva veliĉina.

Ciljna funkcija za problem optimizacije je tada definirana kao maksimizacija neto profita

u preduzećima u sluĉaju kada se troškovi purifikacije uzimaju u obzir, odnosno kada

ulaze kao troškovna stavka u obraĉun neto profita. Problem se moţe formulirati na

sljedeći naĉin:

maksimizirati jjpjjxjjj

n

j

dzcxcxp 1

x 1 , . . .,x n , d 1 , . . .,d n

z 1 , . . .,z n


131

uz ograniĉenja:

(i) r(d1, . . .,d n ,k) 0R

(ii) z jjj zx , j = 1, . . .,n

(iii) d jj z , j = 1, . . .,n

(iv) x ,j z ,j d0j , k = 0.

Relevantna Langranţova funkcija u tom sluĉaju glasi:

L = jjpjjxjjj

n

j

dzcxcxp 1

(1.11)

01 R

r(d 1 , . . .,d n ,k)

jjj

n

j

zxz 1

2

jj

n

j

zd 1

3

Neophodni uslovi prvog reda izraĉunaju se parcijalnom derivacijom funkcije L po sve tri

promjenljive (x ,j z ,j d j ):

0,

2

,

jjxjj

j

zcpx

L (= 0 ili x j = 0) (1.12)

032

jjpj

j

cz

L (= 0 ili z j = 0) (1.13)

031

,

j

j

pj

j d

rc

d

L (= 0 ili d j = 0) (1.14)

Cijena u sijenci jednaka je nuli kada korespondirajuća ograniĉenja nisu efektivna. U

našem problemu na primjer, j3 će biti nula kada je situacija takva da je emisija u okoliš

manja od primarnog reziduala (ukupno proizvedene koliĉine reziduala, odnosno otpadnih

materija). Posmatrajmo preduzeće koje proizvodi neku koliĉinu proizvoda x j 0 i u

kojem je d j z j . Karakter unutarnjeg rješenja moţe se tada prikazati uz pomoć sljedećih

relacija:

,

,

,

1

j

xjj

pj

j z

cpc

d

r

(1.15)


132

Iz prve jednakosti u (1.15) moţemo vidjeti da graniĉni troškovi vezani za emisiju u okoliš

(izraĉunati pozitivno), graniĉna okolišna šteta, treba da budu jednaki graniĉnom trošku

purifikacije. Troškovi ispuštanja polutanata u okoliš raĉunaju se po cijeni u sijenci, 1 .

Ta cijena sada mjeri smanjenje u ukupnom neto profitu za sva preduzeća, ukoliko se

naĉini graniĉna promjena okolišnih ograniĉenja, to jeste, ako se R 0 poveća za jednu

jedinicu.

Druga jednakost u (1.15) pokazuje da graniĉni purifikacioni troškovi (c ,

pj ), to jest

novĉano izraţeni iznos po jedinici uklonjenog reziduala, treba da budu jednaki graniĉnim

profitima prije pokrivanja graniĉnih purifikacionih troškova (profit je razlika izmeĊu

cijene proizvoda i graniĉnog troška proizvodnje proizvoda: p ,

xjj c ), po jedinici

primarnog reziduala stvorenog usljed graniĉnog porasta proizvodnje (z ,

j ). Na taj naĉin

moţemo reći da prva jednakost determinira odnos izmeĊu emisije reziduala (štetnih

materija) u okoliš i štete koja je time prouzrokovana u okolišu. Druga jednakost pruţa

ravnoteţu izmeĊu onoga što treba biti proizvedeno i stvaranja primarnog reziduala.

Drugim rijeĉima, prilagoĊavanja treba da se uĉine na takav naĉin da ukupni graniĉni

troškovi budu jednaki cijeni proizvoda, gdje se ukupni graniĉni troškovi sada sastoje od

graniĉnog troška u proizvodnji dobara c ,

xj , i graniĉnog purifikacionog troška c ,

pj z ,

j .

Graniĉni purifikacioni troškovi sastoje od dva dijela: graniĉnog generiranja primarnog

reziduala z ,

j , i korespondirajućih graniĉnih troškova c ,

pj . Interpretacija druge jednakosti

u (1.15) zasnovana je na pretpostavci da je emisija reziduala u okoliš konstantna, što

znaĉi da je graniĉni prirast u primarnom rezidualu uklonjen u cjelosti (prirast primarnog

reziduala, dakle, nije emitiran u okoliš).

Kao i u prethodnom problemu, ovdje, takoĊe moţemo postići sto-postotnu purifikaciju,

odnosno apsolutno eliminiranje emisije reziduala u okoliš. Ovo će biti sluĉaj ako vaţi

sljedeća nejednakost:

,

pjc

jd

r1 kada je d j = 0 (1.16)

Situacija korespondira sa slikom 3.9. U problemu koji je postavljen u sluĉaju (B)

moţemo postaviti pitanje da li bi ovo sto-postotno smanjenje, odnosno potpuno

eliminiranje emisije u okoliš, imalo uticaja na nivoe proizvodnje, a samim tim i na

generiranje primarnog reziduala. Pošto preduzeće obavlja proizvodnu aktivnost, relacija

(1.12), i prema tome (1.13), primjenjuju se sa znakom jednakosti. Na osnovu relacije

(1.12) moţe se zakljuĉiti da se graniĉni purifikacioni troškovi pojavljuju kao dio ukupnih

graniĉnih troškova, odnosno da su pozitivni. Ukoliko posmatramo suituaciju bez

purifikacije ona se moţe smatrati kao situacija u kojoj je došlo do pomjeranja funkcije

graniĉnih troškova za dati proizvod. Pomak ovakve vrste implicira da je proizvodnja

manja nego što bi bila bez troškova purifikacije. Ĉak i ako imamo sto postotnu


133

purifikaciju postoje sljedstveno ekonomski razlozi za smanjenje proizvdonje i generiranje

primarnog reziduala.

Do situacije koja obuhvata nultu purifikaciju moţe doći na dva naĉina pokazana na

slikama 3.10 a i 3.10 b. U problemu (B) z j nije više zadata veliĉina. Pitanje je tada koji

novi elemenat je uveden ako se maksimalni iznos emisije z oj moţe mijenjati. U sluĉaju

prikazanom na slici 3.10a graniĉna šteta je jdr /1 = 0 za sve d j jz .

Još jednom je oĉigledno da uzimanje okoliša u obzir nema efekta na prilagoĊavanja

preduzeća. Ovo se primjenjuje ĉak i ako preduzeća prilagoĊavaju svoje iznose

maksimalne emisije. Emisija preduzeća nikad ne prelazi kapacitet besplatnih usluga

odlaganja otpada.

Na slici 3.10b imamo sljedeću situaciju:

0

jd

r1 lim c

jjpj dz , (1.17)

d jj z

Ako stavimo zajedno (1.13) i (1.14) kada je d j = z j 0 dobijamo

j

jpjjd

rc 13

,

2 0 (1.18)

Cijena u sijenci j3 predstavlja ili ĉini razliku izmeĊu graniĉnih troškova purifikacije i

graniĉne štete. Cijena u sijenci j2 generiranja primarnog reziduala je pozitivna. Ovo

znaĉi, ako posmatramo relaciju (1.12), da će nivo proizvodnje a time i generiranje

primarnog reziduala biti smanjeni u udnosu na rješenje koje bi smo imali da smo uĉinili

prilagoĊavanje takve vrste da cijena korespondira graniĉnim troškovima u proizvodnji

proizvoda na slici 3.10a. Ĉak i kada je purifikacija jednaka nuli troškovi okoliša će ipak

rezultirati time da je proizvodnja i posljediĉno emisija u okoliš smanjena.

- - - - -

Prezentirani modeli pokazuju mogućnosti korištenja formalne matematske i

mikroekonomske analize u rješavanju postavljenih problema u vezi sa optimizacijom

korištenja i zaštite okoliša. Naravno treba imati u vidu da su rezultati modela ograniĉeni

polaznim pretpostavkama i da u krajnjoj liniji predstavljaju samo pojednostavljenu sliku

kompleksne stvarnosti. Polazne pretpostavke pojednostavljuju komplikovane

meĊuzavisnosti koje postoje meĊu pojedinim polutantima, kao i efekte koje pojedinaĉno i

zdruţeno imaju na kvalitet okoliša. Jasno je da modeli koji se bave iznalaţenjem

optimalnog rješenja za problem zagaĊivanja okoliša u statiĉkom okviru nisu adekvatno

analitiĉko sredstvo kojim bi se sagledao mnogo vaţniji dinamiĉki aspekt promjena do

kojih dolazi i u okolini, zbog emisije štetnih materija od strane preduzeća, i u samom


134

preduzeću, u smislu tehnološkog inoviranja u duţem vremenskom periodu koje je

podstaknuto uvoĊenjem mjera za zaštitu okoliša. MeĊutim, to ne umanjuje znaĉaj modela

koji oni kao takvi imaju. Oni omogućuju uvid u osnovne relacije i naĉin kako da se u

formalne teorijske modele poslovanja preduzeća inkorporira sloţena problematika

kontrole i zaštite okoliša. Kao što u klasiĉnoj mikroekonomskoj analizi polaznu osnovu

ĉine trţište savršene konkurencije i ĉistog monopola, tako i u ekonomici zaštite okoliša

polaznu osnovu ĉine pojednostavljeni modeli savršene konkurencije, sa naglaskom na

statiĉku efikasnost. Kao što u mikroekonomskoj teoriji postoje pokušaji da se modelski

prikaţe sloţena stvarnost dominantne oligopolske trţišne strukture, tako postoje pokušaji

i u ekonomici okoliša da se na relativno zadovoljavajući naĉin formuliraju i dinamiĉki

modeli, koji bi u sebe ukljuĉivali vaţan aspekt neizvjesnosti u mnogim relacijama koje

definiraju vrijednost okolišnog indikatora, kao i elemente savremene teorije igara kako bi

se na što bolji naĉin objasnilo i predvidjelo ponašanje i reakcija preduzeća na uvedene

mjere za zaštitu okoliša. MeĊutim, nije nam namjera da u ovoj knjizi prezentiramo i

takve sloţene modele.

Prezentirani statiĉki modeli sluţe nam prvenstveno kao ilustracija naĉina na koji se

zaštita okoliša moţe inkorporirati u ekonomski naĉin razmišljanja, odnosno ilustracija

mogućeg rješenja sloţenog problema optimizacije korištenja ograniĉenih resursa, ali i

kao primjer strukture modela i naĉina na koji se pomoću njega izvode odreĊeni zakljuĉci.

Sve to korisno će nam posluţiti u dijelu u kojem ćemo analizirati razloge nepodudaranja

izmeĊu predviĊanja do kojih se došlo primjenom teorijskih modela i rezultata empirijskih

istraţivanja o karakteru i strukturi primijenjenih mjera i instrumenata u politici zaštite

okoliša i naĉina na koji preduzeća na njih reagiraju. Preduslov takve analize predstavlja

naravno prikaz i ekonomska analiza samih mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša.


137

4. EKONOMSKA ANALIZA MJERA I INSTRUMENATA ZA

ZAŠTITU OKOLIŠA

Problem koji se pojavljuje kod korištenja razliĉitih mjera i instrumenata u oblasti zaštite

okoliša sastoji se u iznalaţenju takvih institucionalnih aranţmana ili politika koji će

obezbijediti postizanje ţeljenih ili ciljnih nivoa kvaliteta okoliša kroz uticaj na karakter

poslovnih odluka koje ekonomski subjekti kao zagaĊivaĉi okoliša samostalno donose.

Dakle, bez obzira na vrstu, karakter i broj upotrebljenih instrumenata cilj koji se ţeli

postići u oblasti zaštite okoliša je da se odreĊeni društveno poţeljni ciljevi u toj oblasti

transformišu u izmijenjeni obrazac ponašanja pojedinaĉnih preduzeća, odnosno da se na

neki naĉin ograniĉi sloboda donošenja poslovnih odluka koje u vidu degradacije okoliša

nameću društvu znaĉajne eksterne troškove.

Problem optimizacije pojavljuje se ovdje u vidu potrebe iznalaţenja odgovarajućih

sredstava (mjera i instrumenata) koji će najefikasnije (uz najniţe troškove) omogućiti

ostvarenje odreĊenog cilja (optimalnog ili ţeljenog kvaliteta okoliša) uz brojna

ograniĉenja data u vidu kriterijuma koji opredjeljuju njihov izbor i naĉin korištenja.

Na samom poĉetku smatramo korisnim dati jedan opšti pregled (Tabela 4.1) raspoloţivih,

vaţnijih mjera i instrumenata u oblasti zaštite okoliša od kojih će neke biti predmet naše

ekonomske analize. Naravno, naša paţnja biće usmjerena prvenstveno na najvaţnije od

njih, odnosno na mjere i instrumente direktne zakonske regulative i osnovne ekonomske

instrumente koji djeluju putem trţišta. Smatramo da je neophodno sagledati osnovne

karakteristike pojedinih instrumenata ili grupa instrumenata kako bi se što potpunije, u

ovom sluĉaju sa mikroekonomskog stanovišta, sagledale sve njihove prednosti ali i

nedostaci. To je neophodan preduslov i moţe predstavljati znaĉajan doprinos

kvalitetnijem rješavanju problema koncipiranja politike zaštite okoliša koji se rijetko

kada sastoji u iskljuĉivom odabiru jednih ili drugih rješenja, a mnogo ĉešće u njihovom

optimalnom kombinovanju i nastojanju da njihova simultana upotreba bude i

komplementarna u smislu da zajedniĉkim djelovanjem doprinesu iskorištavanju i

potenciranju svojih prednosti uz istovremeno svoĊenje na najmanju moguću mjeru svojih

nedostataka. To se moţe postići zajedniĉkom upotrebom razliĉitih instrumenata u

njihovom ĉistom obliku jednih pored drugih ili, pak, kreiranjem potpuno novih

(“hibridnih”), do sada nepostojećih instrumenata u kojima se eklektiĉki nastoje objediniti

najvaţnije prednosti pojedinih izvornih ili polaznih rješenja. Ona ipak, kao i sva

eklektiĉka rješenja, ne mogu u potpunosti otkloniti odreĊene ranije postojeće nedostatke

elemenata iz kojih su izvedeni i saĉinjeni. Mora se reći da takva rješenja jesu znaĉajna,

ali i to da ipak predstavljaju samo manje ili više uspješan korak u nastojanju da se

koncipiranje i praktiĉno sprovoĊenje politike zaštite okoliša pribliţi strogim zahtjevima

optimalnosti.


138

MJERE I INSTRUMENTI U OBLASTI ZAŠTITE OKOLIŠA

1. Djelovanje na savjest zagaĎivača (suasion measures)

(i) Javno mijenje i dobrovoljno etiketiranje proizvoda (eko-labele)

(ii) Društveni pritisak i pregovaranje (moral suasion and negotiation)

(iii) Obrazovanje - opšte i specijalistiĉko

(iv) Distribucija korisnih informacija (provision of information)

2. Direktna zakonska kontrola (comand and control strategy)

(i) Standardi kvaliteteta okoliša (ambient standards)

(ii) Standardi dozvoljene emisije (emission standards)

(iii) Tehnološki standardi (technological standards)

(iv) Standardi kvaliteta proizvoda ili proizvodnih inputa

3. Ekonomski instrumenti (economic instruments ili market based instruments)

(i) Okolišne takse ili takse na zagaĊenje (environmental charges)

- korisniĉke takse (user charges)

- - takse na emisiju ili zagaĊenje (emission charges - effluent charges)

- - - takse na zagaĊenje vode i zraka (air-water effluent charges)

- - - takse na buku aviona (aircraft noise charges)

- - - takse na javne komunalne usluge (waste treatment charges)

- - takse na korištenje parkova i rezervata (aminity charges)

- takse na proizvod (product charges)

- - diferencirani porezi (tax differentiation)

- takse na sirovine ili prizvodne impute (input charges)

- administrativne takse (administrative charges)

(ii) Okolišni porezi ili eko- porezi (environmental ili tax eco-tax)15

(iii) Supsidije i poreske olakšice (supsidies and tax concessions)

(iv) Razmjenjiva prava na zagaĊivanje (tradeable discharge permits)

(v) Sigurnosni depoziti (deposit refund systems)

(vi) Financijski poticajni instrumenti (financial enforcement incentives)

- Obveznice za potencijalna oštećenja okoliša (perfomance bonds)

- Pristojbe zbog nepoštovanja okolinske regulative (noncompliance fees)

(vii) Instrumenti financijske odgovornosti za nastale štete (liability instruments)

4. Drţavne investicije

(i) Oprema i postrojenja za spreĉavanje nastanka zagaĊivanja (npr. gradski

kanalizacioni sistem)

(ii) Aktivnosti u cilju otklanjanja štetnih posljedica i povrata ranijeg stanja

(npr. pošumljavanje, ĉišćenje otpada)

(v) Istraţivaĉke aktivnosti - vlastita sredstva ili fondovi za nauĉne institucije

15

Mada postoji znaĉajna razlika u terminima taksa (charge) i porez (tax) u smislu da li se za izvršeno plaćanje

dobiva ili ne dobiva konkretna usluga ili proizvod, ipak se ĉesto ovi termini koriste i na našem jeziku kao sinonimi.


139

Sa stanovišta okolišne efektivnosti, uputno je napraviti distinkciju izmeĊu eksplicitnih i

implicitnih instrumenata:

Pod eksplicitnim instrumentima podrazumijevaju se one instrumenti ĉiji je cilj

eksplicitno da utiĉu na stanje stvari. Na primjer, osnovna namjena karbonskog

poreza (carbon tax) na fosilna goriva jeste da smanji emisiju ugljen dioksida.

Namjena implicitnih instrumenata nije primarno da utiĉu na stanje stvari u vezi sa

odreĊenim problemom u okolišu, na primjer da smanje emisiju ugljen dioksida,

nego oni, ustvari, utiĉu na stanje stvari i na predvidljive ali i na nepredvidljive

naĉine. Kao primjer mogli bi smo navesti porez na benzin koji je bio uveden u

mnogim zemljama mnogo prije nego li su problemi izazvani emisijom ugljen

dioksida bili poznati. Razlikovanje izmeĊu poticajnih i fiskalnih okolišnih poreza

naprimjer, zasnovano je na opštijem razlikovanju izmeĊu implicitnih i eksplicitnih

instrumenata.

Vrlo vaţan koncept fleksibilnosti u vezi sa mjerama i instrumentima za unapreĊenje i

zaštitu okoliša moţe se posmatrati sa tri stanovišta:

Eksterna fleksibilnost moţe se definirati kao sposobnost odreĊenog instrumenta da

reagira na promjene u vanjskim uslovima. Tehnološki progres, inflacija, oscilacija

cijena odreĊenih proizvoda, porast u broju ekonomskih subjekata, kao i promjene

u zakonodavstvu, primjeri su promjena u vanjskim uslovima.

Instument je normativno fleksibilniji, ukoliko se moţe lakše dopuniti ili izmijeniti

u bilo kojem momentu. S druge strane, problem sa normativno fleksibilnom

regulativom moţe biti to da takva legislativa nije postojana i da dovodo do pravne

nesigurnosti.

Što instrument više pokriva tehniĉke mjere neophodne za smanjenje zagaĊenja, to

je on tehnološki fleksibilniji. Tehniĉke mjere mogu se sastojati na primjer od toga

da se instalira tehnologija za smanjenje zagaĊenja, poboljša proizvodna efikasnost

i izmjene proizvodni procesi kako bi se smanjila upotreba zagaĊujućih supstanci.

4.1 Mjere i instrumenti direktne kontrole (zakonska regulativa ili

komandno - kontrolni pristup)

4.1.1 Osnovne činjenice

Pod instrumentima direktne kontrole, odnosno administrativne i zakonske regulative

podrazumijevaju se “institucionalne mjere koje za cilj imaju direktni uticaj na okolišne

performanse pojedinih zagaĊivaĉa putem direktne, neposredne regulacije proizvodnih

procesa ili samoga proizvoda, i to ograniĉavanjem ili potpunom zabranom emitovanja i

odlaganja izvjesnih polutanata ili ograniĉavanjem obavljanja odreĊenih aktivnosti u

pogledu mjesta i vremena “ (OECD, 1994, str.15).


140

Sve ove aktivnosti ĉine se prvenstveno:

postavljanjem ili propisivanjem razliĉitih standarda najĉešće u vidu maksimalno

dozvoljenih emisija polutanata (emisioni standardi) ili njihovih koncentracija u

okolišu (okolišni standardi),

izdavanjem (neprenosivih ili trţišno nerazmjenjivih) odobrenja i dozvola za

odreĊenu kvotu ili dio iznosa maksimalno dozvoljene emisije,

utvrĊivanjem pojedinih regija i zona koje će se u okolišnom smislu tretirati na

poseban naĉin (zonning),

donošenjem propisa ili standarda o obaveznom korištenju odreĊene zaštitne

opreme ili proizvodne tehnologije i proizvodnog procesa, ili o obaveznim

karakteristikama gotovog proizvoda (tehnološki standardi).

Suština ovog pristupa je u tome da odreĊeni drţavni organ ili nadleţna institucija (npr. u

SAD je to Agencija za zaštitu okoliša – Environmental Protection Agency –EPA; u EU to

je – Evropska agencija za okoliš -European Environmental Agency- EEA) propisuje

odreĊeno obavezujuće ponašanje zagaĊivaĉa, odnosno mjere koje moraju preduzeti, te

kontroliše njihovo ostvarivanje i preduzima odgovarajuće, unaprijed propisane sankcije

protiv onih koji ne poštuju nametnute standarde i pravila. Ovakav pristup oznaĉava se

kao komandno kontrolni pristup ili strategija u zaštiti okoliša. Nepoštovanje propisa

smatra se protuzakonitim ĉinom.

Slika 4.1: Optimizacija zagaĊenja primjenom zakonske regulative - standarda

Slika 4.1, predstavlja već poznati grafikon koji prikazuje graniĉne troškove purifikacije i

graniĉne štete koje su u direktnoj zavisnosti od nivoa štetnih materija koje se emituju u

okolinu. Ukoliko je inicijalni, stvarni nivo emisije na nivou e 1 , oĉigledno je da je on


141

znatno viši od efikasnog ili optimalnog nivoa e . Da bi postigla nivo emisije e , nadleţna

agencija postavlja emisioni standard na tom nivou; e postaje obavezujuća gornja granica

za iznos emisije tog preduzeća.

Da bi se obezbjedilo provoĊenje ili poštivanje ovog standarda agencija mora provesti

mjerenje i otkriti bilo kakvo odstupanje od standarda. Otkrivena odstupanja od standarda

dovode do toga da preduzeće mora platiti novĉanu kaznu ili snositi drugu, zakonom

propisanu sankciju. Ukoliko, pak, preduzeće smanji svoju emisiju u skladu sa

standardom, ono će godišnje platiti iznos jednak površini A, na ime pokrića ukupnih

troškova purifikacije ili smanjenja emisije. U ovom sluĉaju, ukupni troškovi koje

preduzeće snosi na ime smanjenja zagaĊenja mogu se nazvati troškovi udovoljavanja

propisanom standardu (compliance costs).

4.1.2 Tipovi standarda u politici zaštite okoliša

U oblasti zaštite okoliša mogu se razlikovati sljedeće vrste standarda:

Okolišni standardi - Ambijentalni kvalitet okoliša (ambient environmental quality)

odnosi se na kvalitativne dimenzije pojedinih medija okoliša koji nas okruţuju; to moţe

biti okolišni kvalitet zraka iznad odreĊenog grada, ili okolišni kvalitet vode u odreĊenoj

rijeci. Okolišni standardi se normalno izraţavaju kao nivoi prosjeĉne koncentracije tokom

nekog perioda vremena.16

Stoga, moţemo reći da okolišni (ambijentalni) standard

predstavlja nivo nekog polutanta u mediju okoliša koji nikada ne smije biti prekoraĉen.

Prisilno ostvarenje okolišnog standarda se, naravno, ne moţe postići direktno.Ono na šta

se prisila moţe primijeniti jesu razliĉite emisije štetnih materija iz preduzeća koje utiĉu

na ili dovode do odreĊenih nivoa kvaliteta okoliša.

Emisioni standardi - Standardi u pogledu visine emisije (emission standards)

predstavljaju nivoe koji se nikada ne smiju prekoraĉiti a odnose se direktno na koliĉinu

emisije štetnih materija koja dolazi iz izvora zagaĊenja. Ovi standardi se uobiĉajeno

izraţavaju u koliĉini materijala po odreĊenoj vremenskoj jedinici; npr. grama po minuti

ili kilograma sedmiĉno. Vaţno je odmah istaći i stalno imati na umu razliku izmeĊu

16

Na primjer, vaţeći primarni okolinski standard za vazduh u SAD za sumpor dioksid (SO2) iznosio je 80 g/m3

(mikrograma po metru kubnom) na bazi godišnje aritmetiĉke sredine i 365 g/m3

na bazi prosjeka za 24 sata.

Drugim rijeĉima, standard ima dva kriterija: maksimalni godišnji proskjek od 80 g/m3

i maksimalni 24-ĉasovni

prosjek od 365 g/m3

. Uzimanje prosjeka znaĉi da nivoi okolišnog kvaliteta mogu u kratkom vremenskom periodu

biti lošiji od standarda, sve dotle dok to ne traje predugo i dok je uravnoteţeno periodima kada je kvalitet vazduha

bolji od onog koji uzahtijeva standard (FIELD, 1994, str. 208). MeĊutim, EPA je 23. augusta 2010 godine inovirala

ovaj standard i uvela novi standard na nivou od 75 dijelova na milijardu (parts per billion -ppb) kao maksimalni

iznos zagaĊenja u trajanju od jednog sata, bazirano na trogodišnjem prosjeku godišnjeg 99-tog percentila jedno-

satne dnevne maksimalne koncentracije (3-year average of the annual 99th percentile of 1-hour daily maximum

concentrations). EPA je takoĊe istom odlukom povukla oba postojeća SO2 standarda – 24-satni i godišnji primarni

standard. (EPA, 2010)


142

okolišnih i emisionih standarda. Postavljanje emisionog standarda na odreĊenom nivou

ne dovodi neminovno, odnosno ne znaĉi automatski i udovoljavanje postavljenom skupu

okolišnih standarda. IzmeĊu emisije i kvaliteta okoliša stoji priroda, naroĉito

meteorološke i hidrološke karakteristike koje povezuju ovo dvoje. Reĉeno jezikom

regulative ovi standardi propisuju krajnji ishod neĉijeg ponašanja ili aktivnosti te se

nazivaju proizvodni standardi (performance standards) jer se odnose na krajnji rezultat

koji se oĉekuje da postigne zagaĊivaĉ na koga se propisana regulativa i odnosi.17

Tehnološki standardi - Postoje brojni standardi koji, u stvari, ne specificiraju neki

konaĉni rezultat, nego umjesto njega specificiraju tehnologije, tehnike, ili naĉine

proizvodnje koje potencijalni zagaĊivaĉi moraju usvojiti. Ovi standardi se objedinjeno

oznaĉavaju kao“tehnološki standardi” (technological standards).18

Ovaj tip standarda

obuhvata takoĊe i one što se ĉesto nazivaju “standardi dizajna” (“design standards”) ili

“inţenjerski standardi” (“engineering standards”) - - jedan od poznatijih je Leadership in

Energy and Environmental Design (LEED) sitem za rangiranje zelenih graĊevinskih

objekata (green building rating system), koji koristi veći broj pokazatelja kvaliteta

okoliša i uticaja na okoliš, a sa ciljem da se definira jedan holistiĉki pristup okolišno

odrţivog graditeljstva i utvrdi rang individualnih graţĊevinskih projekata. (WIKIPEDIA,

pristup 21. septembra 2010)

Standardi u pogledu kvaliteta proizvoda (product standards) - Postoje i brojne vrste

standarda u pogledu proizvoda koji specificiraju karakteristike koje proizvodi moraju

imati, npr. maksimalno dozvoljeni sadrţaj ţive u baterijama, najveći iznos CO2 emisije

koji smiju imati biogoriva. Standardi u pogledu proizvoda obuhvataju više instrumenata

koji djeluju na razliĉite naĉine. Najejdnostavnija forma proizvodnog standarda je tzv.

obavezujući minimalni standard (mandatory minimum standard). Napr. EuP Direktiva

dozvoljava da minimalni standardi u pogledu energijske efikasnosti budu dio kriteruja za

dodjelu oznake CE, bez koje se proizvodi koji korite energiju ne mogu prodavati na EU

trţištu. MeĊutim, minimalni standardi ne moraju uvijek biti obavezujući. Npr. CECED,

koji predstavalja EU proizvoĊaĉe kućnih aparata, uveo je dobrovoljno prihvatanje

obavezujućeg ponašanja u vidu ugovora potpisanog 1997. godine.

17

EU, na primjer, ima svoj poseban skup emisionih standarda koje sva nova vozila moraju da poštuju. EU je uvela

tzv. Euro 4 standarde 1. Januara 2008. godine. Euro 5 standarde EU je uvela 1. Septembra 2009 samo za odobrenje

vozila, a primjenjivaće se u potpunosti od 1 januara 2011 za registraciju i prodaju novih tipova vozila. Planirano je

da se Euro 6 standardi uvedu 1. septembra 2014. za registraciju i prodaju novih tipova vozila. (EC Regulation

No 715/2007: EU Euro 5 and Euro 6 standards: reduction of pollutant emissions from light vehicles). Vrijednosti

standarda Euro 5 standarda npr. za vozila koja koriste dizel gorivo su sljedeće:

ugljiĉni monoksid: 500 mg/km;

ĉestice: 5 mg/km (80% smanjenje emisije u poreĊenju sa Euro 4 standardom);

azotni oksidi (NOx): 180 mg/km (20% smanjenje emisije u poreĊenju sa Euro 4 standardom);

kombinirane emisije hidrokarbona i azotnih oksida: 230 mg/km.

18 Ukoliko se od svih elektrana zahtijeva da instaliraju otprašivaĉe za prikupljanje gasova koji izlaze iz dimnjaka

kako bi se smanjila emisija SO 2 , otprašivaĉi bi tada, u stvari, predstavljali tehnološke standarde, pošto je odreĊeni

tip tehnologije specificiran kao obavezan od strane nadleţne agencije za zaštitu okoliša.


143

Ovaj ugovor obavezao je proizvoĊaĉe, ĉija prodaja predstavalja preko 90% ukupne

prodaje ne EU trţistu, da postepeno napuste prodaju energijski najmanje efikasnih

mašina za pranje rublja (OFT, 2008, str.5)

Drugi osnovni instrument je oznaĉavanje ili eko-labele. Ovo takoĊe moţe biti

obavezujuće, kao npr. oznake uvedene EU Direktivom o oznaĉavanju, koje klasificiraju

friţidere, i nekoliko drugih proizvoda u klase energijske efikasnosti od A do G, i koji su

vidljivi na mjestu prodaje. Ove dvije dimenzije, dobrovoljni versus obavezujući, i

zahtjevi (oznaĉeni kao akcioni standardi) versus eko-labele, u jednoj znaĉajnoj studiji,

koja ispituje uticaj proizvodnih standarda na konkurentnost preduzeća (OFT, 2008)19

uzimaju se kao dva najvaţnija naĉina koji proizvodni standardi mogu da variraju.

Standardi u pogledu inputa koji zahtijevaju da potencijalni zagaĊivaĉ koristi inpute

koji udovoljavaju propisanim, specifiĉnim uslovima. U ovu grupu mogli bi se svrstati

standardi kojima se obezbjeĊuje energijska efikasnost. Naime u u preko 50 zemalja

zabiljeţena je široka porimjena standarda kako bi se povećala energijska efikasnost

(IPCC, 2001): US ENERGY STAR program smanjio je CO2 emisije za 218 miliona tona

godišnje (MtCO2) u periodu 2000-2007. godina, iznad onoga što bi bilo postignuto prema

scenariju nepromijenjenog poslovanja (EPA, 2008).

Razlika izmeĊu proizvodnih standarda i tehnoloških standarda nekada ne mora biti tako

jasna. Osnovna karakteristika koja ih razlikuje jeste da proizvodni standardi, kao što su to

emisioni standardi, postavljaju ograniĉenja na neki kriterij u pogledu proizvodnje

(performance criterion) i nakon toga dozvoljava preduzećima da samostalno odaberu

najbolji naĉin ili sredstvo da se to postigne. Tehnološki standard stvarno diktira ili

nameće izvjesne odluke i tehnologije koje se moraju koristiti, tj. ne ostavlja nikakvu

slobodu izbora kao u sluĉaju emisionih standarda.

4.1.3 UtvrĎivanje nivoa standarda

Osnovno pitanje koje se kod standarda pojavljuje jeste da li kod utvrĊivanja njihovog

nivoa ili visine treba uzeti u obzir samo štete izazvane zagaĊnjem ili i štete i troškove

smanjenja zagaĊenja ili purifikacije. Kod odgovora na to pitanje trebalo bi krenuti od

krive graniĉnog troška ranije prikazanoj na slici 4.1 i posvetiti joj odreĊenu paţnju. Jedan

pristup u utvrĊivanju vrijednosti standarda jeste da se visina standarda pokuša utvrditi

iskljuĉivim korištenjem krive graniĉne štete koja nastaje kao posljedica zagaĊenja.

Naime, analizom te krive nastoje se pronaći relevantne taĉke koje bi mogle predstavljati

traţena rješenja. U okviru takve analize mogući pristup se sastoji u tome da se standard

postavi na nivou “nultog rizika”, tj. na nivou koji bi zaštitio sve pripadnike populacije

izloţene dejstvu polutanta, ma kako osjetljivi bili, od oštećenja.To bi impliciralo

19

OFT (2008) The competition impact of environmental product standards, Office of Fair Trading,

http://www.oft.gov.uk/shared_oft/economic_research/oft1030.pdf


144

postavljanje standarda na nivou praga asimlativnog kapaciteta kapaciteta (odreĊeni nivo

ispod kojega prisustvo polutanta ne izaziva nikakve izmjerljive štete) oznaĉenog sa e t na

slici 4.1. Ovaj koncept moţe da bude zadovoljavajući sve dok postoji prag asimilativnog

kapaciteta.

MeĊutim, brojna nauĉna istraţivanja, prvenstveno toksikologa, izgleda da ukazuju na to

da za veliki broj polutanata najvjerovatnije ne postoji prag asimilativnog kapaciteta, što

znaĉi da funkcije graniĉne štete imaju pozitivnu vrijednost već od samog koordinatnog

poĉetka. U stvari, ukoliko bi agencija slijedila pristup “nultog rizika”, morala bi sve

standarde postaviti na nultu vrijednost. Vidjeli smo da ovo moţe biti odgovarajuće

rješenje za izvjesne jako toksiĉne kemikalije, ali bi suštinski bilo nemoguće da se takav

nivo ostvari za sve polutante.

Iz toga proizilazi da bi agencija mogla da prihvati neki “razumno mali” nivo šteta, u

kojem sluĉaju bi standard mogla da postavi na nivou e 0 , u taĉki u kojoj funkcija

graniĉnih šteta poĉinje naglo da raste. I u ovom sluĉaju, meĊutim, takvo utvrĊivanje

standarda bi proteklo bez ukljuĉivanja i razmatranja troškova smanjenja zagaĊenja.

Logika pristupa troškovi – koristi, iz poznatih razloga nameće potrebu uravnoteţenja

šteta i troškova za smanjenje zagaĊenja, odnosno primjenu principa ekvimarginaliteta.

Naravno u cilju zadovoljavanja ekonomske efikasnosti, nivo standarda bi tada bio

utvrĊen na optimalnom nivou emisije e .

Pomenuli smo već da se prilikom utvrĊivanja vrijednosti standarda pribjegava prosjeĉnim

veliĉinama u nekom vremenskom periodu. Logika koja stoji iza toga jeste da nije

neophodno instalirati toliki obim ili takvu tehnologiju koja bi drţala kvalitet okoliša u

okviru standarda pod svim zamislivim prirodnim uslovima. Drugim rijeĉima, uĉinjeno je

implicitno samjeravanje izmeĊu troškova izazvanih šteta na okolišu koje bi rezultirale iz

kratkotrajnog narušavanja kvaliteta okoliša ispod onog propisanog standardom i visokih

troškova koje bi bilo neophodno pokrirti da bi se kvalitet okoliša odrţao u granicama

standarda pod svim uslovima. Osnovni aspekt standarda jeste, dakle, njihova

karakteristika “sve-ili-ništa”. Ili je standard postignut ili nije. Ako nije, posljedica je da

treba da bude, bez obzira na troškove da se to postigne. Ukoliko je postignut, posljedica

je da nije potrebno nikakvo poboljšanje preko toga, čak i ako troškovi postizanja tog

poboljšanja mogu biti prilično niski.

4.1.4 Neefikasnost standarda kao instrumenta u oblasti zaštite okoliša

Problem sa utvrĊivanjem visine standarda leţi u ĉinjenici da će standard praktiĉno samo

sluĉajno proizvesti ekonomski efikasno rješenje, tj. malo je vjerovatno da će osigurati

optimalni nivo zagaĊenja. Ta neefikasnost moţe se grafiĉki prikazati na slici 4.2.


145

Slika 4.2: Neefikasnost standarda

Na slici najprije vidimo da je utvrĊen standard S i da on odgovara nivou zagaĊivanja W s

i nivou ekonomske aktivnosti Q s . Vidjeli smo da utvrĊivanje standarda takoĊe

podrazumijeva postojanje nadleţne agencije za zaštitu okoliša koja nadgleda i kontrolira

preduzeća koja zagaĊuju okoliš i koja ima mogućnost da nametne kaznu u sluĉaju

nepridrţavanja utvrĊenog standarda. Ukoliko ne bi postojala ova mogućnost prisilnog

nametanja sankcija, jedini motiv koji bi preduzeće imalo da ostane u okvirima propisanog

standarda bila bi njegova vlastita svjesnost o ozbiljnosti problema koje njegovo

zagaĊenje uzrokuje društvu i ţelja da dobrovoljno nešto uĉini. Tipiĉno je, dakle, da su

standardi zdruţeni sa kaznama – zagaĊivaĉ moţe biti sudski gonjen ili bar zastrašen

postojanjem takve mogućnosti. Iskustvo pokazuje da su u mnogim zemljama sudski

postupci ove vrste rijetki zato što zaduţeni inspektorat koristi svoje ovlasti da izmijeni

ponašanje preduzeća zagaĊivaĉa prije nego li sluĉaj dospije pred sud.

Na slici je pretpostavljeno da je kazna utvrĊena na nivou P. Da bi standard funkcionirao

na naĉin koji je ranije objašnjen, preduzeće moţe zagaĊivati samo do maksimalno

dozvoljenog nivoa W s . Oĉigledno je da W s nije optimalno pošto je manje od W .

Ustvari, ukoliko standard nije postavljen taĉno na nivou W , on neće ni biti optimalan.

Standard moţe da se podudara sa optimumom pod uslovom da je taj optimum moguće

utvrditi, što takoĊe predstavlja problem i za poreze i takse na zagaĊenje. U tom smislu,

do sada nema mnogo toga po ĉemu bi se izbor izmeĊu standarda i taksi razlikovao – oba


146

instrumenta, naime, zahtijevaju detaljne informacije o funkciji graniĉnog profita ili

graniĉne neto privatne koristi (MNPB) i funkciji graniĉnog eksternog troška ili graniĉne

štete izazvane zagaĊenjem (MEC) da bi se došlo do optimuma.

Ali kazna P takoĊe je neefikasna u tom sluĉaju. Preduzeće ima podsticaj da zagaĊuje do

nivoa WB

, jer je ukupna kazna sve do nivoa WB

manja od neto privatnih koristi koje

nastaju usljed zagaĊivanja. Preduzeće neće ići preko WB

, jer dodatno zagaĊenje povlaĉi

kaznu koja je veća od graniĉnih neto koristi ili graniĉnog profita. Da bi smo bili još

precizniji, ova konstatacija mora se drugaĉije izraziti i to u terminima vjerovatnoće da će

kazna zaista morati biti plaćena. Naime, treba se prisjetiti da bi zagaĊivaĉ kaznu i platio

on mora biti najprije uhvaćen ili otkriven od strane nadleţnog inspektora i to je veoma

ĉesto teško ili malo vjerovatno u sluĉajevima kada, na primjer, postoji veliki broj

zagaĊivaĉa na odreĊenom kontrolnom podruĉju, ĉiji je pojedinaĉni doprinos ukupnom

zagaĊenju relativno mali. Kao racionalni donosilac odluka na trţištu koji nastoji

minimizirati svoje ukupne troškove poslovanja, preduzeće koje zagaĊuje okoliš vrši,

prema tome, kalkulaciju u kojoj uporeĊuje iznos kazne pomnoţen sa vjerovatnoćom da

će biti uhvaćen u prekršaju, sa neto profitom ili koristi koju oĉekuje od aktivnosti koja

dovodi do zagaĊenja. Ĉak i da je plaćanje kazne sasvim sigurno (vjerovatnoća 100%),

situacija kako je prikazana na slici 4.2 implicira da se preduzeću još uvijek isplati da

zagaĊuje do nivoa W B .

Ova analiza imala je za cilj da na jednostavan naĉin ukaţe na drugi generalni zahtjev

koji mora biti ispunjen da bi standard bio optimalan. Taj zahtjev odnosi se na ĉinjenicu

da plaćanje kazne mora biti sigurno i da kazna mora biti utvrĊena na nivou P . Dakle, da

bi standard bio optimalan nadleţna agencija prilikom njegovog utvrĊivanja mora ispuniti

zahtjev da standard bude postavljen na takav naĉin da (i) nivo ekonomske aktivnosti ili

proizvodnog outputa preduzeća koji korespondira sa standardom bude optimalan, i (ii) da

nivo kazne bude P i da je sigurnost njene naplate sto postotna ukoliko preduzeće poveća

svoju proizvodnju ili obim aktivnosti preko nivoa Q . Poteškoće da se ova dva uslova

obezbijede svakako predstavljaju razlog zašto ekonomisti izraţavaju svoju sumnju u

standard kao sredstvo kojim se efikasno moţe postići ţeljeni rezultat u pogledu

smanjenja zagaĊenja okoliša.

4.1.5 Nedostaci utvrĎivanja jedinstvenih standarda

Veoma praktiĉan problem povezan sa utvrĊivanjem optimalne visine i strukture

standarda odnosi se na pitanje da li standard treba da bude primijenjen jedinstveno ili

uniformno na sve situacije ili bi trebao da varira u skladu sa specifiĉnim okolnostima.

Ovo se moţe ilustrirati korištenjem problema prostorne uniformnosti standarda.

Poznato je, naime, da su okolišni standardi u pogledu kvaliteta vazduha ĉesto u mnogim

drţavama (npr. SAD, Njemaĉka) utvrĊeni za cijeli teritorij drţave. Problem koji iz tog


147

proizilazi jeste da pojedini regioni mogu znaĉajno da se razlikuju u pogledu faktora koji

utiĉu na odnos izmeĊu šteta izazvanih zagaĊenjem i troškova za smanjenje zagaĊenja,

tako da jedan skup standarda, uniformno primijenjen na ove razliĉite lokalne situacije,

moţe imati znaĉajne posljedice na postizanje ekonomske efikasnosti u primjeni mjera i

instrumenata za zaštitu okoliša (u ovom sluĉaju zakonske regulative u vidu standarda).

Ova situacija predstavljena je grafiĉki na slici 4.3 (FIELD, 1994, str. 214).

Slika 4.3: Nedostaci primjene jedinstvenih standarda za razliĉite kontrolne regione

Slika pokazuje dvije funkcije troškova graniĉne štete, od kojih se pretpostavlja da jedna

(oznaĉena sa MD u ) predstavlja gradsko, urbano podruĉje, dok se druga (oznaĉena sa

MD r ) odnosi na ruralno podruĉje. Kriva MD u leţi iznad krive MD r zbog toga što

mnogo veći broj ljudi ţivi u gradskom podruĉju nego u ruralnom podruĉju. Pretpostavka

je da su graniĉni troškovi smanjenja zagaĊenja ili purifikacije (oznaĉeni sa MPC) isti za

oba podruĉja. Moţe se na primjer, pretpostaviti da se analiza odnosi na neki proizvodni

proces koji takoĊe rezultira i neţeljenom emisijom benzena nastalog u proizvodnom

postupku, izuzetno karcinogene supstance. Graniĉni troškovi smanjenja emisije su isti u

oba podruĉja. Pošto su graniĉne štete mnogo veće u urbanom nego u ruralnom podruĉju,

optimalni nivo emisije benzena je mnogo niţi u prvom nego u drugom regionu;

optimalni nivo iznosi e r , u ruralnom podruĉju, i e u , u urbanom podruĉju. Prema tome,

jedinstven, uniformni standard ne može biti ekonomski efikasan, odnosno optimalan

istovremno u ova dva područja. Ukoliko je postavljen na nivou e u , biće pretjerano visok

za ruralno podruĉje, a ako je postavljen na nivou e r , neće biti dovoljno visok za urbano

podruĉje.

Jedini naĉin da se ovo izbjegne bio bi da se postave razliĉiti standardi za svako od ovih

podruĉja. Naravno, ovakvo rješenje stavlja nadleţnu agenciju pred veliku dilemu u

pogledu odgovarajućeg izbora ili pravilnog doziranja (policy trade-offs) u procesu


148

definiranja politike zaštite okoliša. Naime, što više agencija nastoji da prilagodi i “skroji”

politiku tako da ona odgovara i moţe da se primjenjuje u meĊusobno razliĉitim

situacijama, to će politika biti efikasnija u pogledu svojih pozitivnih uticaja, ali će takoĊe

izazvati i veće troškove nastale zbog prikupljanja informacija koje su potrebne da bi se na

pravi naĉin postavili razliĉiti standardi i obezbijedilo njihovo efikasno provoĊenje

jednom kada su utvrĊeni.

Treba reći da se krive na slici 4.3, pored prikazivanja geografskih razlika, mogu koristiti i

za predstavljanje drugih heterogenih situacija. Na primjer, MD u moţe da predstavlja

troškove graniĉnih šteta u odreĊenom podruĉju pod odreĊenim meteorološkim uslovima,

ili u jednom godišnjem dobu, dok MDr moţe da predstavlja funkciju graniĉne štete za

isto podruĉje ali pod drugaĉijim meteorološkim uslovima ili za drugo doba godine. U tom

sluĉaju, jedinstveni standard, ĉije bi se poštovanje podjednako zahtijevalo tokom cijele

godine, ne moţe biti ekonomski efikasan u svakom trenutku; ako je efikasan u jednom,

sigurno neće biti u drugom.

4.1.6 Prednosti i nedostaci instrumenata komandno-kontrolnog pristupa

Spoznate najvaţnije nedostatke mjera i instrumenata zakonske regulative (u najvećoj

mjeri standarda) moţemo sumirati na sljedeći naĉin:

Suboptimalnost u pogledu ekonomske efikasnosti, u smislu da namećući

uniformne standarde koji obavezuju preduzeća da podjednako smanje emisiju u

odreĊenom zadatom procentu, ne uvaţavaju razliku u graniĉnim troškovima

purifikacije koja realno postoji. Stoga i ne moţe da se realizuje bitan preduslov za

postizanje rješenja sa najniţim troškovima, a to je izjednaĉavanje graniĉnih

troškova razliĉitih preduzeća.

Nefleksibilnost u smislu da se standardi podjednako primjenjuju na sva preduzeća i

da se ne uvaţavaju nikakve specifiĉnosti u pogledu troškova, lokacije ili drugih

relevantnih faktora.

Statičnost u smislu da ne daju dovoljno podsticaja preduzećima da se upuštaju u

inovativne poduhvate, odnosno unapreĊenje tehnologije za zaštitu okoliša u duţem

vremenskom periodu. Ovo iz razloga što preduzeća nisu motivirana da i dalje

smanjuju svoju emisiju nakon što su dostigli dozvoljene granice utvrĊene

standardom, jer na iznoz emisije preko standarda nisu obavezni da plaćaju nikakvu

financijsku nadoknadu.

Neke od nedostataka mjera i instrumenata zakonske regulative ilustrovaćemo na jednom

od ĉesto primjenjivanih tehnoloških standarda. Radi se o standardu kojim se propisuje

obavezno korištenje najbolje raspoloţive tehnologije za kontrolu i smanjenje emisije

polutanata (best available control technology - BAT). Ovaj standard mora biti utvrĊen


149

individualno za svaki vaţniji pojedinaĉni izvor zagaĊenja. Naravno, ovo moţe dovesti do

znaĉajnih razlika meĊu pojedinim zagaĊivaĉima u pogledu visine graniĉnih troškova

smanjenja emisije. Procedura donošenja odluka o primijeni ovog tehnološkog standarda

je takva da prebacuje teret dokazivanja na stranu novog izvora zagaĊivanja koji mora

opravdati slabije tehnološko rješenje predloţeno u svom projektu, pokazujući da bi

primjena bilo koje kvalitetnije (a time i skuplje) tehnologije nametnula preduzeću

neprihvatljive energetske, okolišne ili ekonomske troškove. Ekonomski troškovi nisu

definirani primarno samo kao inkrementalni troškovi po svakoj toni smanjene emisije;

znaĉajna paţnja posvećuje se i uticajima na proces proizvodnje, proizvedeni output,

zaposlenost, i stopu povrata na investicije.

Dominantno pitanje u ovom sluĉaju jeste da li preduzeće moţe podnijeti ili “priuštiti”

kvalitetniju tehnologiju za smanjenje zagaĊenja. Upravo ovaj kriterijum “podnosivosti”

(“affordability”) u procesu determiniranja najbolje raspoloţive kontrolne tehnologije,

proširuje razlike u graniĉnim kontrolnim troškovima izmeĊu pojedinih preduzeća koja

zagaĊuju okoliš. Koliko troškova vezanih za smanjenje zagaĊenja preduzeće moţe

“priuštiti” u velikoj mjeri zavisi od toga koliki dio tih troškova preduzeće moţe da

prebaci na krajnjeg potrošaĉa ili snabdjevaĉa. Izvori zagaĊenja ili preduzeća koja imaju

znaĉajnu trţišnu snagu mogu sebi “priuštiti” stroţiju kontrolu zagaĊenja tj. kvalitetniju i

skuplju tehnologiju nego preduzeća koja posluju u izrazito konkurentnom okruţenju.To

znaĉi da će nivo najbolje raspoloţive kontrolne tehnologije u velikim preduzećima biti

vjerovatno znatno viši nego u manjim preduzećima, što će dovesti do viših graniĉnih

troškova vezanih za kontrolu zagaĊenja. Dakle, u mjeri u kojoj se pojedine industrijske

grane razlikuju u pogledu nivoa konkurencije koja u njima vlada, ili u mjeri u kojoj

individualna preduzeća imaju razliĉite koeficijente elastiĉnosti traţnje, prilikom

utvrĊivanja zahtjeva u pogledu najbolje raspoloţive kontrolne tehnologije, kriterijum

“podnosivosti” bi sistematski proširivao razlike u graničnim kontrolnim troškovima

između pojedinih izvora, odnosno preduzeća.20

Ovaj pristup se u velikoj mjeri kritikuje i zbog toga što doprinosi povećanju neizvjesnosti

i troškova industrijskog planiranja, do kojih dolazi zbog diskrecionog prava nadleţne

agencije da mijenja zahtjeve u pogledu onoga što ona smatra najboljom raspoloţivom

kontrolnom tehnologijom. Osim ovih, CRANDAL (1983, str. 60) navodi i sljedeće

nedostatke ovog pristupa:

Najprije, ne postoji jedna logiĉna definicija “najbolje” tehnologije za zaštitu

okoliša. Izbor tehnologije zavisan je od relativnih cijena proizvodnih faktora, kao i

od vrijednosti proizvedenog outputa (u ovom sluĉaju smanjenja emisije polutanata

u okoliš). Bilo koja tehnologija koja se smatra najboljom za smanjenje emisije iz

20

SCHELLING (1983, str, 243) navodi rezultate istraţivanja obavljenih u SAD na uzorku od 35 najznaĉajnijih

industrijskih grana za koje je bilo moguće na zadovoljavajući naĉin procijeniti graniĉne troškove smanjenja

zagaĊenja, koji pokazuju da postoji prosta korelacija izmeĊu nivoa graniĉnih kontrolnih troškova i trţišnog uĉešća

ĉetiri najkrupnija proizvoĊaĉa u ukupnoj industriji, na nivou statistiĉke signifikantnosti od 0,4.


150

datog izvora moţe biti poboljšana uz dodatna ulaganja i troškove u vidu

preusmjeravanja proizvodnih resursa.

Drugo, utvrĊivanje i propisivanje razliĉitih najboljih tehnologija za stotine ĉak i

hiljade razliĉitih tipova izvora zagaĊivanja moţe biti praktiĉno neostvariv ili

izuzetno skup i neracionalan zadatak za drţavne organe odnosno nadleţne

institucije.

Treće, korištenje ovog kriterija ili njegove modifikacije, u vidu obaveze korištenja

najbolje tehnologije koju preduzeće moţe da pribavi, moţe rezultirati time da

kreatori politike zaštite okoliša prihvate i tolerišu i relativno visoke nivoe emisije

polutanata kod onih preduzeća koja su u vrlo teškoj financijskoj situaciji, mada bi

koristi po društvo (u vidu eliminiranja jednog dijela emisije), nastale kao rezultat

zatvaranja ovih preduzeća mogle znaĉajno da prevaziĊu društveni gubitak izraţen

izgubljenom koliĉinom njihovog finalnog proizvoda namjenjenog potrošnji.

I pored uoĉenih nedostataka moguće je navesti specifiĉni sklop uslova i okolnosti koji

mogu dovesti do toga da se iskljuĉivo preferira upotreba zakonske regulative kao

najefikasnijeg ili najefektivnijeg sredstva zaštite okoliša:

Sluĉajevi u kojima je praktiĉno mjerenje emisije polutanata iz odreĊenih izvora

tehniĉki nemoguće ili je izrazito skupo i neracionalno, što znaĉi da je utvrĊivanje

poreza i taksi po jedinici emitovanih polutanata u takvim sluĉajevima nemoguće.

Sluĉajevi veoma brzih i nepredvidivih ali znaĉajnih promjena u klimatskim,

odnosno meteorološkim i ostalim uslovima koji vladaju na odreĊenom podruĉju,

koji, ukoliko se blagovremeno i efikasno ne sprijeĉe, zaista mogu prijetiti pojavom

prave ekološke katastrofe, te je, stoga, neophodno promptno djelovati sa unaprijed

izvijesnim i predvidivim posljedicama i vremenom njihovog nastajanja (što sa

ekonomskim instrumentima nije moguće).

Sluĉajevi emisije izrazito opasnih polutanata, kada bi njihovo ispuštanje i u

najminimalnijim koliĉinama predstavljalo veliku opasnost po ljudsko zdravlje, te

je, stoga, neophodno praktiĉno u potpunosti zabraniti nijihovu emisiju ili je vrlo

strogo kontrolirati i tako drţati u propisanim granicama. U takvim sluĉajevima

ništa se ne smije prepustiti sluĉaju. Drugim rijeĉima, isuviše je tada opasno i

riziĉno osloniti se iskljuĉivo na to kako će zagaĊivaĉi reagovati na poreze i takse

utvrĊene po jedinici emitovanih polutanata.


151

4.2 Ekonomski ili trţišno zasnovani instrumenti u politici zaštite okoliša

4.2.1 Pojam i osnovne karakteristike

Mjere i instrumenti u politici zaštite okoliša mogu se okarakterisati kao ekonomski ili

trţišno zasnovani ukoliko oni utiĉu na kalkulaciju (procjenjivanje i obraĉun) troškova i

koristi alternativnih akcija koje kao mogućnosti stoje pred ekonomskim subjektima, te na

proces donošenja poslovnih odluka i njihovo poslovno ponašanje, i to na takav naĉin da

se odabere ona alternativa ĉije će ostvarenje dovesti do povoljnije situacije u pogledu

kvaliteta okoliša u odnosu na onu koja bi inaĉe nastala bez upotrebe takvih mjera i

instrumenata. (OECD, 1994, str. 17).

Njihova osnovna karakteristika je, da za razliku od zakonske regulative, ostavljaju

ekonomskom subjektu koji se pojavljuje kao zagaĊivaĉ okoliša, slobodu izbora u smislu

da on moţe na odreĊeni zahtjev reagovati na naĉin koji je za njega najprihvatljiviji i

ekonomski najpovoljniji. Imajući, dakle, prvenstveno u vidu visinu troškova vezanih za

postizanje odreĊenih ciljeva u politici zaštite okoliša, ovaj pristup uvodi toliko

neophodnu fleksibilnost, dovodeći do toga da se postavljeni ciljevi ostvaruju uz najniţe

troškove za društvo kao cjelinu (mada ne i uvijek za pojedinaĉna preduzeća). Moguće je

definirati pet kljuĉnih elemenata koji karakteriziraju ekonomske instrumente:

1. Mjerenje - Kvantificirati emisiju - koja ukljuĉuje i "extra" dozvoljenu emisiju -

precizno.

2. Transparentnost - Uĉiniti izvještavanje i funkcioniranje programa dostupnim

javnosti.

3. Odgovornost - Drţati uĉesnike odgovornim za postizanje svojih ciljeva.

4. Supstitutivnost - Minimizirati ograniĉenja u pogledu transakcija.

5. Dosljednost - Primijeniti ĉvrsta pravila objektivno i automatski.

Ekonomski instrumenti u zaštiti okoliša (EI) mogu se definisati i kao instrumenti koji

utiĉu na troškove i koristi od aktivnosti kod kojih dolazi do mogućih negativnih utjecaja

na okoliš. (EU SEC, 2007). To su instrumenti zaštite okoliša koji utiĉu na troškove i

koristi od aktivnosti koja je potencijalna opasnost za okoliš. Za razliku od

konvencionalnih instrumenata EI koriste cijene ili druge ekonomske varijable da bi

zagaĊivaĉima pruţili poticaj za smanjivanje zagaĊenja. Ekonomisti smatraju da su trţišni

instrumenti prikladan naĉin internaliziranja eksternalija, te da odreĊivanjem cijene

zagaĊenja pokušavaju obnoviti ekonomske poticaje. Oni moraju poticati promjenu

ponašanja privrednih i drugih subjekata na naĉin koji pogoduje okolišu. Ekonomski

instrumenti najĉešće djeluju i primjenjuju se zajedno s drugim mjerama politike zaštite

okoliša. Ekonomski instrumenti u kratkom roku promiĉu troškovno efektivnija rješenja.

U dugom roku potiĉu poduzeća da pronalaze nove tehnologije za sniţavanje troškova

nadzora zagaĊenja. Ekonomski instrumenti mogu biti sprovedeni na razliĉite naĉine i za

razne programe, ukljuĉujući sljedeće:


152

Povećanje cijene roba i usluga koje štete zdravlju i okolišu, kao i povećanje

financijskih povrata u sluĉaju pristupa koji potiĉu okolišno prijateljske forme

proizvodnje i potrošnje, te u većoj mjeri doprinose ostvarenju odrţivog razvoja.

Smanjenje troškova udovoljavanja okolišnoj regulativi pruţajući fleksibilnost za

zagaĊivaĉa ili korisnike prirodnih resursa kako bi izabrali troškovno najefikasnije i

okolišno najuĉinkovitije mjere.

Poticaji za ulaganja u inovacije i poboljšanje okolišne tehnologije, tako da su

generirane i zaštita okoliša i financijske koristi.

Alokacija imovinskih prava i odgovornosti poduzeća, grupa ili pojedinaca na naĉin da

oni imaju poticaj i snagu da djeluju na okolišno odgovoran naĉin.

Podizanje prihoda za postizanje ciljeva zaštite okoliša i zdravlja putem porezne

politike.

Suština primjene ekonomskih instrumenata svodi se na izmjenu trţišnih uslova

privreĊivanja i donošenja poslovnih odluka djelovanjem preko razliĉitih trţišnih

mehanizama (nivoa cijena, kamatnih stopa, kreditnih uslova, uslova nabavke, brzine

otpisa, poreskih olakšica i sl.) a sve sa ciljem da se pojedincima i preduzećima uĉine

neprofitabilnim sve one poslovne akcije koje bi mogle dovesti ili već dovode do

društveno neprihvatljivih posljedica u vidu ozbiljnog narušavanja kvaliteta okoliša.

Osnovni cilj koji se upotrebom ekonomskih instrumenata ţeli postići jeste pravilno

utvrĊivanje cijena pojedinih resursa okoliša, i to sa ciljem da se omogući i podstakne

njihova, sa društvenog stanovišta ekonomski efikasnija upotreba i racionalnija alokacija.

Okolišna dobra moraju se posmatrati kao ekonomski rijetka, te se na odgovarajući način

mora utvrditi cijena njihovog korištenja u proizvodne svrhe. Samo u tom sluĉaju postoji

i realna mogućnost da se resursi i usluge okoliša tretiraju na isti naĉin kao i ostali oskudni

proizvodni faktori natrţištu, te da se na taj naĉin obezbijedi sa društvenog stanovišta

optimalna alokacija svih faktora proizvodnje. Pravilno utvrĊivanje cijena u sluĉaju

zagaĊivanja okoliša podrazumijeva ĉinjenicu da su u stanju ekonomski optimalnog

korištenja okoliša izjednaĉeni graniĉni troškovi smanjenja zagaĊenja ili purifikacije i

graniĉni troškovi nastali kao rezultat oštećenja okoliša.

Evropska unija, kao svjetski lider u oblasti zaštite okoliša, uĉinila je snaţan napor kako bi

pokrenula ojaĉane programe koji promovišu energetsku efikasnost na svim nivoima

europskog društva. Komisija je kroz „Zelenu Knjigu“ (Green Paper) definisala ove

programe, kao i odgovarajuće ekonomske mehanizme (market based instruments,

economic instruments - EI) za njihovu implementaciju. Nacionalne, regionalne i lokalne

vlasti kao i industrija su zaduţene za implementaciju ovog programa u skladu sa

principima subsidijarnosti. Kombinovanje mjera na razliĉitim nivoima (EU, drţave

ĉlanice, regije, lokalni nivo, industrija) jedino moţe omogućiti iskorištavanje ĉitavog

potencijala koje ekonomski instrumenti posjeduju.

Primjenom ekonomskih instrumenata, u vidu raznih formi kao sankcionisanja, poreza,

subvencija i dozvola tako da privreda Unije dobija usmjerenje u pogledu izbora predmeta


153

proizvodnje, efikasnog korištenja resursa, ekonomiĉnosti i stabilnosti. Zadatak EI je da

se minimizira nesavršenost trţišta kako bi se smanjila proizvodnja i potrošnja okolišno

štetnih proizvoda, odnosno zagaĊenost okoliša dovela na “odrţiv“ nivo, kao i izvršila

selekcija i podjela kompanija na okolišno zdrave (budućnost) i okolišno štetne (prošlost).

Specifiĉnost EI se ogleda i u tome na koji subjekat se prenose okolišni troškovi. Stoga se

pitanje izbora optimalnog instrumenta ili miksa instrumenata odnosi i na konaĉni

redistributivni efekat. Bez obzira na koji oblik regulacije drţava se opredjeli, ona ima

dominantnu ulogu u realizaciji pozitivnih efekata ekonomskih instrumenata.

Politika Europske Unije deklarativno se izjašnjava za upotrebu ekonomskih instrumenata

kao najboljeg naĉina integracije ekonomskog i okolišnog aspekta privrednog razvoja. Pri

tome se primjenjuje naĉelo “ukupnoga ţivotnog ciklusa proizvoda”, što znaĉi da cijene

proizvoda i usluga moraju odraţavati ukupni društveni trošak okoliša nastao tokom

ĉitavoga ţivotnog ciklusa proizvoda. Na taj naĉin proizvodi prihvatljivi za okoliš neće na

trţištu biti manje konkurentni od proizvoda koji prouzrokuju zagaĊivanje okoliša.

4.2.2 Implikacije korištenja EI

Korištenje ekonomskih instrumenata u zaštiti okoliša postaje upitno ukoliko njihovi

distribucioni efekti dovedu do povećanja cijena odnosno ako ukupni društveni troškovi

postanu veći od ukupne društvene koristi. Distributivni efekti razlikuju se ovisno o vrsti

proizvoda ili usluge odnosno o raspoloţivosti namjene. Postoje dvije vrste distribucionih

efekata (OECD 2006). Prvi utiĉe na podjelu dohotka izmeĊu domaćinstava, a drugi na

meĊunarodnu konkurentnost firmi i industrijskih sektora. Glavna teţina zadatka leţi u

ĉinjenici da se implementacijom instrumenata ne stvori dodatni teret za nisko-dohodovna

domaćinstva. Poresko opterećenje ne treba da ide samo na teret potrošaĉa već i na

proizvoĊaĉe (u vidu niţe povratne stope na kapital) i na zaposlene (u vidu niţih nadnica).

Potrebno je analizirati distributivne efekte na razini cijena, na razini zaposlenosti, na

razini konkurentnosti i sl.. Većina studija vezanih za ovu tematiku bazirani su na

energetskom oporezivanju (EU SEC, 2007). Implikacija ovog vida operezivanja nam

pokazuje da su porezi na elektriĉnu energiju i grijanje regresivni, porezi na promet

(gorivo, vozila) progresivni, dok su porezi za zaštitu okoliša uglavnom neutralni. TakoĊer

porezi preteţno ovise o cjenovnoj elastiĉnosti potraţnje i ponude, tako da ako je niţa

cjenovno-potraţna elastiĉnost a veća cjenovno ponuĊivaĉka, teret će snositi konzumenti a

u suprotnom kompanije. Da bi ekonomski instrumenti mogli biti mogući, a opcija u

voĊenju politike i zaštite okoliša djelotvorna, društvo mora stvoriti odreĊene uvjete za to.

Naime, privredni sistem mora imati bitna obiljeţja slobodnoga trţišta kao što su jasno

odreĊena vlasniĉka prava, standardizovane privatne kompanije, liberalizacija cijena i sl.

Uz to mora postojati osnovna razina institucionalne organiziranosti i sposobnosti

(odgovarajuća politika zaštite okoliša, agencije za njenu provedbu) radi podupiranja tih

instrumenata odnosno njihove primjene.


154

4.2.3 Klasifikacija ekonomskih instrumenata

Profesor STIGLITZ (2008) u svojoj knjizi “Ekonomija javnog sektora“ nudi jednu od

mogućih podjela ekonomskih instrumenata: novĉane kazne i porezi; subvencije za

smanjenje zagaĊenja; transferabilne dozvole (razmjenjiva prava na zagaĊenje) i sistem

pologa i povrata sredstava. Prema OECD-u (1999) postoje sljedeći ekonomski

instrumenti: naknade i porezi za emisije zagaĊenja; korisniĉke naknade i porezi; kazne;

naknade za proizvode; garancije izvršenja i odštete.

Naknade i porezi za emisije zagaĎenja - Naknade za emisije su direktne uplate

bazirane na procjenama i konkretnim mjerenjima koncentracije i vrste zagaĊenja. Ove

mjere naroĉito u zemljama tranzicije pogaĊaju veliki broj proizvoĊaĉa i u najvećem broju

sluĉajeva se kombinuju sa kaznama

Korisničke naknade i porezi - Ovaj instrument okolišne politike ima obiĉno lokalni

karakter, tj. primjenjuje se na nivoima lokalnih zajednica: komuna, regija i sl. Sredstva

prikupljena na ovaj naĉin koriste se za finansiranje konkretnih okolišnih problema na

odreĊenim lokalitetima kao što su: odlaganje i prikupljanje otpada, poboljšanje kvaliteta

vode u regiji, eksploatacija sirovina, lovišta, ribnjaka i sliĉno.

Kazne - Porezi i kazne su najjednostavniji i najlakše primjenjivi mehanizmi, što ne znaĉi

da su i najpoţeljniji, ili uvijek najdjelotvorniji u pogledu zaštite okoliša. Kada je neka

proizvodnja za posljedicu imala neki negativni eksterni efekat i kada postoji razlika

izmeĊu društvenih i privatnih troškova, pravilno utvrĊena visina kazne ili poreza,

suoĉava proizvoĊaĉa sa društvenim posljedicama privreĊivanja koje ne poštuje okolišne

standarde. Smisao ovog instrumenta je da izjednaĉi privatne i društvene troškove i

koristi. Kada se proizvoĊaĉu naplati kazna u iznosu graniĉnih troškova zagaĊenja,

graniĉni privatni i društveni troškovi će se izjednaĉiti. ProizvoĊaĉ moţe da smanji

zagaĊenje smanjenjem obima ili promjenom naĉina proizvodnje. Promjene u naĉinu

proizvodnje mogu prouzrokovati izdatke za ureĊaje za kontrolu zagaĊenja ili povećati

troškove prilikom prelaska na drugu vrstu, ekološki prihvatljivije sirovine.

Naknade za proizvode - Proizvodi ĉija proizvodnja prouzrokuje zagaĊenje okoliša

tokom proizvodnje, potrošnje ili u obliku otpada, opterećuju se procjenjenim društvenim

troškovima. Cilj je prilagoditi relativne cijene proizvoda, u cilju smanjenja njihove

potraţnje. Tako prikupljena sredstva sluţe finansiranju izmjenjenog naĉina proizvodnje,

koji je okolišno prihvatljiviji. Naknade za proizvode se mogu primijeniti npr. na

vještaĉko Ċubrivo, pesticide, plastiĉnu ambalaţu, baterije i sliĉno.

Garancije izvršenja (Performance bonds) - ProizvoĊaĉi ili korisnici prirodnih resursa

su u obavezi da poloţe garanciju, ĉime garantuju poštovanje uslova u pogledu zaštite

okoliša. Po izvršenju obaveza, garancija se vraća proizvoĊaĉu.


155

Odštete (Liability payments) - Za funkcionisanje ovog ekonomskog instrumenta

neophodna je uloga drţave, koja ima obavezu kreiranja i garantovanja graĊanskog prava

na nadoknadu štete ili ima regulativu kroz propise za odštetu kroz fondove (fondovi za

odštetu za zagaĊenje voda, fondovi za štetu od naftnih mrlja i sliĉno). Prikupljena

sredstava kroz ove fondove mogu se dati na raspolaganje oštećenima od trajnog

zagaĊenja i/ili drţavi.

4.2.4 Primjena ekonomskih instrumenata

Svaki od navedenih ekonomskih instrumenata ima svoje prednosti i nedostatke. To ih ĉini

manje ili više podesnim u primjeni. Od konkretne situacije i okolnosti zavisi koji

pojedinaĉni ekonomski instrumenti ili koju kombinaciju instrumenata treba primjeniti.

Izbor ekonomskih instrumenata zavisi i od prioritetnog cilja koji se ţeli postići. Tako na

primjer, ako postoji zabrana zagaĊenja rijeke do odreĊenog nivoa, onda je krajnji nivo

zagaĊenja najvjerovatnije poznat - maksimalno do nivoa zabrane. Ako se ipak

primjenjuju novĉane kazne, nivo zagaĊenja će biti u direktnoj zavisnosti od visine s jedne

strane kazni, i s druge strane troškova zaštite. Ako je nivo kazni viši od visine troškova

zaštite, za oĉekivati je da će se ekonomski subjekti (preduzeća, preduzetnici i dr.)

ekonomski racionalno ponašati i odluĉiti se da obezbjede odgovarajući nivo zaštite

okoliša. I obratno, u sluĉaju da je trošak kazne niţi od troškova oĉuvanja okoliša, kroz

sredstva zaštite ili skuplje sirovine i postupke, preduzeća će se vjerovatno opredjeliti za

to da plate kaznu. Na drugoj strani kazna će znaĉiti prihod za budţet koji drţava moţe

koristiti i za druge svrhe, a okoliš bi u tom sluĉaju i dalje bio zagaĊen. Specifiĉni

problemi zaštite se najbolje rješavaju kombinacijom ekonomskih i ostalih instrumenata.

Sami ekonomski instrumenti primjenjeni izolovano neće uvijek dati oĉekivane optimalne

rezultate. Koliko će biti uspjeha u primjeni razliĉitih instrumenata zavisit će od prateće

kombinacije pojedinih politika. Ekonomski i pravni instrumenti i druge mjere kojima se

obezbjeĊuje finansiranje i koje podstiĉu investiranje u okolišno prihvatljivo ponašanje

industrije mogu se klasifikovati u ĉetiri grupe (OECD, 1999):

Mjere koje su tržišno direktno isplative, npr. uvoĊenje nove tehnologije koja

omogućava veću produktivnost, a osim toga ona istovremeno omogućuje i

okolišno prihvatljiviju proizvodnju.

Mjere koje su tržišno indirektno isplative, npr. manji je trošak investirati u filtere

nego plaćati visoke okolišne takse/poreze.

Mjere koje su isplative na duži vremenski period, ali se na kraći rok ne mogu

adekvatno valorizirati na trţištu, nitii obezbijediti zahtijevani povrat investicija,

npr. razvoj obnovljivih izvora energije.

Mjere koje nikad neće biti tržišno isplative, ali se radi zaštite okoliša uvode na

raĉun drţave i paradrţavnih institucija.


156

4.2.4.1 Izbor instrumenata i ciljevi

Prilikom izbora nekoga ekonomskog instrumenta u politici zaštite okoliša treba u obzir

uzeti sljedeće faktore, odnosno kriterije:

djelotvornost za okoliš (da li primjena EI dovodi do smanjenja zagaĊenja

okoliša),

ekonomska djelotvornost (konkurentnost industrije i zadovoljni potrošaĉi),

poticajni uĉinci za smanjivanje zagaĊenosti i tehniĉke inovacije,

administrativna prihvatljivost (kvalitetna implementacija EI i nadzor date

implementacije),

“meki uĉinci” (utiĉu li instrumenti na promjene u stajalištima, stvaraju li i

pridonose li razmjeni informacija i sliĉno).

Kod uvoĊenja ekonomskih instrumenata vaţno je jasno odrediti ciljeve koji se ţele

realizirati njihovom primjenom. Cijene proizvoda i usluga moraju sadrţavati ukupne

troškove (unutrašnje i vanjske, sadašnje i buduće) koje stvara društvo prilikom

proizvodnje i potrošnje ukljuĉujući troškove okoliša. Naknade koje se plaćaju radi

smanjivanja zagaĊenja moraju biti poticajne, tj. dosta visoke da zagaĊivaĉe odnosno

potrošaĉe proizvoda i usluga koji ih plaćaju potiĉu na primjenu alternativnih tehnologija i

sirovina odnosno na upotrebu proizvoda prihvatljivijih za okoliš. Prethodno je potrebno

analizirati utjecaj uvoĊenja pojedinoga instrumenta na konkurentnost pojedinih

industrijskih grana i privrednih subjekata unutar tih grana (mikrorazina), te šire uĉinke

primjene datog instrumenta.

4.2.4.2 Pozitivni efekti EI

Efekti implementacije EI su brojni i znaĉajni. MeĊutim ono što treba istaći je da ti

instrumenti:

omogućuju internalizaciju troškova okoliša u cijene proizvoda i usluga,

podupiru naĉelo da zagaĊivaĉ plaća i naĉelo da korisnik plaća, tj. da direktno

plaćaju oni koji zagaĊuju okoliš i oni koji se koriste prirodnim resursima iz

okoliša,

vaţan su izvor novca za ostvarivanje programa zaštite okoliša ili za druge javne

izdatke,

pruţaju dopunski poticaj za smanjivanje zagaĊenosti ispod granica propisanih

zakonom,


157

potiĉu nove postupke kontrole i smanjivanja zagaĊenosti, općenito nove

proizvodne postupke i razvoj novih proizvoda, ĉime se postiţu znatne uštede i

jaĉa konkurentnost

pogodno utiĉu na promjene ponašanja potrošaĉa proizvoda i usluga,

ĉesto su troškovno djelotvorniji nego naredbodavni i nadzorni instrumenti,

fleksibilniji su od drugih instrumenata (relevantnim upravnim tijelima je

jednostavnije prilagoditi pojedine instrumente nego promijeniti cjelokupno

zakonodavstvo),

uzimajući u obzir razliĉite izvore zagaĊenja, mogu biti selektivni odnosno

sveobuhvatni, i

komplementarni su s drugim instrumentima politike zaštite okoliša.

4.2.4.3 Uticaj na kompetitivnost/konkurentnost

Bez obzira na ekonomsku aktivnost i koristi primjene EI sa aspekta cjelokupne

ekonomije. oni takoĊer mogu da dovedu do povećanja troškova proizvodnje pojedinih

industrijskih sektora. Da bi ostvarili konkurentsku prednost, pojedini sektori trebali bi da

posjeduju sljedeće karakteristike (EU SEC, 2007):

Disperzija energetskih troškova u ukupnim troškovima proizvodnje - Većina

ekonomskih instrumenata se primjenjuje u energetskim sektorima tako da oni

podiţu cijene energije kao i troškove ukupne industrije. Sektori sa velikim

udjelima energetskih izdataka više su pogoĊeni reformama nego oni sa manjim

udjelima, dok ponovno iskorištavanje prihoda kroz redukcije poreza na plate

zaposlenih ima manje uticaja na energetske nego na radno-intenzivne sektore.

Radno intenzivnim industrijama ova vrsta ekonomskih instrumenata povećava

njihovu konkurentnost na meĊunarodnom trţištu.

Otvorenost prema meĎunarodnom trţištu.

Trţišna moć kompanija i njihova sposobnost da diktiraju cijene na

meĎunarodnom trţištu - Energetsko-intenzivni sektori se preteţno prilagoĊavaju

trţišnim cijenama, tako da za njih okolišne reforme koje proizlaze iz primjene

ekonomskih instrumenata predstavljaju koĉnicu u sticanju kompetitivnih

prednosti. Ovi nedostaci su preteţno kratkoroĉnog karaktera. Razumljivo je da, na

duţi period, korištenje ekonomskih instrumenata za zaštitu okoliša, potiĉe i

ohrabruje restrukturiranje cjelokupnog sektora, što otvara mogućnost za nastanak

novih okolišno zdravih kompanija. Dinamiĉki element instrumenata dovodi do

toga da se kompanije primoraju i motivišu na istraţivanje i korištenje novih

okolišno ĉistijih tehnologija, kako bi svoje zagaĊivanje zamijenile za poreske

olakšice illi emisione dozvole. Rezultat svega toga biće ekonomska nezavisnost na

domaćem trţištu kao i povećanje mogućnosti za izvoz.


158

Vaţno je znati da trţišna kompetitivnost nije samo stvar ekonomske prirode već i

okolišne. Ako bi zagaĊena industrija izgubila trţišnu kompetitivnost zbog korištenja

ekonomski instrumenata, ona bi se preselila u zemlju gdje EI nisu implementirani ili bi

smanjila proizvodnju, tako što bi uvozila gotove proizvode. Na taj naĉin došlo bi do

povećanja uvoza i vanjskotrgovinskog deficita. U oba sluĉaja globalno zagaĊivanje se ne

bi smanjilo i ekonomski instrumenti ne bi bili efikasni (osim moţda na lokalnom i

regionalnom nivou). COMETR (2007) projekat je istraţivao ovaj fenomen u 7 EU

zemalja koje su implementirale ekonomske reforme. Njihove vrijednosti emisije CO2

bile su niske a u nekim sluĉajevima i negativne tako da su mjere ublaţavanja pokazale

svoje efekte time što su smanjile fiskalna opterećenja ovih industrija i tako im pruţile

veću efikasnost u odnosu na druge sektore.

4.2.4.4 Mjere ublaţavanja

Prihodi koji proizlaze iz primjene ekonomskih instrumenata mogu se koristiti na razliĉite

naĉine i u razliĉite svrhe. Time se otvara mogućnost za razliĉit spektar mjera kojima se

mogu ublaţiti negativne posljedice primjene ekonomskih instrumenata u funkciji zaštite

okoliša. U zemljama koje aktivnije provode okolišne reforme, mjere ublaţavanja su

veoma ĉesto dio paketa reformi. Redukcije poreza na prihode ili prihodi od socijalnog

osiguranja su usmjereni na potrošaĉe sa niţim dohotkom. TakoĊer neke od ĉlanica nude

poreske olakšice sa ciljem da se ublaţe posljedice uvedenih poreza na energetsku

potrošnju. U primeni su tri vrste mjera za ublaţavanje (EU SEC, 2007):

OslobaĎanje od poreza i oporezivanje redukcija - Mjere ove vrste rezultiraju

smanjenjem marginalnih poticaja kao i smanjenjem efikasnosti oporezivanja. Da bi se

izbjegle ove posljedice, mjere su naĉešće dobrovoljno obavezujućeg karaktera (porezne

olakšice se daju industriji u zamjenu da kapital namjenjen za reinvestiranje bude

usmjeren ka dostizanju samozadatih okolišnih ciljeva). Ovaj EI se primjenjuje u svim

ĉlanicama EU, a u Europskoj Energetskoj Direktivi smatra se jednim od najvaţnijih

instrumenata koji će evropskoj industrije obezbijediti komparativne prednosti.

Grandfathering ili benchmarking emisionih dozvola - Grandfathering i benchmarking

se koriste kao alternativne metode mjerenja efektivnosti ekonomskih instrumenata. Ovim

mjerama se nadgleda i upravlja trgovinom transferabilnim dozvolama. One su ekonomski

sliĉne povratu kapitala od poreza industriji ukoliko je ona smanjila emisiju štetnih

gasova.

Povrat prihoda - Ovom mjerom se prihodi od poreza i emisionih dozvola vraćaju

domaćoj industriji. Njihovi troškovi će time, zbog uvedenih ekonomskih reformi, ostati

konstantni. Rezultat toga bit će jaĉi i kompetativni potencijal industrije.


159

4.2.5 Okolišni ili eko-porezi i takse na zagaĎenje

Zadatak poreza, u teorijskom smislu, je da internalizira trošak štete nastale

zagaĊivanjem, utvrĊivanjem cijene za aktivnost koja zagaĊuje, a prema naĉelu zagaĊivaĉ

plaća. Klasiĉan naĉin internaliziranja negativnih eksternalija je utvrĊivanje naknade u

obliku jediniĉnog poreza na proizvode koji zagaĊuju okoliš. Namjera zakonodavca je

potaknuti zagaĊivaĉe da internaliziraju eksternaliju uzimajući u obzir graniĉne eksterne

troškove. Naknada na emisiju nameće se direktno na stvarnu emisiju zagaĊivaĉa. Kada

postoji razlika izmeĊu privatnih i društvenih koristi, tada postoji i razlika izmeĊu

privatnih i društvenih troškova. U tom sluĉaju postoji neki eksterni efekat. Najbolji naĉin

trţišnog ureĊenja pitanja eksternih efekata, je preko naplaćivanja kazni i poreza.

Objektivno utvrĊena visina kazne ili poreza, ima za cilj izjednaĉavanje privatnih i

društvenih koristi i troškova. Korektivni porezi treba da izjednaĉe graniĉne privatne

troškove sa graniĉnim društvenim troškovima. U sluĉaju naplate iznosa koji odgovara

visini graniĉnih troškova zagaĊenja, graniĉni privatni i društveni troškovi se

izjednaĉavaju. Promjena naĉina proizvodnje ili smanjenje obima, mogu zamjeniti

novĉane kazne. U tom sluĉaju, promjena inputa ili naĉina proizvodnje, izazivaju pojavu

novih direktnih troškova, koji se tiĉu kontrole zagaĊenja, jer graniĉni troškovi kontrole

zagaĊenja rastu. Na taj naĉin zagaĊivaĉ štetu na okolišu smatra svojim proizvodnim

troškom. Poduzeće u tom sluĉaju moţe nastaviti zagaĊivati i plaćati poreze ili moţe

ulagati u tehnologije za nadzor zagaĊenja kako bi smanjilo svoje emisije i snizilo porezni

teret. U tome i jeste suština postojanja kazni i poreza da unaprijed utiĉu na nivo

zagaĊenja. Na društvenu korist ne utiĉe ĉinjenica ko će smanjiti zagaĊivanje, ali iznosi

troškova utiĉu. Svaki se od zagaĊivaĉa ponaša prema svom interesu. Treba obratiti

paţnju i na distributivne efekte naknade, koja se moţe prevaliti na potrošaĉe u obliku

viših cijena, u zavisnosti od koeficijenta cjenovne elastiĉnosti, stvarne trţišne moći

peduzeća, karaktera trţišta i sl.. Moţe doći i do smanjivanja broja zaposlenih u preduzeću

u procesu prilagoĊavanja poreskim obavezama, a konaĉno moţe doći i do izbjegavanja

poreza nedopuštenim emisijama. Kako bi se navedeno svelo na najmanju mjeru drţava

mora pojaĉati svoj program praćenja i nadzora realizacije okolišnih mjera.

Postoji više kategorija ili vrsta okolišnih (environmental taxes) ili zelenih poreza (green

taxes). Za naše potrebe navodimo ĉetiri glavne kategorije:

Porezi (taxes), pristojbe (levies), naknade (fees) i druga obavezna plaćanja ili

trošarine (charges), ukljuĉujući i razvojne poreze (development taxes), troškove

promjene zona (rezoning charges), troškove emisije (emission charges), naknade

emisiju kod registracije vozila (emission licence fee), naknade za zaštitu okoliša

(environmental protection charges), porezi na proizvodne inpute (input taxes),

rente i rojaliteti za korištenje resursa (resource rents and royalties), klizne

naknade za komunalne usluge (sliding charges for utilities) i poreze ili pristojbe

na finalne proizvode (product levies).


160

Trţišno razmjenjiva prava i krediti, ukljuĉujući razmjenjiva prava na zagaĊenje

(tradeable emission rights), kredite za smanjenje emisije (emission reduction

credits), prenosive razvojne kredite (transferable development credits),

razmjenjive kvote za korištenje prirodnih resursa (tradeable resource quotas) i

razmjenjive lizing aranţmane za emisiju – mogućnost da jedno preduzeće drugom

preduzeću putem trţišta iznajmi prava na odreĊenu koliĉinu emisije (tradeable

emission leases).

Ostali ekonomski instrumenti kao što su povratni depoziti (refundable deposits),

obveznice i garancije za izvršenje preuzetih ugovornih obaveza (performance

bonds and guaranties), i potpore ili subvencije.

Olakšice u vezi sa porezom na dohodak, diferencirani porez na promet i uvozne

carine.

Prema EUROSTATU (2009), u zavisnosti od toga na šta se porezi odnose, okolišni

porezi mogu se podijeliti u ĉetiri velike grupe:

porezi na energiju,

porezi na transport,

porezi na zagaĊenje, i

porezi na prirodne resurse.

Prema raspoloţivim podacima (EUROSTAT, 2009), u 2007 godini porezi na energiju su

bili daleko najvaţniji, jer su predstavljali tri ĉetvrtine ukupnih prihoda od okolišnih

poreza i jednu dvanaestinu ukupnih prihoda od poreza i socijalnih doprinosa. U EU-27

(dvadeset i sedam drţava ĉlanica Evropske unije) porezi na transport iznose, u prosjeku

nešto manje od jedne ĉetvrtine ukupnih prihoda po osnovu okolišnih poreza, i 1,5%

ukupnih prihoda po osnovu poreza i socijanih doprinosa. Preostale dvije kategorije –

porezi na zagaĊenje i prirodne resurse – predstavljaju samo marginalni iznos prihoda:

zajedno oni ukupno ĉine 4,1% ukupnih prihoda po osnovu okolišnih poreza. U 2007.

godini zemlje ĉlanice EU-27 prikupile su 303 miliona Eura prihoda po osnovu okolišnih

poreza. To je predstavljalo oko 2,5% BDP-a unutar EU-27. Porez na energiju iznosio je

1,8% od BDP-a. U periodu 1997 – 2007, 11 zemalja povećalo je prihode po osnovu

poreza na energiju kao procenat BDP-a. Porezi na energiju sastoje se od poreza na

goriva, mineralne proizvode i proizvodnju elektriĉne energije21

.

Razliĉite vrste okolišnih poreza razlikuju se meĊusobno prema funkcijama koje

obavljaju, kao i prema naĉinu na koji su ti porezi praktiĉno primjenjeni. Brojni faktori

utiĉu na efikasnost i efektivnost pojedinih vrsta okolišnih poreza u praktiĉnoj primjeni.

Stoga, analiza pogodnosti ili adekvatnosti primjene okolišnih poreza ĉesto bi se trebala

provoditi od konkretnog sluĉaja do sluĉaja, što zahtijeva jedan krajnje pragmatiĉan

pristup. Ta ĉinjenica pred nadleţno regulatorno tijelo postavlja brojne probleme i pitanja

21

EUROSTAT (2009) Energy, transport and environment indicators, Str 160,

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/product_details/publication?p_product_code=KS-DK-09-001


161

na koje ono uspješno mora da odgovori. Najprije, na kojem nivou, odnosno u kojem

iznosu okolišni porez treba da bude utvrĊen? Koji je odgovarajući vremenski raspored

odnosno dinamika za uvoĊenje okolišnog poreza? Koje su to karakteristike proizvodnog

procesa, proizvoda ili usluge koje su najpogodnije da se oporezuju i na koji naĉin te

karakteristikje treba da budu utvrĊene? Koje aktivnosti ili subjekti bi trebali biti izuzeti

od plaćanja okolišnih poreza? Na koji naĉin praktiĉno primijeniti potrebno izuzeće od

plaćanja ovog poreza? U kojim bi situacijama ili sluĉajevima okolišni porezi trebalo da

se koriste samo kao dodatni instrument zajedno sa drugim mjerama i instrumentima u

politici zaštite okoliša?

Okolišni porezi i takse na zagaĊenje mogu se u izvjesnom smislu posmatrati kao

“cijena” koja se mora platiti za korištenje prava zagaĊivanja okoliša, odnosno kao cijena

upotrebe okoliša. Nametanje poreza i taksi moţe da se vrši :

Na osnovu procjene ukupnih društvenih troškova nastalih usljed emisije

polutanata, odnosno oštećenja okoliša, i

Sa ciljem postizanja ranije utvrĊenih standarda u pogledu kvaliteta okoliša.

Bez obzira po kojem osnovu su uvedeni, porezi i takse se u praksi pojavljuju kao:

Financijske daţbine u vidu korisniĉkih taksi, odnosno najĉešĉe kao takse po

jedinici emisije polutanata u vidu takse na zagaĊenje,

Financijske daţbine po jedinici proizvoda u vidu takse na proizvode, i

Financijske daţbine po jedinici inputa kao takse na sirovine i energiju.

Taksa na zagaĊenje po jedinici emisije predstavljaju novĉani iznos koji se mora platiti za

svaku emitovanu jedinicu štetnih materija u okoliš (vodu, vazduh ili zemljište) kao i za

stvaranje prekomjerne buke. Visina ovih taksi odreĊuje se na osnovu ukupne koliĉine

emitiranih štetnih materija, ali i na osnovu njihovog kvaliteta, odnosno transformacionih

karakteristika (u smislu stepena i brzine pretvaranja u polutante prisutne u okolišnom

mediju).

Takse po jedinici proizvoda predstavljaju iznos koji se zaraĉunava i plaća po jedinici

odreĊenih proizvoda koji su štetni po okoliš bilo da se koriste u proizvodnji kao

intermedijarno dobro ili u finalnoj potrošnji, ili se deponuju kao otpadni materijal. Mogu

da se zaraĉunavaju ili na osnovu odreĊenih karakteristika proizvoda (npr. sadrţaj

sumpora u fosilnim gorivima) ili na same proizvode kao takve (npr. ulja za

podmazivanje). Ove takse mogu da se primjenjuju na proizvode koji okoliš oštećuju ili

zbog koliĉine u kojoj su emitovani ili zbog toksiĉnosti - bilo njih samih bilo pojedinih

njihovih komponenti kao što su npr. teški metali, polivinilhlorid (PVC), kloro-fluoro-

karbonati (CFC), halogeni hidrokarbonati, azot i fosfor. Ekonomski instrumenti ove

vrste naroĉito bi se trebali koristiti kod proizvoda koji se upotrebljavaju u velikim

koliĉinama ili u rasutom – difuznom stanju. Treba pomenuti i poseban sluĉaj koji

predstavljaju diferencirani porezi kao poseban vid takse na proizvod. Njihova osnovna

namjena jeste da se postakne upotreba okolišno prihvatljivijih i manje štetnih proizvoda a

da se destimulira proizvodnja i upotreba okolišno opasnih i neprihvatljivih proizvoda.


162

Diferencirani porezi nemaju, dakle, primarnu funkciju obezbjeĊenja financijskih

sredstava, kao što to imaju ostale korisniĉke takse.

Takse na proizvodne inpute predstavljaju tzv. indirektne takse i mogu da se posmatraju

kao posebna kategorija uvedena s namjerom da bi se u formalnom smislu pojaĉalo

razlikovanje izmeĊu intermedijarne i finalne potrošnje nekih proizvoda.

Takse po jedinici proizvoda mogu da kao svoj primarni cilj imaju ili prikupljanje

potrebnih financijskih sredstava ili podsticajno djelovanje na preduzeća u smislu izmjene

njihovog proizvodnog programa. Visina taksi u svakom konkretnom sluĉaju zavisi u

velikoj mjeri od toga koji od ova dva cilja ili funkcije nadleţna agencija za zaštitu okoliša

smatra vaţnijim. Ukoliko je vaţniji financijski aspekt (prikupljanje sredstava) visina

takse odreĊena je (i) ukupnom sumom novca koju je neophodno skupiti u odreĊenom

vremenskom roku - - najĉešće godinu dana, (ii) mjernim jedinicama u kojima se

zagaĊenost emisije štetnih materija (reziduala) mjeri i (iii) brojem prodatih proizvoda.

Ako je, pak, vaţniji podsticajni aspekt, visina takse zavisi od nekoliko faktora: (i) na

prvom mjestu od cjenovne elastiĉnosti traţnje za odreĊenim proizvodom, (ii) od

raspoloţivosti ili uopšte postojanja okolinski prihvatljivijih supstituta za odreĊeni

proizvod, te od (iii) sveukupnog, predviĊenog iznosa smanjenja nivoa zagaĊenosti kroz

smanjenje broja proizvoda koji se proizvode i troše.

4.2.5.1 Porezi na emisiju CO2 (karbonski porez)

Porez na ugljik jedan je od naĉina internalizacije troškova emisije CO2 i u tom smislu

takoĊer povećava cijelu ekonomsku djelotvornost. Glavni je argument njegova uvoĊenja

"statiĉka efikasnost" jer zagaĊivaĉi s niţim graniĉnim troškovima znatnije smanjuju

emisije od onih s višim graniĉnim troškovima. Pri pravilno utvrĊenom porezu na jedinicu

zagaĊivaĉa porez minimizira ukupne troškove za postizanje ciljne razine emisije jer se

porez plaća na svaku jedinicu emisije (odnosno na jedinicu emisije koja prelazi

dopuštenu razinu), uz stalni poticaj za sniţenje emisije i razvoj tehnologija za suzbijanje

zagaĊenja. Taj stalni izazov oznaĉava se kao argument "dinamiĉke efikasnosti". (EU

COMMISSION 2005). Ako se porez prevaljuje na finalnog potrošaĉa, raste cijena

proizvoda (npr. cijena fosilnoga goriva), što takoĊer potiĉe proizvodnju i upotrebu

hemisijski manje štetnih proizvoda. Općenito moţemo tvrditi da je porez na ugljik

"samoregulacijski" jer dopušta da se ekonomski subjekti slobodno prilagoĊavaju

promjenama trţišta na najbolji mogući naĉin. Isto vrijedi i za emisijske dozvole. Treći je

argument upotreba poreznog dohotka za promjenu strukture poreza u smislu sniţenja

postojećih poreza na dohodak od rada ili kapitala. Zovemo ga argumentom "rasterećenja

produkcijskih faktora".

Drugo vaţno pitanje pri uvoĊenju poreza na ugljik jest njegov utjecaj na siromašni sloj

stanovništva. Argument "konkurentnosti" moguće je ublaţiti poreznim izuzecima


163

energetsko intenzivnih grana i poduzeća ili smanjenjem drugih poreza (poreza na dobit ili

doprinosa za socijalno osiguranje). MeĊutim, tada ne bi bilo utjecaja na konkurentnost

privrede, nego samo na pojedine ekonomske sektore koji bi bili ili oštećenici ili dobitnici.

Argument "regresivnosti" odnosno redistributivni uĉinak tog poreza dobio je potporu

osobito u Velikoj Britaniji, gdje izdaci za energiju u ukupnim izdacima domaćinstva ĉine

velik udio jer se s porastom dohotka potrošnja energije samo malo povećava.

Oporezivanjem goriva u prometu moguće je tu regresivnost malo ublaţiti. To je takoĊer

moguće postići odgovarajućim iskorištenjem prihoda od poreza na ugljik npr.za porezne

olakšice pri plaćanju poreza na dohodak ili doprinosa za socijalno osiguranje.

Pri utvrĊivanju efekata poreza na ugljik na pojedine sektore i na cijelo privredu

pojavljuju se dva problema. Prvo, efekat poreza na ugljik bit će na kratak rok vrlo razliĉit

od efekta na dugi rok. Naime, s postojećom tehnologijom i kapitalom mogućnosti za

supstituciju vrlo su male. Drugo, uvoĊenje novog poreza utiĉe na sniţenje meĊunarodne

konkurentnosti. Taj se problem ĉesto rješava sniţavanjem ostalih poreza u drţavi.

Mjerenje svih tih uĉinaka zahtijeva model opće ravnoteţe s informacijom o cjenovnoj

elastiĉnosti potraţnje i o stepenu supstitucije meĊu razliĉitim akterima proizvodnog

procesa. Obuhvaćeni sektori ĉesto su regionalno koncentrirani, što moţe uticati na

regionalne mogućnosti zapošljavanja i povećanje nezaposlenosti. Jedna od mogućnosti

jest opraštanje naplate poreza na ugljik energetski intenzivnoj industriji, odnosno

omogućavanje odgovarajućih graniĉnih poreznih izravnanja. Regionalnom se politikom

mogu povećati subvencije malim preduzećima, a moţe se pospiješiti mobilnost

nezaposlenih odnosno uvesti programi obrazovanja i prekvalifikacije osoba pogoĊenih

nezaposlenošću. TakoĊer je moguća aktivna industrijska i regionalna politika u smislu

preseljenja javnih sluţbi u pogoĊene regije (problem neosposobljenosti radne snage za

takva radna mjesta), ukupne strategije preusmjeravanja poslovanja na druga trţišta i

eksplicitnog poticaja za nove poslove u zahvaćenim regijama. Zadnja je mogućnost

sniţenje ostalih poreza, npr. poreza na dobit ili doprinosa za socijalno osiguranje, što

takoĊer ima distribucijske efeke.

Porez na karbon praktiĉno predstavlja porez ili akcizu zaraĉunatu na prodaju fosilnih

goriva. Neka goriva ispuštaju više ugljika nego druga po jedinici osloboĊene toplote.

Karbonski porez se nameće srazmjerno emisiji CO2 kada se gorivo spaljuje (ukoliko ne

postoji troškovno efikasan metod smanjenja CO2 iz ovih gasova). Ugalj je karbonski

najintenzivnije gorivo po jednici osloboĊene toplote, a iza njega slijede sirova nafta i

prirodni gas. Karbonski porezi će zasigurno imati najveći uticaj na upotrebu uglja.

Potrošaĉima i proizvoĊaĉima karbonski porezi izgledat će kao neminovno i znaĉajno

povećanje cijene. Ali pošto bi porezi bili zaraĉunati na primarnu energiju, koja

predstvalja samo jedan dio isporuĉene energije (kao benzin ili elektriĉna energija), ili što

je vaţnije, pošto jedno gorivo u mnogo sluĉajeva moţe biti zamijenjeno drugim,

sveukupni porast cijena ne mora biti prevelik. Potrošaĉi mogu odgovoriti na nove cijene

smanjenjem korištenja energije i kupovanjem manjeg broja karbonski intenzivnih

opoizvoda (oni koji zahtjevaju veći iznos karbonski zasnovanih goriva za proizvodnju).

Pored toga neke od ovih ušteda mogu se koristiti da se nabave drugi manje intenzivni


164

karbonski proizvodi i usluge. Jasno je da karbonski porezi stvaraju poticaj proizvoĊaĉima

i potrošaĉima da izbjegnu plaćanje poreza smanjenjem njihove upotrebe karbonski-

intenzivnih goriva. Suprotno ostalim vrstama poreza i aktivnosti ovo izbjegavanje ima i

društvene koristi – smanjeno korištenje energije i smanjena emisija CO2. Dakle, opadanje

poreskih prihoda tokom vremena po ovom osnovu indicira uspjeh politike okoliša –

upravo suprotno od onoga šta se dešava kad poreska politika nastoji da odrţi stabilne ili

rastuće prohode.

U tabeli br. 3 je prikazan uticaj koji će razliĉiti nivoi karbonskog poreza imati na cijene

uglja, nafte i gasa. Npr. karbonski porez u iznosu od 10 $ po toni podiţe cijenu barela

nafte za 1,30$, što je oko 3 centa po galonu. Da li će ovo u velikoj mjeri uticati na ljude

da promjenje svoje navike u pogledu voţnje ili zagrijavanja domova? Vjerovatno neće,

jer moţe se oĉekivati da elastiĉnost traţnje za benzinom ili loţ uljem neće biti vrlo

visoka.

Ugalj Nafta Prirodni gas

Mjernja jedinica Tona Barel ccf

(stotinu kubnih stopa)

Tona karbona po jedinici goriva .605 .130 .016

Prosjeĉna cijena koštanja na pragu rudnika

ili na izvoru $23.02 $17.7 $1.78

Porez na karbon

Apsolutni iznos poreza (u $) $/tona $/barel $/ccf

$10 /toni karbona $6,34 $1,30 $0,016

$100/toni karbona $63,4 $13,00 $0,16

Karbonski porez kao procenat cijene

$10/toni karbona 26% 8% 10%

$100/toni karbona 260% 80% 100%

Tabela 4.1: Alternativni porezi na fosilna goriva Izvor: PrilagoĊeno prema James Poterva, „Global Warming Policy: A Public Financing Perspective“,

Journal of Economic Perspectives, 1993., a navedeno prema HARRIS, CODUR 2004, str. 29.


165

Slika 4.4: Cijena benzina i korištenje benzina u industrijskim zemljama, 1994 godina.

(Zaokruţeno podruĉije predstavlja opseg potrošnje i cijena u Evropi) Izvor: PrilagoĊeno prema David Malin Roodman, Getting the Singals Right, 1997, a navedeno prema

HARRIS, CODUR 2004, str. 29.

Slika prikazuje odnose izmeĊu cijena benzina i potrošnje benzina po glavi stanovnika.

Treba primjetiti da je obrazac ovog odnosa sliĉan krivoj potraţnje: višim cijenama

odgovara niţa potrošnja, niţim cijenama odgovara viša potrošnja. Odnos prikazan ovdje

nije baš sasvim isti kao kriva potraţnje – pošto koristimo podatke iz razliĉitih zemalja,

pod pretpostavkom ceteris paribus („ostale stvari jednake“), koja je potrebna da bi se

konstruisala kriva potraţnje, u ovom sluĉaju ne vaţi. Ljudi u S.A.D. npr. mogu ĉešće

koristiti automobil jer su razdaljine (posebno na zapadu S.A.D.) mnogo veće nego u

evropskim zemljama. Ali evidentno je da postoji jasan odnos izmeĊu cijene i potrošnje.

Prezentirani podaci ukazuju da bi bio potreban veliki porast cijene – u intervalu 0,50$ do

1$ po galonu ili više – kako bi se postigli znaĉajniji efekti na potrošnju goriva. Evidentno

je da bi bili potrebni mnogo veći porezi, da bi se promovirao veći odmak od korištenja

fosilnih goriva. Procjene potrebnog poreza na ugljik kreću se i do 200 $ po toni, da bi se

ostvario cilj stabiliziranja globalne CO2 emisije. Ovo bi više nego udvostruĉilo cijenu

nafte i uĉetverostruĉilo cijenu uglja. Ovo bi sigurno uticalo i na obrasce potrošnje. Ali da

li bi takvo povećanje cijena bilo politiĉki moguće? Za oĉekivati je da bi u S.A.D. npr.

visoki porezi na benzin i ostala goriva izazvali veliko nezadovoljstvo i suprostavljanje,

posebno ukoliko to ljudi shvate kao narušavanje njihove slobode da voze. Primjetimo da

na slici S.A.D. ima najniţe cijene, a najveću potrošnju po stanovniku. Ali uoĉimo dvije

stvari u vezi sa prijedlogom za znaĉajnijim povećanjem karbonskog poreza. Prvo,

prihodi od takvih poreza mogli bi se koristiti da se smanje ostali porezi. Najveći dio

politiĉkih suprostavljanja visokom energetskim porezima proilazi iz percepcije da će oni

biti dodatni porezi – uz zadrţavanje već postojećih poreza koji ljudi plaćaju na dohodak,


166

imovinu i socijalnu sigurnost. Ukoliko bi karbonski porez bio propraćen npr. znaĉajnijim

smanjenjem poreza na dohodak i socijalnu sigurnost, onda bi takav porez mogao biti

politiĉki prihvatljiviji. Ideja da se povećaju porezi na ekonomski loše stvari (bads) kao

što su zagaĊenje okoliša i smanjenje poreza na stvari koje ţelimo da promoviramo kao

što su rad i kapitalne investicije, u punom je suglasju sa principima ekonomske

efikasnosti. Naime da bi se ohrabrile veće investicije, prihodi po osnovu karbonskih

poreza mogli bi se koristiti za smanjenje poreza na kapitalne dobitke ili smanjenje poreza

na dobit korporacija. Prije nego li porast neto poreza, ovo bi ustvari bilo samo

restrukturiranje poreza po naĉelu budţetske neutralnosti – u smislu da ukupni iznos

poreza plaćenih drţavi ostajeje nepromjenjen, ali su zato promjenjeni izvori sredstava i

osnove po kojima se oni naplaćuju.

Drugo, ukoliko do takvog pomjeranja u poreskoj strukturi i doĊe, pojedinci ili

korporacije ĉije ponašanje ili aktivnosti su energijski efikasnije bi štedjele novac. Viši

trošak energije bi takoĊer kreirao snaţan poticaj za tehnološkim inovacijama koje bi

dovele do uštede energije. Npr. ukoliko se cijena benzina udvostruĉi, prosjeĉni automobil

mogao bi imati dva puta veću efikasnost goriva, tako da neto troškovi voţnje ne bi bili

veći. Ekonomsko prilagoĊavanje bilo bi lakše ukoliko se prelaz na veće karbonske poreze

(uz niţe poreze na dohodak i kapital) realizira u jednom duţem vremenskom periodu.

4.2.5.2 Način nametanja plaćanja poreza i rakcija poreskih obveznika

Obaveza plaćanja poreza/taksi moţe da se nametne preduzeću na jedan od sljedeća tri

naĉina:

Takse mogu da djeluju kao dodatni porez na već obraĉunati porez na promet, npr.

na fosilna goriva i naftne derivate.

Smanjena stopa poreza na dodatu vrjednost koja se inaĉe obraĉunava za odreĊene

kategorije proizvoda, ovim taksama moţe da se poveća na svoj uobiĉajeni i za

većinu proizvoda primijenjeni nivo poreske stope.

OdreĊeni novĉani iznos moţe direktno da se doda na postojeću cijenu proizvoda.

U tom sluĉaju mora biti uveden zaseban sistem obraĉuna i fakturisanja sa ciljem

racionalizacije takvog postupka.

Preduzeća imaju na raspolaganju dva osnovna naĉina na koja mogu da reagiraju na porez

na zagaĊenje: (i) da promijene proizvodnu tehnologiju koju primjenjuju ili (ii) da napuste

industrijsku granu u kojoj posluju. Moţemo reći da empirijska istraţivanja (GLOVER,

1999, str. 4.) ukazuju na sljedeće najvaţnije faktore od kojih zavisi izbor naĉina na koji

će preduzeće reagirati:

Brzina kojom je taksa na zagaĊenje uvedena (iznenadno ili postupno tokom duţeg

vremenskog perioda);

Zastarjelost proizvodne opreme kojom raspolaţe preduzeće;


167

PredviĊeni vijek trajanja opreme koju preduzeće koristi;

Stopa rasta industrijske grane u kojoj preduzeće pposluje;

Troškovi vezani za pribavljanje kapitala;

Raspoloţivost novih tehnologija, na koju dejlimiĉno utiĉu uvozne barijere.

Reakciju preduzeća na uvoĊenje taksi na zagaĊenje moguće je prikazati i grafiĉki na slici

4.5. (SIEBERT 2008, str.128).

Slika 4.5: Reakcija preduzeća na uvoĊenje taksi/poreza na zagaĊenje

Ekonomisti koji se bave okolišem generalno preferiraju poreze i takse na zagaĊenje

prvenstveno zbog toga što oni obezbjeĊuju odgovarajuće podsticaje za smanjenje

zagaĊenja, a ne zato što obezbjeĊuju financijska sredstva. Prihod se smatra

nenamjeravanim ali dobrodošlim dobitkom za budţet i u idealnom sluĉaju bi trebao biti

alociran na javne rashode srazmjerno znaĉaju koji se pridaje pojedinim društvenim

ciljevima. Ali empirijska istraţivanja ukazuju na to da vlade uglavnom koriste

poreze/takse na zagaĊenje iskljuĉivo da bi prikupile novac, koji koriste da bi

promoivirale programe za smanjenje zagaĊenja.

Drţavne agencije koje propisuju znatnije iznose taksi na zagaĊenje mogu dovesti do toga

da mala preduzeća povećaju potraţnju za skupim sistemima za monitoring. Osim toga,


168

drţavne agencije zahtijevaju stabilne izvore sredstava za investiranje u javne objekte za

tretiranje otpada (npr. za preĉišćavanje vode). Kontinuitet je osiguran ukoliko su

investicije za smanjenje zagaĊenja povezane sa prihodima od taksi na zagaĊenje.

Industrije koje plaćaju takse i poreze su takoĊe spremnije da saraĊuju ukoliko mogu da

sagledaju direktnu povezanost izmeĊu njihovih troškova, odnosno plaćanja na ime zaštite

okoliša i stepena stvarnog poboljšanja kvaliteta okoliša. Konaĉno, planiranje i

implementacija samog sistema regulacije zavisi o struĉnom kadru ĉija podrška moţe biti

direktno povezana sa prihodima od taksi na zagaĊenje.

Zbog navedenih karakteristika nastoje se iskoristiti spoznate prednosti i poreza/taksi i

standarda uz eventualno smanjenje njihovih negativnih efekata. U tom smislu uoĉava se

trend da se umjerene takse na zagaĊenje u koEInaciji sa standardima u pogledu

maksimalno dozvoljene emisije sve ĉešće koriste u praktiĉnoj implementaciji politike

zaštite okoliša zbog toga što se na taj naĉin prikupljaju sredstva za finansiranje

funkcioniranja samog sistema zaštite okoliša, i obezbjeĊuje barem izvjestan poticaj za

smanjenje emisije u dugom vremenskom periodu.

4.2.5.3 UtvrĎivanje optimalnog iznosa poreza/takse na zagaĎenje

UtvrĊivanje optimalnog iznosa poreza/takse na zagaĊenje podrazumijeva iznalaţenje

onog nivoa takse kojim se postiţe društveno optimalni obim ekonomske aktivnosti koja

generira zagaĊivanje. Moguća su dva formalna pristupa iznalaţenju optimalnog iznosa

takse/poreza na zagaĊenje:

Prvi od njih odnosi se na proceduru koja koristi marginalnu neto privatnu korist –

MNPB (i analitiĉki i geometrijski kao krivu). Ovakva analiza predstavlja

jednostavniju analizu jer se primjenjuje pod pretpostavkom da se kontrola

zagaĊenja vrši samo promjenom obima proizvodnje bez uvoĊenja dodatne

tehnologije za smanjenje zagaĊenja.

Drugi prikazani optimizacijski model je nešto sloţeniji jer obuhvata realniju

situaciju u kojoj se smanjenje zagaĊenja postiţe korištenjem dodatne opreme za

purifikaciju. To podrazumijeva da se i analitiĉki i grafiĉki umjesto MNPB koriste

graniĉni troškovi purifikacije, odnosno smanjenja zagaĊenja.

(A) UtvrĎivanje optimalnog iznosa takse/poreza na zagaĎenje uz korištenje

granične neto privatne korisnosti – MNPB

Da bi smo objasnili ovaj pristup utvrĊivanja optimalnog iznosa takse ili poreza na

zagaĊenje posluţićemo se grafiĉkim prikazom datim na slici:


169

Slika 4.6: IzvoĊenje optimalne takse/poreza na zagaĊenje uz pomoć graniĉne neto

privatne korisnosti -MNPB

Ukoliko se preduzeću nametne obaveza plaćanja takse/poreza na svaku jedinicu

ekonomske aktivnosti koja dovodi do zagaĊenja (pretpostavka je da je emitirano

zagaĊenje srazmjerno ekonomskoj aktivnosti), i ukoliko se visina poreza/takse utvrdi na

nivou t , moţe se vidjeti da bi takva taksa dovela do pomjeranja krive MNPB u lijevu

stranu prema (MNPB t ). Vrlo jednostavno, t mora da se plati na svaku jedinicu

aktivnosti, tako da je iznos graniĉne neto koristi smanjen za iznos t . Preduzeće koje

zagaĊuje će sada nastojati da maksimizira neto privatne koristi, uz ograniĉenje koje

nameće postojanje obaveze plaćanja takse na zagaĊenje, i obim proizvodnje pri kojem se

postiţe maksimalni profit jest obim oznaĉen sa Q . Taksa t je dakle optimalna taksa (jer

dovodi do realizacije društveno optimalnog nivoa proizvodnje od Q . Kako je utvrĊena

vrijednost t ? Ta vrijednost jednaka je vrijednosti graniĉnih eksternih troškova, odnosno

štete izazvane zagaĊenjem – MEC u optimumu.

Na ovaj naĉin moţemo definirati optimalnu taksu na zagaĊenje ili optimalnu Piguvijevu

taksu – ona je jednaka graničnom eksternom trošku (ili graničnoj šteti izazvanoj

zagađenjem), za optimalnu vrijednost nivoa aktivnosti koja dovodi do zagađenja.

Funkcija štete pokazuje kako šteta izazvana zagaĊenjem varira sa nivoom emitiranog

zagaĊenja, i kolika je ta šteta iskazana novĉano. (U tom sluĉaju moguće je uspostaviti

vezu unazad do aktivnosti preduzeća koje dovodi do zagaĊivanja). U stvari, postoji samo

nekoliko koraka u iznalaţenju takvih funkcija oštećenja. Redosljed bi bio sljedeći :


170

Ekonomska aktivnost preduzeća koje zagaĊuje okolinu Emisija štetnih materija u

okoliš Koncentracija zagaĊenja u okolišu Izlaganje ljudi i materijalnih dobara

štetnom dejstvu polutanata Funkcija fiziĉkog oštećenja Novĉano iskazana

vrijednost štete

Potreba da se utvrdi cijela funkcija MEC (ili bar veći dio te funkcije) proizilazi iz

potrebe da iznaĊemo optimalni nivo zagaĊenja. Ali ne samo da je potrebno znati dobar

dio krive MEC nego je potrebno utvrditi i krivu MNPB. Ukoliko je zagaĊivaĉ, kao u

našoj analizi, preduzeće ovo moţe biti veoma teţak zadatak zbog nastojanja preduzeća da

zaštiti informacije koje predstavljaju poslovnu tajnu. U stvari, mnogi ekonomisti smatraju

da je vlada, kao autoritet za razrezivanje poreza i taksi, u nezavidnoj poziciji u smislu

obezbjeĊivanja relevantnih informacija. Ova asimetrija informacija izmeĊu preduzeća

koje zagaĊuje okoliš i nadleţne vladine agencije za zaštitu okoliša ĉesto se navodi kao

prigovor za bilo kakvu intervenciju drţave na trţištu.

U praksi ove poteškoće u vezi sa informacijama ne moraju biti takve da ih je nemoguće

riješiti na zadovoljavajući naĉin. To u suštini znaĉi da nadleţna agencija moţe nastojati

da dobije samo uvid u ispravan smjer promjene u nivoima zagaĊivanja, umjesto da

nastoji postići teoretski definiran optimum. (O tome ćemo nešto više reći

kasnije).Ukoliko je to tako, takse na zagaĊenje ipak mogu da se na zadovoljavajući naĉin

primjenjuju kao jedan od instrumenata u politici zaštite okoliša.

Analitĉki model izvoĊenja optimalnog nivoa takse/poreza na zagaĊenje moţe se prikazati

vrlo jednostavno. Neto društvene koristi (NSB) saĉinjene su od ukupnih koristi do kojih

dovodi aktivnost koja zagaĊuje okolinu minus privatni troškovi C, minus eksterni

troškovi, EC, tj.

NSB = PQ C(Q) EC(Q) (4.1)

gdje je

P = cijena outputa ekonomske aktivnosti

Q= output kao rezultat aktivnosti koja zagaĊuje okoliš.

Cijena P determinirana je kao parametar jer je pretpostavka da preduzeće posluje na

potpuno konkurentnom trţištu i da se zbog velikog broja jako malih preduzeća pojavljuje

kao preuzimaĉ cijena (price taker) što znaĉi da cjelokupnu svoju proizvodnju moţe da

realizira po datoj cijeni (jer je kriva traţnje individualnog preduzeća predstavljena

pravom linijom paralelnom sa x osom na udaljenosti P).22

Tada

0

Q

EC

Q

CP

Q

NSB (4.2)

22

Naravno u uslovima ograniĉene konkurencije cijena će zavisiti od proizvedene koliĉine jer kriva traţnje

pojedinaĉnog preduzeća ima standardni negativni nagib, koji implicira da se veća koliĉina proizvoda moţe

realizirati na trţištu samo uz smanjenje cijene. Ovo stoga što preduzeće nije više beznaĉajni ponuĊaĉ nego krupni

proizvoĊaĉ ĉija proizvodnja pokriva znaĉajan dio ukupnog trţišta.


171

predstavlja uslov prvog reda za maksimiranje NSB. Prema tome, moţe se pisati

Q

SC

Q

EC

Q

CP

(4.3)

gdje uslov da je SC jednako privatnim troškovima (C) plus eksterni troškovi (EC),

predstavlja zahtjev za maksimalni NSB. Alternativno,

Q

EC

Q

CP

ili (4.4)

Q

EC

Q

NPB

gdje NPB predstavlja neto privatne koristi, tj. cijena minus privatni troškovi. Jednaĉina

(4.3) predstavlja pravilo da cijena proizvoda koji zagaĊuje okoliš mora bitri jednaka

graničnom društvenom trošku. Jednakost (4.4) predstavlja sreĊenu jednakost (4.3) da bi

smo došli do optimizacionog pravila koje smo koristili, tj. graniĉne neto privatne koristi

trebale bi da budu jednake graniĉnim eksternim troškovima. Koristeći jednakost (4.3) taj

uslov moţe biti zadovoljen ukoliko se preduzećima nametne plaćanje takse u iznosu t ,

gdje

Q

ECt (4.5)

gdje Q predstavlja nivo proizvodne aktivnosti preduzeća, koja se dobije rješavanjem

jednakosti (4.3). Tada se konaĉno moţe napisati

t

Q

CP (4.6)

što pokazuje da je trţišna cijena jedinice outputa jednaka zbiru graniĉnog troška pri

optimalnom nivou proizvodnje od Q jedinica outputa i utvrĊenog optimalnog iznosa

takse ili poreza na zagaĊenje.

(B) IzvoĎenje optimalnog iznosa takse na zagaĎenje uz pomoć graničnih

purifikacionih troškova - MPC

Problem iznalaţenja optimalnog iznosa ili visine takse u modelu koji koristi graniĉne

purifikacione troškove MPC, (jer se prilagoĊavanje zahtjevima u pogledu kvaliteta

okoliša postiţe ne samo izmjenom obima proizvodnje kao u prethodnom modelu, nego i


172

uvoĊenjem tehnologije za kontrolu i smanjenje zagaĊenja koja predstavlja realni trošak

za preduzeće), moţe se formalno iskazati na sljedeći naĉin:

maksimizirati L = xjjj cxp x j c pj z jj d t jj d

x1, . . .,x n , z

1,. . . ,z n ,

d1, . . .,d n

uz ograniĉenja

z j x j ) = z j

x j , z j , d j 0

Formalno iskazana jednakost L pokazuje da se profit preduzeća koji treba maksimizirati

dobije kada se od ukupnog prihoda ( jj xp ) ostvarenog prodajom proizvoda x j po cijeni

p j oduzmu proizvodni troškovi tog proizvoda (c xj ), troškovi purifikacije (c pj ) onog dijela

primarno proizvedenog, ukupnog reziduala koji je tretiran, tj. koji nije emitovan u okoliš

(z jj d i troškovi (t jj d ) na ime plaćanja takse na dio primarnog reziduala koji nije

tretiran odnosno koji je emitiran u okoliš (d j ). Prepostavljamo da preduzeće prihvata

taksu na zagaĊenje u iznosu t j kao zadatu od strane nadleţne agencije i nepromjenljivu,

što znaĉi da plaća ukupan iznos t jj d na ime svih jedinica emitovanih u okoliš.

Lagranţova funkcija za ovaj problem glasi:

xjjj cxpL x j c pj z jj d t jj d jjpj dtc (4.7)

1 z j x j ) z j

Neophodni uslovi prvog reda dobiju se parcijalnim deriviranjem funkcije L :

0,

1

,

jjxjj

j

zcpx

L (= 0 ili x j = 0)

(4.8)

01

,

jpj

j

cz

L (= 0 ili z j = 0)

(4.9)

0,

jpj

j

tcd

L (=0 ili t j =0) (4.10)


173

Ako se koncentriramo samo na unutarnje rješenje, odnosno, na sluĉaj kada relacije (4.8)

–(4.10) vaţe sa znakom jednakosti, tada ćemo vidjeti iz (4.10) i (4.9) da je taksa t j

jednaka cijeni u sijenci generiranja primarnog reziduala j1 . Naime, iz (4.10) slijedi da je

c jpj t, , a iz (4.9) slijedi da je c jpj 1

, , što znaĉi da je t jj 1 . Ako ovo uporedimo sa

statiĉkim modelom zagaĊenja okoliša datim ranije-odjeljak (B)-Varijabilna proizvodnja, i

iskoristimo relaciju (1.15)

,

1 pj

j

cd

r

vidjećemo da će taksa iz ovog modela ostvariti optimalno rješenje iz odjeljka (B) ukoliko

nivo na kojem je taksa utvrĊena zadovoljava:

j

jd

rt 1 (4.11)

odnosno da je iznos takse jednak novĉano izraţenoj graniĉnoj šteti nastaloj usljed

oštećenja okoliša. Pošto smo vidjeli i da je t j = c ,

pj (visina takse jednaka graniĉnom

trošku purifikacije) proizilazi da t j mora da bude u optimalnom sluĉaju na nivou koji je

odreĊen taĉkom gdje kriva graniĉnog troška purifikacije i kriva graniĉne štete imaju istu

vrijednost za odreĊeni nivo emisije. Ovo rješenje prikazano je na slici 4.7.

Slika 4.7: Taksa/porez na zagaĊenje: optimizacija nivoa zagaĊenja i uticaj na troškove

preduzeća


174

Optimalna stopa ili iznos takse biće, dakle, u taĉki u kojoj kriva graniĉnih troškova

purifikacije sijeĉe krivu graniĉnih troškova šteta nastalih kao posljedica zagaĊenja

okoliša (taĉka oznaĉena kao t). Taksa na zagaĊenje sada podstiĉe zagaĊivaĉa da

smanjuje svoju emisiju na nivo gdje se iznos takse po jedinici emisije izjednaĉava sa

graniĉnim troškom purifikacije (uvoĊenja tehnološko-menadţerskih mjera ili aktivnosti

za smanjenje emisije polutanata u okoliš). Preduzeće nije motivirano da poslije tog nivoa

i dalje sniţava emisiju jer bi graniĉni troškovi purifikacije narednih jedinica bili veći

nego taksa/porez koju treba platiti. Znaĉi da je preduzeću jeftinije da plati porez/taksu

nego da dodatno smanji svoju emisiju.

Obrnuto, ako bi preduzeće smanjilo emisiju za iznos manji od optimalnog, tada bi još

uvijek postojale jedinice emisije za koje bi graniĉni troškovi purifikacije bili manji nego

taksa koja se na njih plaća. Preduzeće bi ponovno bilo u nepovoljnijoj poziciji jer se

lišava jednog dijela svog profita plaćajući nepotrebnu razliku izmeĊu više takse i niţih

graniĉnih troškova purifikacije. (Moţemo primijetiti da je rezonovanje preduzeća u ovoj

situaciji potpuno identiĉno kao rezonovanje preduzeća na potpuno konkurentnom trţištu

koje odreĊuje svoju ravnoteţnu taĉku ili taĉku maksimiranja profita, u kratkom

vremenskom periodu, s tim da u ovom drugom sluĉaju na grafiĉkom prikazu (JURIN,

1990, str. 179 ) umjesto takse imamo cijenu proizvoda koja je takoĊe nepromjenjljiva i

ekstereno zadata, a umjesto graniĉnih troškova purifikacije imamo graniĉne troškove

proizvodnje tog dobra ).

Iz jednakosti (4.11) moţe se vidjeti da će taksa na zagaĊenje biti ista za sva preduzeća

ukoliko je graniĉni efekat na funkciju okolišnog indikatora isti bez obzira iz kojeg

preduzeća emisija dolazi u okoliš. Ovo se primjenjuje ukoliko je ukupna suma

emitiranih polutanata ona veliĉina od koje funkcionalno zavisi okolišni indikator R a ne

pojedinaĉne, individualne emisije.

S ciljem da se odredi optimalno rješenje u problemu (B) pretpostavljali smo da agencija

posjeduje sve informacije o proizvodnim funkcijama i funkcijama troškova (graniĉnih

troškova purifikacije i graniĉnih troškova štete izazvane zagaĊenjem). Rješenje problema

omogućilo nam je da u ovom dijelu izraĉunamo optimalnu visinu takes/poreza na

zagaĊenje nametnutu preduzećima. Moţemo primijetiti da je podjednako mnogo

informacija potrebno da se determinira optimalni iznos takse na zagađenje kao i da se

determiniraju fiksne, obavezujuće (regulativne) mjere-standardi koje se odnose na

emisiju polutanata od strane preduzeća.

U situaciji kada nedostaje bilo kakvo zadovoljavajuće znanje o krivoj graniĉnih troškova

šteta usljed zagaĊenja (što je u stvari gotovo uvijek sluĉaj), visina takse/poreza na

zagaĊenje biće utvrĊena uz pomoć nekog unaprijed specificiranog cilja, proizvoljno

odabranog standarda u pogledu kvaliteta okoliša i krive graniĉnih troškova purifikacije.

To praktiĉno znaĉi da ciljevi koje postavlja agencija u pogledu kvaliteta okoliša ne

proizilaze iz dosljedne primjene principa ekvimarginaliteta, odnosno preciznog

izjednaĉavanja graniĉnih troškova purifikacije i graniĉnih koristi smanjenja emisije (u

vidu smanjenja šteta izazvanih zagaĊenjem). To ne znaĉi automatski da je taj cilj


175

proizvoljan u smislu da je rezultat neĉije samovolje. Proizvoljni standard, odnosno

unaprijed determinirani nivo funkcije okolišnog indikatora primijenjen u našim statiĉkim

modelima optimizacije, u ovom kontekstu, baš suprotno, moţe predstavljati rezultat

izuzetnih istraţivaĉkih napora i usaglašavanja sa ostalim politiĉkim ciljevima. Stoga se

posljednjih godina, paţnja sve više fokusira na pitanje “najboljeg” instrumenta za

kontrolu zagaĊenja, u smislu postizanja arbitrarnog, unaprijed utvrĊenog nivoa kvaliteta

okoliša.

Ukoliko je kriva graniĉnih troškova šteta u izvjesnoj mjeri ipak poznata, u tom sluĉaju,

barem teoretski, moţe se koristiti metoda pokušaja i greške, u smislu da se u više

pokušaja ili iteracija mijenja iznos takse dok se uspješnom aproksimacijom ne postigne

ţeljeni rezultat. Sa stanovišta zaštite okoliša, ukoliko se pokaţe da je iznos takse

prenizak, šteta za okoliš izazvana zagaĊenjem biće veća nego društveno prihvatljiva, a

ako je previsoka, previše resursa (više nego što je društveno prihvatljivo) biće usmjereno

na smanjenje zagaĊenja.

U praksi takav postupak pokušaja i greške moţe imati znaĉajne negativne posljedice na

preduzeća koja moraju da se prilagoĊavaju razliĉitim signalima, a takoĊe moţe biti i

politiĉki neprihvatljivo rješenje.To znaĉi da se takva metoda moţe provoditi u praksi ako

preduzeća ne moraju da snose izuzetno visoke troškove prilagoĊavajući se razliĉitim

nivoima takse, tj. ako mijenjanje nivoa purifikacije nije previše skupo. U modelu

optimizacije to znaĉi da funkcija okolišnog indikatora mora biti takva da se inkorporira

zahtijev da vrijeme od ispuštanja štetne materije u okoliš i pojave štetnog efekta ne smije

biti preveliko, kako bi se izbjegao efekat neizvjesnosti i vremenskog pomaka što oteţava

proces optimizacije u okviru statiĉke analize.

U praksi će se ipak pokazati da je preduzećima isuviše skupo da se prebace na drugi nivo

purifikacije, jednom kad su uĉinjene znaĉajne investicije u taĉno odreĊenu tehnologiju

za zaštitu okoliša. Ipak moţemo reći da djelimiĉni izlaz iz ovakve situacije predstavlja

mogućnost da se iteracije simuliraju, odnosno obavljaju samo na raĉunaru bez realnog

mijenjanja stanja u preduzeću. Preduzeću se predoĉava odreĊeni iznos takse i od njega se

zahtijeva da navede kolika bi njegova emisija bila pri tom iznosu takse/poreza. Agencija

moţe tada da procijeni ukupnu emisiju na osnovu navedenih iznosa u upitnicima koji su

popunjeni od strane preduzeća. Ĉak ako je funkcija okolišnog indikatora i nepoznata, cilj

je da se smanji ukupna emisija.

Prednost navedenog postupka je da se nadleţna agencija oslobaĊa neugodnog ali i

nerealnog zahtijeva da poznaje razliĉite tehnologije za smanjenje emisije, a svo vrijeme

se zna da ukupna emisija, do koje dolazi na svakom nivou takse, rezultira minimalnim

ukupnim troškovima purifikacije ili smanjenja emisije. Interesantno pitanje koje se

nameće u vezi s ovim postupkom jeste da li se moţe oĉekivati da će preduzeća davati

prave odgovore uvijek kada se to od njih zatraţi. Preduzeća znaju, , da će u krajnjem

sluĉaju na osnovu njihovih odgovora biti donešen odgovarajući propis, koji

podrazumijeva neki vid kontrole, tako da se moţe reći da preduzeće ipak ne moţe

oĉekivati nikakvu korist od davanja netaĉnih informacija.


176

4.2.5.4 Efekat takse/poreza na zagaĎivanje na troškove preduzeća

Moţe se reći da taksa/porez na zagaĊenje, u svakom sluĉaju kada je njezina visina

optimalna, omogućava da bilo kakva, novĉano izraţena šteta izazvana zagaĊenjem bude

u potpunosti internalizirana, odnosno ukljuĉena u internu kalkulaciju troškova preduzeća.

Ako je iznos takse utvrĊen na nivou t, preduzeće zagaĊivaĉ snosi ukupni trošak koji je

na slici 4.7 ekvivalentan površini (a+b+c+d +e) koja je saĉinjena od tri dijela:

dio (e) koji predstavlja troškove purifikacije (tehnološko-menadţerskih aktivnosti)

usmjerenih na smanjenja emisije polutanata u okoliš,

dio (b+d), koji predstavlja troškove štete preostale nakon preduzetih mjera i aktivnosti

purifikacije, odnosno izazvane preostalim zagaĊenjem u iznosu 0 d,

dio (a+c), koji se moţe posmatrati kao taksa, odnosno renta na korištenje ograniĉenih

prirodnih resursa (scarcity rent), nametnuta pojedinaĉnim preduzećima zagaĊivaĉima

od strane agencije za zaštitu okoliša kao predstavnika cijeloga društva koja i ubire

sredstva plaćena u vidu te rente.

Sve ovo svodi se na zakljuĉak da taksa/porez ima ima znaĉajan redistributivni efekat,

pošto na prikazanom dijagramu, preduzeće mora da plati ne samo za troškove purifikacije

nego i troškove internalizacije troškova nastalih zbog štete usljed preostale emisije i

“rentu” za korištenje ograniĉenih resursa okoliša. Dakle, objedinjujući troškove od

preostalih šteta i troškove na ime rente, mogli bismo ukupne troškove kontrole zagaĊenja

podijeliti na samo dva dijela:

ukupni troškovi purifikacije oznaĉeni sa e i

ukupna plaćanja (troškovi) po osnovu takse/poreza oznaĉena sa (a+b+c+d).

Ovi prvi predstavljaju troškove bilo kakve tehnologije i neophodnih menadţerskih

aktivnosti koje je preduzeće odabralo kako bi smanjilo emisiju sa nivoa z0 na nivo d,

dok ovi drugi predstavljaju izvršena plaćanja nadleţnoj agenciji koja pokrivaju

obraĉunatu taksu/porez na preostalu emisiju preduzeća u iznosu od 0d. Sa stanovišta

preduzeća, naravno, obje ove vrste troškova su realni troškovi koji će se morati pokriti

dijelom ostvarenog prihoda preduzeća. Sa stanovišta društva, meĊutim, plaćanja po

osnovu takse su razliĉita od troškova purifikacije.

Dok troškovi purifikacije zahtijevaju realne resurse za njihovo pokriće, plaćanja po

osnovu taksi predstavljaju u stvari transferna plaćanja, plaćanja koja vrše preduzeća

(odnosno u krajnjoj liniji potrošaĉi koji kupuju proizvode preduzeća) nadleţnoj agenciji

za zaštitu okoliša (javnom sektoru) i u krajnjoj liniji onima u društvu koji imaju korisi od

javnih rashoda koji se iz tih plaćanja obavljaju. Kada preduzeće obraĉunava svoje

troškove u vezi sa odreĊenim programom zaštite okoliša, ono će ukljuĉiti i troškove

purifikacije i plaćanja po osnovu taksi na zagaĊenje; kada nadleţna agencija obraĉunava


177

društvene troškove programa uvoĊenja taksi na zagaĊenje, ona mora iskljuĉiti transferna

plaćanja.

Smanjenje emisije od z0 do d eliminiralo je ukupan iznos šteta prikazan sa (e+f) –

površina ispod krive graniĉne štete predstavlja ukupnu štetu. Preostale štete su (b+d),

iznos koje je manji nego iznos koji preduzeća plaćaju na ima taksi na zagaĊenje –

(a+b+c+d). Ova ĉinjenica još jednom naglašava osnovnu ideju da je taksa obraĉunata po

jedinici emisije zasnovana na oporezivanju privilegije ili prava da se koriste ograniĉeni

resursi okoliša, a ne na potrebi da se samo kompenzira uĉinjena šteta izazvana

zagaĊenjem okoliša. Ali “jednodjelna (ravnomjerna) taksa “ (“flat tax”), kao ova u našem

primjeru (jedna ista taksa primjernjuje se na sve jedinice emisije), sve više je predmetom

kritike od strane preduzeća, jer izneseno je stanovište da će primjena ravnomjerne takse

ĉesto dovesti do takvih situacija u kojima bi ukupni troškovi izazvani plaćanjima na ime

takse od strane preduzeća znaĉajno prevazišli preostale štete.

Naĉin da se ovo izbjegne je da se uvede dvodjelna taksa (two-part emission tax). Takva

taksa bi dozvolila da odreĊeni poĉetni iznos emisije proĊe bez oporezivanja, a da se taksa

primjenjuje samo na emisiju preko tog praga. Na primjer, na slici 4.7 preduzeću se moţe

dozvoliti da emituje d1 bez oporezivanja (obraĉuna takse), a primijeniti taksu u visini od

t na bilo koji iznos emisije preko d1. Na ovaj naĉin obezbijedilo bi se da preduzeće i

dalje ima podsticaj da smanjuje svoju emisiju do optimalnog nivoa d, ali bi njegova

plaćanja po osnovu takse na zagaĊenje bila manja – samo (c+d). Ukupni troškovi

purifikacije, i ukupne štete izazvane emisijom u iznosu od d jedinica, bili bi još uvijek

isti (FIELD, 1994, str. 230).

Prosjeĉni profit preduzeća je, prema tome, niţi u sluĉaju primjene takse nego u sluĉaju

primjene standarda u pogledu dozvoljene emisije (u ovom drugom sluĉaju zagaĊivaĉ

treba da plati samo troškove purifikacije, prikazane površinom e). Ovo moţe velikim

dijelom da objasni generalno neprihvatanje taksi od strane preduzeća kao instrumenta u

politici zaštite okoliša. Ali treba imati na umu ĉinjenicu koju smo već implicitno istakli,

da je porez/taksa na zagaĊenje prevashodno i zamišljena kao instrument koji treba da

ostvari koristi društvu kao cjelini, a ne nuţno bilo kojem pojedinaĉnom preduzeću koje

zagaĊuje okoliš. Društvo ipak treba da vodi raĉuna o troškovima koje snose preduzeće

kao rezultat primjene taksi na zagaĊenje. Ako pogledamo sliku 4.7 primjećujemo da

iznos plaćen na ime rente za korištenje oskudnih resursa okoliša i koji korespondira

površini (a+c), a koji je dio ukupnog plaćanja po osnovu takse (a+b+c+d), neće

korespondirati iznosu štete nastale usljed emisije polutanata u okoliš od strane

preduzeća. Moguće je, dakle, da doĊe do situacije koja će prisiliti preduzeće da obustavi

svoju proizvodnju, odnosno da potpuno prestane sa radom, zbog ĉinjeniice da je iznos

(a+c) plaćen na ime rente postao veći od neto profita kojeg ostvaruje preduzeće svojom

proizvodnom djelatnošću. Ovakva situacija moţe se pokazati i kao neoptimalno rješenje

sa stanovišta društva kao cjeline a ne samo pojedinaĉnog preduzeća o kojem se radi.


178

U sluĉaju kada nedostaju informacije i kada se funkcija graniĉne štete ne moţe utvrditi

sa zadovoljavajućom preciznošću, bilo bi teško donijeti odluku da li je društveno

optimalno ili nije zatvoriti preduzeća koja iskazuju privatni ekonomski gubitak (gubitak

zbog uraĉunavanja ukupnih oportunitetnih troškova svih faktora proizvodnje). U takvim

situacijama neki autori (FORSUND, 1998 , str. 116) predlaţu da se moţe primijeniti

okvirno pravilo koje kaţe da se za ona preduzeća koja tvrde da će morati prekinuti sa

radom ukoliko takse na zagaĊenje u najavljenom iznosu budu praktiĉno uvedene, moţe

provesti istraţivanje da bi se otkrilo da li bi barem povrat od jedne polovine iznosa

plaćanja po osnovu takse (a+b+c+d) bio dovoljan da preduzeće smanji svoje ukupne

troškove smanjenja emisije a time i ukupne troškove poslovanja na takav nivo koji bi

omogućio ostvarivanje prosjeĉnog profita kao neophodnog uslova za nastavak poslovanja

na trţištu u duţem vremenskom periodu.

Naglašavamo u duţem periodu, jer znamo da preduzeće moţe u kratkom vremenskom

periodu privremeno da posluje i sa gubitkom (da ne obustavlja proizvodnju) ukoliko je

realno oĉekivati da se situacija poboljša. Budući da bi takse na zagaĊenje jednom

uvedene predstavljale trajno opterećenje za preduzeće jasno je da pomenuti uslov

uspješnog poslovanja u duţem vremenskom periodu ima svoje puno opravdanje. Društvo

bi, dakle, takvu jednu proceduru moglo da koristi kao svojevrsni test ili improviziranu

analizu troškova i koristi kad već nije u mogućnosti da regularno provede sasvim

preciznu analizu troškova i koristi (cost-benefit analysis). Preduzeća koja ne bi poslovala

uspješno ni pod ovakvim uslovima, definitvno treba zatvoriti jer bi u protivnom društvo

imalo veću štetu nego korist od njihovog poslovanja.

4.2.5.5 Okolišni porezi/takse i smanjenje zagaĎenja uz najniţe troškove

Da bi smo pokazali na koji naĉin troškovi vezani za zaštitu okoliša zavise od mjera i

instrumenata koji su primijenjeni, poći ćemo od pretpostavke da na nekom podruĉju

imamo prekomjerno zagaĊenje, kao i od toga da ono što utiĉe na okolišni indikator jeste

ukupna emisija svih preduzeća, a ne emisija svakog pojedinaĉno.

Pretpostavimo da ĉak i ne znamo funkciju okolišnog indikatora (koja uspostavlja vezu

izmeĊu kvaliteta okoliša i emitovanih štetnih materija u okoliš). Ukoliko bi tada bila

uvedena obaveza plaćanja arbitrarno odabrane takse/poreza na zagaĊenje ipak bismo

mogli tvrditi da tako postignuto rješenje predstavlja rješenje s najniţim mogućim

troškovima. Da bi smo došli do ovog zakljuĉka pogledajmo sljedeću realno moguću

situaciju. Ukoliko je cilj upravljanja okolišem na odreĊenom podruĉju determiniran kao

smanjenje ukupne emisije, od na primjer 60 posto, moguća su dva osnovna rješenja:

Nametanje svakom zagaĊivaĉu standarda emisije kojim bi se maksimalno dozvoljena

(tolerirana) emisija svakom od njih ograniĉila na 40 posto od njegovog postojećeg

iznosa emisije;


179

Nametanje takse u takvom iznosu da sva preduzeća, u prosjeku, ostvare 60 postotno

smanjenje zagaĊenja.

Sve dotle dok razliĉita preduzeća zagaĊivaĉi imaju razliĉite troškove purifikacije, bilo bi

neekonomiĉno, odnosno neefikasno zahtijevati od svakog preduzeća da emisiju otpadnih

materija smanji za isti iznos. Ukoliko za realizaciju tako postavljenog cilja troškovi

preduzeća P3 iznose dva puta više nego za preduzeće P

1, bilo bi mnogo efikasnije iznaći

rješenje kojim bi se preduzeće P1 dovelo u situaciju da više smanji emisiju nego

preduzeće P3.Izjednaĉavanje graniĉnog troška purifikacije za svakog zagaĊivaĉa

primjenom takse odreĊenog iznosa omogućava da se specificirani cilj u pogledu kvaliteta

okoliša postigne uz najniţe troškove za društvo. Slika 4.7 predstavlja ĉetiri zagaĊivaĉa,

odnosno preduzeća ĉiji su graniĉni troškovi purifikacije (krive c1, c

2, c

3 i c

4) razliĉiti.

Cilj je postići nivo kvaliteta okoliša, odnosno ukupni nivo emisije u iznosu 4N.

Slika 4.8: Okolišni porezi/takse i smanjenje zagaĊenja uz najniţe troškove, kada su

graniĉni troškovi purifikacije razliĉiti

Ukoliko bi jedinstvena taksa u iznosu t bila nametnuta svim preduzećima, svako od njih

iznos smanjenja emisije koju provodi prilagodiće vlastitoj krivoj graniĉnog troška

purifikacije. Rezultat će biti smanjenja emisije na nivoima Q1, Q

2, Q 3 i Q

4. Moţe se

vidjeti da preduzeće P1, ĉiji je graniĉni trošak purifikacije nizak, u velikoj mjeri sniţava

emisiju, P2

smanjuje nešto manje, i sliĉno do P4

, kod kojega visoki graniĉni troškovi

purifikacije dovode do toga da je svoju emisiju samo neznatno smanjio (iznos oznaĉen

duţinom Q Q 4). Suma troškova purifikacije za sva ĉetiri preduzeća predstavlja najniţe


180

troškove za društvo da bi se postiglo ţeljeno smanjenje u iznosu od 4N. Da je jedinstveni

standard u pogledu dozvoljene emisije nametnut svim preduzećima, ukupni trošak

purifikacije bio bi znatno viši. Na slici 4.8, postignuta ušteda u troškovima predstavljena

je sumom osjenĉenih površina za preduzeća P 3 i P4

, minus osjenĉena povšina za

preduzeće P1.

Prisiljavajući najefikasnije zagaĊivaĉe da svoju emisiju smanjuju u većoj mjeri, taksa

nameće veći teret tim preduzećima individualno. Ali za društvo kao cjelinu, koje koristi

jeftinija smanjenja emisije, to znaĉi minimiziranje ukupnog troška izjednaĉavanjem

graniĉnih troškova purifikacije na nivou koji odreĊuje taksa. Na ovaj naĉin u većini

sluĉajeva dolazi, dakle, do još jednog znaĉajnog vida redistribucije dohotka. Smatramo,

stoga, potrebnim da u vezi s tim ukratko damo neke osnovne naznake. Vaţan aspekt

takse koju u ovom sluĉaju moţemo oznaĉiti kao redistributivna taksa je, vidjeli smo, da

prikuplja dio sredstava od zagaĊivaĉa sa najvišim graniĉnim troškovima purifikacije (koji

uklanjaju relativno manji dio svoje emisije nego prosjeĉni zagaĊivaĉ i prema tome

plaćaju višu taksu)23

i dodjeljuje ovaj iznos zagaĊivaĉima sa najniţim troškovima

purifikacije u vidu bespovratnih sredstava.

Pošto ovi poslednji (efikasnija preduzeća) mogu smanjiti emisiju više nego prosjeĉna

preduzeća, ova sredstva koja su im dodijeljena u vidu granta mogu se, u stvari, posmatrati

i kao kupovina ili plaćanje usluga preduzeća od strane društvene zajednice koja trpi

posljedice zagaĊenja, koja na takav naĉin iskorištava sposobnosti ili mogućnost

heterogene grupe preduzeća da smanji emisiju na naĉin koji podrazumijeva niţe

troškove. Drugim rijeĉima, umjesto da troškovi automatski budu minimizirani

posredstvom podsticajnih taksi (incentive taxes), ukupni trošak smanjenja emisije

smanjen je realociranjem fondova koji su prikupljeni. Tako dodijeljeni grant zatvara

praktiĉno jaz izmeĊu neodgovarajuće podsticajne takse koja se primjenjuje i visine

takse koja bi trebalo da se primjenjuje. Moţemo reći da ovo predstavlja vrlo pragmatiĉan

pristup, koji svoju primjenu nalazi u razliĉitim oblastima zaštite okoliša a naroĉito se

mnogo koristi kod upravljanja vodnim resursima.

Iz dosadašnje analize proizilazi da ako izuzmemo praktiĉne probleme utvrĊivanja osnove

za takse, ekonomska efektivnost poreza/takse na zagaĊenje suštinski zavisi od visine na

kojoj je ona utvrĊena. Izlaganje o porezima/taksama na zagaĊenje mogli bi smo završiti

kratkim sumiranjem tri osnovne funkcije koje takve takse/porezi imaju ili treba da

zadovolje:

Optimalnost: Za taksu/porez se kaţe da je optimalna kada je njen iznos utvrĊen

taĉkom izjednaĉavanja graniĉnih koristi od smanjenja zagaĊenja i graniĉnih

troškova purifikacije. Vidjeli smo da je ovo teoretski ideal.

23

Odnosno relativno viši iznos takse, pošto se podrazumijeva da je taksa na jedinicu zagaĊivanja ista za sve

zagaĊivaĉe.


181

Efektivnost: Efektivnost se postiţe ukoliko taksa obezbjeĊuje dovoljno poticaja

preduzećima koja zagaĊuju okolinu da smanje svoje emisije na nivo gdje ukupna

emisija razliĉitih zagaĊivaĉa ne prelazi unaprijed postavljeni cilj u pogledu

kvaliteta okoliša.

Redistribucija i finansiranje: Ovo je obiĉno sluĉaj kada visina takse nije dovoljna

da se ţeljeni cilj ostvari automatski. Efektivnost sistema tada uglavnom zavisi od

redistribucije prikupljenih fondova. Ova redistribucija moţe se provoditi na

razliĉite naĉine, na primjer kao ukupno ili parcijalno financiranje (a) postrojenja

za kolektivno preĉišćavanje otpada, (b) investicija vezanih za zaštitu okoliša

pojedinih preduzeća, (c) razliĉitih troškova implementacije mjera u oblasti zaštite

okoliša, i (d) kao plaćanje raznih vidova kompenzacija.

4.2.5.6 Porezi/takse na zagaĎenje okoliša i ravnoteţni poloţaj preduzeća

Klasiĉna mikroekonomska analiza bavi se utvrĊivanjem ravnoteţnog poloţaja preduzeća,

tj. uslovima koji moraju biti ispunjeni da bi preduzeće ostvarilo maksimalni profit iz

poslovanja. Klasiĉna analiza determinira potrebne uslove za razliĉita trţišna stanja i

vremenske periode ali uobiĉajeno ne uzima u obzir obavezu plaćanja po osnovu zaštite

okoliša. Ukoliko se preduzeću na neki naĉin ipak nametne obaveza da snosi troškove

vezane za zaštitu okoliša analiza ravnoteţnog poloţaja se zbog toga mora promijeniti.

Preduzeće na razliĉite naĉine reaguje na uvoĊenje razliĉitih mjera i instrumenata za

zaštitu okoliša. U ovom dijelu analiziraćemo detaljnije reakciju preduzeća na uvoĊenje

takse obraĉunate na jedinicu emitiranih polutanata. Ukoliko preduzeće nastoji da i u

novonastaloj situaciji postigne ravnoteţni poloţaj, odnosno da maksimizira ostvareni

profit, taksa na zagaĊenje dovodi do toga da će preduzeće odabrati one koliĉine inputa

koje zadovoljavaju sljedeće jednakosti:

rmmry ppMPpp (4.12)

i

xxry pMPpp

(4.13)

pri ĉemu su:

MPm

- Graniĉni proizvod faktora m (materijalni input u proizvodnji)

MP x - Graniĉni proizvod faktora x (input rada u proizvodnji)

p y - Trţišna (prodajna) cijena gotovog proizvoda ili jedinice outputa

p m - Trţišna (nabavna) cijena proizvodnog inputa m

p x - Trţišna (nabavna) cijena inputa rada


182

pr - Iznos takse po jedinici emitiranih štetnih materija r

Oba ravnoteţna uslova su razliĉita od ravnoteţnih uslova koji postoje kada se ne sprovodi

kontrola zagaĊivanja od strane drţave. Jednakost (4.12) razlikuje se od jednakosti

p mmy pMP (4.14)

koja predstavlja poznati uvjet ravnoteţe preduzeća da je cijena inputa m jednaka

vrijednosti graniĉnog proizvoda inputa m (koji predstavlja graniĉni proizvod inputa m

realiziran na trţištu po cijeni p y ). Na isti naĉin moţemo reći da se jednakost (4.13)

razlikuje od jednakosti

p xxy pMP (4.15)

koja takoĊe predstavlja uvjet ravnoteţe preduzeća ali za drugi faktor proizvodnje tj. da je

cijena po kojoj se nabavlja faktor x izjednaĉena sa vrijednosti na trţištu realiziranog

graniĉnog proizvoda faktora x. Drugim rijeĉima , preduzeću se isplati povećavati utrošak

faktora x sve dotle dok je cijena po kojoj se taj faktor nabavlja niţa od vrijednosti na

trţištu realiziranog graniĉnog proizvoda tog faktora, jer je doprinos ukupnom prihodu

preduzeća koji je ostvaren realizacijom graniĉnog proizvoda na trţištu veći od troškova

koji nastaju zbog nabavke inputa. To znaĉi da se ostvaruje izvjestan profit.

Jednakosti (4.12) i (4.13) nismo formalno izvodili, ali smatramo da je dovoljno dati

detaljnije objašnjenje u vezi sa njihovim znaĉenjem i logikom koja stoji iza njih. Za dati

nivo materijalnog inputa m , jediniĉno povećanje inputa x (jedinice rada) povećava

output za iznos MP x . Ali jednakost

y + r = m (4.16)

pokazuje da, za dati nivo m , porast outputa y za MP x smanjuje r (iznos emisije u

okolinu) za isti iznos, i svaka jedinica smanjenja r donosi uštedu preduzeću u iznosu pr.

Prema tome, jediniĉno povećanje faktora x povećava prihode preduzeća za p xy MP ,

vrijednost graniĉnog proizvoda, plus pxr MP , uštede u plaćanju takse na zagaĊenje. Iz

toga proizilazi da jednakost (4.13) indicira koliĉinu inputa x pri kojoj se izjednaĉavaju

porasti prihoda i plaćanja za faktore proizvodnje proizišli iz jediniĉnog povećanja

upotrebe faktora x.

Porast faktora m povećava output za MP m , i dovodi do povećanja prihoda od prodaje za

p my MP . Ali jediniĉno povećanje faktora m povećava takoĊe ispuštanje štetnih materija u

okoliš za 1 - MP m 24

, i sljedstveno plaćanja po osnovu taksi na zgaĊenje za pr1 - MP m

. Dodatak prihodu od prodaje jednak je p y MP m a dodatak plaćanjima za inpute

24

Ono što od povećanja materijalnog inputa u iznosu 1 nije ugraĊeno u graniĉni proizvod odnosno finalni output,

po našoj predpostavci mora biti emitirano u okoliš. Stoga i zakljuĉak da jediniĉno povećanje materijalnog faktora m

doprinosi povećanju ispuštanja štetnih materija u okoliš u iznosu od 1 - MPm.


183

(odnosno dodatni trošak) jednak je pm

. Jednakost (4.12) ukazuje na koliĉinu inputa m

koja izjednaĉava prirast prihoda p y MPm

sa porastom izdataka pm

+ pr1 - MP

m.

Osnovu prethodne analize uticaja takse na zagaĊenje na utvrĊivanje ravnoteţnog poloţaja

preduzeća predstavlja jednostavna proizvodna funkcija opšteg oblika

y = f m, x) (4.17)

koja omogućava da se okolinski aspekti zagaĊenja i kontrole emisije inkorporiraju u

mikroekonomsku teoriju preduzeća i analizu njegovog ravnoteţnog poloţaja. Neophodno

je, naime, ukljuĉiti kretanje ukupnih materijalnih inputa i emisije štetnih materija u okoliš

u analizu proizvodnog procesa preduzeća.

Kljuĉ za ispravno predstavljanje materijalnih inputa i emitiranih materija u okoliš u

proizvodnoj teoriji jeste uvaţavanje ĉinjenice da i za preduzeće vaţi zakon o materijalnoj

ravnoteţi ili zakon o neuništivosti materije. Naime, svi materijalni inputi koje preduzeće

kupuje na trţištu ili direktno vadi iz zemlje, s ciljem da ih koristi u procesu proizvodnje,

moraju u fiziĉkom smislu negdje otići. Matrijalni inputi koji uĊu u preduzeće moraju ga i

napustiti bilo u formi gotovih proizvoda koji se prodaju na trţištu, ili u formi emitiranih

materija u okoliš.

Zbog jednostavnosti analize zanemarujemo zalihe i akumulaciju kapitala u vidu sredstava

za proizvodnju, u kojima se materijani inputi mogu privremeno zadrţavati unutar

preduzeća, ali ga ipak na kraju, prije ili kasnije napuštaju bilo kao gotovi proizvodi za

prodaju ili kao amortizovane mašine koje se odlaţu u okoliš u formi ĉvrstog otpada

.Dakle, u našoj najjednostavnijoj proizvodnoj funkciji y oznaĉava koliĉinu proizvedenog

outputa, m oznaĉava koliĉinu materijalnog inputa koje preduzeće koristi u proizvodnji, i

x oznaĉava koliĉinu drugog proizvodnog inputa, rada.

Naravno, preduzeće obiĉno proizvodi mnogo proizvoda i koristi mnogo materijala i

drugih inputa. Našu paţnju usmjerili smo na sluĉaj jedan-output, dva-inputa jer je takav

model najjednostavniji, a na zadovoljavajući naĉin ipak ilustrira osnovne ideje, s tim da

se rezultati dobiveni njegovim korištenjem mogu prema potrebi generalizirati.

Rekli smo već da svi materijalni inputi napuštaju preduzeće inkorporirani u gotove

proizvode ili u vidu ispuštenih materija u okoliš. Stoga, smo i bili u mogućnosti da

napišemo jednostavnu formulu y + r = m, u kojoj r oznaĉava materijalne inpute na bilo

koji naĉin vraćene ili emitirane u okoliš. Jednostavna interpretacija ove jednakosti je

sluĉaj u kojem preduzeće nabavlja materijal od kojega proizvodi finalni proizvod. Slijedi

da preduzeće moţe proizvesti više outputa iz fiksne koliĉine m većim korištenjem drugog

faktora x u proizvodnom procesu. Drugi faktor, na primjer, rad moţe dovesti do ušteda

materijala i smanjenja otpada, tako da se sa istom koliĉinom materijala dobije veći

output. To je bila i osnova na kojoj smo bazirali provedenu analizu ravnoteţnog poloţaja

preduzeća kada je u razmatranje ukljuĉeno i plaćanje taksi po jedinici emitiranih štetnih

materija u okoliš.


184

4.2.6 Kreiranje trţišta za resurse okoliša

U sluĉajevima zagaĊenja okoliša, situacija je takva da individualna vlasniĉka prava nad

okolišnim medijima (zrak, voda i atmosfera) ili nisu moguća (iskljuĉenje drugih nije

tehniĉki moguće) ili nisu poţeljna (nulti oportunitetni trošak ukoliko se dozvoli da veći

broj ljudi uţiva ĉisti zrak). Ustvari, moţemo reći da je kvalitet okoliša javno dobro za

koje slobodna trţišta nemaju interesovanja te je njegova ponuda daleko ispod potrebnog

nivoa, i to zbog osnovne karakteristike javnih dobara da privatna firma koja bi ih

obezbjeĊivala nije u mogućnosti da kroz trţišnu cijenu namiri sve troškove nastale u vezi

sa tim dobrom.

Jedno rješenje je da drţava obezbijedi ţeljeni nivo kvaliteta okoliša (kao i drugih javnih

dobara) i da plati za to sredstvima prikupljenim putem opštih poreza. Ovo bi se moglo

realizirati kombinacijom zakonske regulative u oblasti kontrole zagaĊivanja, raznih

podsticajnih mjera i javnih investicija u smanjenje zagaĊivanja. Drugi naĉin (ĉesto sa

niţim troškovima) jeste da se pokuša oponašati trţište, u stvari, da se kreira trţište za

kvalitet okoliša. Ovaj pristup tretira okoliš kao rijetki mada netrţišni (koji se ne

pojavljuje na trţištu) i besplatni (koji nema cijenu) resurs koji se prekomjerno

upotrebljava zbog toga što je slobodan. Rješenje bi, dakle, moglo biti da se kreira trţište

na kojem bi pravo korištenja okoliša kao mjesta za odlaganje otpadnih materija bilo

jasno odreĊeno, imalo bi svoju trţišnu cijenu i moglo bi se razmjenjivati, odnosno

prodavati i kupovati na trţištu. OdreĊivanje prava (definisanje i alokacija prava na

korištenje okoliša) osiguralo bi ukupnu agregatnu upotrebu do ţeljenog nivoa kvaliteta

okoliša, i specificiralo sadrţaj individualnih prava (uĉešće svakog poslovnog subjekta).

Izdavanje manjeg broja dozvola korištenja okoliša nego što je potraţnja dovelo bi do toga

da okolinski resursi budu oskudni na trţištu, te bi se adekvatnim utvrĊivanjem cijena

obezbijedilo racionalnije korištenje okoliša, zbog osnovne logike trţišne ekonomije –

ukoliko se oskudni resurs više koristi veći su i troškovi koji se moraju platiti.

Trgovanje pravima (ili dozvolama) na zagaĊivanje osiguralo bi da asimilativni kapacitet

okoliša (njegova sposobnost da sluţi kao mjesto deponovanja otpadnih materija), kao

jedan ograniĉeni resurs, bude stavljen u takav vid upotrebe koji je najbolji od svih

mogućih alternativnih vidova njegove upotrebe. Tokom vremena, ekonomski rast i

potreba za proširenjem ekonomske aktivnosti podsticala bi ekonomske subjekte da

postanu sve efikasniji u korištenju okoliša, da dalje smanjuju koliĉinu otpadnih materija

po jedinici proizvoda, i da razvijaju nove okolišno bezopasnije, odnosno ĉišće tehnologije

i proizvode, kao i da iznalaze efikasnije metode smanjenja ispuštanja otpadnih materija iz

već postojećih proizvodnih postrojenja, kako bi obezbijedili neophodnu ekspanziju u

situaciji kada se raspolaţe sa ograniĉenim brojem prava ili dozvola za zagaĊivanje.


185

4.2.6.1 Trţišno razmjenjiva prava na zagaĎivanje ili transferabilne

dozvole

Trţišno razmjenjiva prava na zagaĊivanje ili emisiju (tradeable discharge permits ili

tradeable emission rights) predstavljaju jedan oblik kreiranja trţišta. Agregatni nivo

dozvoljene emisije utvrĊuje se za odreĊeno kontrolno podruĉje, odnosno vazdušni prostor

ili vodenu površinu i alocira meĊu zagaĊivaĉima ili prema nivou njihovog outputa ili

postojećeg nivoa emisije štetnih materija. Pošto je kvota agregatne emisije postavljena na

ili ispod nivoa postojeće ukupne emisije, vještaĉki se stvara odreĊeni stepen rijetkosti

odnosno nedovoljnosti, te zbog toga prava ili dozvole ostvaruju pozitivnu vrijednost

(trţišnu cijenu). Industrijski proizvoĊaĉi koji imaju nedovoljan broj dozvola ili koje

imaju namjeru da grade nova proizvodna postrojenja moraju obezbijediti dodatne

dozvole za emisiju smanjenjem emisije iz postojećih pogona. Alternativno, oni mogu na

trţištu pribaviti dozvole (a) od drugih zagaĊivaĉa koji su u stanju da smanje svoju

emisiju po niţim troškovima nego što to oni mogu ili (b) od onih zagaĊivaĉa koji

zakljuĉe da veći profit mogu da ostvare ako prodaju svoje dozvole nego ako ih sami

iskoriste. Prema tome, ţeljeno smanjenje emisije (i prema tome ţeljeni nivo kvalilteta

okoliša) postiţe se uz najniţi trošak za društvo kao cjelinu a obezbjeĊuje se i jak poticaj

za daljnje napore da se poboljša efikasnost i da se razviju ĉistije tehnologije. Ĉak i ako je

agregatna kvota utvrĊena na nivou koji je jednak postojećem nivou ukupne emisije,

proširenje ekonomske aktivosti kreiralo bi nestašicu dozvola sa svim ţeljenim poticajima

koji su prethodno opisani. Razvoj trgovanja emisijama historijski se moţe podijeliti u na

ĉetiri faze:

Poĉeci: Teorijska uobliĉavanje instrumenta (Coase, Dales, Montgomery, itd.) i,

nezavisno od ranijeg, u vezi je sa "fleksibilnom regulacijom" Ameriĉke agencije

za zaštitu okoliša.

Dokaz osnove: Prve aktivnosti prema certifikatima o slobodnoj trgovini emisijama

bazirani na "offset“ mehanizmu uzeti su Zakona o ĉistom zraku iz 1977.

Prototip: Pokretanje prvog sistema trgovanje unutar ograniĉenja kao dijela

ameriĉkog programa za spreĉavanje pojave kiselih kiša, sluţbeno najavljen kao

pomak u politici zaštite okoliša, a koji pripremljene od strane "Projekt 88" (mreţe

izgraĊene za povezivanje zaštite okoliša i industrijskih interesa u SAD).

Formiranje: Dalji razvoj iz ameriĉkog politiĉkog programa „ĉistog zraka“ koja

vodi ka politici globalne klime i ka EU uz oĉekivanje pojava globalnog trţišta

ugljika i formiranje " industrije ugljika".

Ovaj ekonomski instrument je sve popularniji, jer omogućuje «promet dozvolama»

izmeĊu uĉesnika na trţištu. U ovom sluĉaju, drţava je prevashodno zainteresovana za

smanjenje općeg nivoa zagaĊenja, ali ne i da precizno utvrdi koji je proizvoĊaĉ konkretno

svojom aktivnošću to uzrokovao. Drţava odreĊuje ukupnu dozvoljenu koliĉinu

zagaĊenja, a trţištu ostavlja da samo odredi cijenu. U situaciji savršenih informacija i

sistem transferbilnih dozvola, poreza i kazni na zagaĊivanje okoliša postiţu iste rezultate.

MeĊutim, kad su informacije nepotpune donositelji odluka ne znaju taĉno koja će cijena


186

postići ţeljeni cilj u pogledu kvaliteta okoliša i stoga se radi o procesu pokušaja i

pogrešaka, što zahtijeva praćenje utjecaja prve cijene. Sistem transferabilnih dozvola

polazi od poznate varijable, a to je društveno poţeljna koliĉina zagaĊenja. Postoje dvije

osnovne vrste tranferabilnih dozvola (EU SEC, 2007):

krediti koji se temelje na postojećim emisijama koje zagaĊivaĉ moţe zaraditi samo

ako su njegove emisije ispod utvrĊene razine i

"dozvole" na zagaĊenja koja se temelje na budućim emisijama u kojem svaka

dozvola odreĊuje zagaĊivaĉu pravo da proizvodi odreĊenu koliĉinu oneĉišćenja.

I krediti i dozvole su utrţivi, tako da kompanije mogu kupovati i prodavati ovisno o

dostupnosti tehnologija za smanjenje zagaĊenja. Zakonodavac najprije donosi odluku o

izdavanju odreĊenog broja dozvola u odreĊenoj regiji, te stvara uvjete za trgovanje tim

dozvolama unutar regije. Ukupan je broj dozvola odreĊen ukupnom koliĉinom (kvotom)

emisije i vrijednošću svake pojedine dozvole. Ukoliko iz nekih razloga preduzeće smanji

obim proizvodnje i ne potroši «svoju kvotu u zagaĊenju», postoji mogućnost, da proda

svoje neiskorišteno pravo zagaĊenja kroz prodaju transferabilne dozvole preduzeću koje

proširuje proizvodnju (koje ima potrebu za dodatnim zagaĊenjem, preko dozvoljene

visine zagaĊenja). Preduzeća će biti zainteresovana za prodaju dozvola u skladu sa

trţišnim cijenama. Dok je trţišna cijena dozvole (kao i bilo koje druge robe) veća od

graniĉnih troškova smanjenja zagaĊenja, preduzeća su zainteresovana za prodaju

dozvola, tj. dok su graniĉni troškovi smanjenja zagaĊenja veći od trţišne cijene dozvole,

preduzeća će biti zainteresovana za kupovinu dozvola (jer im to omogućava da povećaju

obim proizvodnje, uprkos povećanom zagaĊenju).

Ovim se sistemom postiţe troškovna uĉinkovitost upravo zbog mogućnosti trgovanja

dozvolama. U protivnom bi ishod bio isti kao kod primjene jednakih normi za sva

preduzeća, u smislu zahtjeva da svako preduzeće bez obzira na graniĉne troškove

smanjenja zagaĊenja smanji emisiju u istom obimu. Utrţive dozvole su prvenstveno

namijenjene rješavanju globalnih problema okoliša i za primjenu u situaicjama kad su

ciljevi utvrĊeni na agregatnoj razini. Oni omogućavaju da unutar definirane regije,

odnosno geografskog podruĉja neki zagaĊivaĉi posluju iznad dozvoljenih emisija, što je

prihvatljivo sve dok je na agregatnoj razini emisija svih zagaĊivaĉa unutar dozvoljenih

granica. Sistem transferabilnih dozvola djeluje na taj naĉin da nadzire ukupnu emisiju u

regiji, ali ne emisiju svakog pojedinaĉnog zagaĊivaĉa u regiji.

Transferabilne dozvole postiţu uĉinkovitu alokaciju na istoj razini cijene kao i porezi.

Razlika je u tome što cijenu ne odreĊuje drţava, nego trţište. Porezi stvaraju prihode u

budţet, dok kod utrţivih dozvola drţava ne ubire prihode, osim prilikom prve emisije,

što moţe biti problem za odreĊene lokalne jedinice koje imaju problema s budţetom.

Sistem je fleksibilniji od porezne politike, jer se broj dozvola moţe prilagoĊavati ovisno

o kvaliteti okoliša. Ako je standard strog, zakonodavac se odluĉuje za izdavanje još

dozvola, ako je preblag drţava kupuje dozvole i smanjuje iznos dozvoljenog zagaĊenja u

regiji.


187

U praksi su se pokazala dva problema kao znaĉajna za trţišnu regulaciju putem dozvola.

Prvi problem se odnosi na praviĉnost u vezi poĉetnog izdavanja dozvola. Predmet

diskusije i opreĉnih mišljenja predstavlja pitanje u vezi sa osnovicom za izdavanje

dozvola, u smislu preferiranja jedne od sljedećih mogućnosti:

Obim proizvodnje,

Uloţena sredstva u kontrolu smanjenja zagaĊenja (praksa je utvrdila da takva

preduzeća, po pravilu dobiju manje dozvola, što je krajnje destimulativno),

UvoĊenje savremene tehnologije (u tom sluĉaju je najĉešće teţe smanjiti

zagaĊenje, jer je uvoĊenje tehnologije iziskivalo velika investiranja).

Drugi problem se odnosi na lokaciju zagaĊivaĉa. Sistem transferabilnih dozvola daje

dobre rezultate u sluĉaju irelevantnosti lokacije zagaĊivaĉa. MeĊutim, zagaĊenje vazduha

je mnogo osjetljiviji problem u blizini velikih gradova. Dominantno shvatanje

ekonomista, jeste da bi mehanizmi sliĉni trţišnim mogli da obezbjede efikasno privatno i

društveno ponašanje.

A. Inicijalna alokacija prava na zagaĎivanje

Prva raspodjela dozvola moţe biti aukcijom ili direktnom prodajom, gdje drţava

odreĊuje cijenu za dozvolu. Na taj naĉin drţava dolazi do prihoda koji se mogu

upotrijebiti za administrativne troškove sistema dozvola. Poticaj za trgovanje postoji tako

dugo dok zagaĊivaĉi imaju razliĉite graniĉne troškove smanjenja zagaĊenja. Kad se ti

troškovi izjednaĉe rezultat će biti troškovno efektivan ishod.

Da li će korištenje sistema razmjenjivih prava na zagaĊivanje biti uspješno u

kontroliranju zagaĊenja, u najvećoj mjeri zavisi od ograniĉavanja broja dozvola koje

cirkuliraju na trţištu. Pošto će, nesumljivo, preduzeća kao individualni zagaĊivaĉi

nastojati da dobiju što veći broj dozvola u prvoj ili inicijalnoj distribuciji, praktiĉno prvi

korak programa stvara potencijalno najveće nesuglasice i dovodi ĉesto do potpuno

opreĉnih mišljenja: koju formulu koristiti da bi se izvršila inicijalna distribucija prava na

zagaĊivanje. Problem je u tome, što se pokazuje da skoro svako pravilo neminovno

dovodi do odreĊenih nejednakosti. Jedan od naĉina na koji nadleţna agencija moţe da

izvrši distribuciju jeste da dozvole podijeli podjednako izmeĊu svih postojećih izvora

odreĊenog polutanta. Ali problem u ovom sluĉaju ogleda se u tome da preduzeća mogu

biti razliĉite veliĉine, iakosu sliĉna po tome što ispuštaju istu vrstu polutanata. Ĉak i

preduzeća u istom industrijskom sektoru, npr. u proizvodnji celuloze i papira, razlikuju se

po veliĉinii vrijednosti outputa. Prosjeĉna veliĉina tvornice celuloze i papira, mjereno

veliĉinom vrijednosti outputa, moţe, s druge strane, znaĉajno da se razlikuje od prosjeĉne

veliĉine, recimo, pogona za punjenje bezalkoholnih pića. Dakle, zakljuĉak je da

dodjeljivanje svakom zagađivaču istoga broja dozvola ne bi uopšte predstavljalo

pravičnu raspodjelu.


188

Nadleţna agencija moţe alocirati dozvole u skladu sa postojećim iznosima emisija koje

ima svako preduzeće (grandfathering). Na primjer, svako preduzeće moglo bi da dobije

dozvola u iznosu od 50 procenata od njegove postojeće emisije. Ovo moţe da izgleda

praviĉno ali, u stvari, ovakav pristup sadrţi u sebi ugraĊene poteškoće vezane za

podsticaje preduzeća da smanjuju zagaĊenje. Pravilo poput ovoga ne uvaţava ĉinjenicu

da su neka preduzeća već (i prije podjele prava na zagaĊivanje) preduzela znaĉajne

aktivnosti u tehnološkom i menadţerskom smislu kako bi smanjila nivo svoje emisije

štetnih polutanata u okoliš. Mogla bi se, dakle, vrlo lako iznijeti primjedba da ona

preduzeća koja su već, iz bilo kojih razloga, investirala znaĉajna sredstva u smanjenje

emisije, ne bi trebalo sada praktiĉno da budu kaţnjena, primajući iznos dozvola na

zagaĊenje odreĊen na osnovu ili u proporciji sa ovim niţim nivoima emisije. Ovakav

pristup dovodi praktiĉno do nagraĊivanja preduzeća koja su namjerno odugovlaĉila sa

uvoĊenjem neophodnih tehnološko-menadţerskih mjera za smanjenje njihove emisije.

Ovo predstavlja još jedan primjer pogrešnih podsticaja ugraĊenih u bilo koji program koji

zahtijeva od svih preduzeća da smanje svoju potrošnju okolišnih dobara za x procenata

od njihovog sadašnjeg nivoa. Takvi pristupi nagraĊuju one koji su rasipno ili

neracionalno trošili u prošlosti, a kaţnjava one koji su uz velika odricanja nastojali da

štedljivo troše odreĊeni resurs. Podjela prava na zagaĊivanje na ovakav naĉin, moţe ĉak

da dovede i do kontraefekata u formi neţeljenih postupaka od strane preduzeća. Ukoliko

preduzeća koja zagaĊuju okoliš vjeruju da će se uskoro prava na zagaĊivanje dijeliti na

ovaj naĉin, ona mogu biti motivirana da ĉak povećaju postojeću, sadašnju stopu ili nivo

emisije polutanata u okoliš, zato što bi im takav postupak stvorio veću osnovicu za

inicijalnu alokaciju prava na zagaĊivanje u budućnosti.

Praktiĉno svaka formula za inicijalnu alokaciju prava na zagaĊivanje ima svoje probleme,

i institucije nadleţne za kreiranje i sprovoĊenje politike zaštite okoliša moraju iznaći neki

kompromis ukoliko se ţeli da taj pristup bude široko prihvaćen. U bliskoj vezi sa ovim

problemom jeste i pitanje da li prava na zagaĊivanje treba besplatno podijeliti ili

prodavati putem tendera ili aukcije onome ko ponudi najvišu cijenu.

Sa stanovišta efikasnosti nema nikakvoga znaĉaja niti razlike da li se dozvole izdaju

besplatno, prodaju po unaprijed utvrĊenoj fiksnoj cijeni ili se prodaju putem javne

aukcije onima koji ponude najvišu cijenu. Sve dotle dok je njihov broj nepromjenjljiv i

dok se njima moţe slobodno trgovati, nivo smanjenja emisije, a time i zagaĊivanja, biće

ostvaren sa najniţim troškovima za društvo. Ovo, stoga, što će trţišne transakcije, koje

slijede nakon inicijalne alokacije dozvola na zagaĊivanje, praktiĉno redistribuirati izdate

dozvole u skladu sa relativnim graniĉnim troškovima purifikacije ili smanjenja emisije

zagaĊivaĉa, bez obzira na koji naĉin je realizirana inicijalna distribucija. Okolišna

efektivnost razmjenjivih prava na zagaĊivanje determinirana je obimom izdatih dozvola,

a praviĉnost zavisi od naĉina na koji su dozvole podijeljene.

Dakle, sa stanovišta distribucije dohotka naĉin podjele dozvola ima vrlo veliki znaĉaj.

Besplatno dodjeljivanje dozvola zagaĊivaĉima praktiĉno se u krajnjoj liniji svodi na

dodjeljivanje vlasniĉkih prava pojedinim kompanijama nad asimilativnim kapacitetom


189

okoliša, ili u najmanju ruku prava korištenja, do specificiranog iznosa navedenog u

dozvoli. Na taj naĉin, dozvola daje pravo zagaĊivaĉu da raspolaţe sadašnjom vrijednošću

toka profita koji nastaju zbog slobodnog odlaganja navedene koliĉine emisije štetnih

materija u okoliš. Ukoliko su dozvole umjesto toga distribuirane prodajom (za fiksnu

cijenu ili putem aukcije) kao primalac prihoda pojavljuje se drţava. Taj prihod se moţe

proslijediti graĊanima, trošenjem budţetskih sredstava, bilo u formi povećane ponude

javnih dobara ili u formi niţih poreza. Jednu vrstu hibridnog rješenja mogao bi da

predstavlja sistem po kojem bi se jedan dio besplatno podijelio preduzećima, a jedan dio

prodao onima koji na aukciji ponude najvišu cijenu. Iskustvo u brojnim zemljamau, a

prvenstveno u SAD i EU, pokazuje da su dozvole dijeljene više besplatno nego putem

aukcijske prodaje. ELLERMAN (2005) smatra da je takav vid podjele bio naĉin da se

obezbijedi prihvatanje koncepta razmjenjivih prava u SAD, dok drugi autori

(CHRISTIANSEN, WETTESTAD, 2003; MARKUSSEN, SVENDSEN, 2005) smatraju

da je pritisak brojnih interesnih grupa bio glavni faktor koji je doveo do toga da su

dozvole u evropskom sistemu razmjenjivih prava na zagaĊivanje (EU ETS) dijeljene

uglavnom besplatno.

Alternativno, dozvole se mogu alocirati i na takav naĉin da budu podijeljene graĊanima

(recimo jedna osoba jedna dozvola), sa ukupnim brojem dozvola fiksiranim na društveno

prihvatljivom nivou emisije. ZagaĊivaĉi bi u tom sluĉaju morali da kupuju svoje dozvole

od graĊana koji bi, u ovakvom sistemu alokacije, imali pravo na sadašnju vrijednost

koristi proisteklih od korištenja asimilativnog kapaciteta okoliša. Drugim rijeĉima,

graĊani imaju pravo na nezagaĊeni okoliš i zagaĊivaĉi treba da im kompenziraju bilo

kakvo smanjenje kvaliteta okoliša. (Za razliku od ranije pomenutih sistema alokacije,

ovaj pristup je u saglasnosti sa principom da zagaĊivaĉ plaća). Treba naglasiti da su

moguće i razliĉite koEInacije, na primjer 50% zagaĊivaĉima i 50% graĊanima; ili 30%

postojećim zagaĊivaĉima, 20% budućim zagaĊivaĉima, 20% graĊanima, 20% drţavi i

10% nevladinim oraganizacijama za zaštitu okoliša. MeĊutim, treba isto tako reći, da bez

obzira na to kako se primarna alokacija izvrši efikasnost i kvalitet okoliša se ne dovode u

pitanje i ostaju nepromjenjljivi, samo su posljedice u pogledu distribucije razliĉite. Prema

tome, oni koji kritiziraju dozvole za emisiju kao pravo na zagaĊivanje u pravu su samo u

sluĉaju kada su dozvole zagaĊivaĉima date besplatno. Ukoliko zagaĊivaĉ mora da plati

trţišnu cijenu za dozvolu, u tom sluĉaju bi se mogla kritikovati ĉinjenica da cijena

dozvole nije odgovarajuća , odnosno da je suviše niska, ili da je ponuda dozvola

prevelika, što je isto kao i reći da se ţeli viši nivo kvaliteta okoliša.

Naţalost, mora se reći da uspostavljanje sistema prava ili dozvola za emisiju ima

relativno visoke upravljačke troškove. Taj sistem zahtijeva:

odgovarajuću definiciju ograniĉenog zraĉnog prostora ili zone, što sa svoje strane

zahtijeva znanje o izvorima i kretanju polutanata pod lokalnim atmosferskim

uslovima;


190

monitoring kvaliteta zraka u tako definiranom zraĉnom prostoru odnosno zoni (ili

vode u vodenom toku) i poznavanje odnosa izmeĊu emisije štetnih materija i

kvaliteta okoliša odnosno tzv. transformacione krivulje ili, pak, vrjednosti

okolišnog indikatora u prezentiranim modelima optimizacije;

kapacitet ili sposobnost da se vrši nadgledanje ili inspekcija na bazi sluĉajnog

uzorka pojedinaĉnih izvora emisije, kako bi se osiguralo da se propisani limit u

pogledu emisije poštuje; i

poseban formalan sistem odobravanja kredita (mogućnost prenošenja prava na

zagaĊivanje), kompenziranja (offset) iz drugih izvora zagaĊivanja (kada se npr.

jednom preduzeću dozvoljava da emisiju iz jednog pogona ili tvornice na jednoj

lokaciji kompenzira smanjenjem emisije iz drugog pogona ili fabrike) i trgovanja

izmeĊu imalaca dozvola na zagaĊivanje.

PIZER et. all (2006) zakljuĉuju da će program koji pokriva cijelu ekonomiju biti

troškovno efektivniji u smanjenju emisija nego što bi to bili sektorski programi.

MeĊutim, programi trgovanja pravima na zagaĊivanje za sumporni dioksid (SO2) i

azotne okside (NOx) u SAD i EU ETS za CO2, pokrivanju samo odreĊene sektore, u

sluĉaju EU ETS da bi se olakšala inicijalna implementacija. (CHRISTIANSEN,

WETTESTAD, 2003)

U zavisnosti od tipa polutanata i sadrţaja dozvole, upravljaĉki zahtijevi mogu biti

znaĉajno reducirani. Na primjer, u slučaju globalnog polutanta kao što je ugljen dioksid,

nema potrebe da se definira ograniĉeni zraĉni prostor. U sluĉaju lokalnih polutanata,

sistemi redovitog izvještavanja od strane kompanija i povremene inspekcije sa kaznama

za nepridrţavanje navedenih limita, mogli bi biti dovoljni da zamijene formalni sistem

odobravanja kredita, kompenzacija i razmjene prava na zagaĊivanje. Osim toga mogu se

uvesti i razliĉiti podsticaji za samo-inicijativu i samo-odgovornost da bi se minimizirali

troškovi monitoringa i troškovi vezani za obezbjeĊivanje provoĊenja uspostavljenih

limita.

B. Funkcioniranje trţišta za razmjenu prava na zagaĎivanje

Da bi bilo koje trţište funkcioniralo na pravi naĉin, jasna pravila moraju da postoje u

smislu definiranja ko moţe da se pojavi kao aktivni sudionik na odreĊenom trţištu i koja

procedura ili pravila moraju da se poštuju prilikom obavljanja trţišnih transakcija. Osim

toga, pravila ne bi trebala da predstavljaju pretjerani teret koji bi onemogućio uĉesnicima

na trţištu da pravilno sagledaju posljedice koje po njihovo poslovanje mogu da imaju

kupovine ili prodaje po odreĊenim cijenama. Ovo podrazumijeva da nadleţna agencija,

nakon inicijalne, centralizovane podjele prava na zagaĊenje, ne bi trebala da se u velikoj

mjeri eksponira i pojavljuje kao faktor koji determinira ponašanje uĉesnika na trţištu a

time i funkcioniranje samoga trţišta. Naţalost, iskustva razvijenih zemalja pokazuju, da

je upravo suprotno ponašanje od strane nadleţnih agencija uobiĉajena pojava, u smislu da


191

nadleţne agencije ţele da u velikoj mjeri nadgledaju trţište i da nastoje da utiĉu na

njegovo funkcioniranje. Nadleţne agencije mogu, na primjer, nastojati da imaju krajnju

kontrolu nad transakcijama, u smislu da izdaju konaĉna odobrenja za svaku transakciju,

kako bi bile u stanju da sprijeĉe svaku razmjenu prava na zagaĊivanje koju iz nekog

razloga smatraju neodgovarajućom. Kod ovakvog pristupa, problem se pojavljuje u vidu:

povećane neizvjesnosti i nesigurnosti sa kojom se susreću potencijalni sudonici na

trţištu,

povećanog nivoa troškova vezanih za obavljanje trţišnih transakcija, i

smanjenog obima razmjene prava na zagaĊivanje.

Dakle, opšte pravilo koje bi nadleţna agencija za zaštitu okoliša trebala da slijedi moglo

bi da glasi: centralizirano postaviti jednostavna i jasna opštevažeća pravila i onda

dozvoliti da se razmjena obavlja decentralizirano i neometano na tržištu.

Jedno od osnovnih pravila koja bi trebalo utvrditi na samom poĉetku odnosi se na pitanje

ko se moţe pojaviti kao uĉesnik u trţišnim transakcijama. Da li da trţište bude

ograniĉeno samo na zagaĊivaĉe, ili da na njemu mogu da trguju i ostali subjekti. Ovo

pitanje jako je vaţno zbog ĉinjenice da vladine i nevladine razliĉite organizacije za

zaštitu okoliša mogu zahtijevati mogućnost da otkupe i sklone sa trţišta odreĊen broj

dozvola na emisiju sa ciljem da ubrzaju poboljšanje kvaliteta okoliša. Prva reakcija na

ovakav zahtjev mogla bi biti da ovakvim udruţenjima i organizacijama treba dozvoliti da

mogu kupovati prava na zagaĊivanje inicijalno izdata preduzećima. Ovo, stoga, što

“njihova spremnost da kupuju prava na zagađivanje predstavlja dokaz da spremnost

društva da plati za niži ukupni iznos emisije a time i zagađenja, prevazilazi tržišnu

cijenu dozvola, koja bi trebala da bude jednaka graničnim troškovima purifikacije ili

smanjenja emisije. Ovaj zaključak je vjerovatno ispravan ukoliko se radi o lokalnim ili

regionalnim organizacijama za zaštitu okoliša, čiji su članovi uglavnom sa područja koje

koincidira sa područjem na kojem se obavlja trgovina pravima na zagađivanje, i koje su

prikupile novac sa tačno određenom namjerom da kupe prava na zagađivanje u tom

području. Zaključak vjerovatno nije ispravan ukoliko se radi o tome da velike

organizacije koje pokrivaju cijelu teritoriju jedne države koriste svoja sredstva da

otkupljuju prava na zagađivanje na regionalnom tržištu, zbog toga što iznos koji su one

spremne platiti za dozvole može da ne bude direktno i čvrsto povezan sa društvenom

spremnošću da se plati, a na kojoj bi takva odluka trebala da se zasniva” (FIELD 1994,

str. 255).

C. Razmjenjiva prava na zagaĎivanje i problem konkurencije

Razmjenjivanje prava na zagaĊivanje odvija se na trţištu koje moţe biti veće ili manje,

odnosno najĉešće je definirano kao odreĊena zona ili podruĉje unutar kojeg se

dozvoljava razmjena, ali uglavnom ne i izmeĊu pojedinih zona. Sam program funkcionira

kroz proces trgovanja na trţištu, gdje se kupci i prodavci susreću da bi razmijenili


192

vlasniĉka prava koja imaju svoju trţišnu vrijednost. Trţišta funkcioniraju najbolje kada

postoji visok nivo konkurencije na strani traţnje (izmeĊu kupaca) i na strani ponude

(izmeĊu prodavaca); a znatno lošije funkcioniraju ukoliko na trţištu postoji samo mali

broj kupaca ili prodavaca tako da je pritisak konkrencije izuzetno slab ili konkurencije

uopšte nema. U sluĉajevima kada se na trţištu pojavljuje samo nekoliko uĉesnika, jedan

od njih, ili moţda mala grupa, moţe biti u mogućnosti da ima kontrolu nad trţištem, da se

nezakonito dogovara o nivou cijena, da vrlo vjerovatno utvrĊuje razliĉite cijene za

razliĉite kupce, da koristi kontrolu nad dozvolama za zagaĊenje kako bi se zadobila

ekonomska kontrola u odreĊenoj grani ili industriji, itd. Prema tome, sa stanovišta

poticanja konkurencije nadleţna agencija bi ţeljela da zone u kojima se dozvoljava

trgovina pravima na zagaĊivanje budu što veće, kako bi ukljuĉile veliki broj preduzeća,

potencijalnih kupaca i prodavaca.

Ali problem sa ovakvim rješenjem jeste da prevelike zone mogu biti loše rješenje sa

ekološkog aspekta. U mnogim sluĉajevima mogu biti prisutni meterološki ili hidrološki

razlozi za ograniĉenje podruĉja, na kojim se moţe vršiti razmjena prava na zagaĊivanje,

na relativno mala geografska podruĉja. Ukoliko je agencija zainteresirana za kontrolu

emisije polutanata u vazduh koji utiĉu na kvalitet vazduha iznad jednog odreĊenog

gradskog podruĉja, vjerovatno agencija neće dozvoliti da preduzeća locirana u tom gradu

razmjenjuju prava na zagaĊivanje sa preduzećima u nekom drugom gradu. Ili ukoliko je

agencija zainteresirana za kontrolu ispuštanja otpadnih materija u odreĊenu rijeku ili

jezero, ne moţe se dozvoliti preduzećima lociranim na tom podruĉju da razmjenjuju

prava na zagaĊivanje sa preduzećima koja se nalaze na potpuno drugom rijeĉnom toku ili

jezeru. Dakle, iz razloga zaštite okoliša agencija moţe nastojati da podruĉja na kojima se

dozvoljava trgovina pravima na zagaĊenje budu što manja, dok iz ekonomskih razloga

agencija nastoji da takva podruĉja budu što veća.

Problem sa kojim se susreću kreatori politike zaštite okoliša sastoji se u tome što ne

postoji neko univerzalno pravilo po kojem bi se u svakom sluĉaju iznalazio optimalni

odnos izmeĊu ova dva suprotstavljena faktora. Agencija moţe samo da razmatra svaki

pojedinaĉni sluĉaj onako kako se on pojavljuje i da uporedi specifiĉnosti karakteristika

okoliša sa pojedinostima vezanim za uslove u pogledu konkurencije u pojedinim

industrijama ili granama na podruĉju gdje bi trţišna razmjena prava na zagaĊivanje

trebala da se odvija, te na bazi takvog samjeravanja da donese adekvatnu odluku.

Pod odreĊenim uslovima, koji prvenstveno ukljuĉuju postojanje savršene konkurencije,

razmjenjiva prava na zagaĊivanje smanjiće zagaĊenost na zahtijevani nivo uz najmanje

troškove za reguliranu industriju. MeĊutim, najveći broj industrija nije ni blizu idealu

savršene konkurencije. Kada preduzeća posluju na nesavršenom trţištu, postavlja se

pitanje kako preduzeća mogu manipulirati trţištima razmjenjivih prava, kako bi izvukli

koristi za sebe, odnosno poboljšali svoju konkurentsku poziciju. Upravo tim pitanjem

bavio se još HAHN (1984), koji je pokazao da će se preduzeće koje ima znaĉajnu trţišnu

moć, i koje odluĉi da kupuje (prodaje) prava na zagaĊivanje ponašati kao monopsonist

(monopolist); ono će nastojati da kupuje (prodaje) premalo dozvola u odnosu na koliĉinu

koja bi postojala u sluĉaju kada je postignuta puna efikasnost, sa ciljem da se smanji


193

(poveća) cijena dozvola. Konaĉni rezultat je da će ukupni izdatak na smanjenje zagaĊenja

prevazići minimalni nivo troškova sa kojim bi smanjenje moglo da se postigne. Kada je

broj prava na zagaĊivanje za odreĊenu industriju/sektor fiksiran, moţe postojati

tendencija za njegovim monopoliziranjem, ukoliko politika konkurencije eksplicitno ne

spreĉi da se to dogodi (MORCH, 2010, str 130). Dakle, MORCH zakljuĉuje da

razmjenjiva prava mogu kreirati instrument pomoću kojega oligopolistiĉka preduzeća

mogu uticati na ponašanje svojih trţišnih rivala. Takva strateška manipulacija trţištem

razmjenjivih prava moţe rezultirati efektima koji smanjuju konkurenciju, ali i

blagostanje na trţištima klasiĉnih gotovih proizvoda i usluga. (MORCH, 2010, str. 144.)

D. ObezbjeĎenje provoĎenja programa razmjenjivih prava na zagaĎivanje

U primjeni sistema ili programa razmjenjivih prava na zagaĊivanje aspekt direktne

kontrole sastoji se u tome da su preduzeća obavezna da drţe svoje emisije štetnih

materija u okoliš na nivou koji nije veći od ukupnog broja dozvola na zagaĊenje koje

posjeduju. Na taj naĉin nadleţna agencija bi u suštini trebala da prati dvije stvari: broj

dozvola koje posjeduje svaki izvor zagaĊivanja i iznos emisije iz svakog izvora. Pošto je

inicijalna distribucija prava na zagaĊivanje jako dobro poznata, nadleţna agencija mora

iznaći neki naĉin da prati i registrira trţišnu razmjenu dozvola izmeĊu uĉesnika na trţištu.

Razmjene na trţištu mogu da budu ponekada i komplikovane za praćenje zbog uĉešća

većeg broja kupaca i prodavaca, kao i zbog razliĉitih tipova transakcija, kao što su

privremeno ustupanje i iznajmljivanje na duţi rok,25

pored transakcija koje imaju trajni

karakter. Pošto su kupci dozvola jako motivirani da nadleţnu agenciju promptno izvjeste

o svojim kupovinama (jer im to omogućava da legalno emitiraju više štetnih materija u

okoliš), i pošto se u svakoj kupovini pojavljuju i kupac i prodavac, sistem samo-

izvještavanja, zajedno sa modernim elektroniĉkim sredstvima prenosa informacija, moţe

biti dovoljan da obezbijedi nadleţnoj agenciji pouzdane informacije o tome koji izvori ili

preduzeća posjeduju dozvole na zagaĊenja.

U pogledu aktivnosti vezanih za monitoring ili nadgledanje, nadleţna agencija mora biti

u stanju da efikasno kontrolira preduzeća kako bi se uvjerila da nivo emisije iz

pojedinog preduzeća ne prevazilazi nivo odreĊen brojem dozvola koje preduzeće

posjeduje. Ukoliko su dozvole definirane kao ukupne emisije tokom nekog vremenskog

perioda, (što naravno nije uvijek sluĉaj), agencija mora raspolagati sredstvima kojima

moţe mjeriti kumulativne emisije u svakom izvoru. Ovaj zahtjev, vidjeli smo da mora

biti ispunjen i kod primjene taksi i poreza obraĉunatih na jedinicu zagaĊenja. Ukoliko bi

postojala dovoljna sigurnost da će emisije biti popriliĉno ujednaĉene tokom cijele

godine, nadleţna agencija bi mogla provjeriti kumulativne emisije na taj naĉin da izvrši

provjere tekuće emisije metodom sluĉajnog uzorka. Naţalost, za većinu indusrijskih 25

Na primjer, jedno preduzeće moţe da privremeno, uz naknadu ustupi svoja prava na zagaĊivanje drugom

preduzeću, kojemu je potreban izvjestan period da iznaĊe tehnološka ili menadţerska rješenja u pogledu

zahtijevanog smanjenja emisije. Da se proizvodnja ne bi smanjivala, privremeno se iznajmljuju prava na

zagaĊivanje, koja se vraćaju u trenutku kada preduzeće iznaĊe trajno rješenje za smanjenje svoje emisije u okoliš.


194

izvora zagaĊivanja karakteristiĉne su dnevne, sedmiĉne ili sezonske varijacije u pogledu

nivoa emisije štetnih materija u okolinu, tako da se pred agenciju postavlja problem

iznalaţenja sloţenijih ili sofisticiranijih metoda monitoringa. To sa svoje strane, svakako,

doprinosi povećanju troškova, i umanjuje ukupnu troškovnu efektivnost sistema

razmjenjivih prava na zagaĊivanje.

Jedna od pozitivnih strana programa razmjenjivih prava na zagaĊivanje jeste da moţe

postojati poticaj za preduzeća da meĊusobno nadgledaju jedno drugo, barem neformalno.

Kada, i ukoliko, neka preduzeća emitiraju više nego što imaju prava na to, takva

preduzeća se ponašaju protuzakonito jer ne kupuju na trţištu dovoljan broj dozvola koje

bi omogućio tako povećanu emisiju polutanata. U stvari, ovakvo ponašanje smanjuje

tražnju za dozvolama na zagađivanje ispod nivoa na kojem bi se tražnja inače

formirala. Ovo sa svoje strane ima za posljedicu smanjenje trţišne cijene prava na

zagaĊivanje. Jasno je da je ovakva situacija nepovoljna za preduzeća koja u svom

posjedu imaju veliki broj dozvola (jer je potencijalni gubitak zbog smanjenja cijene

veliki), što im daje dovoljno poticaja, ukoliko su u mogućnosti, da se pobrinu i

onemoguće da druga preduzeća varaju u pogledu efektivne emisije štetnih materija u

okoliš.26

E. Razmjenjiva prava na zagaĎivanje i podsticaji za tehnološko inoviranje

Vaţan kriterij u izboru svakog instrumenta u zaštiti okoliša jeste i to da li njegova

primjena kreira dovoljno snaţne podsticaje preduzećima da iznalaze bolje naĉine da

smanjuju emitiranje štetnih materija u okoliš. Razmjenjiva prava na zagaĊivanje (RPZ)

su u tom pogledu identiĉna sa taksama/porezima na zagaĊenje, barem teoretski. Analizu

efekta prava na zagaĊivanje izvršićemo na primjeru jednog preduzeća korištenjem

grafiĉkog prikaza na slici 4.8.

26

Ovakav vid kontrole podsjeća nas na problem poštovanja utvrĊenih cijena u kartelu, kada postoji vjerovatnoća da

pojedina preduzeća varaju, u smislu da pojedinim kupcima odobravaju niţu cijenu od one koja je dogovorena na

nivou kartela. Da bi se to onemogućilo, kao efikasan instrument kojim se obezbjeĊuje zainteresiranost od strane

samih kupaca da kontroliraju preduzeća, uvodi se ugovorna klauzula po kojoj u sluĉaju sa se utvrdi da je preduzeće

prodalo ispod utvrĊene cijene, kupac dobiva kupljenu koliĉinu besplatno. Na taj naĉin se automatski obezbjeĊuje da

niti jedno preduzeće nema motiva da vara, odnosno da prodaje ispod cijene dogovorene zajedniĉki na nivou kartela.


195

Slika 4.8: Razmjenjiva prava na zagaĊivanje i tehnološke promjene

Polazna prepostavka je da u odreĊenom trenutku funkciju graniĉnih troškova smanjenja

zagaĊenja preduzeća moţemo predstaviti krivom MPC1. Prava na zagaĊenje prodaju se

po cijeni p po jednoj dozvoli, i pretpostavka je da se ne oĉekuju promjene cijene.

Preduzeće je prilagodilo broj dozvola tako da sada posjeduje iznos od e1 dozvola. Iznos

emisije preduzeće je dakle e1 i njegovi troškovi smanjenja emisije su (a + b). Podsticaj da

se preduzmu istraţivaĉke aktivnosti i realiziraju tehnološke inovacije jeste da se pronaĊe

jeftiniji naĉin kontroliranja i smanjenja emisije, tako da preduzeće moţe smanjiti ukupni

iznos emitiranih štetnih materija u okoliš i prodati višak dozvola. Relevatno pitanje za

preduzeće pri donošenju takve odluke jeste koliko bi preduzeću vrijedilo, tj. koliku bi

korist moglo da realizira ako se funkcija graniĉnih purifikacionih troškova pomjeri na

novi poloţaj oznaĉen sa MPC2

. Pri krivoj MPC2

, preduzeće bi se pomjerilo na nivo

emisije od e2

. Ukupni troškovi smanjenja emisije preduzeća tada bi iznosili (b + d), ali bi

preduzeće bilo u mogućnosti da proda iznos od (e1 - e

2) dozvola ĉime bi ostvarilo

prihod u iznosu od p(e1 - e

2) = (c + d). Promjena u njegovom poloţaju bi na taj naĉin

bila:

Ukupni troškovi purifikacije Ukupni troškovi purifikacije Prihodi

od sa krivom MPC1 - sa krivom MPC

2 + prodaje RPZ

ili (a + b) – (d + b) + (c + d), što je jednako (a + c). Moţemo reći da trţišna cijena prava

na zagaĊenje ima isti podsticaj na tehnološko inoviranje kao i taksa/porez na zagaĊenje.

Ukoliko, naime, ne smanje svoj nivo emisije polutanata u okoliš, preduzeća propuštaju da

realiziraju veće prihode koje bi mogli da ostvare prodajom na trţištu jednog dijela svojih

prava na zagaĊenje.


196

4.2.7 Supsidije kao instrument u politici zaštite okoliša

4.2.7.1 Ekonomska analiza primjene supsidija

Ovim terminom obuhvaćene su razliĉite forme financijske pomoći ili olakšica koje treba

da podstaknu pojedine zagaĊivaĉe i znaĉajnije doprinesu promjeni njihovog po okolinu

štetnog djelovanja ili pak, da pomognu onim proizvoĊaĉima koji iz odreĊenih razloga

imaju velike, ĉesto vlastitim snagama neriješive probleme i poteškoće u pogledu

udovoljavanja propisanim standardima kvaliteta okoliša. Aktivniji naĉin uĉešća drţave u

smanjenju zagaĊenja je upravo kroz subvencionisanje smanjenja zagaĊenja. Umjesto da

oporezuje zagaĊenje, drţava je u mogućnosti da subvencioniše izdatke na smanjenje

zagaĊenja. S teorijskog stajališta, subvencije nastoje internalizirati pozitivnu eksternaliju

koja je povezana s aktivnostima koje su usmjerene na smanjenju zagaĊivanja. Subvencije

su alternativni trţišni pristup za smanjivanje štete na okoliš. Postoje dvije osnovne vrste

subvencija:

subvencioniranje opreme za smanjivanje zagađivanja okoliša i

subvencioniranje smanjenja zagađivanja okoliša.

Subvencioniranje opreme za smanjenje zagađivanja okoliša namjenjeno je smanjivanju

troškova tih tehnologija u obliku darovnica ili kredita s povoljnijim uvjetima. Ukoliko

neće imati direktnu korist od smanjenja zagaĊenja, preduzeće nije motivisano da investira

u kontrolu i redukciju zagaĊenja, u sluĉaju nepostojanja kazni. Sa društvenog stanovišta,

investiranja sa okolišnom pozadinom su relativno mala u odnosu na društvenu širu

korist.U sluĉaju mogućnosti izbora, zagaĊivaĉi se radije opredjeljuju za subvencionisanje

smanjenja zagaĊenja, nego za kazne, jer subvencije su troškovi koji idu na teret drţave,

sa jedne strane, a omogućavaju veću dobit preduzećima, sa druge strane. Ako se primjeni

sistem kazni, cijene konkretne proizvodnje će biti veće, te će biti ugroţeni i potrošaĉi, jer

se okolišni trošak indirektno prevaljuje na njih. Poreski obveznici, iz ĉijeg poreza se

finansira subvencioniranje, biće više zainteresovani za sistem kazni. Taj se nedostatak

subvencije za tehnologiju moţe umanjiti primjenom subvencije na smanjenje zagaĊenja

okoliša koje se utvrĊuju na svaku jedinicu smanjenog oneĉišćenja. Prema konceptu

subvencionisanja smanjenja zagaĊenja, proizvoĊaĉi se ne suoĉavaju sa stvarnim

društvenim troškovima sopstvene proizvodnje, kao u sluĉaju sistema kazni kada to jeste

sluĉaj.

Budući da subvencije mijenjaju relativne cijene, one utiĉu i na privlaĉnost drugih

alternativa koje mogu biti djelotvornije u smanjenju zagaĊenja. Ako ne postoje barijere

ulaska u industriju, ti će viši profiti privući i nove subjekte. I dugoroĉno iako svaki

pojedinaĉni zagaĊivaĉ smanjuje svoje emisije, subvencije mogu povećati broj sudionika

na trţištu, a time i ukupne emisije. To se moţe sprijeĉiti ako na neki naĉin postoje

barijera ulasku u industriju, što ovisi o strukturi industrije, stepenu štete na okolišu,

troškovima i sliĉno.


197

Znaĉajni aspekt transfernog plaćanja taksi na zagaĊivanje predstavlja jedan od razloga

da se razmotri primjena instrumenta u vidu supsidija, zbog toga što svi takvi instrumenti

imaju elemenat transfera u obrnutom pravcu od onog kojeg ima pristup kojim se

primjenjuje takes/porezi na zagaĊivanje. Ali broj mogućih vrsta supsidija je jako veliki, i

razlozi za i protiv njih ĉesto su kompleksni i ĉesto, u stvari, imaju dinamiĉki karakter,

tako da razlozi za njihovo uvoĊenje prevazilaze uski okvir problema transfera koji u

suštini predstavljaju politiĉko pitanje. Najĉešće praktiĉno primijenjivani oblici

financijske pomoći ili supsidija su:

Nepovratna dotacija ili supsidija (grant) koja predstavlja financijsku pomoć

koja se praktiĉno bez ikakve obaveze vraćanja daje pojedinim preduzećima iz

budţeta (drţave, federalnih jedinica, kantona ili opština) pod uslovom da oni

taj novac upotrijebe za finansiranje aktivnosti kojima doprinose smanjenju

vlastitih emisija štetnih materija.

Povoljniji kreditni aranžmani (soft loans) koji podrazumijevaju razliĉite

olakšice kod sticanja prava na korištenje kredita , te povoljnije uslove pod

kojima se on koristi (najĉešće u vidu niţe kamatne stope od one koje se

normalno formira na trţištu, povoljnijeg naĉina i roka otplate i sl.) a

namijenjeni su za one proizvoĊaĉe koji preduzimaju aktivnosti za zaštitu

okoliša.

Poreske olakšice (tax allowance) koje podrazumijevaju npr, ubrzanu

amortizaciju proizvodne opreme, oslobaĊanje od plaćanja poreza, ili niţe

nabavne cijene (popuste) ukoliko preduzeće provodi aktivnosti kontrole i

smanjenja emisije štetnih materija. Ove olakšice direktno utiĉu na visinu

ostvarenog prihoda odnosno profita, dok poresko diferenciranje (kao sasvim

druga mjera, iako sliĉnoga naziva) djeluje posredno preko izmjene cijena

pojedinih proizvoda.

Bez obzira na konkretan oblik u kojem se praktiĉno ostvaruju moţemo reći da postoje

ĉetiri osnovna tipa ili vrste, okolišno relevantnih supsidija:

Supsidije obraĉunate i plaćene po jedinici neţeljene aktivnosti koja nije ostvarena

(npr. po jedinici potencijalnog zagaĊivanja, definiranoj vjerovatno za bazni period,

koja nije emitirana u tekućem periodu).

Supsidije obraĉunate i plaćene po jedinici ţeljene aktivnosti koja jeste ostvarena

(kao u sluĉajevima kada se poţeljni input supsidira kako bi se podstakla njegova

upotreba).

Supsidije koje ĉine povrat ili nadoknadu dijela ili ukupnih investicionih troškova

pojedinih preduzeća (poreski krediti ili grantovi - bespovratno dodijeljena sredstva

za nabavku i ugradnju opreme za kontrolu i smanjenje zagaĊenosti).

Supsidije za preduzimanje istraţivanja za razvoj okolišno-štednih tehnologija, bilo

u proizvodnji ili u naknadnom tretiranju otpadnih materija.

Oĉigledno je da prve dvije vrste supsidija, pošto se primjenjuju u graniĉnom sluĉaju

(odluka o emitiranju dodatne jedinice), stvaraju podsticaje koji su u kratkom

vremenskom periodu simetriĉni sa onim podsticajima koji nastaju primjenom


198

taksi/poreza po jedinici emisije. Preduzeće koje donosi odluku o tome da li da preduzme

aktivnost i sprijeĉi emisiju sljedeće jedinice ili da se suzdrţi od izbacivanja sljedeće

jedinice, suoĉiće se sa oportunitetnim troškom po jedinici i na jedan racionalan naĉin

preduzeće će izjednaĉiti, u sluĉaju kontrole zagaĊenja, taj graniĉni oportunitetni trošak sa

supsidijom po jedinici. Dok takse/porezi predstavljaju kaznu za nešto već uĉinjeno,

supsidije su pomoć ili podticaj da se uĉini nešto što pozitivno djeluje na okoliš ili ne

uĉini nešto što proizvodi negativne posljedice po okoliš. Visina troškova koji bi nastali

usljed tih potencijalnih oštećenja okoliša upravo i predstavljaju osnovu na kojoj se

utvrĊuje iznos konkretne supsidije.

Kod primjerne supsidija, kako direktnih tako i indirektnih, VERBRUGGEN (1990,

str.129) razlikuje dva sluĉaja: Prvi se odnosi na situaciju koju kakarkteriše postojanje i

prisustvo na trţištu većeg broja proizvoda koji su u većoj ili manjoj mjeri zamjenjivi,

odnosno predstavljaju supstitute, a karakteriše ih znaĉajno razliĉit intenzitet štetnog

uticaja na okoliš. Cijene pojedinih supstituta ne razlikuju se mnogo. U ovom sluĉaju biće

dovoljno uvesti porez na onaj proizvod koji u većoj mjeri oštećuje okoliš. ProizvoĊaĉ

okolinski manje štetnih supstituta u tom sluĉaju stiĉe korist u vidu povoljnijih cijena

vlastitih proizvoda. Dakle, porez koji jedan proizvoĊaĉ plaća na svoj okolišno opasniji

prizvod predstavlja, u stvari, indirektnu supsidiju drugom proizvoĊaĉu okolišno manje

opasnog proizvoda. Iz tog razloga “ĉišći” i “bezopasniji” proizvoĊaĉ će se ponašati

racionalno i odgovoriti na postojeću trţišnu situaciju, u smislu da će ili iskoristiti priliku

da poveća cijenu svojih proizvoda ili da poveća fiziĉki obim proizvodnje. U oba sluĉaja,

njegova proizvodnja postaje profitabilnija, što u duţem roku dovodi do tendencije

proširenja industrijske grane ili sektora kojoj pripada i to na raĉun smanjenja okolišno

neprihvatljivije proizvodnje.

Drugi sluĉaj odnosi se na situaciju kada se na trţištu prodaju proizvodi, koji doduše jesu

supstituti, ali su svi izrazito štetni po okoliš. Do takve situacije moţe doći ukoliko su

okolišno bezopasniji supstituti takvim proizvodima isuviše skupi (pa je njihova

proizvodnja nerentabilna) ili, pak, uopšte ne postoje tehnološka rješenja za njihovu

proizvodnju. U tom sluĉaju oporezivanje pojedinih proizvoda na trţištu ne bi dalo

oĉekivane rezultate. Alternativa bi bila u davanju financijske pomoći – supsidije (u tom

trenutku nerentabilnim) proizvoĊaĉima bezopasnijih supstituta i to u cilju njihove zaštite

i podsticanja njihovog razvoja. VERBRUGGEN, ovu situaciju oznaĉava i praktiĉno

opravdava onim što on naziva “zaštita ĉiste industrije u povoju”. Sliĉno, dakle, ulozi koju

carine imaju u zaštiti mlade i nedovoljno snaţne domaće industrije na meĊunarodnom

trţištu, i supsidije ove vrste pokazaće se opravdanim samo ukoliko nakon izvjesnog

vremena usljed tehnološkog razvoja, usavršavanja radne snage (usljed pomaka na krivoj

uĉenja) i realizovanja potencijala u vidu interne ekonomije obima odreĊeni prioizvoĊaĉ

uspije da dovoljno ojaĉa i pod konkurentnim uslovima iznese na trţište jedan, u znatnoj

mjeri okolišno prihvatljiviji proizvod u odnosu na one koji već na njemu postoje. Takva

situacija obuhvata i pomenuti, široko rasprostranjeni vid pomoći za istraţivanje i razvoj

ĉistih tehnologija, proizvodnih postupaka i procesa kao i samih proizvoda.


199

Supsidije je najbolje koristiti kao podsticajnu mjeru za obavljanje nekih aktivnosti koje

imaju znaĉajne pozitivne efekte za cijelu društvenu zajednicu, a za koje inaĉe nema

posebno velikog interesovanja privatnog sektora, zbog jednostavne ĉinjenice da takve

aktivnosti nisu dovoljno profitabilne. Uklanjanje deponija smeća i reciklaţa otpadaka

najbolji su primjeri takvih aktivnosti. Treba naglasiti da pri tom namjera nije da se

zagaĊivaĉi oslobode odgovornosti i troškova vezanih za svoj otpad nego da se dodatno

stimuliše prikupljanje i reciklaţa takvog materijala. U tom smislu iskustvo je pokazalo da

kombinacija taksi/poreza i supsidija moţe da bude pogodan instrument u postizanju

ţeljenih ciljeva upravljanja okolišem.

4.2.7.2 Energetske supsidije

Energetske supsidije (subvencije) imaju znaĉajan uticaj na klimatske promjene i odrţivi

razvoj koji se prvenstveno ogleda u nivou proizvodnje i potrošnje energije. Supsidija

koja u krajnjoj instanci smanjuje cijenu odreĊenog goriva koju plaćaju krajnji korisnici

rezultira povećanjem potraţnje za tim gorivom. U situacijama u kojima je pristup

energiji ili upotreba energije u domaćoj industriji problem, navedeno moţe rezultirati

društvenim koristima. MeĊutim, primjena energetskih supsidija vodi ka ekonomskim i

okolišnim troškovima. Supsidije koje potiĉu upotrebu fosilnih goriva ĉesto imaju

negativan uticaj na okoliš koji se ogleda u većem nivou emisije štetnih supstanci i

stakleniĉkih plinova. S druge strane, supsidije koje potiĉu upotrebu obnovljive energije i

energetski efikasnih tehnologija mogu smanjiti nivo zagaĊenja.

U uţem smislu, energetska supsidija se definira kao direktna plaćanja od strane drţave

proizvoĊaĉima energije ili krajnjim korisnicima energije u cilju stimulisanja proizvodnje

ili upotrebe odreĊenog goriva ili oblika energije. U širem smislu, definicija energetske

supsidije pokušava ukljuĉiti i druge oblike drţavne intervencije kojima se direktno ili

indirektno utiĉe na cijene ili troškove. OECD definira supsidiju kao bilo koju mjeru koja

zadrţava cijene za potrošaĉe (krajnje korisnike) ispod trţišne cijene ili za proizvoĊaĉe,

iznad trţišne cijene ili koja smanjuje troškove za potrošaĉe (krajnje korisnike) i

preduzeća. Agencija ameriĉkog ministarstva energetike (US Energy Information

Administration) definira energetsku supsidiju kao bilo koju drţavnu mjeru koja je

poduzeta sa ciljem uticaja na trţište energije, bilo da se taj uticaj ogleda kroz finansijske

potpore, regulaciju, istraţivanje i razvoj ili javna preduzeća. Na sliĉan naĉin,

MenĊunarodna agencija za energetiku (IEA) definira energetske supsidije kao bilo koju

drţavnu mjeru koja se primarno odnosi na energetski sektor, a koja smanjuje troškove

proizvodnje energije, povećava cijenu koju primaju proizvoĊaĉi energije ili smanjuje

cijenu koju plaćaju krajnji korisnici energije. Prema tome, bilo koji pokušaj drţave, koji

se ogleda u smanjenju cijene ili troška energije sa ciljem internaliziranja eksternih

okolišnih i društvenih koristi predstavlja supsidiju.


200

Postoji nekoliko razliĉitih vrsta energetskih supsdija (Tabela 4.2.). Neke od njih imaju

direktan uticaj na troškove ili cijene, kao što su npr. dotacije i oslobaĊanja od plaćanja

poreza. S druge strane, regulacija koja stimulira proizvodnju i potrošnju odreĊene vrste

goriva ili razvoj i istraţivanje tehnologije finansirano od strane drţave predstavljaju

supsidije koje indirektno utiĉu na troškove ili cijene. Koju od navedenih vrsta energetskih

supdija će drţava odabrati zavisi od nekoliko faktora, ukljuĉujući troškove ukupnog

programa, transakcijske i administrativne troškove, kao i uticaj pojedine supsdije na

razliĉite društvene grupe. Najĉešći oblik supsidije koji se primjenjuje jesu direktna

gotovinska plaćanja proizvoĊaĉima ili potrošaĉima (krajnjim korisnicima).

Drţave ĉesto iz politiĉkih razloga nastoje zadrţati supsidije izvan budţetskog finansiranja

(''off-budget''), jer supsidije finansirane iz budţeta mogu izazvati otpor grupa koje su

zainteresirane za smanjenje ukupnih poreskih obaveza. Iz navedenog razloga, supsdije se

ĉesto javljaju u obliku kontrole cijena kojom se cijena odreĊuje na nivou manjem od

ukupnih troškova (eng. full cost). Kontrola cijena se obiĉno koristi u situacijama kada su

proizvoĊaĉi energije preduzeća u drţavnom vlasništvu. Korisnici supsidija mogu biti

proizvoĊaĉi, na primjer dotacija za svaku jedinicu proizvodnje ili potrošaĉi, na primjer

popusti ili oslobaĊanja od plaćanja uobiĉajenog poreza na promet.

Drţavna

intervencija Primjer

Djelovanje supsidije

Niţi

troškovi

proizvodnje

Porast

cijene koju

prima

proizvoĊaĉ

Smanjenje

cijene za

potrošaĉe

Direktna

finansijska

plaćanja

Dotacije za proizvoĊaĉe ●

Dotacije za potrošaĉe ●

Zajmovi sa niskom

kamatnom stopom ili

prioritetni zajmovi ●

Povlašetno

oporezivanje

Popusti ili izuzeće od

plaćanja licencnih naknada,

poreza na promet, naknada i

tarifa koje plaća proizvoĊaĉ

●

Porezni kredit ● ●

Dozvola za ubrzanu

amortizaciju opreme za

opskrbu energijom ●


201

Trgovinska

ograniĉenja

Kvote, tehniĉka ograniĉenja i

trgovinski embargo ●

Energetske

usluge koje

direktno pruţa

drţava po cijeni

niţoj od ukupnog

iznosa troškova

Direktne investicije u

energetsku infrastrukturu ●

Drţavna istraţivanja i razvoj ●

Osiguranje od odgovornosti i

troškova povlaĉenja opreme

iz upotrebe ●

Regulacija

energetskog

sektora

Garancije naplative na poziv

obavezne stope

implementacije ● ●

Kontrola cijena ● ●

Ograniĉenja pristupa trţištu ●

Tabela 4.2: Osnovne vrste energetskih supsidija Izvor: UNEP (2009), str. 12.

Osnovni argument kojim se opravdava primjena supsidija u domaćoj proizvodnji energije

ogleda se u zaštiti radnih mjesta. MeĊutim, prihvatanje trţišno orijentiranih ekonomskih

i energetskih politika, te proces liberalizacije meĊunarodne trgovine doveli su do

smanjenja upotrebe supsidija u mnogim zemljama. Supsidije proizvoĊaĉima uglja, na

primjer, su znaĉajno smanjene u posljednjih nekoliko godina u OECD zemljama. S druge

strane, sve veća zabrinutost za pitanja okoliša i sigurne opskrbe energijom rezultirali su

porastom supsidija koje stimuliraju upotrebu obnovljivih tehnologija. Na primjer,

mnoge zemlje subvencioniraju proizvodnju bio goriva , kao što su motorna goriva

dobivena od poljoprivrednih proizvoda ili otpada.

Iako se energetske supsidije koriste širom svijeta, one se meĊusobno razlikuju po vrsti

goriva i zemlji u kojoj se primjenjuju. Zbog postojanja razlika u samom definiranju

pojma, metodologiji i transparentnosti fiskalnih sistema, veoma je teško porediti regije

ili zemlje u pogledu veliĉine i uticaja energetskih supsidija. S obzirom na slabu

dostupnost podataka zabiljeţeno je samo nekoliko pokušaja mjerenja supsidija na

globalnom nivou. Studije koje su analizirale veliĉinu supsidija na globalnom nivou

ukazale su na postojanje visokog nivoa supsidija, posebno u zemljama koje nisu ĉlanice

OECD-a. Pored toga, u zemljama neĉlanicama OECD-a većina supsidija rezultira

koristima za potrošaĉe (krajnje korisnike) na naĉin da supsidije smanjuju cijenu

energenata. S druge strane, supsidije za proizvoĊaĉe, koje su obiĉno u formi direktnih

plaćanja ili podrške u istraţivanju i razvoju, se ĉešće primjenjuju u zemljama ĉlanicama

OECD-a. U većini zemalja OECD-a ali i nekim zemljama koje nisu ĉlanice OECD-a,

ukupne energetske supsidije za prozvodnju i potrošnju su veće od iznosa poreza.


202

Globalno posmatrano, najveći iznos subsidija odnosi se na subvencioniranje proizvodnje

i potrošnje fosilnih goriva. TakoĊer je zabiljeţen pad supsidija sredinom 1990-tih

godina, što je prvenstveno uzrokovano tranzicijom ka trţišnoj ekonomiji u zemljama

bivšeg sovjetskog bloka. U posljednjih nekoliko godina zabiljeţen je rast supsdija u

zemljama neĉlanicama OECD-a, kao rezultat njihovog nastojanja da sprijeĉe rast cijene

energenata na domaćem trţištu.

U kvantitativnoj analizi, provedenoj od strane MeĊunarodne agencije za energetiku (IEA

2006), iznos supsidija u 20 velikih zemalja neĉlanica OECD-a procijenjen je na US $220

milijardi, od ĉega se $US170 milijardi odnosi na supsidije na fosilna goriva.

Pretpostavljajući da supsidije po jedinici potrošnje energije nisu jednake u ostalim

zemljama neĉlanicama OECD-a i da su supsidije u OECD zemljama minimalne,

procijenjeno je da energetske supsidije iznose oko $US 300 milijardi godišnje na

globalnom nivou, što ĉini oko 0.7% svjetskog GDP-a.

Posmatrano u ameriĉkim dolarima, najveći iznos supsidija, oko $US 40 milijardi,

zabiljeţen je u Rusiji, od ĉega najveći iznos se odnosi na subvencioniranje proizvodnje i

potrošnje prirodnog plina. Iran, sa iznosom supsidija oko $US 37 milijardi, je na drugom

mjestu. U ostalim zemljama- Kina, Saudijska Arabija, Indija, Indonezija, Ukrajina i

Egipat, procijenjeni iznos energetskih supsidija je $US 10 milijardi godišnje. Posmatrano

u relativni vrijednostima, podcijenjenost (''underpricing'') je najuoĉljivije za priordni

plin: u prosjeku potrošaĉ plaća polovinu ekonomske vrijednosti prirodnog plina.

Slika 4.9: Ekonomska vrijednost energetskih supsidija za zemlje izvan OECD-a, 2005.

godina, Izvor: UNEP (2009), str. 14.


203

Iako većina zemalja subvencionira proizvodnju i potrošnju fosilnih goriva, zabiljeţen je

porast podrške tzv. ĉistoj energiji. U izvještaju Stern Report (2006) procijenjeno je da

direktna drţavna podrška upotrebi zelenih izvora energije iznosi oko $US 26 milijardi na

globalnom nivou, od ĉega se $US 10 milijardi odnosi na upotrebu obnovljivih izvora

energije, a $US 16 milijardi na nuklearnu energiju. Pored toga, oko $US 6, 4 milijardi se

izdvaja za bio goriva. Situacija u S.A.D. u pogledu federalnih supsidija za period 2002-

2008. godina prikazana je na sljedećoj slici.

Slika 4.10: Federalne supsidije u SAD, za period 2002-2008

Izvor: ELI (2009), str. 25.

4.2.7.3 Ekonomski, društveni i okolišni efekti primjene supsidija

Većina proizvnodnih i potrošnih aktivnosti imaju uticaj na okolinu, koji su naglašeni u

politikama vlade. Subsidija se smatra štetnom po okolinu ukoliko “ potiĉe više štete koja

se odvija po okolinu nego što bi izbilo bez subsidija.“. Na primjer, podrška specifiĉnim

poljoprivrednim inputima (gnojiva, pesticidi, energija) ili specifiĉnim poljoprivrednim

cijenama potiĉe neumjerenu proizvodnju i pritisak na okoliš; odreĊivanje cijena


204

transportnih infrastruktura ispod marginalnih troškova, izaziva povećan promet,

neoporezivanje kerozina za zrakoplove povećava rast zraĉnog transporta i povezane štete

po okoliš; subsidirana energija povećava CO2 i ostale emisije zagaĊivanja, potcjenjivanje

zaliha vode rezultira nestašicom vode i povećanom slanosti vode.

S obzirom da supsidije utiĉu na troškove i cijene, one izazivaju niz promjena u alokaciji

ekonomskih resursa, što neminovno vodi ka odreĊenim ekonomskim, društvenim i

okolišnim efektima. Kvantificiranje navedenih efekata je izuzetno teţak proces, posebno

u smislu mjerenja društvenih i okolišnih koristi. Ipak, postoji niz primjera koji potiĉu iz

razliĉitih zemalja i regija, koji potvrĊuju ĉinjenicu da primjena energetskih supsidija

rezultira visokim ekonomskim troškovima. U studiji provedenoj od strane MeĊunarodne

agencije za energetiku (IEA) iz 1999. godine, na primjer, procijenjeno je da neto sadašnja

vrijednost gubitka ekonomskog rasta uslijed subvencioniranja potrošnje energije u osam

najvećih zemalja neĉlanica OECD-a iznosi oko $US 257 milijarde godišnje. U većini

sluĉajeva, vjerovatno je da će ti troškovi biti daleko veći od ukupnih društvenih i

okolišnih koristi. U zavisnosti od vrste supsidija, smanjenje ekonomske efikasnosti se

manifestira na jedan od sljedećih naĉina:

Subvencioniranje potrošnje ili proizvodnje, na naĉin da krajnji korisnik plaća niţu

cijenu, moţe dovesti do veće upotrebe energije i smanjiti inicijative za oĉuvanje ili

upotrebu energije na efikasniji naĉin. Navedeno se moţe objasniti na primjeru

zemalja Sovjetskog saveza, u kojima je subvencioniranje potrošnje ili proizvodnje

energije, ne uzimajući u obzir energetsku efikasnost, dovele do neuspješnog

formiranja cijene grijanja i neadekvatnog pruţanja elektriĉnih usluga. Poĉetkom

1990-tih godina, nakon provoĊenja reforme cijena i projekata investiranja u

energetski efikasniju opremu, u većini tranzicijskih zemalja situacija se znatno

poboljšala.

Subvencioniranje potrošnje, na naĉin da se smanji cijena koju proizvoĊaĉ prima,

moţe nepovoljno uticati na povrat na investicije proizvoĊaĉa energije, a time i

sposobnost ulaganja i novu infrastrukturu. Uslijed toga, proizvoĊaĉ moţe biti

potaknut da koristi zastarjelu tehnologiju. Izuzetno slabe mogućnosti finansiranja

energetskih preduzeća i ulaganja manja od potrebnih (under-investment) u većini

zemalja u razvoju upravo su posljedica primjene politike odreĊivanja niskih

cijena i slabe stope naplate.

Subvencioniranje proizvoĊaĉa, na naĉin da se zaštite od uticaja konkurencije, ne

potiĉe proizvoĊaĉe da ulaţu napore u cilju minimiziranja troškova, što dovodi do

neefikasnog poslovanja i slabog ulaganja u efikasnije tehnologije.

Subvencioniranje proizvoĊaĉa uglja u nekoliko zemalja nepovoljno je uticalo na

unaprjeĊenje produktivnosti.

Direktno subvencioniranje, u obliku dotacija ili oslobaĊanja od plaćanja poreza,

nepovoljno utiĉe na drţavne finansije. Azijska razvojna banka, na primjer,

procijenila je da je u 1997. godini vlada Indonezije na subvencioniranje

proizvoĊaĉa naftnih proizvoda i elektriĉne energije potrošila oko $USD 13


205

milijardi, jednu ĉetvrtinu godišnjeg budţeta, što predstavlja oko 5% nacionalnog

GDP-a.

OdreĊivanje maksimalne cijene (eng. price-cups), cijene ispod trţišne cijene, moţe

dovesti do oskudice i potrebe za administrativnim skupim ugovorima o

racioniranju potrošnje energije.

Subvencioniranje potrošnje energije dovodi do povećanja upotrebe energije, ĉime se

povećava potreba za uvozom energije ili smanjenjem domaće energije koja je dostupna

za izvoz. Navedeno nepovoljno utiĉe na platni bilans i ugroţava sigurnu opskrbu

energijom povećavajući zavisnost zemlje od uvoza energenata. Na primjer, Iran, najveći

izvoznik nafte, 2006. godine bio je primoran da 40% nacionalnih potreba za benzinom

zadovolji uvozom po cijeni od $US 4 milijarde.

Subvencije za goriva potiĉu krijumĉarenje goriva u susjedne zemlje gdje su

prodajne cijene goriva više. To je uobiĉajen problem u pojedinim dijelovima

Afrike, Azije i Bliskog Istoka.

Subvencioniranje odreĊene tehnologije narušava mogućnost za razvoj i

komercijalizaciju drugih tehnologija koje mogu biti ekonomski (i okolišni)

prihvatljivije.

Neki od navedenih troškova snosi korisnik supsidije, ali i cijelo društvo. MeĊutim, svi

ovi troškovi neće nestati odmah nakon što se ukine supsidija, jer je potreban duţi period

da se postojeća oprema u proizvodnji i potrošnji energije zamijeni novom.

Društvene implikacije energetskih supsidija će biti razliĉite u zavisnosti od vrste

supsidije. Supsidije na moderna goriva za kuhanje i grijanje, kao što je kerozin, ukapljeni

naftni plin (LPG- liquefied petroleum gas) i prirodni plin, kao i za elektriĉnu energiju

uobiĉajeno se koriste u zemljama u razvoju, a u cilju poboljšanja uslova ţivota Navedene

supsidije mogu imati znaĉajne koriste za siromašnije zajednice, jer zamjenjuju upotrebu

tradicionalnih goriva modernijim i povećavaju opskrbu elektriĉnom energijom. Koriste se

ogledaju u smanjenju zagaĊenja zraka u zatvorenim prostorijama i uštedama u vremenu

potrebnom za prikupljanje tradicionalnih goriva, koje sada stanovnici nerazvijenih

zajednica mogu iskoristiti za obrazovanje ili za obraĊivanje zemljišta.

MeĊutim, u praksi, najveće koristi od supsidija imaju preduzeća iz energetskog sektora,

dobavljaĉi opreme i dobro situirana domaćinstva, posebno u urbanim sredinama. Veoma

ĉesto, primjena supsidija ne rezultira nikakvim koristima za najugroţenije, siromašne

zajednice. Naime, većina programa subvencioniranja potrošnje energije koje imaju cilj

povećati kupovnu moć siromašnih zajednica ili povećati pristup modernoj energiji

putem zaraĉunavanja niţih cijena, moţe te zajednice dovesti u još nepovoljniji poloţaj,

jer troškove snosi cijela populacija, ukljuĉujući i siromašne. Tri osnovna razloga koji

dovode do ovog paradoksa su sljedeća:

Najsiromašnija domaćinstva ĉesto nisu u mogućnosti sebi priuštiti ni energiju

koju drţava subvencionira ili jednostavno nemaju fiziĉki pristup energiji (npr.

ruralno podruĉje koje nije uvezano u mreţu za distribuciju elektriĉne energije).


206

Ĉak i u situacijama kada siromašna domaćinstva mogu priuštiti energiju koju

drţava subvencionira, njihove uštede su neznatne, jer je njihova potrošnja energije

općenito skromna. Bogata domaćinstva imaju veće koristi od upotrebe energije

koju drţava subvencionira, jer oni uobiĉajeno troše znatno više energije.

Subvencioniranje potrošnje energije, na naĉin da se odredi maksimalna cijena

energenta, vodi ka potrebi za racioniranjem potrošnje. U mnogim zemljama,

racioniranja potrošnje energije, uz prisutnost korupcije i favoriziranja, vodi do

dodjeljivanja najveće kvote za potrošnju e energije upravo domaćinstvima sa

srednjim i visokim dohotkom. Pored toga, odreĊivanje maksimalne cijene

energenta za domaćinstva, kao što je kerozin, vodi ka prodaji energenta na crnom

trţištu drugim korisnicima, kao što su preduzeća za transport. Na primjer, u Indiji,

manje od jedne polovine kerozina koje drţava subvencionira koristi se za potrebe

domaćinstva.

Subvencioniranje energije od strane drţave moţe nepovoljno uticati na siromašni sloj

stanovništva i na druge naĉine. U praksi, energetske supsidije se obiĉno dodjeljuju

velikim kapitalno-intenzivnim projektima (npr. akumulacijske hidroelektrane), a ne

malim i radno-intenzivnim projektima (npr. razgraĊivaĉi (digesteri) za biomasu).

Konstrukcija brane obiĉno ukljuĉuje i pomicanje ţivotnih zajednica, iako poboljšan

pristup elektriĉnoj energiji i vodi za navodnjavanje moţe imati znaĉajne društvene

koristi. Subvencioniranje velikih termoelektrana, naftnih rafinerija i preduzeća za preradu

plina najviše pogaĊa siromašne zajednice, smještene u blizini ovih preduzeća, koji nisu u

mogućnosti da se presele i time direktno bivaju izloţena štetnom uticaju lokalnog

zagaĊenja. Na sljedećoj slici dat je prikaz efekta supsidija (STATISTIC, 2006), u dvije

situacije: najprije kada postoje trgovinske barijere za etanol, a potom kada ne postoje

barijere za etanol u uslovim aslovodne trgovine27

.

27

Prikazani trgovinski model baziran na scenariju 2 u sljedećem ĉlanku: Removal of U.S. Ethanol Domestic and

Trade Distortions: Impact on U.S. and Brazilian Ethanol Markets, Amani Elobeid and Simla Tokgoz, Working

Paper 06-WP 427, August 2006, Center for Agricultural and Rural Development, Iowa State University


207

Slika 4.11: Efekat supsidija na etanol, u uslovima postojanja barijera trgovini i slobodne

trgovine


208

Okolišni efekti energetskih supsidija mogu biti pozitivni i negativni, u zavisnosti o

prirode supsidije i izvora energije. Subvencioniranje koje rezultira niţim cijenama za

krajnje korisnike uobiĉajeno povećava potraţnju za energentom koji drţava

subvencionira i time neminovno ima negativan uticaj po okoliš - ukljuĉujući veću emisiju

štetnih supstanci i stakleniĉkih plinova. Veći nivo proizvodnje fosilnih goriva takoĊer

moţe imati negativan uticaj po okoliš, koji se ogleda u većem zagaĊenju vodenih i

kopnenih površina. Supsidije za bio goriva obiĉno potiĉu intenzivnije obraĊivanje

zemljišta. Navedeno dovodi do veće upotrebe gnojiva i pesticida, što šteti lokalnim eko-

sistemama i povećava zagaĊenje tla i vode.

Ipak, postoje primjeri kada subvencioniranje upotrebe moderne energije moţe rezultirati

okolišnim koristima. Na primjer, pticanje upotrebe naftnih proizvoda, posebno u ruralnim

podruĉjima zemalja u razvoju, moţe sprijeĉiti krĉenje šuma (deforestaciju), jer se

subvencioniranjem naftnih proizvoda smanjuje upotreba drvenog uglja. Na taj naĉin

povećanje potencijala šume kao odlagališta ugljena (carbon sink) moţe nadmašiti

emisije nastale uslijed sagorijevanja fosilnih goriva. Pored toga, subvencioniranje naftnih

proizvoda i elektriĉne energije u siromašnim zemljama moţe smanjiti zagaĊenje unutar

prostorija stimulirajući stanovništvo da prestanu koristiti tradicionalne energente kao što

je drvo, slama, ostaci od usjeva i gnojivo. Ukoliko se uvoz energenata zamijeni

domaćom proizvodnjom fosilnih goriva, subvencioniranje domaće proizvodnje fosilnih

goriva ne mora voditi porastu potrošnje fosilnih goriva. Upravo je ovo bio argument na

kojem je Njemaĉka opravdavala subvencioniranje proizvodnje ugljena, pri ĉemu je

subvencija pokrivala razliku izmeĊu stvarnih troškova proizvodnje i uvozne cijene

ugljena. Ipak, finansijski i ekonomski troškovi oĉuvanja neefikasnih rudnika uglja mogu

biti izuzetno visoki. Novac koji drţava utroši na takve supsidije mudrije bi bilo utrošiti na

mjere koje će poticati energetsku efikasnost i upotrebu obnovljivih izvora energije, što bi

smanjilo nivo zagaĊenja u dugom roku.

Kriterij na osnovu kojeg moţemo utvrditi da li je supsidija dobra ili ne ogleda se u

procjeni da li odreĊeni izvor energije koristi manje ili više ugljena u odnosu na

alternativne izvore energije. Rezultati velikog broja empirijskih studija potvrĊuju da je

subvencioniranje potrošnje fosilnih goriva širom svijeta dovelo do veće emisije

stakleniĉkih plinova i ubrzanih klimatskih promjena. Studija provedena od strane OECD-

a, 2000. godine pokazala je da bi se globalna emisija CO2 smanjila za više od 6% i realni

dohodak povećao za 0,1% do 2010. godine ukoliko bi se na globalnom nivou ukinule

supsidije u industriji fosilnih goriva i elektriĉne energije. Sliĉna studija koju je provela

MeĊunarodna agencija za energetiku ukazala je da bi ukidanje supsidija u potrošnji

smanjilo upotrebu primarne energije za 13%, emisiju CO2 za 16% i povećalo GDP za 1%

u 8 najvećih zemalja neĉlanica OECD-a. Obzirom da je ugalj gorivo koje ima

najnepovoljnije efekte po okoliš, ukidanje supsidija na ugljen bi rezultiralo najvećim

okolišnim oristima.


209

Slika 4.12 pokazuje kako subsidije na proizvodnju i potrošnju goriva mogu biti štetne za

okoliš, pod pretpostavkom da ponuda i korištenje goriva rezultiraju zagaĊenjem zraka i

emisijom stakleniĉkih plinova.

Predstavljanje supsidija po jedinici

proizvodnje goriva mijenjaju krivu

ponude od S do Sps, uzrokujući pad cijena

na Pps, i povećanu koliĉinu prodatog

goriva na Qps. Ovo vodi povećanoj šteti

po okoliš sa nivoa E na nivo Eps.

Subsidije na potrošnju po jedinici pomiĉu

krivu traţnje prema gore od D prema Dcs.

Ovo rezultira padom neto cijene plaćene

od strane potrošaĉa na Pcs, i povećanju

konzumirane koliĉine prema Qcs i

povećanju okolišne štete na Ecs.

Taĉan uticaj subsidija na proizvodnju ili

potrošnju zavisi od oblika traţnje, ponude

i krive okolišnih šteta. Što su traţnja i

ponuda manje osjetljive na cijene, manji

je uticaj supsidija na okoliš.

Supstitucija meĊu gorivima odredit će

ukupni okolišni efekat supsidije na

odreĊeno gorivo, s obzirom da će

uvoĊenje supsidije uticati na upotrebu

ostalih goriva.

Subvencioniranje obnovljivih i energetski

efikasnih tehnologija moţe smanjiti

emisiju štetnih supstanci i stakleniĉkih plinova, što zavisi od naĉina subvencioniranja i

trţišnih uslova. U nekim situacijama, supsidije na obnovljive tehnologije moraju biti

dovoljno velike da bi te tehnologije odrţale konkurentnim u odnosu na postojeće

tehnologije koje se zasnivaju na fosilnim gorivima. Ukoliko obnovljivi izvori energije

zamijene fosilna goriva i ukoliko energija zasnovana na fosilnim gorivima koja se koristi

u tvornicama i opremi nije velika, onda će neto efekat na zagaĊenje biti pozitivan. Ipak,

neke vrste obnovljivih izvora energije imaju nepovoljne okolišne efekte, kao što je na

primjer narušavanja estetskih ljepota pejzaţa ili u sluĉaju bio goriva, pretjerana upotreba

hemijskih gnojiva. Dugoroĉni efekat finansiranja istraţivanja i razvoja obnovljivih izvora

energije od strane drţave je teško predvidjeti, i prvenstveno zavisi od toga da li će ili ne

rezultirati ekonomski odrţivom tehnologijom.

Većina industrijaliziranih zemalja primjenjuje supsidije na obnovljive izvore energije ili

energetski efikasne tehnologije prvenstveno u cilju zaštite okoliša i sigurne opskrbe

Slika 4.12. Okolišni uticaji supsidija Izvor: UNEP (2008), str 19

Slika 4.12: Okolišni uticaji supsidija Izvor: UNEP (2008), str. 19.


210

energijom. One obilno koriste mjere kao što su dotacije proizvoĊaĉima bio goriva ili

elektriĉne energije iz obnovljivih izvora, dotacije za kupovinu energetski efikasne

opreme i postrojenja, dotacije za ulaganje u razvoj ĉistih tehnologija, te povlaštene tarife

za elektriĉnu energiju dobivenu iz obnovljivih izvora. Opak, troškovna efikasnost ĉistijih

tehnologija znatno varira.

Drţave širom svijeta primjenjuju supsidije na bio goriva, nastojeći da smanje emisiju

stakleniĉkih plinova i zavisnost od uvoza nafte. Ipak, podrška poljoprivrednicima je

kljuĉni pokretaĉ. Da li će se i u kojoj mjeri smanjiti emisija štetnih gasova i CO2, kao

rezultat zamjene fosilnih goriva bio gorivom, zavisi od vrste usjeva , mjesta uzgajanja i

energije koja se koristi u proizvodnji, transportu i pretvaranju sirovina. Nivo emisije

treba procjenjivati kroz cijeli ţivotni ciklus, od proizvodnje sirovina, pretvaranja,

transporta i krajnje upotrebe.

4.2.7.4 Nedostaci supsidija kao instrumenta u politici zaštite okoliša

Osnovne spoznaje o nedostacima supsidija kao instrumentu u politici zaštite okoliša

mogu se sumirati na sljedeći naĉin:

U suprotnosti su sa opšte prihvaćenim principom da troškove u vezi sa okolišem

snosi onaj ko je odgovoran za njihovo nastajanje (polluter pays principle).

Smanjujući prosjeĉne troškove preduzeću koje zagaĊuje okoliš, supsidije dovode

do nezasluţenog povećanja ostvarenog profita pojedinih preduzeća, pa ĉesto u

ţivotu odrţavaju inaĉe neprofitabilna preduzeća.

Supsidije mogu dovesti do smanjenja emisije po pojedinom preduzeću, ali upravo

ĉineći proizvodnju profitabilnijom nego ranije (a time sektor kojem pripadaju

atraktivnijim za druge proizvoĊaĉe), mogu podsticati znaĉajniji ulazak novih

proizvoĊaĉa u tu granu, tako da ukupna emisija moţe ne samo ostati

nepromijenjena nego se u dosta sluĉajeva moţe i povećati, ukoliko druge,

odgovarajuće politike nisu primijenjene sa ciljem da se to sprijeĉi.

Supsidije opterećuju budţet (bez obzira na kojem nivou) umjesto da doprinose

povećanju ili stvaranju dodatnih fondova koji bi se koristili za projekte u vezi sa

zaštitom okoliša.

Supsidije dovode do toga da preduzeća preferiraju ugradnju zaštitnih ureĊaja na

kraju proizvodnog procesa, na mjestima ispuštanja polutanata u okolinu (end-of-

pipe strategy) a na raĉun sveobuhvatnijih pristupa u vidu ĉistijih (okolišno-

štedljivijih) tehnologija i proizvodnih procesa. Ovo zbog ĉinjenice da institucije i

administracija koja donosi odluke o supsidijama bolje poznaju i uopšte im je bliţa

takva tehnologija nego li sloţeni proizvodni postupci.

Kada su supsidije primijenjene u svom klasiĉnom obliku, kao pomoć za pokriće

troškova kapitala, nastaju veliki problemi jer u tom sluĉaju supsidije ne pogaĊaju


211

suštinu problema. One nagraĊuju ne neko konkretno, oĉigledno i izmjerljivo,

smanjenje emisije, nego nešto posredno povezano sa tim, kao što je nabavka i

instaliranje opreme za kontrolu i smanjenje zagaĊivanja. Stoga, supsidije ne

obezbjeĊuju automatski i ono najvaţnije – efektivnu i efikasnu upotrebu i

funkcioniranje nabavljene opreme. Moguće je, dakle, da se sredstvima od

supsidija nabavi, pa ĉak i formalno instalira oprema za zaštitu okoliša koja nije

stvarno praktiĉno i stavljena u funkciju ili se, pak, neadekvatno koristi. Osim toga

slijedom iznesene logike supsidije mogu da dovedu i do pretjerano velikih

investicija (BAUMOL & OATES 1979; VERBRUGGEN 1990).

Kod primjene supsidija teško je definirati polaznu situaciju, odnosno neku bazu od

koje ili u odnosu na koju se ţeli mjeriti smanjenje emisije, na naĉin koji ne vodi do

situacije koja bi se mogla oznaĉiti kao ucjena od strane novoosnovanih preduzeća.

Naime, stvarna mjerenja emisije polutanata u odabranom baznom sluĉaju su

sasvim u redu za postojeće izvore. MeĊutim problem je šta uraditi sa novim

izvorima zagaĊenja, odnosno kako za njih na zadovoljavajući naĉin utvrditi šta je

to osnovica od koje poĉeti smanjenje emisije.

Supsidije, smanjujući prosjeĉne troškove preduzeću koje zagaĊuje okoliš, dovode

do porasta broja preduzeća koja su zagaĊivaĉi. Taj porast broja preduzeća, sa svoje

strane rezultira smanjenjem njihovih obima proizvodnje ispod efikasnog nivoa za

datu tehnologiju, što znaĉi da supsidije dovode do toga da preduzeća rade na

suboptimalnom nivou sa tehnološkog stanovišta, odnosno dovode do toga da

preduzeća ne postiţu ekonomiju obima u svojoj proizvodnji a koja oznaĉava

optimalni obim veliĉine kapaciteta u smislu minimizacije troškova poslovanja.

I pored brojnih nedostataka supsidija, koje teorija i praksa potvrĊuju, veliki broj

razvijenih zemalja u svojoj praksi upravljanja okolišem ipak ih primjenjuje, mada treba

istaći da opšti proces deregulacije koji je u toku, moţe bitnije da doprinese smanjenju i

njihove upotrebe. Navedeni trend potvrĊuju i odreĊena empirijska istraţivanja u

razvijenim zemljama OECD-a.28

4.2.8 Sistem pologa i povrata sredstava

Sistem pologa i povrata sredstava, pristup je kojim se obeshrabruje nedopušteno

odlaganje materija štetnih po okoliš. Za pojavu potencijalne štete utvrĊuje se polog za

koji se garantira da će se vratiti ako do štete ne doĊe. Taj instrument objedinjuje

poticajnu ulogu naknada za zagaĊenje i mehanizam za nadzor troškova praćenja. On

uglavnom pokriva razliku izmeĊu privatnog i društvenog troška neodgovarajućeg

odlaganja otpada, a najviše se primjenjuje kod razliĉitih vrsta ambalaţe. Osnovna je

namjera zakonodavca da visinom pologa obuhvati graniĉni eksterni trošak i da potakne

28

Švedska je na primjer za izvjesno vrijeme prestala sa primjernom svih supsidija, Holandija je znaĉajno reducirala

njihovu upotrebu, dok u Francuskoj i Italiji nikada nisu ni bile posebno znaĉajne (OECD 1989, str 123).


212

zagaĊivaĉa da unaprijed internalizira iznos štete koju bi mogao izazvati. U elementu

povrata sadrţan je poticaj za pravilno odlaganje i spreĉavanje štete. Cijeli je sistem

zamišljen tako da je usmjeren na potencijalnog, a ne na kaţnjavanje stvarnog

zagaĊivaĉa.. Znaĉajno je naglasiti da je ovaj ekonomski instrument prikladan za

donositelje odluka jer je u njega već ugraĊena poticajna uloga. Prednost je u tome što on

ne nameće dodatne troškove praćenja i provoĊenja. Pored toga, njegova prednost je i to

što potiĉe ponovnu upotrebu sirovina u proizvodni procesima.

4.2.9 Faktori koji ograničavaju upotrebu ekonomskih instrumenata

Brojni su faktori koji spreĉavaju širu primijenu ekonomskih instumenata. Navešćemo one

koji se u literaturi najĉešće spominju:

Konceptualni problemi - Jedna od glavnih barijera uspješnoj implementaciji ekonomskih

instrumenata jeste inherentna teškoća mijenjanja situacije oznaĉenene kao status quo.

Ovaj otpor uvoĊenju ekonomskih instrumenata ĉesto proizilazi iz pogrešne predstave da

će primijena osnovnih instrumenata zasnovanih na djelovanju trţišta kao rezultat

neminovno imati male dobiti u vidu poboljšanja kvaliteta okoliša, slabiju kontrolu

zasnovanu na zakonskoj regulativi, i legaliziranje zagaĊivanja kroz izdavanje odobrenja

za zagaĊenje. Ova pogrešna ubjeĊenja ukazuju na potrebu efektivnog širenja raspoloţivih

informacija, obrazovnog i konsultativnog procesa i aktivnosti u cilju razjašnjenja kako

ekonomski instrumenti funkcioniraju i koje su njihove prednosti u odnosu na ostale

instrumente u politici zaštite okoliša.

Problemi vezani za informacije i proces vrednovanja - Nedostatak informacija moţe

umanjiti efektivnost postojećih šema koje obuhvataju ekonomske instrumente, ograniĉiti

potencijalne mogućnosti da se postojeće šeme prošire i ograniĉiti primijenu ekonomskih

instrumenata na potpuno nova podruĉja. Nedostatak informacija o karakteru okolišnogg

problema moţe ograniĉiti potencijalne mogućnosti da se primijene ekonomski

instrumenti.

Prostorna i vremenska kompleksnost pojedinih okolinšnih problema moţe takoĊe da

ograniĉi potencijal za primjenu ekonomskih instrumenata, pošto ekonomski instrumenti

(naroĉito takse i porezi) zahtijevaju razumijevanje troškova i koristi odreĊenih aktivnosti.

Ĉak ako su odgovarajuće informacije i raspoloţive, optimalni miks pojedinih mjera i

instrumenata moţe da varira izmeĊu pojedinih podruĉja ili tokom vremena. Rješenje

ovog problema leţi u primijeni ekonomskih instrumenata na odgovarajućem nivou. Na

primjer, instrumenti koji treba da doprinesu rješavanju regionalnih problema trebali bi da

budu i kreirani i implementirani na regionalnom nivou.

Problemi u pogledu vrednovanja pojavljuju se pri pokušaju procjenjivanja veliĉine

okolišnih problema. Ovo zato što mnogi problemi vezani za okoliš, kao što su problemi

utvrĊivanja vrijednosti meĊugeneracijskog rizika i ireverzibilnosti (nemogućnosti


213

vraćanja kvaliteta okoliša na prijašnje stanje, jednom kada je okolina nepovratno

oštećena) nameću poteškoće kreatorima politike zaštite okoliša. Problemi vezani za

meĊugeneracijski rizik nastaju kada nisu sasvim jasne buduće posljedice okolinskih

problema, te stoga, nisu jasni ni troškovi koji se nameću budućim generacijama.

Problemi vrednovanja znaĉe da donošenje odluka koje se odnose na uporeĊivanje onoga

što bi bilo najbolje sa stanovišta društva i onog što bi bilo najbolje sa stanovišta okoliša,

moţe podrazumijevati brojne teškoće. Ovo se dodatno komplikuje prostornim razlikama

u pogledu prirode mnogih okolišnih problema i moţe djelovati kao prepreka

implementaciji ekonomskih instrumenata.

Problemi u pogledu raspoloživih resursa - Jedna od barijera jeste i potreba za razliĉitim

znanjima i struĉnim vještinama kako bi se kreirali i implementirali ekonomski

instrumenti za zaštitu okoliša. Na primjer, u tu svrhu potrebni su znanja iz podruĉja

okoliša, prava, ekonomije, komunikacija, kao i tehniĉke sposobnosti i vještina

operacionalizacije donesenih odluka. Dakle, ograniĉenje u pogledu raspoloţivog kadra

moţe da bude faktor koji negativno utiĉe na mogućnost nekih agencija za zaštitu okoliša

da razviju i primijene ekonomske instrumente.

4.3 Ekonomki poticaji za smanjenje efekata klimatskih promjena

Klimatske promjene su jedan od najozbiljnijih izazova s kojima se ĉovjeĉanstvo suoĉava.

U narednih 50 godina će vjerovatno imati duboke efekte na vaţne ekonomske sektore kao

što su poljoprivreda, energetika, transport, ekosistemi, turizam i zdravstvo. Imat će

utjecaja i na domaćinstva i biznise te odreĊene društvene skupine, ponajprije na one

starije, onesposobljene i domaćinstva sa niskim prihodom. Europska Unija radi na

globalnom sporazumu kako bi se smanjile emisije stakleniĉkih gasova i preuzela je ulogu

predvodnika u borbi protiv klimatskih promjena. Nakon donošenja Kyoto protokola

1997. koji je nalagao ograniĉavanje ispuštanja stakleniĉkih plinova, a koji istiĉe 2012. i

koji nije potpisan od strane SAD-a, mnogo se oĉekivalo od MeĊunarodne konferencije u

Kopenhagenu odrţane 2009. godine. Oĉekivalo se konaĉno postizanje globalnog

partnerstva izmeĊu razvijenih i industrijaliziranih, zemalja u razvoju i nerazvijenih

zemalja što po mnogima predstavlja jedini naĉin nošenja s ovim problemom. Predstavnici

iz preko 190 zemalja svijeta su pregovarali o tome koliko bi ekonomski najbogatije

zemlje mogle pomoći siromašnima kako bi one prešle na ĉistije tehnologije te za koliko

bi procenata svaka od zemalja mogle smanjiti ispuštanje štetnih plinova u atmosferu. No,

oĉekivanja nisu ispunjena te ti pregovori nisu imali konsenzus kao rezultat. Razvijene

zemlje nisu spremne na veća ograniĉenja te su tako pristajale na ona manjih vrijednosti

kao npr. od 17% (SAD), 20% (EU), 20-25% (Indija), dok je Juţna Afrika spremna

reducirati ispuštanje plinova za 34%, sve to do 2020. godine. No, nikakav pravno

obavezujući dogovor nije postignut. Agencija za zaštitu okoliša plinove koje stvaraju

efekat staklene bašte proglasila je prijetnjom po javno zdravlje i okolinu, istiĉući da

nauka više nego vjerodostojno i ubjedljivo dokazuje da su ti plinovi sada na nivou bez


214

presedana, upravo zahvaljujući ĉovjekovim aktivnostima i nebrizi za okolinu29

.

U svom poznatom Izvještaju o ekonomici klimatskih promjena profesor Nikolas Stern,

bivši glavni ekonomist Svjetske banke, ukazao je na pozitivni meĊusobni odnos izmeĊu

ekonomskih aktivnosti i okolišne odrţivosti u dugom vremenskom periodu. Stern iznosi

stav po kojem da bi smo se nosili sa negativnim aspektima klimatskih promjena, svi

zajedno treba da investiramo 1% BDP sada, a ako to ne uĉinimo, za nekoliko godina

imaćemo recesiju sliĉnu ili mnogo teţu onoj iz 1920-tih godina. Nalazi u Sternovom

izvještaju u potpunosti preokreću argument o globalnom zagrijavanju insistiranjem na

tome da će borba protiv globalnog zagrijavanja praktiĉno uštedjeti razvijenim,

industrijskim zemljama novac. U svom izvještaju on iznosi uvjerenje da to nije samo

okolišni problem, nego problem u vezi sa ekonomijom i razvojem, sprijeĉavanjem

sukoba, poljoprivredom, financijskim sistemom, stanovanjem, transportom, inovacijama,

trgovinom i zdravljem. Stern iznosi stav da suoĉavanje sa problemima izazvanim

klimatskim promjenama neće biti tako ekonomski zahtjevno i bolno, kao što neki

struĉnjaci predviĊaju. Investiranje u nisko-karbonske tehnologije moglo bi naprotiv

stimulirati globalni ekonomski sistem.

Posljedice klimatskih promjena ne mogu se predvidjeti sa potpunom sigurnošću, ali se

već sada zna dovoljno da se u velikoj mjeri razumiju rizici i negativne posljedice koje

takve promjene mogu imati na ekonomiju i društvo u cjelini. Ono što se sada poduzme

moţe imati samo ograniĉen uticaj na klimu u narednih 40 – 50 godina. S druge strane,

ono što se bude radilo u narednih 10 do 20 godina moţe imati dubok efekt na klimu u

drugoj polovini ovog stoljeća kao i u narednom stoljeću. S obzirom da se klimatske

promjene dešavaju, mjere usmjerene na adaptaciju su od velike vaţnosti. I što se manje

mjera za ublaţavanje klimatskih promjena poduzme sada, to će biti teţe adaptirati se u

budućnosti. Kada bi se nastavilo poslovati na dosadašnji naĉin, rasla bi potraţnja za

energijom i transportom te bi nivo od 550 ppm CO2 mogao biti postignut već u 2035.

godini (u odnosu na sadašnji nivo od oko 430 ppm). Klimatskim promjenama će najviše

biti pogoĊene siromašne zemlje koje su jako ovisne o poljoprivredi, a koja je

najosjetljivija na klimu od svih drugih ekonomskih djelatnosti. I takoĊer zbog njihovih

niskih prihoda, njihove prilagodbe na klimatske promjene će biti posebno teške.

Sa povećanjem temperature od 5 – 6 °C što je moguće u narednom stoljeću, sadašnji

modeli koji ukljuĉuju rizike od naglih klimatskih promjena procjenjuju prosjeĉan gubitak

od 5 – 10 % globalnog GDP – a, a u siromašnim zemljama ti gubici mogu i premašivati

10 % GDP – a. Veliki dio rizika se moţe smanjiti kroz odgovarajuće politike

ublaţavanja, a analize pokazuju da to moţe biti postignuto po daleko niţoj cijeni u

odnosu na ekonomske troškove ako se ništa ne poduzima. Emisija stakleniĉkih plinova se

moţe smanjiti na ĉetiri osnovna naĉina.

29

www.ekonomija.ba; „Borba protiv klimatskih promjena: Otvorena meĊunarodna konferencija u

Kopenhagenu“;2009.


215

Troškovi se znatno razlikuju ovisno o tome koja kombinacija ovih metoda se koristi i na

koji sektor:

Smanjenje potraţnje za dobrima i uslugama koji su povezani sa intenzivnim

emisijama

Povećana efikasnost koja moţe spasiti i novac i emisije

Djelovanje na neenergetske emisije, kao što je izbjegavanje krĉenja šuma

Prelazak na niskokarbonske tehnologije za energiju, toplotu i transport

Postoje teškoće u procjeni troškova tehnologija nekoliko desetljeća unaprijed kao i

neizvjesnost naĉina na koji će se razvijati cijene fosilnih goriva u budućnosti. TakoĊer je

teško znati koliko ljudi će reagirati na promjenu cijena. Isplativost napora ublaţavanja i

smanjenja emisija po sektorima će ovisiti o svim ovim faktorima. Studije International

Energy Agency pokazuju da energetska efikasnost ima potencijal da bude najveći

pojedinaĉni izvor smanjenja emisija u energetskom sektoru. Ovo donosi i ekonomsku i

korist po okoliš: mjere energetske efikasnosti smanjuju otpad i ĉesto štede novac.

Neenergetske emisije ĉine jednu trećinu ukupnih emisija stakleniĉkih plinova. Aktivnosti

na ovom podruĉju će takoĊe predstavljati vaţan doprinos u borbi protiv negativnih

posljedica usljed klimatskih promjena. Nagla smanjenja emisija u transportnom sektoru

će biti teško izvediva u kraćem roku. Premda mnoge tehnologije već postoje, prioritet je

obarati njihove cijene kako bi postale konkurentne fosilnim gorivima. Prosjeĉni

oĉekivani trošak za inovativne tehnologije vjerovatno će ostati oko 1 % globalnog GDP –

a do sredine stoljeća. Stabilizacija na 450 ppm CO2 sudeći prema dosadašnjim

dostignućima bi mogla biti van dosega, a slabe aktivnosti na ovom planu u narednih 10 –

20 godina bi mogle staviti i stabilizaciju od 550 ppm CO2 izvan realng dosega. Prelaz na

ekonomiju s niskom razinom ugljika će predstavljati izazov za konkurentnost, ali takoĊer

i prilike za ekonomski rast. Za preduzeća provoĊenje politika za klimatske promjene

ukazuje na mogućnost uštede novca. Na nivou ekonomije ove politike mogu biti polugom

za reformu neuĉinkovitih energetskih sistema i uklanjanje subvencija energetskog sektora

na koje vlade širom svijeta troše oko 250 milijardi dolara godišnje.

Odvajanje i skladištenje ugljika je neophodno za odrţavanje uloge ugljika u pruţanju

sigurne i pouzdane energije za mnoge ekonomije. Politika za smanjenje emisija treba da

se zasniva na tri bitna elementa:

utvrĊivanje cijene karbona (carbon pricing),

politika novih tehnologija i

uklanjanje barijera za promjene ponašanja.

UtvrĎivanje cijene karbona se moţe nametnuti kroz oporezivanje, trgovanje ili putem

regulacije. Ekonomska efikasnost utvrĊivanja cijene karbona se ogleda u uspostavljanju

jednake vrijednosti cijena na globalnom nivou jer bi se inaĉe emisije i dalje zadrţale u

podruĉjima gdje se najmanje kaţnjavaju.


216

Drugi element politike za ublaţavanje klimatskih promjena je tehnologija. Privatni sektor

igra vaţnu ulogu u istraţivanju i razvoju novih tehnologija, ali bliţa saradnja izmeĊu

vlada i unutar industrije će dodatno potaknuti razvoj niskokarbonskih tehnologija i

smanjiti troškove. Mnoge niskokarbonske tehnologije su sada skuplje od tehnologija koje

koriste fosilna goriva, ali iskustva pokazuju da njihove cijene padaju sa protokom

vremena. UtvrĊivanje cijene karbona podstiĉe razvoj niskokarbonskih tehnologija.

Treći element je uklanjanje prepreka za promjenu potrošnje. Ovdje mogu pomoći

regulatorne mjere, politika informiranja, mjere finansiranja i jaĉanje zajedniĉkog

razumijevanja prirode klimatskih promjena. PEARCE (1989) istiĉe “ da bi potrošaĉi bili

ekološki djelotvorni, moraju biti informirani što se tiĉe potencijala zagaĊenja proizvoda

koje kupuju.“

Adaptacija je od kljuĉne vaţnosti sada i u narednih nekoliko decenija, prije nego se

poĉnu osjećati efekti mjera ublaţavanja. Vlade imaju ulogu uspostavljanja okvirne

politike adaptacije za domaćinstva i firme u srednjem i dugom roku. Akcija adaptacije

treba biti integrirana u politiku razvoja i planirana na svim razinama. Za postizanje

globalnog uspjeha u borbi protiv klimatskih promjena neophodna je meĊunarodna

saradnja, ukljuĉujući saradnju izmeĊu vlada, unutar industrije, te saradnja privatnog i

javnog sektora.

Upravljanje klimatskim promjenama sadrţi krupne izazove za postojeće politiĉke i

administrativne sisteme. Ovi sistemi razvijali su se kako bi rješavali druge vrste problema

i sad se moraju prilagoditi kako bi se nosili sa problemima koji se pojavljuju u smislu

smanjenja negativnih posljedica i adaptacije na globalne klimatske promjene.

MEADOWCROFT (2009) istraţuje dugoroĉne aspekte upravljanja klimatskim

promjenama, naroĉito u vezi sa preovladavaljem „instuticionalne inercije“ koja usporava

razvoj efektivnog i blagovremenog odgovora na ove probleme. Konflikti moći interesa su

neminovni jer rješavanje problema klimatskih promjena znaĉi prvenstveno izmjenu

naĉina na koje se stvari rade danas – posebno u smislu postojeće prakse proizvodnje i

potrošnje u kljuĉnim sektorima kao što su energija, transport i poljoprivreda.

MEADOWCROFT (2009) razmatra niz mjera koje bi pomogle da se olakša neophodna

promjena, a meĊu njima su: izgradnja koalicija za promjenu, uspostavljanja novih centara

ekonomske moći, kreiranje potpuno novih institucija, adaptacija zakonskih prava i

odgovornosti, i promjena ideja, prihvaćenih normi i oĉekivanja.

Ĉinjenica da nerazvijene zemlje nemaju striktno definirnih ograniĉenja odnosno zadataih

ciljeva u pogledu emisije karbona (carbon emision caps) prema Kjotu protokolu, dovela

je do postojećeg interesa u visoko razvijenim zemljama za uvoĊenjem dodatnih

finansijskih opterećenja ili poreza koji bi se plaćali na granici na tzv. „virtualni“ sadrţaj

ugljika uvezene robe. U svom radu ATKINSON, HAMILTON i RUTA (2010) koriste

podatke projekta o analizi globalne trgovine i input output analize kako bi procjenili

tokove virtualnog ugljika implicitno sadrţane u domaćim proizvodnim tehnologijama i

obrazac meĊunarodne trgovine. Njihovi rezultati ukazuju na jasne dokaze o velikom

stepenu varijabiliteta u pogledu karbonske intenzivnosti trgovine izmeĊu zemalja, kao i


217

potvrdu da su najveće nerazvijene zemlje ujedno i najveći izvoznici virtualnog karbona.

Njihove analize sugeriraju da bi poreska stopa od 50 $ po toni virtualnog karbona mogla

voditi vrlo znaĉajnim efektivnim stopama na izvoze onih drţava koje su karbonske

najintenzivnije.

U donošenju odluka o klimatskim promjenama jedno od vaţnih pitanja jeste kako ciljevi

globalnog smanjenja emisija mogu biti postignuti na jedan praviĉan naĉin. MATTOO i

SUBRAMANIAN (2010) prezentiraju analitiĉki okvir za rješavanje ovog problema i

pojašnjavaju posljedice – u smislu alokacija budućih emisija – razliĉitih pristupa

praviĉnosti. Jedan od mogućih naĉina, progresivno smanjenje u odnosu na historijske

nivoe – npr. 80% industrijske razvijene zemlje i 20% nerazvijene zemlje – u suštini daje

primat troškovima prilagoĊavanja i favorizuje velike postojeće emitere kao što su

S.A.D., Kanada, Australija, zemlje izvoznice nafte i Kina. Sa druge strane, principi

jednaka per capita emisija, hostorijska odgovornost i mogućnost da se plati, favoriziraju

neke velike i siromašne zemlje u razvoju kao što su Indija, Indonezija i Filipini, ali

pogaĊaju i bili bi štetni za industrijske zemlje kao i mnoge druge zemlje u razvoju.

Princip oĉuvanje prilika za budući razvoj privlaĉan je zbog toga što ne ograniĉava zemlje

u razvoju u budućnosti problemom koje one nisu u velikoj mjeri uzrokovale u prošlosti,

nego pomjera teret postizanja ciljeva klimatskih promjena u potpunosti na industrijske

razvijene zemlje. Imajući u vidu snaţne konflikte interesa u definiranju jednakosti ili

praviĉnosti u alokacijama emisija, moţe se reći da bi bilo poţeljno pomjeriti naglasak

meĊunarodne saradnje na ovom podruĉju ka efikasnijem i brţem kreiranju znatno

uĉinkovitijih nisko karbonskih tehnologija, koje bi relativizirale znaĉaj jednakosti i

praviĉnosti u alokacijama emisija.

4.3.1 Ekonomski poticaji smanjenju GHG emisije

Široka lepeza mjera i instrumenata moţe se primjeniti od strane vlade za stvaranje

poticaja za akcije ublaţavanja kao što su pravila, oporezivanje, šeme trgovaĉkih dozvola,

subvencije i dobrovoljni sporazumi. Prošla iskustva pokazuju da svaki instrument ima

prednosti i nedostatke. Naprimjer, dok pravila i standardi mogu dati neke sigurnosti u

razinama emisije, oni ne potiĉu inovacije i napredne tehnologije. Porezi i tarife mogu

poticati inovacije, ali ne mogu garantovati odreĊenu razinu emisija. Potrebno je

razmotriti uticaj politika i instrumenata na okoliš, njihovu troškovnu efektivnost,

institucionalne izvedivosti i odnos troškova i koristi. Preduzeća i regulatori moraju blisko

saraĊivati da bi se osiguralo, naprimjer, da pravila nenamjerno ne odvoje proizvodnju od

relativno niskokarbonskih fabrika u regijama sa visokim troškovima do fabrika koje više

emituju ugljik u regijama sa blaţom regulacijom. Pravila donesena u odreĊenim

zemljama su se pokazala efektivnim u reduciranju emisija do odreĊenog stepena u tim

zemljama, ali to nije dovoljno da se odupre globalnom rastu emisija. Ako se ne donesu

dodatne mjere za ublaţavanje klimatskih promjena na globalnom nivou, emisije će i dalje


218

rasti, a najveći dio tog povećanja će doći iz zemalja u razvoju gdje je emisija po

stanovniku još uvijek znatno niţa od one u razvijenim zemljama.

Adaptacija ili prilagoĊavanje klimatskim promjenama je od izuzetnog znaĉaja u svim

zemljama, pošto se brojni negativni uticaji tih promjena već osjećaju, sa tendencijom

pogoršanja u budućnosti. Konvencija o klimatskim promjenama se eksplicitno poziva na

adaptaciju u Ĉlanu 2 i Ĉlanu 4 (4.1 –b,e,f; 4.8 i 4.9). Akcioni plan iz Balija identificirao

je potrebe za obuhvatnijim aktivnostima vezanim za adaptaciju. Brojne su opcije za

zemlje da se prilagode klimatskim promjenama, sa prilagoĊavanjima i promjenama

zahtjevanim na svim nivoima: lokalne zajednice, drţave i na meĊunarodnom nivou.

Odgovarajuće strategije adaptacije obuhvataju pravilnu procjenu izloţenosti odnosno

ranjivosti usljed klimatskih promjena; korištenje odgovarajućih tehnologija; i informacije

o tradicionalnim pristupima klimatskim promjenama (postojeće mjere na nivou lokalnih

zajednica i drţave).

Program rada iz Najrobija, u vezi sa uticajima, ranjivošću i adaptacijom na klimatske

promjene usvojen je 2005 godine. Program pokriva devet podruĉja rada: metode i alate;

podatke i opservacije; modeliranje klimatskih scenarija i svoĊenje štetnih aktivnosti na

prihvatljivu mjeru; rizike povezane sa promjenom klime i ekstremnim prirodnim

nepogodama; socio-ekonomske informacije; proces planiranja i prakse adaptacije;

istraţivanje; tehnologije za adaptaciju i ekonomsku diverzifikaciju.

Nacionalni akcioni programi adaptacije (Nationals Adaptation Program of Actions –

NAPA) znaĉajno su sredstvo za utvrĊivanje prioriteta u pogledu mjera za adaptaciju u

najnerazvijenijim zemljama (Ĉlan 4.9). One se oslanjanju na postojeće informacije i

inpute na lokalnom nivou, da bi identificirale projekte za adaptaciju koji se odmah

zahtijevaju, kako bi se ove zemlje nosile sa trenutnim posljedicama klimatskih promjena.

Financiranje aktivnosti vezanih za adaptaciju ili prilagoĊavanje klimatskim promjenama

obezbjeĊuje se putem financijskih mehanizama same Konvencije. Jedan od izvora

finansijskih izvora Globalna okolinska Pomoć (Global Environmental Facility – GEF).

Mogućnosti financiranja u okviru GEF-ovog Trust Fonda, ukljuĉuju strateški prioritet u

pogledu adaptacije (Strategic Priority on Adaptation) i podršku za meĊusobnu razmjenu

informacija i komunikaciju izmeĊu pojedinih drţava ukljuĉivo i procjene ranjivosti na

klimatske promjene i potrebnih mjera adaptacije. Tri dodatna fonda za adaptaciju

ustanovljena su 2001.godine.

Fond za najnerazvijenije zemlje (the Least Developed Countries Fund – LDCF) i

Specijalni fond za klimatske promjene (the Special Climate Change Fund – SCCF), u

okviru Konvencije, i Fond za adaptaciju (Adaptation Fund - AF) u okviru Protokola iz

Kjota. GEF je odgovoran za upravljanje sredstvima LDCF i SCCF, dok je za upravljanje

sredstvima AF-a odgovoran Odbor Fonda za adaptaciju, ustavnovljen na 13. Konferenciji

ĉlanica potpisinica Protokola (Conference of Parties - COP 13).


219

4.3.2 Fleksibilni mehanizmi Protokola iz Kjota

Protokol iz Kjota uvodi mehanizme trgovine emisijama (mehanizam zajedniĉke

implementacije (joint implementation –JI), mehanizam ĉistog razvoja (clean development

mechanism – CDM) i mehanizam trgovine emisijama (emission trading - ET), i sistem

mjehurića (bubble). Zemlje u razvoju mogu uĉestvovati u mehanizmu ĉistog razvoja, te

na dobrovoljnoj osnovi. Zemlje u razvoju, medju kojima je i Bosna i Hercegovina, imaju

pravo na finansijsku podršku iako nemaju obavezu kvantifikovanog smanjenja GHG

emisija. One su preuzele samo opšte obaveze u pogledu:

Izrade i periodiĉnog dostavljanja organima Konvencije nacionalnog katastra

emisija GHG;

Saradnje u pripremi mjera za ublaţavanje posljedica;

Saradnje u transferu tehnologija, istraţivanjima, sistematskim osmatranjima i

razmjeni podataka;

Racionalnog korišćenja apsorbera i rezervoara GHG;

Ukljuĉivanju procjene posljedica klimatskih promjena u odgovarajuće nacionalne

strategije;

Saradnje u oblasti obrazovanja, obuke i jaĉanja svijesti;

Saradnje u pripremi mjera adaptacije i zaštiti podruĉja izloţenih suši, poplavama,

kao i zaštiti vodnih resursa.

Zemlje koje su prihvatile obavezu ograniĉenja ili smanjenja emisije GHG u okviru

Protokola iz Kjota moraju postići svoje ciljeve primarno kroz mjere realizirane u okviru

vlastitih granica. Kao dodatno sredstvo za postizanje ovih ciljeva, Protokol iz Kjota uveo

je tri mehanizma zasnovana na trţištu, kreirajući ono što je sada poznato kao “karbonsko

trţište”. Kjoto mehanizme ĉine pomenuto Trgovanje pravima na zagaĊivanje;

Mehanizam ĉistog razvoja i Zajedniĉka implementacija. Moţe se reći da Kjoto

mehanizmi:

Stimuliraju odrţivi razvoj kroz transfer tehnologije i process investiranja u

nerazvijenim zemljama

Pomaţu zemljama koje imaju kvantificirane obaveze u pogledu smanjenja GHG

da postignu zacrtane ciljeve smanjenjem ili uklanjnjem GHG emisije iz atmosfere

u drugim zemljama po znatno niţim graniĉnim troškovima

Podstiĉu privatni sektor i nerazvijene zemlje da znaĉajnije participiraju u naporima

da se emisija GHG smanji

JI i CDM su mehanizmi zasnovani na projektnom pristupu, koji ĉine dio karbonskog

trţišta. JI omogućava razvijenim zemljama da zajedniĉki realiziraju odreĊene projekte

usmjerene na smanjenje ili ograniĉavanje GHG emisije, dok CDM obuhvata investiranje


220

u projekte odrţivog razvoja u nerazvijenim zemljama. Upravo je karbonsko trţište

osnovno sredstvo za smanjenje GHG emisije na globalnom nivou.

U 2006. godine trţište je iznosilo oko 30 milijardi dolara, dok firma Point carbon

(http://www.pointcarbon.com/), koja prati stanje na ovom trţištu, procjenilo je da će ono

u 2008 godini doseglnuti 125 milijardi dolara, i da će ok se obim prodaje povećati za

83% (kao godišnji index) na 4,9 giga tona karbona. Druga firma pod nazivom New

Carbon Finance (http://www.newcarbonfinance.com/) procjenila je da će trţište u 2009.

godini rasti po stopi od 27%, uprkos globalnoj recesiji.30

Šta se zaista desilo? Prema

izvještaju Svjetske banke: Stanje i trendovi karbonskog tršišta za 2010.godinu: “I pored

globalnog pada BDP u iznosu od 0,6%, i još većeg pada od 3,6% u razvijenim zemljama,

trţište karbona pokazalo je svoju otpornost. Ukupna vrijednost trţišta porasla je za 6% i

iznosi 144 milijarde US dolara (133 milijarde Eura) krajem godine (u poreĊenju sa 135

milijardi US dolara u 2008.godini) sa 8,7 milijardi tCO2e ukupnog prometa. (WORLD

BANK 2010, str. 1.)

Odredbama konvencije (ĉlan 11) uspostavljen je finansijski mehanizam za

obezbjeĊivanje finansijske podrške zemljama u razvoju na nepovratnoj osnovi,

ukljuĉujući i podršku u transferu tehnologija. U skladu sa odlukama najviših organa

konvencije, operativne funkcije finansijskog mehanizma izvršava globalni fond za

ţivotnu sredinu (GEF). Pored ovog modaliteta finansijske podrške, ĉlanom 11.

predviĊena je mogućnost pruţanja finansijske pomoći zemljama u razvoju kroz

bilateralne, regionalne i druge multilateralne kanale.

Marakeškim sporazumom iz 2001. donijete su odluke o osnivanju Fonda za adaptaciju u

okviru Globalnog fonda za ţivotnu sredinu (GEF) iz koga bi se finansirali konkretni

projekti i programi adaptacije u zemaljama u razvoju koje su potpisnice Protokola iz

Kjota. Fond za adaptaciju osnovan je da bi se financirali konkretni projekti adaptacije i

pogrami u zemljama u razvoju koje su ĉlanice Protokola iz Kjota. Fond be se trebao

financirati sa dijelom sredstava ostvarenih projektnim aktivnostima putem Mehanizma za

ĉisti razvoj (CDM) kao i iz drugih izvora. Dio prihoda iznosi oko 2% dokumentiranih

smanjenja emisije (CERs) izdatih za CDM projektne aktivnosti.

Poslovni sektor, a naroĉito velike multinacionalne korporacije (MNC), postale su de facto

kljuĉni dio u strukturi globalnog okolinskog upravljana. U svojoj ulozi investitora,

zagaĊivaĉa, inovatora, eksperta, proizvoĊaĉa, lobista, i poslodavaca, korporacije postaju

centralni igraĉi u vezi sa okolinskim problemima. Vlade i brojne nevladine organizacije

prepoznale su da korporacije nisu samo zagaĊivaĉi, nego da takoĊe posjeduju znaĉajne

organizacione, tehnološke, kadrovske i financijske resurse neophodne za rješavnje

okolinskih problema. Ovakvo prepoznavanje podstaklo je razmatranja i iznalaţenja

najboljih naĉina da se ta sredstva upotrijebe i usmjere prema ţeljenim okolinskim

ciljevima. Ovo prepoznavanje i priznavanje potencijala koje korporacije posjeduju

30

http://www.businessgreen.com/business-green/news/2233973/carbon-markets-doubles-2008; Pristupljeno 10.

februara 2009


221

pojavilo se, ne sasvim sluĉajno, u vrijeme povećane zabrinutosti zbog nedostatka

odgovrajućih upravljaĉkih mehanizama i financijske krize na meĊunarodnom nivou.

Biznis je zakoraĉio u ovo podruĉje sa popriliĉnom dozom entuzijazma. Npr.

MeĊunarodna privredna komora (Inrternational Chamber of Commerce – ICC), najveća

multisektorska asocijacija u SAD, je preuzela ulogu legitimnog uĉesnika u upravljanju

klimatskim promjenama, imajući u vidu zavisnost društva od resursa koje posjeduje

poslovni sektor. Prema rijeĉima ĉelnika te institucije: Ukljuĉenost poslovnog sektora je

kritiĉni faktor u politici u vezi sa klimatskim promjenama. Poslovni sektor je taj koji će

zadovoljiti rastuću potraţnju potrošaĉa za robama i uslugama. Poslovni sektor je taj koji

razvija i po svijetu raznosi najveći dio svjetske tehnologije. Poslovni sektor je, prema

tome, onaj ko će biti pozvan da implementira i financira znaĉajan dio politika vlada širom

svijeta u vezi sa klimatskim promjenama. (International Chamber of Commerce, 1995).31

4.3.3 MeĎunarodni mehanizmi trgovanja pravima na emisiju

Instrument MeĎunarodnog trgovanja emisijama (ET) Protokola iz Kjota, kako je

izvorno zamišljeno, predstavljao je dodatnu mogućnost koja je imala potencijal da

financira troškovno efikasne projekte smanjenja GHG, što bi rezultiralo poboljšanjima u

energijskoj efikasnosti ili investicijam u obnovljive izvore energije.

CDM omogućava zemljama u razvoju da participiraju na trţištu razmjenjivih prava na

zagaĊivanje (carbon market). Trenutno je dizajniran kao projektno zasnovan

kompenzacijski/offset mehanizam koji omogućava da nerazvijene zemlje mogu prodati

certifikate koji predstavljaju smanjenja emisija postignuta odreĊenim projektom. Ove

certifikate moţe koristiti razvijena zemlja kako bi udovoljila svojim obavezama i

postavljenim ciljevima u pogledu smanjenja. CDM projekti obezbjeĊuju financiranje za

ĉistije tehnologije i izgraĊuju kapacitet za uspješnije - definiranje i provoĊenje klimatske

politike. Svrha CDM-a je da podstakne napore u borbi protiv klimatskih promjena na dva

naĉina: Prvo, kroz implementaciju efikasnih aktivnosti, tehnologija i tehnika za

smanjenje emisije GHG u zemljama koje nisu ukljuĉene u Annex I, ĉime se pridonosi

njihovom odrţivom razvoju. Drugo, kroz mogućnost za zemlje u Annex I za smanjenje

emisije GHG izvan njihovih granica. Kako bi projekt bio prikladan kao CDM projekt on

mora:

31International Chamber of Commerce. 1995. Statement by the International Chamber of Commerce

before COP1, March 29, 1995, Berlin.


222

Biti razvijen u skladu s domaćim politikama i strategijama drţave domaćina i sa

politikama odrţivog razvoja

Projekt mora rezultirati dodatnim redukcijama emisija koje se ne bi dogodile da

projekt nije pokrenut.

Kategorije projekata pogodne za CDM projekte su vezane za energetski sektor, sektor

upravljanja otpadom, industrijski sektor, stambeni i tercijarni sektor, transportni sektor,

poljoprivredni sektor i sektor šumarstva. Za pokretaĉa projekta koristi od CDM projekta

su ekonomske prirode. Prvo, prodaja certifikata o redukcijama emisija poznatih kao

“carbon credits” (CER‟S), predstavlja dodatni izvor prihoda projekta. Drugo, raste

njihova reputacija u smislu socijalne i ekološke odgovornosti.

Da bi projekti bili odobreni i registrirani kao CDM projekti, zemlja domaćin mora

postaviti odreĊeni institucionalni okvir. Slijedeći zahtjevi moraju biti ispunjeni:

Da je zemlja domaćin ratificirala UNFCCC

Da je zemlja domaćin ratificirala Kyoto protokol, mada se pokretaĉ projekta moţe

odluĉiti da zapoĉne projekt ako je zemlja u toku ratifikacije Kyoto protokola

Da je odreĊen korespondent koji u ime drţave sudjeluje u meĊunarodnim

pregovorima o provedbi UNFCCC i protokola iz Kyota

Da je osnovan CDM biro

CDM projekt generira dodatne troškove za pokretaĉa projekta (“transakcijski troškovi”)

koji su povezani sa formalizacijom i vrednovanjem CDM projekta, kao i monitoringom i

vrefikacijom redukcije emisija. Iako se i javni i privatni subjekti mogu javiti u ulozi

pokretaĉa projekta, CDM je uglavnom namijenjen za privatni sektor. Sudjelovanje u

CDM je dobrovoljno. Kompanije koje poduzimaju CDM projekte unapreĊuju vlastitu

konkurentnost.

Mehanizam ĉistog razvoja (Clean Development Mechanizam - CDM) je kompenzacioni

ili offset mehanizam, ĉiji je osnovni cilj da smanji ukupni trošak postizanja datog

globalnog cilja u pogledu nivoa emisije stakleniĉkih (GHG) gasova u industrijaliziranim

zemljama, prema Aneksu B, Kjoto protokola. Brojni autori (npr. ROSENDAHL i

STRAND, 2009) kritiĉki se odnose prema ovom mehanizmu i sagledavaju naĉine na koje

CDM projekti ne podrazumjevaju punu kompenzaciju emisija, dovodeći na taj naĉin do

sveukupnog povećanja u globalnim GHG emisijama, kada se razmatra porast emisija

zemalja navedenih u Aneksu B, a koji je dozvoljen kroz sistem kompenzacija.

ROSENDAHL i STRAND se fokusiraju na dva naĉina na koja do ovoga moţe doći:

manipuliranje polaznim nivom (baseline manipulation) - moţe se pojaviti kada

subjekti koji realiziraju CDM projekte imaju motive da povećaju njihove inicijalne

ili polazne emisije sa ciljem da optimiziraju vrijednost CDM kredita.

curenje (leakage) - pojavljuje se zbog toga što smanjenja u emisijama u okvirima

CDM projekata mogu uticati na ravnoteţu na lokalnim i/ili globalnim trţištima

energije i proizvoda, i prema tome povećati emisije negdje drugo.


223

Autori predlaţu i odreĊena rješenja za ove probleme. Takva rješenja su oĉiglednija za

problem inicijanog nivoa (gdje bi jednostavno trebalo odabrati egzogeni polazni nivo

nezavisan od projekta) nego za problem curenja (koji je teţe sprijeĉiti, i gdje se

predviĊanje efekta mora zasnivati na informaciji o efektima na ravnoteţu sveukupnog

trţišta).

Interesi za dobivanje karbonskih kompenzacija u zemljama domaćina za CDM projekte

mogu djelovati kao prepreke implementiranju stroţijih općih politika okoliša u istim

zemljama. Relativno blaga okolišna politika, u kojoj emisije ugljika ostaju visoke, mogu

pokazivati prednosti za takve zemlje, pošto im takva politika omogućava jedan viši (nego

što bi inaĉe bio) opseg za buduća smanjenja emisije kroz CDM i ostale offset projekte.

STRAND (2010) pokazuje da potencijal da se utiĉe na raspoloţivost budućih CDM

projekata dovodi do distorzija okolišnih i energetskih politika CDM zemalja domaćina na

dva naĉina. Mjere za smanjenje korištenja energije za fosilna goriva su oslabljene. Zbog

toga što ovo oslabljuje poticaj privatnom sektoru da preĊe na nisko karbonsku

tehnologiju primjenom CDM projekata, zemlje domaćini mogu takoĊer smatrati

atraktivnim da supsidiraju ovaj prelaz, sa ciljem da maksimiziraju prednost koju zemlja

ima iz mehanizma ĉistog razvoja.

OdreĊeni autori (FIGUERES i STRECK, 2009) smatraju da je uprkos brojnim

zahtjevima za reformu CDM-a njegova konceptualna podloga dosta jaka i da će

vjerovatno preţivjeti u post Kjoto klimatskom reţimu. OdreĊene modifikacije svakako bi

trebalo razmatrati u kratkom vremenskom periodu sa ciljem da se pojaĉa efektivnost i

transparentnost mehanizma bez modificiranja sporazuma iz Marrakes-a. U srednjem roku

znaĉajno povećani napori za smanjenje emisija u nerazvijenim zemljama mogu zahtjevati

kombinaciju tri moguća finansijska mehanizma:

postojeći, na aktivnostima zasnovani CDM ali znaĉajno poboljšani,

drugi, trţišni mehanizam koji bi nastojao da poboljša dugoroĉne trendove emisija

u nerazvijenim zemljama promovirajući široko zasnovane programe smanjenja

emisije prvenstveno u privatnom sektoru, i

treći finsnsijski mehanizam van trţišta koji bi bio poticaj za usvajanje izmjena u

politici koje bi vodile ka nisko-karbonskoj ekonomiji, ali gdje smanjenje emisija

ne bi bila korištena kao meĊunarodna kompenzacija.

Još jedna od mogućnosti za financiranje podizanja energijske efikasnosti i projekata

obnovljive energije u regionu je tzv. zajednička implementacija (Joint Implementation -

JI). Kreiran i zamišljen da bude sredstvo za financiranje troškovno efikasnih projekata za

smanjenje GHG, od njega se oĉekivalo da donese brojne ko-benefite, kao što su eksterno

financiranje, struĉna znanja (ekspertize) i know-how za investranje u projekte za

podizanje energijske efikasnosti i , moţda još vaţnije, nove poticaje i inivijative da se

identificiraju projekti sa povoljnim financijskim povratima i velikim potencijalom za

GHG smanjenje, zajedno sa ekspertizom i obostrano korisnim ciljem prevazilaţenja

addministrativnih i ostalih barijera za implementaciju.


224

Postoje dvije vrste sistema razmjenjivih prava na zagaĎivanje (tradable permits

systems):

sistemi trgovine unutar ograniĉenja (cap-and-trade), u kojim vlada izdaje dozvole

koje firme moraju pribaviti da bi emitirale GHG, i

sistemi certifikata usljed smanjenja emisije (emission-reduction-credit systems), u

kojem firme mogu zaraditi certifikate dobrovoljnim smanjenjem emisija GHG.

Prilika da se trguje pravima/dozvolama ili certifikatima32

u okviru sistema razmjenjivih

prava uvodi fleksibilnost i ekonomske poticaje koji mogu minimizirati troškove

smanjenja emisije unutar tog sistema. MeĊutim, u odsustvu povezanosti izmeĊu samih

sistema, odreĊena smanjenja emisije koja se zahtijevaju u jednom sistemu mogu biti

skuplja nego mogućnosti za smanjenje koje ostaju neiskorištene u drugom sistemu,

dovodeći do toga da prilike za uštedu troškova nisu iskorištene. Kod trgovina emisijama

(ET)- ĉlan 17. Protokola iz Kjota definira sljedeće:

• Industrijske zemlje (Anex B zemlje) dobile su tzv. Dozvoljene koliĉine emisija

(AAUs) izraĉunate u odnosu na svoje emisije za baznu 1990. Godinu +/-

kvantifikovano smanjenje emisija

• Industrijske zemlje i njihove kompanije mogu trgovati ovim emisionim

jedinicama;

• Specifikacije zahteva u pogledu monitoringa i izveštavanja usvojene su

Marakeškim sporazumom (COP 7);

• Kvantifikovana smanjenja emisija mogu se odnositi na pojedinaĉne zemlje ili na

grupu zemalja (ĉlan 4. Protokola);

• Jedinice odstranjivanja za sink (ponor) projekte (RMUs), tj. za pošumljavanje

• Dobrovoljno uĉešće poĉev od 2008. godine (Poĉetak je moguć već od 2000.

godine, ali generisanje redukovanih koliĉina emisije (ERU) tek od 2008.

godine.Kod mehanizma ĉistog razvoja (CDM), razvijene zemlje (Zemlje Aneksa

B Protokola) investiraju u projekte u zemljama u razvoju (tzv. Ne-aneks 1 zemlje

Konvencije) koji doprinose smanjenju emisija GHG;

• Redukcija emisija se dobija komparacijom emisija za bazni scenario sa aktuelnim

emisijama projekta nakon završetka investicija;

• Razvijene zemlje-investitori mogu koristiti Dokumentovana smanjenja emisije

(CER) za izmirenje svojih obaveza u prvom obavezujućem periodu;

• Uĉešće u CDM i generisanje CER moguće je od 2000. godine

Pravilno dizajnirani programi razmjenjivih prava na zagaĊivanje mogu:

Povećati djelotvornost mjera u pogledu poboljšanja kvaliteta okoliša

Smanjiti troškove usaglašavanja sa okolišnom legislativom

32

Engleski termin credit ovdje je preveden kao certifikat, jer u našem govornom području riječ kredit ima drugačiju asocijaciju


225

Kreirati finansijske nagrade za preduzeća koja mnje zagaĊuju okoliš

Efikasnije iskoristiti postojeća struĉna znanja u traganju sa boljim rješenjima u

pogledu zaštite okoliša

Stvarati poticaje za nove tehnologije, procese i inovacije u upravljanju okolišem.

4.3.4 Tipovi JI/CDM projekata

Projekti smanjenja emisije GHG odnose se na sljedeće: energetska efikasnost,

unapredjenje industrijskih procesa, promjene vrste goriva, sniţavanje emisije

deponijskog gasa i korištenje obnovljivih izvora energije. Projekti vezani za

deponovanje (ponor) stakleniĉkih gasova odnose se na pošumljavanje i korišćenje

zemljišta. Malo je vjerovano da će Bosna i Hercegovina, kao i ostale zemlje u tranziciji,

biti u stanju da alocira znaĉajnija sredstva ili da uvede nove poreze ili namjenske takse na

postojeće cijene energije kako bi znaĉajnije podstakla poboljšanja u pogledu energijske

efikasnosti ili podrţala ostale instrumente u politici smanjenja stakleniĉkih gasova u

kratkom roku. Kao rezultat takve ĉinjenice, inovativni instrumenti u politici smanjenja

efekata stakleniĉkih gasova i financiranju, kao i na trţištu zasnovana rješenja koja bi

pomogla da se iskoriste preostali potencijali za troškovno efikasno povećanje energijske

efikasnosti, od suštinskog su znaĉaja za Bosnu i Hercegovinu i ostale zemlje u tranziciji,

ĉak i u većoj mjeri nego što je to u razvijenim trţišnim ekonomijama.

4.3.5 Evropska šema za trgovanaje pravima na zagaĎivanje

Logika ove šeme se zasniva na JI mehanizmu. JI projekti generiraju certifikate poznate

kao jedinice smanjenja emisije (emission reduction units (ERUs), koji se mogu koristiti

da se pokriju povećane emisije u drugim zemljama. EU ETS pokrenut u januaru 2005, je

tzv. „cap-and-trade“ šema (šema trgovanja unutar ograniĉenja) za emisije CO2iz

energetski intenzivnih industrijskih sektora, koja pokriva oko 45% emisije stakleniĉkih

gasova u EU. Zakonski okvir šeme postavljen je Direktivom, koja je ustanovila šemu za

trgovanje dozvolama ili pravima na emisiju stakleniĉkih gasova unutar EU („ETS-

Directive“). Prema šemi razlikuju se tri perioda:

faza I, trogodišnji period od 1. Januara 2005 do 31. Decembra 2007,

faza II, petogodišnji period, koji koincidira sa obavezujućim periodom iz Kjoto

sporazuma, sa poĉetkom 1. januara 2008 i završetkom 2012.

faza III je period od 2012 do 2020.

Cilj šeme je da pomogne zemljama ĉlanicama da smanje svoje emisije stakleniĉkih

gasova kako bi realizirale prihvaćene ciljeve prema Kjoto sporazumu uz najniţe

troškove. Sama šema ne postavlja gornji limit (engl. the cap) u pogledu broja dozvola,


226

nego ostavlja tu odluku pojedinim zemljama ĉlanicama, koje moraju fiksirati maksimalni

iznos dozvola alociranih njihovoj industriji u njihovim nacionalnim alokacionim

planovima (NAPs). Ti nacionalni planovi podnose se Evropskoj komisiji, koja ih

ocjenjuje i odluĉuje da li da ih odobri ili ne. Komisija moţe odbiti plan, ili neki njegov

dio, ukoliko utvrdi da je u suprotnosti sa kriterijima datim u Aneksu II ETS- Direktive.

OdreĊene studije (REINAUD 2005, CARBON TRUST 2004) nastojale su da procijene

uticaj EU ETS šeme na proizvodne troškove preduzeća na koja se primjenjuje. Rezultati

studija dati su u sljećoj tabeli:

Sektori Papir Cijena dozvola za

zagaĎivanje C02

5 10 25 30

Cement

Carbon Trust 2004 (EBITDA –

porast u ukupnim troškovima

poslije alokacije)

27.3% 54.5% 136.3% n/r

Reinaud 2005 9% 17% nfr 51%

Čelik CarbonTrust 2004

3.2%

(hladno

valjani)

6.3% 15.9% nfr

Reinaud 2005

4%

(BOF)

0%

(EAF)

7%

(BOF)

1%

(EAF)

nfr 22%

2%

Aluminijum

(uporedni rezultati –

Reinaud daje ovaj

rezultat samo za 10

EU/tCO2)

Carbon Trust 5.2%

Reinaud (direktni + indirektni

uticaj, koji ukljuĉuje direktni

trošak udovoljavanja okolišnoj

regulative industrije i indirektni

trošak iskazan kroz poveĉane

cijene energije)

3.75%

Tabela 4.3: Porast graniĉnih proizvodnih troškova kao rezultat primjene EU ETS

Izvor: REINAUD (2005); THE CARBON TRUST (2004); navedeno prema, SQW (2009), str. C 13.


227

Napomene uz tabelu:

EBITD - earnings before interest, tax, depreciation and amortisation (profit prije plaćanja

kamata, poreza, deprecijacije i amortizacije)

BOF - basic oxygen furnace scrap-based steelmaking (proizvoĊaĉi ĉelika iz starog

gvoţĊa sa osnovnom visokom peći sa kisikom)

EAF - scrap-based electric arc furnace producers (proizvoĊaĉi ĉelika iz starog gvoţĊa sa

elektro-luĉnom visokom peći)

U svojoj originalnoj verziji ETS Direktiva nije ukljuĉivala mogućnost korištenja Kjoto

„jedinica“ (CER i ERU) za udovoljavanje obavezama iz šeme. MeĊutim, 2003. godine je

predloţen amandman na Direktivu kojom se dozvoljava konverzija CDM i JI certifikata

u dozvole u okviru EU ETS od 1. januara 2008 i nadalje. Znaĉi, EU ETS dozvoljava

korištenje CER i ERU u cilju postizanja preuzetih obaveza prema Protokol iz Kjota.

Interesantno je da se korištenje CER i ERU predviĊa ĉak i za period poslije 2012. godine.

Osnovni i najĉešće navoĊeni razlog za ukljuĉivanje ove mogućnosti, odnosno projektno

zasnovanih mehanizama je troškovna prednost koja se time ostvaruje u sektorima koje

pokriva EU ETS proširenjem opsega mogućnosti da svoje emisije smanje u drugim

drţavama ĉlanicama EU ili izvan EU po niţim troškovima. Druga prednost je da ovakva

mogućnost dozvoljava izvorima emisije koji nisu pokriveni ili obuhvaćeni ETS

Direktivom da uĊu u troškovno efektivne opcije za smanjenje emisije. Konaĉno,

kombinacija EU ETS i mogućnosti korištenja CDM i IJ trebala je da podstakne poĉetak

rada meĊunarodnog karbonskog trţišta.

MeĊutim, treba istaći da su brojne nevladine organizacije koje se bave okolinom bile

protiv korištenja CDM i JI certifikata u okviru EU ETS, jer su se plašile da bi masovni

uvoz Kjoto jedinica u sistem znaĉajno smanjio trţišnu cijenu EUA i vodio do malog ili

nikakvog smanjenja emisije na domaćem terenu. Organizacije su takoĊe izrazile svoju

sumnju u pogledu okolinskog kvaliteta certifikata generiranih projektno zasnovanim

mehanizmima Protokola iz Kjota. Sjenu sumnje na uspjeh ove šeme za trgovanje pravima

na zagaĊivanje bacili su i neki potezi nacionalnih vlada, koje su ili prekasno predavale

svoje planove nacionalnih alokacija dozvola za emisije Europskoj komisiji ili su se

pokazale previše velikodušnima prema domaćoj industriji. MeĊutim je naišao na kritike i

zbog preblagih ograniĉenja emisija CO2 te odobravanja prevelike uporabe kupljenih

kvota, zbog ĉega je cijena emisija pala sa oko 30 eura po toni CO2 prvo na 11 eura, da bi

2007. godine zakljuĉila na 7 eura po toni. Ekonomisti za okoliš, meĊutim, u svojem

izvješću o prvoj fazi primjene ETS-a istiĉu da je glavni cilj ograniĉenja emisija CO2

ostvaren unatoĉ dokazima da su neki sektori dobivali previše velikodušne kvote.33

Na meti kritike našla se druga faza Programa EU za trgovinu kvotama (ETS), i to zato što

se kompanijama u okviru sustava uspostavljenog Protokolom iz Kyota dopušta kupovina

velike koliĉine dozvola za emisiju od projekata izvan EU. U izvješću pod naslovom

Emission Impossible, World Wildlife Fund upozorava da oslanjanje na jeftine uvozne

33

Ekologija, http://energetika-net.hr/ekologija/vijesti/2862 (pristup 01.10.2009.)


228

dozvole podrazumijeva da europska industrija moţda uopće neće morati smanjiti vlastitu

emisiju u drugoj fazi mehanizma trgovine, koja bi trebala biti na snazi od 2008. do 2012.

Naime, prema ETS-u, kompanije dobivaju dozvole za emisiju kojima se ograniĉava

njihovo ispuštanje štetnih plinova. One potom mogu smanjiti emisiju i prodati

neiskorištene dozvole drugim, većim zagaĊivaĉima ili kupiti nove dozvole i tako povećati

dopuštenu kvotu za emisiju CO2. WWF je u svoju studiju ukljuĉio devet ĉlanica EU,

Veliku Britaniju, Njemaĉku, Poljsku, Irsku, Francusku, Španjolsku, Nizozemsku,

Portugal i Italiju, procijenivši da će se u drugoj fazi ETS-a izmeĊu 88 i 100 posto emisije

u tim zemljama moći "pokriti" dozvolama kupljenim izvan EU.

Odluka Europske komisije da se kompanijama dopusti kupovina ogromne količine

dozvola podrazumijeva da bi teška industrija, uključujući sektor energetike, mogla

kupovinom tih dozvola zaobići obvezu smanjenja emisije.34

EU shema trgovanja emisijama štetnih plinova koja omogućava izdavanje besplatnih

kvota mogla bi elektroenergetskim tvrtkama pet zemalja ĉlanica Europske unije u iduće

ĉetiri godine donijeti ogromne profite u visini i do 71 milijarde eura. Studija koju je

tvrtka za istraţivanja trţišta ugljiĉnih plinova Point Carbon provela za Svjetski fond za

zaštitu prirode (World Wildlife Fund - WWF) pokazala je da će u drugoj fazi EU sheme

trgovanja emisijama (ETS) - kljuĉnog europskog trţišnog mehanizma postupnog

smanjenja emisija ugljiĉnih plinova - energetski sektori Španjolske, Italije, Njemaĉke,

Velike Britanije i Poljske ostvariti dobiti više nego dvostruko veće od bruto domaćeg

proizvoda Slovenije. U okviru ETS-a kompanije se suoĉavaju s kaznama za sve emisije

iznad odreĊenih dopuštenih razina. No, te je kazne moguće izbjeći kupovinom dozvola za

emisije. To povećava troškove elektriĉne energije koju te tvrtke proizvode te time ĉini

obnovljive izvore energije, koji ne emitiraju ugljiĉni dioksid te tako ne zahtijevaju

kupovinu dodatnih kvota, relativno jeftinijima. MeĊutim, postojeći prijelazni sistem

omogućava besplatno izdavanje kvota velikom broju kompanija, što im donosi koristi

kroz prebacivanje troška kupovanja kvota na cijenu struje, bez obzira na to da li su svoje

kvote dobile besplatno ili su ih morale kupiti.

EU trenutno pregovara oko naĉina funkcioniranja ETS-a nakon 2013., te se zalaţe za to

da energetski sektor bude prisiljen kupovati sve svoje kvote, ĉemu se mnoge kompanije

oštro protive. WWF je od poĉetka podrţavao EU shemu trgovanja emisijama štetnih

plinova, ali je istovremeno upozoravao kako je za postizanje punog potencijala potrebna

paţljiva implementacija. WWF se zalaţe da se prihodi koji dolaze od kupovine dozvola

za emisije reinvestiraju u mjere za zaštitu klime u Europi i zemljama u razvoju.

Interesantno je napomenuti da su Europski ministri za okoliš naĉelno poduprli

sveobuhvatni paket prijedloga Europske komisije vezanih uz klimatske promjene, iako

većinu zemalja ĉlanica iz istoĉne Europe zabrinjava to što će njihove industrije morati

kupovati kvote za emisije štetnih plinova.

34

Keitk Allot, ĉelnik britanskog ogranka WWF, op.cit

http://www.pointcarbon.com/


229

Ministri svih 27 zemalja ĉlanica Unije podrţali su Komisijine prijedloge vezane uz dva

kljuĉna pitanja smanjenja emisija i veće energetske uĉinkovitosti. No, ĉini se da je nastao

jaz izmeĊu zapadnih zemalja ĉlanica i onih iz istoĉne Europe, oko detalja sheme

trgovanja emisijama CO2 (ETS), sustava ograniĉenja i trgovine emisijama radi smanjenja

zagaĊenja iz industrije.

Ta je shema osnova Komisijinog novog paketa mjera vezanih uz klimatske promjene i

energiju, ĉiji je cilj smanjenje emisija stakleniĉkih plinova za 20 posto do 2020. u odnosu

na razine iz 1990. Prema tome prijedlogu bio bi ukinut dosadašnji sistem nacionalne

alokacije kvota prema kojemu pojedine zemlje ĉlanice izdaju odobrenja vlastitim

kompanijama za zagaĊenje. Umjesto toga, industrija će biti prisiljena kupovati dozvole za

emisije ugljiĉnog dioksida putem aukcija. No, nekoliko zemalja ĉlanica Unije, osobito

one koje su se tome bloku prikljuĉile 2004., usprotivilo se reformi, ustvrdivši kako bi

sistem aukcija mogao naštetiti njihovim privredama. ETS sustav trenutno pokriva nekih

11.500 postrojenja, velikih potrošaĉa diljem EU, meĊu kojima brojne elektrane, rafinerije

nafte, ĉeliĉane i tvornice cementa.

Nove zemlje ĉlanice stoga predlaţu amandman koji bi omogućio manje strogo

razdvajanje sektora koji potpadaju pod ETS i onih koji ne potpadaju, primjerice

transportnog, graĊevinskog i poljoprivrednog.Konkretno, to bi znaĉilo da bi, primjerice,

proizvoĊaĉu ĉelika ulaganje u energetsku uĉinkovitost zgrada osiguralo dodatni kredit za

emisiju CO2 i time mu omogućilo da izbjegne obveze smanjenja emisije.

--------------

Na kraju moţemo navesti slabosti sistema šeme trgovanja karbonom na bazi iskustva

vezanog za EU ETS35

:

Sistem pokazuje slabosti zbog tzv. netrţišnog ili vladinog neuspjeha. Zbog

pretjerane alokacije karbonskih kvota i slobode pojedinih drţava da alociraju

karbonske dozvole.

U poslednje vijeme, cijena karbona se jako smanjila, praktiĉno kolabirala, što je

imalo efekat povećanja potraţnje za energijom dobivenom u termoelektranama na

ugalj, koji pri sagorijevanju emitira jako mnogo CO2 (Ovo je dobar primjer zakona

o neoĉekivanim posljedicama)

Neizvjesnost u pogledu budućnosti ETS dovodi do toga da je manje vjerovatno da

će preduzeća investirati u ĉistije/zelenije tehnologije. Manje je vjerovatno i da će

politiĉari postaviti ograniĉenja u pogledu emisije CO2 dovoljno nisko da bi

potakli rast cijena karbona do pravog nivoa, posebno ukoliko imaju neke

industrije koje posebno preferiraju.

35

Prikaz i grafici navedeni prema Riley G. (2010) Economics of the EU Revision - Carbon Trading,

http://tutor2u.net/blog/index.php/economics/comments/economics-of-the-eu-revision-carbon-trading/


230

Cijene karbona su pale jer je recesija pogodila EU ekonomiju. Recesija je

prouzrokovala smanjenja u proizvodnji ĉelika, papira, cementa i stakla, i oštar pad

u proizvodnji je vodio ka prodaji karbonskih kredita. To je prouzrokovalo veliki

pad u trţišnoj vrijednosti karbonskih dozvola sa 35 Eura na 9 Eura – evidentno je

postojalo manje poticaja za kompanije da prestanu zagaĊivati, a prisutan je i strah

za budućnost mnogih projekata ĉiste energije.

Na sljedećoj slici prikazana su neka od osnovnih pitanja vezanih za funkcioniranje trţišta

razmjenjivaih prava na zagaĊivanje u EU zemljama.

Slika 4.13: Osnovna pitanja vezana za funkcioniranje trţišta razmjenjivaih prava na

zagaĊivanje u EU zemljama.


231

Mikroekonomska analiza kako bi karbonska trţišta trebala da rade, predstavljena je na

sljedećoj slici:

Slika 4.14: Kako bi karbonska trţišta trebala da rade?

U teoriji - Cilj trgovine karbonom je da se kreira trţište dozvola za zagaĊivanje i da se

utvrdi cijena karbona. Na ovaj naĉin, politika moţe pomoći da se internaliziraju eksterrni

troškovi proizvodnih aktivnosti preduzeća i da se podstaknu niţe emisije karbona kao

naĉin borbe protiv klimatskih promjena. U sistemu trgovanja unutara ograniĉenja, broj

raspoloţivih dozvola opada prisiljavajući preduzeća koja su obuhvaćena šemom da

kupuju karbonske dozvole koje postaju sve rjeĊe i skuplje kako bi zadovoljili svoje

potrebe. U suštini otvoreno trţište kreira cijenu za karbon (koja nije postojala prije

poĉetka funkcioniranja EU ETS). Kako cijena dozvola raste, tako će se mijenjati i

ekonomika investiranja u ĉišće tehnologije i pronalaţenje naĉina smanjenja CO2 emisija

iz postojećih proizvodnih metoda i prosesa. Za oĉekivati je da će preduzeća tragati za

naĉinima smanjenja emisije CO2 na najefikasniji naĉin – ograniĉavajući tako tok CO2 uz

najniţe troškove.

U praksi - Poĉetne godine funkcioniranja EU ETS pokazale su sve teškoće koje se mogu

pojaviti u vezi sa takvim trţištem:

Pretjerana alokacija dozvola dovela je do pada cijena i investiranje u ĉistije

tethnologije je uĉinila neekonomiĉnim. Brojni su primjeri vladinih neuspjeha

nastalih iz prve faze trgovanja emisijama – ukljuĉivo i pretjeranu procjenu vlada

zemalja ĉlanica u pogledu dozvola koje trebaju, kao naĉin da se favoriziraju

strateški vaţne industrije.


232

Dozvole su dijeljene besplatno umjesto da se prodaju putem aukcije. Trenutno u

fazi 2 velika Britanija putem aukcije je prodala samo oko 10 % svoje nacionalne

kvote.

Šema je pokazala nedostatak nastao usljed nesavršenih informacija u

procjenjivanju koliko karbona se emitira, i ne pokriva još uvijek većinu CO2

emisija iz EU gospodarstva.

Volatilnost (sklonost naglim i skokovitim promjenama) cijena karbona takoĊe

djeluje kao prepreka prema investiranju u obnovljive izvore energije i nisko-

karbonske tehnlogije. Neki ekonomisti predlaţu uvoĊenje minimalne cijene koja

bi se primjenjivala na karbonskom trţištu. Predvidljivost cijena je svakako vaţan

faktor u procesu planiranja investicija.

Produţena recesija i njen uticaj na cijene karbona u EU, prikazani su na sljedećoj slici.

Slika 4.15: Produţena recesija i njen uticaj na cijene karbona u EU

Slika jasno prikazuje da je zbog pada proizvodnje mnogih sektora u evropskim zemljama,

traţnja za dozvolama znatno ispod oĉekivanog nivoa, i da je stoga cijena karbona veoma

niska.


233

4.3.6 Trgovanje unutar ograničenja (cap and trade)

U okviru šema trgovanja unutar

ograniĉenja36

, vlade ili meĊunarodna

tijela postavljaju ukupno zakonsko

ograniĉenje emisije u odreĊenom

vremenskom razdoblju (“a cap” – kapa,

ograniĉenje“), a zatim odobre industriji

odreĊeni broj prava na zagaĊivanje

(karbonske dozvole - „carbon permits“ ili

„dozvole za zagaĊivanje“ -„emissions

allowances“). Firme koje zagaĊuju više

od dopuštenog nivoa mogu kupiti

pravo/dozvolu za dodatno zagaĊivanje od onih firmi koje imaju viška dozvola (otuda

rijeĉ „trgovina“ u nazivu šeme). Zamišljeno je da bi postavljeno ograniĉenje trebalo

dovesti do smanenja emisije tokom vremena. MeĊutim, postavljanje ograniĉenja na

zagaĊenje moţe biti vrlo podloţno korporativnom lobiranju i favoriziranju, do te mjere

da firma moţe nastaviti da povećava zagaĊenje dok ostaje u okviru ukupnog ograniĉenja.

Cilj ove šeme je da pomogne zagaĊivaĉima da ostvare ciljeve "smanjenja" emisije uz

najniţe moguće troškove. Ali ono što predstavlja niske troškove u kratkom roku ne

pretvara se u okolišno koristan ili socijalno pravedan ishod u dugo roku, a sistem je

sasvim otvoren za špekulacije od strane idustrije i trgovaca dozvolama.

Neki od ključnih problema koje sistem trgovanja unutar ograničenja ima su:

Dio koji se odnosi na „trgovinu“ ne zahtijeva bilo kakva smanjenja emisija.

Trgovina jednostavno omogućava kupovinu jeftinijih dozvola za zagaĊenje ili

karbonskih offseta za koje se pretpostavlja da bi trebali predstavljati smanjenje

emisija drugdje.

Ograniĉenje ima previše rupa (nedostataka) i ponekad ne ograniĉava ništa.

Ukupno ograniĉenje je ĉvrsto samo onoliko koliko je ĉvrst najslabiji dio sistema.

To je zato što se dozvole prodaju od strane onih koji ih imaju viška, a najjeftiniji

naĉin da se stvori višak je da kompanija dobije previše dozvola u inicijalnom

postupku podjele dozvola (ĉesto besplatno u okviru sistem poznatog kao

grandfathering, jednostavno na bazi ranije ostvarenih emisija).

Dok trgovanje unutar ograniĉenja teorijski ograniĉava dostupnost „dozvola za

zagaĊivanje“ koje mogu da se razmjenjuju meĊu zagaĊivaĉima, kompenzacijski projekti

su dozvole za izdavanje novih, ĉak jeftinijih i manje regulisanih. Gotovo sve trenutne i

predloţene sheme trgovanja unutar ograniĉenja dopuštaju da se unutar njih trguje offset

36

Podaci navedni na osnovu CTW (2009): Cap and trade - Fact Sheet 1, December 2009,

www.carbontradewatch.org


234

kreditima/certifikatima kroz tzv. Mehanizme povezivanja (linking mechanisms) –

ukljuĉujući i EU Sistem trgovanja emisijama (EU ETS), i program trgovanja

ograniĉenjima u SAD. U nastojanju da iznaĊe najjeftiniji naĉin za kratkoroĉno

smanjenje emisije, trgovanje unutar emisije ustvari dovodi do toga da podstiĉe brza

rješenja i popravke kako bi se produţio ţivot zastarjelih elektrana i tvornica –

odgaĊajući tako temeljnije promjene.

Zamišljeno je da karbonska trţišta proizvode „cjenovni signal“ koji bi ohrabrio

zagaĊivaĉe da se prebace na „ĉišće“ tehnologije. Ali cijene karbona su nevjerovatno

promjenjive i sklone velikom krahu (padu) - u velikoj mjeri zbog toga što je karbon roba

koja ne postoji kao zaseban entitet izvan brojeva koji su prikazani na raĉunarskim

ekranima trgovaca. Rezultat toga je da trţišta emituju, u najboljem sluĉaju, jedan jako

slab cjenovni signal. Nakon toga, praksa da se cijene karbona štite (hedging) od promjena

cijena energije i promjena valutnih kurseva, poništava ovaj signal u potpunosti.

Postavlja se pitanje: Moţe li „ograničenje i trgovina“ bti reformisano? Teorijski jedna

zadovoljavajuća ili pribliţno realna cijena karbona (“robust carbon price”) bi dovela do

toga da „prljave“ industrije postanu neekonomiĉne. U praksi, takva cijena je razliĉitog

reda veliĉine u odnosu na tekuće cijene- mainstream ekonomisti procjenjuju da bi ta

cijena treba la da iznosi deset ili više puta 13eura /toni CO2 (cijena po kojoj se trenutno

trguje). Zabiljeţena dosadašnja iskustva korporativnog lobiranja, sugeriraju da bi najviša

cijena bila utvrĊena i uvedena u sistem prije nego ona bude i blizu navedenoj razini od

130 ili 150 eura/ toni CO2. Postoje takoĊe i odreĊeni temeljniji problemi. Visoka i

stabilna cijena bi u najboljem sluĉaju ohrabrila firme da investiraju u promjene koje će

samo dovesti do toga da problem nestane u njihovim knjigama. U elektroenergetskom

sektoru, naprimjer, to bi moglo dovesti do toga da su proizvodnja elektirĉne energije u

nuklearnim elektranama i iz biomase konkurentniji, budući da su emisije stakleniĉlih

plinova (vezane za takav naĉin proizvodnje) uĉinjene negdje drugdje (rudnici urana,

plantaţe, i prevoz) – obiĉno izvan podruĉja ograniĉenja.Takva cijena ne bi nogla riješiti

ni problem zagaĊenja koje nastaje zbog nemogućnosti da se odreĊena tehnologija ili

postrojenje promijeni u odreĊenom trenutku („locking in „ pollution).

Mnogi autori izraţaaju sumnju da trţišta okupirana rastom neće biti u mogućnosti da

obezbjede smanjenje ugljućnog dioksida. Ĉinjenica je da su trţišta orjentisana na rast,

tako da novi izvori akumulcije kapitala predstavljaju imperativ za opstanak na trţištu. Na

karbonskim trţištima to se postiţe povećanjem geografskog opsega i broja industrijskih

sektora i plinova pokrivenih šemom. Ipak, to je u nesuglasju sa suštinom borbe protiv

klimatskih promjena, koja bi trebala biti u smanjenju stvarnih uzroka klimatskih

promjena umjesto u izgradnji i promoviranju jednog trţišno razmjenjivog proizvoda

(neemitirane tone CO2). Karbonsko trţište se razvija na naĉine koji povećavaju prostor

za sticanje profita i najrazliĉitije špekulacije. To ukljuĉuje korištenje sloţenih

finansijskih instrumenata (fjuĉersi i derivativi/izvedenica), što predstavlja ralni rizik

stvaranja „karbonskog balona“ („carbon bubble“). Ovo ne bi trebalo biti iznenaĊenje

imajući u vidu ĉinjenicu da su Ĉikašku klimatsku berzu kreirali mnogi od istih onih ljudi


235

ljudi, koji su kreirali i trţišta derivativa, što je jedan od osnovnih razloga koji su doveli

do nedavnog globalnog finacijskog sloma.

Do sada je kreirano više trţišta za trgovanje unutar ograniĉenja – EU ETS, Ameriĉki

program kisele kiše (United States Acid Rain Program), Los Angeles Region Clean Air

Markets (RECLAIM), Chicago Emissions Reduction Market System (ERMS) i Regional

Greenhouse Gas Initiative. EU ETS osnovan u januaru 2005.godine najveći je aktivni

program trgovanja unutar ograniĉenja u cijelom svijetu, te je dobar primjer koji ilustruje

kako trgovanje karbonom nije bilo uspješno u praksi. O ĉemu se radi? Većina trţišta za

trgovanje unutar ograniĉenja koristi projekcije historijskih podataka o emisiji koje je

pripremila sama industrija, kako bi se izraĉunala poĉetna ograniĉenja. Industrija ima

jasan poticaj da preuveliĉava prošle emisije da bi dobila više kredita/certifikata. Kao

rezultat, sva trţišta za trgovanje unutar ograniĉenja, ranije nabrojana, su poĉela svoj rad

sa prevelikim brojem dozvola. To ukljuĉuje EU ETS, koji je nagradio glavne zagaĊivaĉe

sa besplatnim dozvolama na zagaĊivanje (pod nazivom European Union Allowances -

EUAs,) u iznosu ĉak višem od njihovih trenutnih stvarnih razina emisije ugljiĉnog

dioksida. Stoga ovo nije dalo poticaj za bilo kakvo smanjenje emisije, ili ĉak za kupovine

dozvola. Kao rezultat cijene dozvola su se urušile – krajem 2007.godine na 0.01 Euro. U

prvoj fazi (2005-2007) u cjelini, prema podacima EU, glavni zagaĊivaĉi su imali dozvolu

da zagade 2.1 % više nego je njihova stvarna razina emisije.

EU tvrdi da je nauĉila iz svojih sopstvenih grešaka te da je funkcioniranje trţišta u

drugoj fazi uspješno. Iako je istina da je po prvi put u 2008.godini, zagaĊivaĉima

dodijeljen manji broj dozvola za zagaĊivanje nego što je bio njihov stvarni nivo emisija,

većina postrojenja i industrija još uvijek ima višak dozvola. U 2009.godini, bilo je

predviĊeno da dobiju opet isti iznos, iako je u mnogim industrijskim sektorima smanjena

proizvodnja zbog recesije širom EU. Korporacije dobivaju isti broj dozvola, ĉak i ako su

privremeno zatvorile pogone ili smanjile poslovne aktivnosti zbog kratkoroĉnih

ekonomskih razloga. Slika je još gora kada se u obzir uzmu kompenzacije/offseti. Iako

EU tvrdi da je emisija smanjena za 3% , ili 50 miliona tona iz sektora koji su ukljuĉeni u

EU ETS u 2008.godini, barem 80 miliona tona karbonskih offseta je kupljeno u

zemljama u razvoju kao dio šeme EU ETS. Postoje dokazi da mnoga od tih iskazanih

„smanjenja“ nisu uopšte stvarna smanjenja emisije, nego praktiĉno predstavljaju

rješavanje problema praktiĉno u formi svojevrsnog outsourcinga.

Dozvole za besplatnu emisiju su ekvivalentne subvencijama – i uz raspodjelu na osnovu

prijašnjih emisija najveće subvencije odlaze najprljavijoj industriji, posebno

termoelektranama na ugalj. Iznenadni i neoĉekivani profiti takoĊer proizilaze iz

raĉunovodstvenog trika oko „ oportunitetnih troškova. Kompanije za prouizvodnju

elektriĉne energije odabiru najjeftiniji naĉin da bi zadovoljili njihove ETS ciljeve, što je

obiĉno kroz kupnju CDM dozvola, pod nazivom Dokumentirana smanjenja emisije

(Certified Emissions Reductions – CERs). Ali će firme prenijeti troškove na potrošaĉe

kao da su odabrale najskuplju promjenu, što bi zapravo bilo smanjenje emisija na licu

mjesta, na lokacijama u EU. Kompanije za proizvodnju elektircĉne energije primanjem

besplatnih kredita od EU ETS su prebacili ili proslijedili nepostojeći „trošak“ ovih


236

kredita potrošaĉima. Istraţivanja pokazuje da je vjerovatni iznos neoĉekivanih profita od

strane kompasnija u sektoru proizvodnje elektriĉne energije u drugoj fazi mogao biti

izmeĊu 23 mlrd € i 71mlrd €, te da će ta dobit biti koncentrisana u zemljama sa najvišom

razinom emisija. ArcelorMittal, najveća svjetska firma ĉelika, predstavlja još jedan

primjer korporacije koja je jako mnogo profitirala od „trţista ugljika“ sa vrlo malim ili

nikakvim promjenama. ArcelorMittal rutinski dobiva povećanje u iznosu od ĉetvrtine do

trećine više kredita nego što bi to trebalo da ĉak i poĉne sa smanjenem emisija. Mada je

kompanija vjerojatno ostvarila preko 2 milijarde Eura dobiti po osnovu EU ETS izmeĊu

2005 i 2008. godine, s više od 500 miliona Eura ostvarenih samo u 2008. godini - ipak je

napravila minimalne proaktivne promjene za smanjenje emisija, od kojih nijedna nije

potaknuta trţištem karbona.

Treća faza EU ETS, koja je predviĊena da traje od 2013 – 2020. godine, obavezuje se da

uvede niţa ograniĉenja i promjeni osnovu programa prelaskom sa slobodne raspodjele

dozvola na sistem zasnovan na aukciji. Ali, ova faza već ima znaĉajan problem prije

nego li je i nastupila. Mogućnost da se dozvole neiskorištene u drugoj fazi prenesu i

koriste u trećoj fazi, znaĉi da bi treća faza mogla poĉeti za znaĉajnim viškom dozvola.

Prema trenutnim podacima tu bi moglo biti ĉak 700 miliona viška dozvola do kraja druge

faze – što je 14 puta veći iznos od iznosa „smanjenja“ koje je po zvaniĉnim statistikama

ostvareno u EU u 2008.godini. Ako se kompanije odluĉe za kupnju offset kredite i

prolongiraju upotrebu i ovog viška- što bi bilo najjeftinije rješenje za njih, to bi moglo

rezultirati viškom od 1.6 milijardi tona CO2, dovoljno da se osigura da ETS uopšte ne

zahtijeva smanjenje domaće emisije u periodu od sljedećih sedam godina.

Jedna od kljuĉnih rasprava oko treće faze programa vezana je za tzv. curenje karbona

zabrinutost (“carbon leakage“). Ovo se odnosi na to da industrija tvrdi da će strogi propisi

u pogledu tvorniĉkih emisija u jednom dijelu svijeta dovesti do migracija industrija na

drugi dio svijeta u drţave sa manje zahtjevnom regulacijom. Liberalizacija trgovine,

nejednaki standardi rada, i niski troškovi prevoza brodom i avionom ostaju glavni

pokretaĉi industrijskog preseljenja kolikogod se argument curenja karbona koristio za

razvodnjavanje obećanje da će dozvole za zagaĊivanje biti prodavane na aukciji umjesto

dodjeljivane besplatno. Od proizvoĊaĉa cementa do proizvoĊaĉa oruţja i preraĊivaĉa

nuklearnog goriva do proizvoĊaĉa donjeg rublja, evropske industrija se ujedinila u svom

stavu da EU ETS stavlja njihovo poslovanje u opasnost. Rezultat tog lobiranja je da će

više od tri – ĉetvrtine proizvoĊaĉa pokrivenih programom EUETS vjerovatno dobiti

besplatne dozvola za zagaĊivanje.


237

4.3.7 „Karbonske kompenzacije ili offseti“ (carbon offsets)

Karbonske kompenzacije ili offseti37

su

„projekti za uštedu (smanjenje) emisija“

stvoreni kako bi navodno

nadoknadilo/kompenziralo odnosno

neutraliziralo kontinuirano zagaĊivanje

razvijenih industrijskih zemalja na

Sjeveru. Ovi projekti su pokrenuti od

strane firmi, financiskih institucija i

vlada. Sistem kompenzacija se

uobiĉajeno primjenjuje paralelno sa

programom trgovanja unutar

ograniĉenja u kojoj „kapa“ treba

postaviti ograniĉenje na ukupno

zagaĊenje. Karbonski offseti

generiraju kredite/certifikate koji dopuštaju zagaĊenje preko i iznad ove granice. UN-ov

mehanizam ĉistog razvoja (Clean Development Mechanism -CDM), je najveći

kompenzacijski program sa gotovo 1.800 projekata u zemljama u razvoju u septembru

2009., a više od 2.600 projekata ĉeka na odobrenje. Prema trenutnim cijenama,

krediti/certifikati generirani od strane odobrenih projekata biti će vrijedni oko 35 mlrd $

do 2012.godine. Iako su kompenzacije ĉesto prikazane kao smanjenje emisija, ovi

projekti praktiĉno prebacuju odgovornost za smanjenje emisija sa jednog mjesta na

drugo, obiĉno iz zemalja na Sjeveru u zemlje na Jugu. To ĉesto rezultira povećanom

emisijom štetnih gasova, dok u isto virijeme pojaĉavaju i usloţnjavaju socijalne i

ekonomske probleme i sukobe.

Uoĉeni problem sa karbonskim kompenzacijama sastoji se u tome da karbonski

offset dopušta kompanijama i zemljama da kupe svoj izlaz ili razrješenje od odgovornisti

za smanjenje njihovih vlastitih emisija sa nepotvrĊenim, praktiĉno teorijski mogućim

smanjenjima drugdje. Tu su i meĊudrţavni programi- od kojih su najpoznatiji UN-ov

Mehanizam ĉistog razvoja (CDM) – kao i dobrovoljni projekti poduzeti uglavnom za

kupnju od strene pojedinih potrošaĉa. Naţalost oba sistema imaju krupnih nedostataka:

Pošto kompenzacija ne smanjuje emisiju na izvoru, ali omogućava kompanijama i

vladama na Sjeveru, koji imaju historisku odgovornost za ĉišćenje atmosfere, da kupuju

kredite od zemalja na Jugu, oojavljuje se problem pomjeranja ili prebacivanja

odgovornosti . Ti projekti ĉesto dovode do toga da se postojeći konflikti, za one koji ţive

u blizini, dodatno pogoršaju. Štoviše, oni odgaĊaju vlastito djelovanje i konkretne

aktivnosti na smanjenju emisije u ekonomski bogatim, industrijaliziranim zemljama. 37 Podaci navedni na osnovu CTW (Carbon Trade Watch) (2009): Carbonoffsets - Fact Sheet 2, December 2009,

www.carbontradewatch.org


238

Ozbiljan problem na koji ukazuju brojni autori odnosi se na ĉinjenicu da kompenzacija

poĉiva na zahtjevu poznatom kao „additionality“ ili dodajnost, u smislu šta „bi se inaĉe,

dakleu situaciji bez CDM projekta dogodilo“ nudeći kompanijama koje zagaĊuju i

financijskim konsultantima mogućnost da pretvore priĉe iz nepoznate budućnosti u

kredite/certifikate ugljika kojima se moţe trgovati na financijskim trţištima. Neto

rezultat u smislu djelovanja na klimu je taj da kompenzacije praktiĉno dovode do

povećanja a ne smanjenja emisije stakleniĉkih gasova, zamjenjujući potrebu da se djeluje

na jednoj lokaciji putem samo teorijski zasnovanog zahtjeva da se djeluje drugaĉije na

drugom mjestu. Osim toga, zemlje koje su domaćini kompenzacijskih projekata imale bi

novu prepreku u provedbi propisa o zaštiti okoliša, budući da bi to uklonilo zahtjev

„dodajnosti“ koji projekat mora da zadovolji kao uslov za dobivanje sredstava u okviru

šeme CDM, i na taj naĉin onemogućilo realizaciju znaĉajnog potencijalnog prihoda.

Vrijednost CDM projekata utvrĊuje se pod pretpostavkom o izgradnji ĉitavog niza

sumnjivih „jednakosti“ izmeĊu vrlo razliĉitih ekonomskih i industrijskih praksi, sa

neizvijesnostima koje nisu uzete u obzir da bi se osiguralo to da se jedan novi

proizvod/roba (neemitirana tona ugljika) moţe proizvesti i razmijeniti na trţištu. To ne

mijenja ĉinjenicu da upotreba uglja i nafte neće biti eliminisana izgradnjom više

hidroelektrana, sadnjom monokulturnih plantaţa ili hvatanjem metana u rudnicima uglja.

Naredni problem odnosi se na to da offseti probijaju kapu/ograničenje. Dok sistem

„ograniĉi i trguj“ u teoriji ograniĉava raspoloţivost odnosno broj dozvola za zagaĊivanje,

kompenzacijski projekti su praktiĉno licence (dozvole) za izdavanje novih. Kada ova dva

sistema djeluju istovremno, oni imaju tendenciju da potkapaju jedan drugog, odnosno da

umanjuju uĉinkovitost svakog od njih koju bi imao da se primjenjuje samostalno – jer se

jedan odnosi na ograniĉenje a drugi ga podiţe. Većina predloţenih programa „ograniĉi i

trguj“ dozvoljava da se kompenzaciskim kreditima trguje unutar njih- ukljuĉujući i EU

šemu trgovanja emisijama (EU ETS), i šeme „ograniĉi i trguj“ o kojima se još uvijek

raspravlja u Amerniĉkom kongresu.

Jedno od najĉešćih opravdanja iznijetih u vezi sa uvoĊenjem i primjenom karbonskih

offseta je da bi oni trebali osigurati da se najprije realiziraju ona smanjenja emisije koja

zahtijevaju najniţe troškove. U praksi, takvi projekti imaju tendenciju da se generiraju

„manevrisanjem“ i „zakulisnim igrama“, te velikodušnim subvencijama za razvoj

postojećih tehnologija prije nego li poticanjem stvarnih promjena koje bi vodile ka

jednoj više odrţivoj budućnosti. To praktiĉki dovodi do toga da karbonski offseti, ustvari,

subvencioniraju povećanje emisije stakleniĉkih gasova. Prema raspoloţivim podacima

(septembar 2009), oko tri – ĉetvrtine izdatih offset kredita proizvele su velike

korporacije stvarajući minorne i zanemarljive tehniĉke prilagodbe, na manjem broju

industrijskih postrojenja kako bi se uklonilo HFC (hlorofluorokarbon) i N2O (nus-

produkt proizvodnje sintetiĉkih vlakana). Procjenjuje se da bi direktne subsidije za

regulisanje emisije HFC-a koštale manje od 100 miliona Eura- ipak, predviĊa se da će do

2012. godine, takvi projekti generirati oko 4,7 milijardi Eura karbonskih

kredita/certifikata. Za smanjenja N2O takoĊer se koriste jednostavne, postojeće

tehnologije, iako su se ta smanjenja mogla realizirati daleko jednostavnije subvencijama


239

i propisima. Drugi primjer ukljuĉuje nove „superkritiĉne“ termoelektrane na ugalj, koje

su podobne za CDM kredite od jeseni 2007. godine - unatoĉ ĉinjenici da ugljen spada

meĊu izvore elektriĉne energije koji proizvodi najviše CO2. Ovo postavlja neshvatljive i

neprihvatljive kruţne strukture, gdje, umjesto predviĊanja brzog prijelaza na ĉistu

energiju, CDM subvencionira postojeću ovisnost o fosilnim gorivima kroz poticaje za

nove termolelektrane na Jugu. Sa kreditima koje će ove elektrane generirati, CDM

istovremeno praktiĉno nastavlja ohrabrivati oslanjanje na termoelektrane u razvijenim

zemljama na Sjeveru.

Prazna retorika u vidu koristi od „razvoja“ prikriva temeljnu nepravdu sistema

kompenzacija, koji pruţa priliku za novi tok prihoda nekim od industrija sa vrlo visokim

zagaĊenjem na Jugu, dok istovremeno nudi firmama i vladama razvijenih zemalja

Sjevera sredstvo da odgode mijenjanje vlastitih industrijskih praksi i korištenja energije.

Sistem karbonskih offseta ĉesto rezultira oduzimanjem zemlje, lokalnonim okolišnim i

društvenim problemima i sukobima, kao i potiskivanjem i marginaliziranjem lokalnih

zajednica i pokreta. Drugim rijeĉima, ljudi koji su imali najmanje veze sa uzrokovanjem

klimatskih promjena su oni koji su najviše negativno pogoĊeni relizacijom tih

"razvojnih" projekata. Sve ĉešće se stoga ĉuje mišljenje da karbonski offseti imaju

negativne okolišne i društvene uticaje.

Najaktivniji kupci offset kredita u 2008 bile su europske kompanije, koje su kupile 80

miliona kredita iz CDM ili zajedniĉkih implemantaciskih projekata (Joint Implementation

projects), (sliĉne UN-ovom programu, koji je djelovao u zemljama koje su se obavezale

Kyoto Protokolom o smanjenju emisija), ili kao jeftinijea alternativa smanjenja emisija (u

okviru EU ETS), ili u svrhu špekulacije i pre-prodajeu (ponovne prodaje). Aktualno

pitanje je i kakav će uticaj imati novi program trgovanja kompenzacijama i

tzv.trţišta šumskog karbona (forest carbon market)? To trţište će se vjerovatno brzo

širiti sa usvajanjem prijedloga progama „ograniĉi i trguj“ u Americi, što će omogućiti da

Ameriĉke firme kupe od 1 – 1,5 mlrd meĊunarodnih offseta svake godine. Ovo bi moglo

potaknuti na povećanje štetnih kompenzacijskih projekata stvarajući ogroman pritisak da

se još više smanje ionako neadekvatne provjere njihove okolišne i društvene

opravdanosti.

Na osnovu svega reĉenog vrlo je upitno da li uopšte moţe biti dobrih offset projekata.

Karbonsko kompenziranje postoji kako bi se omogućio nastavak potrošnje energije

bazirane na fosilnim gorivima na Sjeveru. On djeluje kao pomoćni ili straţnji izlaz da se

izbjegne odgovornost razvijenih zemalja za smanjenje emisija na izvoru. Nadalje, vrste

industrija koje se financiraju na Jugu su uglavnom one koje uzrokuju najgore društvene i

lokalne okolišne probleme. Ako pogledamo ĉak i neke projekte „obnovljive energije“,

postaje jasno da lokalne zajednice rijetko imaju koristi od tih postrojenja - u brojnim

sluĉajevima, lokalne zajednice ne dobivaju elektriĉnu energiju iz vjetroturbina i drugih

obnovljivih izvora, nego se ona transportuje i prodaje nekim drugim potrošaĉima. Takvi

projekti ĉesto dovode do prisilnog preseljavanja i povećanja nezakonitih radnji u

lokalnim zajednicama putem nepraviĉnog oduzimanja zemlje i sudskih postupaka koje

pokreću lokalne vlasti. Pošto trgovanje karbonom djeluje kao poremećaj, pa ĉak i


240

povećava emisije, dok usloţnjava postojeće i producira dodatne lokalne sukobe, rješenje

nije popravljanje, dorada ili unaprijeĊenje sistema trgovanja karbonom već poduzimanje

mjera koje zaista uklanjaju ili doprinose uklanjanju i rješavanju stvarnih uzroka

klimatskih promjena. Razliĉiti prijedlozi su trenutno na stolu, ali naglasak je jasno na

proširenju sistema offseta kako bi se udovoljilo povećanoj potraţnji generiranoj sa

novih karbonskih trţišta. Nove CDM "metodologije" i dalje će biti odobravane – kao na

primjer prvo formalno ukljuĉivanje biodizel nasada u oktobru 2009, koji ukljuĉuje

plantaţe soje i palmi. Niz promjena tehniĉkih pravila koje su predloţene ukloniti će ĉak

i formalno kriterij dodavanja (additionality). To ukljuĉuje upotrebu "standardiziranih

polaznih osnova" i "pozitivne liste", što bi moglo dovesti do toga da oni koji

pripremajuprojekte brţe i lakše dobiju odobrenje za velike koliĉine offseta bez bilo

kakvih napomena i referiranja na vjerojatne negativne okolišne ili socijalne uĉinke

projekata u mjestima gdje će se realizirati. Dalji prijedlozi ukljuĉuju potpunu meĊusobnu

zanjenjivost ("full fungibility"), odnosno sposobnost razmjene izmeĊu kredita ugljika iz

offset programa i dozvola iz sistema ograniĉi i trguj, bez zakonskih ograniĉenja.

Trenutno, EU ETS iskljuĉuje offsete iz šumarstva i poljoprivrede, kredite hidroelektrana

koji se ne budu pridrţavali smjernica Svjetske komisije o branama - prakse koja bi mogla

biti i protuzakonita prema ovom prijedlogu. Osim toga, tu su novi prijedlozi za

"sektorsko kreditiranje" koje će uvesti nove offseta .

Vrlo su indikativna mišljenja razliĉitih nevladinih pokreta i zajednica o offset

projektima? "Svako daljnje širenje CDM je izgovor da se izbjegne ISTINSKO smanjenje

emisija. CDM i karbonsko trţište su instrumenti koji atmosferu pretvaraju u robu,

promiĉu privatizaciju i koncentraciju resursa u rukama nekolicine, oduzimaju prava

mnogih da dostojanstveno ţive. CDM nisu mehanizam za ublaţavanje klimatskih

promjena. Nisu samo "ugljik" ili zagaĊenost ti kojima se trguje, nego ţivoti ljudi.38

"

“Karbonski offseti produžavaju prekomjernu potrošnju malog broja ljudi-elite, u

neosnovanoji pogrešnoj nadi da se takva potrošnja moţe nadoknaditi odnsno

kompenzirati neĉim drugim i negdje drugo. CDM projektima u Indiji dominiraju

industrije koje najviše zagaĊuju i koje i dalje nanose štetu zajednici i ekosistemu,

ispuštaju otrovne substance letećeg pepela i ugljika, zagaĊuju rijeke i podzemne

vodonosne slojeve. Kompanije su sa lošom okolišnom reputacijom zaraĊuju ogroman

novac na temelju male, neprovjerlive i uglavnom laţno smanjenje emisija.39

“

"Mi traţimo od saveznih drţava (SAD) da napuste laţna rješenja za klimatske promjene

koje negativno utjeĉu na prava autohtonih ljudi (starosjedilaca), zemlju, zrak, okeane,

šume, i vode. Laţna rješenja ukljuĉuju: nuklearnu energiju, velike brane, "ĉisti ugljen",

bio-goriva, plantaţe, i trţišne mehanizme kao što su trgovanje karbonom, Mehanizam

38 Tom Goldtooth, Indigenous Environmental Network - Završna rijeĉ na forumu MeĊunarodnog autohtonog

stanovništva o klimatskim promjenama, UNFCCC COP 14, Poznan, Poljska, 12 Decembar 2008. 39

Memorandum Vladi Indije, Zajedniĉka izjava Indisjkih pokreta za klimatsku i socijalnu pravdu (Indian Climate

and Social Justice Movements), November 2009


241

ĉistog razvoja (CDM) i šumski offseti. Prava autohtonih stanovnika (Indigenous People)

da zaštiti naše šume i ţivot koji one omogućavaju moraju se osigurati. 40

"

4.3.8 Šema zelenih investicija

Šema zelenih investicija (Green Investment Schemes - GIS) moţe podrţati razvoj odrţive

enegije kroz obezbjeĊenje namjenskih fondova nastalih prodajom prava na zagaĊivanje, i

moţe pruţiti fleksibilniji mehanizam za institucionalne zahtjeve (monitoring,

izvještavanje, i sl.). GIS donosi smanjenja u emisijama koristeći sredstva od prodaje

AAU. Dakle, takva šema je sliĉna track-1 JI, ali veća fleksibilnost koju nudi ova

alternativa moţe je uĉiniti atraktivnijom investitorima i zemljama domaćinima od track-2

JI, koji ima visoke tansakcione troškove zbog institucionalnih barijera i malog opsega

najvećeg broja pogodnih projekata. Najzad, GIS moţe podrţati aktivnosti sa vremenskim

okvirom izvan perioda 2008-2012 i prihvatiti projekte sa smanjenjima CO2 emisije koja

se mogu teţe verificirati od onih na JI projektima koji zahtijevaju usaglašenost sa

additionality. Realizacija GISa obezbijediće dodatne (privatne) financijske resurse, i ovi

fondovi mogu se koristiti da podrţe prodavĉeve obaveze u pogledu sufinanciranja prema

vladinim šemama financiranja. Uprkos ovome, „ozelenjavanje“ moţe biti „neutralno“,

rezultirajući u ukljuĉivanju opcija za smanjenje emisije koje je teško mjeriti ili pokazati-

demonstrirati (kao što su obrazovne kampanje ili sredstva potrošena za istraţivanje i

razvoj).

Jako je vaţno da konkretne GIS inicijative i projekti budu zasnovani na transparentnim,

jednostavnim ali pouzdanim šemama sa jasnim ciljem, kako bi se zadovoljila oĉekivanja

potencijalnih kupaca i izbjeglo ponavljanje nedostataka JI projekata. Ukoliko bi se ovi

uslovi ispunili, GIS potencijalno moţe da igra znaĉajniju ulogu i od JI i od CDM, pošto

ovi mehanizmi mogu obezbijediti manje od polovine gepa izmeĊu postojećeg nivoa

emisije i onog predviĊenog Kjoto sporazumom zemalja Aneksa 1.

Primjeri obima pomoći:

PrilagoĊavanje klimatskim promjenama; Pomoć zemljama u razvoju koje su

osjetljive na klimatske promjene da poduzmu mjere prilagoĊavanja za katastrofe

uzrokovane klimatskim promjenama (kao i prevencije od tih katastrofa.

Poboljšanje pristupa korištenju okolinski ĉiste energije, naroĉito u zemljama u

razvoju koje imaju nedovoljan pristup snabdijevanju iz izvora moderne energije.

Ublaţavanje klimatskih promjena (uĉešće u smanjenju globalnih emisija).

40

Globalni samit Autohtonih stanovnika (starosjedilaca) o klimatskim promjenama, Anchorage Aljaska, 24. April

2009. godine


242

4.3.9 Trţišni mehanizmi za trgovanje bijelim certifikatima

Razlozi za uvoĊenje sistema Bijelih certifikata razlikuju se od drţave do drţave. U

najvećem broju sluĉajeva ti razlozi su slijedeći :

1. Zahtjevi Kjoto sporazuma

2. Potrebe da se udovolji zahtjevu za potvrĊivanjem ili certifikacijom odreĊenog

svojstva (energetske efikasnosti), koji je vrlo promjenljiv i veoma teško mjerljiv

entitet, prije nego li kvantitet. Ustvari, ostavljajući po strani pitanje trgovanja,

šema Bijelih certifikata je po sebi validan mehanizam za formalno iskazivanje

sluţbeno priznatih kvantifikacija i verifikacija ušteda energije.

3. Nove prilike unutar već postojećega i mnogo širega „okolišnog trţišta“, ukljuĉivo

Zelene certifikate (obaveza primjene obnovljivih izvora energije) i Crne certifikate

(trgovina emisijama CO2).

4. Široka javna podrška zbog imidţa koji se stvara, a povezan je sa uštedama energije

i okoliša.

Pojednostavljeni prikazi djelovanja trţišta za navedene tri vrste certifikata (Bijeli, Zeleni

i Crni) dati su na sljedećim slikama:

Izvor: BONNEVILLE, RIALHE (2005) str. 3.


243




244

Generalno, trţišno zasnovani instrumenti politike okoliša sve se više koriste u širokom

spektru energetske i okolišne politike, zbog njihove demonstrirane ekonomske

efikasnosti, poticaja za razvoj konkurencije, usaglašenosti sa liberaliziranim energetskim

trţištima, pozitivnim poticajima za smanjenje troškova i kontinuirano poboljšanje i

sposobnost da se minimiziraju i ravnomjerno rasporede troškovi usaglašavanja sa

regulativom i ciljevima politike okoliša. Oni su naroĉito primjenljivi tamo gdje zemlje

imaju obavezujuće kvantitativne ciljeve za odreĊene subjekte koji se moraju postići na

jedan verifikovan naĉin, u okviru nacionalnih ili internacionalnih obavezujućih programa,

i unutar datog vremenskog perioda.

Bijeli certifikati pruţaju veći broj praktiĉnih koristi za sve zainteresovane strane:

1. Za regulativne agencije one mogu biti jedan izmjerljiv naĉin da se prati

usaglašenost sa ciljevima politike.

2. Za subjekte za koji su ovi ciljevi obavezujući, ovi certifikati bi trebali da ponude

sredstvo za postizanje usaglašenosti uz najmanji trošak, kako i da ponude

fleksibilnost da se udovolji ciljevima, bilo vlastitim aktivnostima ili kroz

aktivnosti definirane ugovorom sa drugim subjektima za koje su ciljevi

obavezujući ili sa drugim uĉesnicima na trţištu koji mogu pruţiti takve

aktivnosti.

3. Za one koji su u stanju da kreiraju i prodaju certifikate, oni predstavljaju dodatni

tok prihoda koji je nezavisan od njihovih drugih poslovnih aktivnosti, nudeći na

taj naĉin koristi upravljanja rizikom pored direktnih finansijskih nagrada.

Opće je mišljenje da bi uspostavljanje trţišta za takve certifikate bio naĉin da se pomogne

usaglašavanju aktivnosti vezanih za energetsku efikasnost na strani ponude i potraţnje.

TakoĊer, treba pomenuti i vjerovatne mogućnosti da Bijeli certifikati ponude i druge

koristi, odgovarajući na potrebe društva i lokalnih zajednica, respektujući istovremeno

poslovne interese subjekata na koje se obavezujući ciljevi odnose. Ovaj pristup se već

pokazao u praksi kao dinamiĉniji, efektivniji i efikasniji od samih zakonskih propisa,

naroĉito na podruĉiju trgovanja certifikatima u vezi sa obnovljivom energijom

(renewable energy commitment trade). Trgovanje certifikatima je uĉinkovit naĉin

kombiniranja garancije za postizanje rezultata primjenom regulative sa ekonomskom

efikasnošću trţišno zasnovanih instrumenata. Takvo trgovanje je usaglašeno sa

principima liberaliziranog trţišnog okvira.

U ovom kontekstu treba naglasiti i donošenje EU Direktive o energetskoj efikasnosti o

krajnjoj upotrebi i energetskim uslugama, koja je oficijelno usvojena od strane evropske

komisije 2006. godine. Prema ovoj Direktivi svaka zemlja ĉlanica je obavezna da se

pridrţava indikativnog cilja u pogledu ušteda energije „koji se mogu pripisati

energetskim uslugama, programima energetske efikasnosti i ostalim mjerama za

postizanje energetske efikasnosti“. Osim toga u Direktivi se razmatra mogućnost

primjene mehanizma Bijelih certifikata kao mogućeg sredstva ili alata u prikladnom

vremenskom periodu u nacionalnim okvirima.


245

4.3.10 Učesnici na koje se odnose obavezujući ciljevi

Postoji više mogućnosti izbora subjekata koji su obavezni da postignu ciljeve

energetskih ušteda (obligate bound actors). Najĉešći izbor odnosi se na snadbjevaĉe

energije (energy suppliers). Ostali manje ĉesti izbori su:

Distributeri (vlasnici mreţa za prenos i distribuciju elektriĉne energije ili

prirodnog gasa -Italija)

ProizvoĊaĉi sa direktim ugovorima sa potrošaĉima

Veliki potrošaĉi elektriĉne energije

Energetski nosioci – usluge na koje se ovo odnosi su :

Elektriĉna energija – uvijek

Prirodni gas – vrlo ĉesto (Francuska, Velika Britanjija, Italija)

Domaće gorivo, hlaĊenje, grijanje – specifiĉno za Francusku

Razlozi za odabir energetskih snadbjevaĉa u ovom sluĉaju su:

Njihov direktni kontakt sa krajnjim korisnicima,

Praktiĉno iskustvo sa krajnjim korisnicima energije,

Pojava problema vezanih za konkurenciju.

Razlozi protiv odabira energetskih snadbjevaĉa u ovom sluĉaju povezani su sa

mogućnošću konflikta izmeĊu obavezujućih i konkurentskih reţima i potrebe za

dugoroĉnim ugovorima (što je u suprotnosti sa postojećim vrlo dinamiĉnim trţišnim

pravilima: npr. pravilo „28 dana“ u Velikoj Britaniji). U nekim sluĉajevima snadbjevaĉi

elektriĉne energije mogu pogrešno vidjeti energetsku efikasnost kao dio socijalne politike

zemlje i insistirati da se ona treba drţati odvojeno od energetske politike. Ovo signalizira

njihovu dosadašnju ograniĉenu ukljuĉenost u ovakvim aktivnostima izvan direktnog

mjerenja potrošnje energije u nekim zemljama.

Subjekti podobni za realizaciju projekata uštede energije (eligible actors) danas su u

najvećoj mjeri snadbjevaĉi energije (Francuska, Velika Britanija), kompanije za pruţanje

energetskih usluga (energy service companies - ESCO), vlasnici elektriĉnih i gasnih

mreţa (Italija), općine (Francuska). Ostali podobni subjekti u ovom smislu mogu biti

potrošaĉi elektriĉne energije (Novi Juţni Wels) i proizvoĊaĉi elektriĉne energije (Novi

Juţni Wels).

4.3.11 Uloga trgovanja i mehanizama za trgovanje

Mišljenja su podjeljena o tome da li Bijeli certifikati mogu postojati bez trgovanja. Opće

je mišljenje ipak da oni mogu postojati nezavisno. Smatra se da cilj Bijelih šema nije


246

trgovanje kao takvo. Bijeli Certifikati su prije svega mehanizmi certificiranja relevantni

za uštedu energije, za jednu teško izmjerljivu veliĉinu.

Ipak, trgovanje teorijski unosi neophodnu karakteristiku fleksibilnosti koju omogućuju

ovi instrumenti u cilju smanjenja troškova za usaglašenje za obavezujućim uštedama

energije. Do sada trţište Bijelih certifikata oblikovalo se kao trţište za zadovoljavanje

postavljenih obaveza (compliance market), koje je bilo u mogućnosti da pomogne

obavezujućim subjektima da ispune svoje obaveze sa maksimalnom fleksibilnošću uz

najniţe moguće troškove. Da bi se ovo postiglo uzeta je u obzir ĉinjenica da su

snadbjevaĉi energije na koje se odnose obavezujući ciljevi takoĊer konkurenti na trţištu i

prisiljeni su da izaberu riješenja koja smanjuju troškove projekta i potrebu za povratom

troškova u konkurentnom trţištu. Ovo moţe biti postignuto sa adekvatnijim miksom

mjera, pronalaţenjem optimuma izmeĊu troškova, ušteda energije i zadovoljavanja

potreba krajnjih korisnika. Ovaj poticaj putem konkurencije funkcionira naroĉito dobro u

sluĉajevima kada se pojavljuje intenzivna ukljuĉenost domaćinstava kao krajnjih

korisnika energije.

Ostale prednosti trgovanja Biljelim certifikatima bile bi slijedeće:

Obavezujući subjekti mogu pronaći alternativni naĉin da ispune svoje ciljeve bez

potrebe da budu involvirani u projekte izvan njihovog uobiĉajenog poslovanja.

Subjekti podobni za realizaciju projekata uštede energije mogu pronaći dodatni

izvor prihoda, kao što se to dešava u sluĉaju kompanija za pruţanje energetskih

usluga (ESCO kompanije).

Institucionalna tijela zaduţena za energetsku efikasnost mogu u kupovini Bijelih

certifikata pronaći jedan neposredniji i brţi naĉin finansiranja projekata ušteda

energije, kao alternativu tenderskoj proceduri i uz smanjene transakcione troškove

(normalno, finansirajući kompletirane projekte ili projekte u toku koji su već

certificirani).

Trenutno (2010. godina) sve postojuće šeme Bijelih certifikata ukljuĉuju trgovanje

odreĊene vrste. Trgovanje moţe biti institucionalno ustanovljeno na trţištu, kao u Italiji

sa jasno definiranim E-trţištem. TakoĊer, pojavljuju se i bilateralna trţišta sa direktnom

trgovinom izmeĊu obavezujućih subjekata i subjekata podobnih za realizaciju projekata

(u Italiji) kao alternativa klasiĉnom trţištu. Oĉekuje se da će uskoro bilateralni ugovori

predstavljati prihvaćeni trţišni mehanizam razmjene i u Francuskoj (IEA 2006).


247

Slika 4.16: Opšta šema trgovanja za Bijele Certifikate Izvor: KAPOZZA, GRATTIERI (2008), str. 29.

Slika prikazuje opštu šemu trgovanja Bijelim certifikatima. Prikazani su i subjekti koji su

obavezni da postignu ciljeve energetskih ušteda (OA1) subjekti podobni za realizaciju

projekata uštede energije (EA1, EAM), klao i ĉesta situacija uĉesnika koji su istovremno i

subjekti koji su obavezni da postignu ciljeve energetskih ušteda i subjekti podobni za

realizaciju projekata uštede energije (OA2/EA2, i OAN/EAN)

Neka pitanja u vezi sa Bijelim certifikatima još uvijek su otvorena i vrijedna su

razmatranja u budućnosti:

Troškovna efektivnost Bijelih certifikata – uporeĊivanje troškovne efektivnosti

šeme Bijelih certifikata sa drugim instrumentima politike ušteda energije je veoma

izazovan i zahtjevan zadatak. Ipak, neophodno je napraviti studije procjene kako

bi se mogla ocijeniti uspješnost primjene šema Bijelih certifikata.

Razvoj konkurencije – drugi izvor još otvorenih diskusija proizilazi iz naroĉito

visoke neizvijesnosti u pogledu razvoja konkurencije ili oligopola na energetskim

trţištima, te pitanja kako taj razvoj moţe uticati na šemu Bijelih certifikata, kao i

obratno, u smislu uticaja Bijelih certifikata na strukturu trţišta.

Preko-granično trgovanje – iskustvo pokazuje da odreĊene zemlje usvajaju

razliĉite pristupe za procjenu energetskih ušteda kao što su razliĉiti sistemi

energetskog raĉunovodstva, razliĉiti kriteriji konverzije jednog oblika energije u

drugi, razliĉite kriterije ekvivalencije izmeĊu ušteĊene energije i Bijelih


248

certifikata. Ipak, široko mišljenje jeste da su prednosti proširenja šeme Bijelih

certifikata na ĉitavu EU znaĉajniji nego nedostaci ili argumenti protiv, imajući u

vidu direktne koristi za potrošaće da implementiraju energetske uštede na

nacionalnom nivou. U tom smislu harmonizacija certifikata Bijelih šema još jedan

je od izazovnih zadataka koji mora biti adekvatno riješen ukoliko se ţeli postići

znaĉajnije prekograniĉno trgovanje.

Interakcija sa drugim trţišno zasnovanim instrumentima politike okoliša –

pitanje interakcije/konflikta/komplementarnosti izmeĊu ranije navedenih šema

trgovanja (Bijeli certifikati, Crni certifikati i Zeleni certifikati), problem dvostruke

raĉunovodstvene evidencije i ostali problemi mogu se pojaviti i ova pitanja mogu

zahtjevati daljnja istraţivanja.

Sljedeća tabela daje uporedni prikaz brojnih karakteristika Bijelih certifikata, domaćih

kompenzacijskih projekata, i situacije u kojoj bi se ta dva instrumenta koristila

zajedno:

Područija

interakcije u

dizajniranju

parametara

Bijeli certifikati

Domaći

kompenzacijski

projekti

(domestic offsets)

Bijeli certifikati

kombinirani sa

domaćim

kompenzacijskim

projektma

Identifikacija mjere

Tip mjere Razmjenjivi ili utrţivi

certifikat

Razmjenjivi ili utrţivi

certifikat

Razmjenjivi ili utrţivi

certifikat

Obavezujući ili

dobrovoljni Obavezujući Dobrovoljni

Obavezujući/Dobrov-oljni

(višak BP)

Ciljevi

Priroda ciljeva

Štednja energije i

poboljšanje energijske

efikasnosti

Smanjenje emisije

stakleniĉkih (GHG)

plinova

Smanjenje emisije

stakleniĉkih (GHG)

plinova kroz uštede

energije

Direktne ili/i Indirektne

emisije Indirektne Direktne/Indirektne Direktne/Indirektne

Energetski ili drugi

okolišni ciljevi Energetski Okolišni

Energetski i okolišni

ciljevi

Vremenski interval Obiĉno 3 do 5 godina Obiĉno 5 god 5 godina u prosjeku

Referentna veliĉina

(primarna ili finalna

energija)

Primarna Primarna i finalna Primarna i finalna


249

Opseg

Obavezujući subjekti Snadbjevaĉi elektriĉne

energije i gasa

ProizvoĊaĉi energije,

energetski intenzivne

industrije

ProizvoĊaĉi energije,

energetski intenzivne

industrije, snadbjevaĉi

elektriĉne energije i gasa

Sektori Energetski ne-intenzivni

sektori

Energetski ne-intenzivni

sektori

Energetski ne-intenzivni

sektori

Trţišni aranţmani

Ne obavezujuće ali

podobni subjekti

Kompanije za energetske

usluge (ESCO

kompanije), preduzeća za

ugradnju opreme,

graĊevinske kompanije

Kompanije za

energetske usluge

(ESCO kompanije),

preduzeća za ugradnju

opreme, graĊevinske

kompanije, sve usluţne

kompanije

Kompanije za energetske

usluge (ESCO

kompanije), preduzeća za

ugradnju opreme,

graĊevinske kompanije

Uĉesnici u trgovini

Subjekti kojima su

dodijeljeni certifikati

Ostali: finansijski

posrednici, dobrovoljni

kupci

Subjekti kojima su

dodijeljeni certifikati ili

krediti (EUA ili ERU)

Ostali: finansijski


kupci

Subjekti kojima su

dodijeljeni

certifikati/krediti

Ostali: finansijski


kupci

Fleksibilnost trţišta

Predmet kupoprodaje ili

proizvod Bijeli certifikat (BC)

Jedinice smanjenja

emisije (ERU) BC konvertovani u ERU

Priroda proizvoda ili

predmeta kupoprodaje 1 MWh 1 tCO2

1 tCO2 prema razliĉitim

stopama konverzije i

maksimalni krediti ili

certifikati dodjeljeni za

konverziju

Ţivotni vijek proizvoda 5 godina 2008-2012,

2012- 2020 5 godina

Mogućnost kumuliranja

neiskorištenih

certifikata (banking)

Dozvoljena Dozvoljena Dozvoljena

Mogućnost

pozajmljivanja Dozvoljena Dozvoljena Dozvoljena

Računovodstvo okolišnih koristi

Smanjenje GHG emisije Certifikat za polazni iznos

emisije

Certifikat za polazni

iznos emisije

Certifikat za polazni iznos

emisije


250

Finansiranje

Povrat troškova Prodaja BC i tarife za

elektriĉnu energiju

Prodaja ERU na ETS

trţištu Prodaja BC i ERU

Prikupljeni budţetski

prihodi Nisu predviĊeni Nisu predviĊeni Nisu predviĊeni

Tehnološki parametri

Podobne

tehnologije/kategorije

projekta

Bijela i SmeĊa tehnika,

upravljanje energijom

Sva raspoloţiva

tehnologija u sektorima

izvan ETS-a

Sva raspoloţiva

tehnologija u sektorima

izvan ETS-a

Opcija uvoĊenja ili

opcija izbacivanja

tehnologije

UvoĊenje Nije definisano UvoĊenje

Ex-post ili ex-ante

akreditacija Ex-ante

Ex-post nakon

verifikacije smanjenja Ex-post/ex-ante

Naĉelo dodavanja

(additonality)

Odnosi se na definiciju

polazne situacije

(baseline)

Odnosi se na definiciju

polazne situacije

Uobiĉajena polazna

situacija i dodavanje

usljed primjene politike

(policy additionality)

Institucionalni aranţman

Tijelo za uspostavljanje

sheme

Ministarstva/drţavno

tijelo


tijelo


tijelo

Tijelo za

administriranje sheme


tijelo


tijelo


tijelo

Tijelo za verifikaciju Neovisni verifikatori Neovisni verifikatori Neovisni verifikatori

Tijelo za registraciju Nacionalni registar Nacionalni registar Nacionalni registar

Tijelo za izradu projekta Uĉesnik u projektu Uĉesnik u projektu Uĉesnik u projektu

Tijelo za monitoring Drţavno tijelo Uĉesnik u projektu Drţavno tijelo/kompanije

Tijelo za izvještavanje Uĉesnik u projektu Uĉesnik u projektu Uĉesnik u projektu

Izvor: OIKONOMOU (2010), str. 4-6


251

Efekti oĉekivanih cijena Bijelih certifikata (BC) i Jedinica smanjenja emisije (Emission

Reduction Units - ERU) dati su u sljedećoj tabeli (pri ĉemu DO oznaĉava Domaće

ofsete):

Očekivani cjenovni

efekt ProizvoĎači energije

Snadbjevači električne

energije i gasa

Cijena ERU

Investiraju u energetsku

efikasnost u DO

Kupuju BC

Kupuju ERU


efikasnost u DO

Pupuju ERU

Cijena BC Investiraju u energetsku

efikasnost u BC

Kupuju BC


efikasnost u BC

Kupuju BC

Cijena ERU Prodaju ERU


efikasnost u BC

Kupuju/Prodaju BC


efikasnost u BC

Cijene BC Investiraju u energetsku

efikasnost u DO

Prodaju BC


efikasnost u DO

Prodaju BC

Cijene ERU > Cijene BC Investiraju u energetsku

efikasnost u BC

Kupuju BC


efikasnost u DO

Prodaju BC

Cijene BC > Cijene ERU Investiraju u energetsku

efikasnost u DO

Prodaju ERU


efikasnost u BC

Kupuju BC

Izvor: OIKONOMOU (2010), str. 12.


252

4.3.12 Povezanost sistema trgovanja pravima na zagađenje u međunarodnoj politici klimatskih promjena

Sistemi koji dozvoljavaju trgovinu pravima na zagaĊivnje dobro su prihvaćeni kao alat za

reduciranje emisija stakleniĉkih plinova. Zbog toga što uvezivanje sistema koji

dozvoljavaju trgovinu moţe smanjiti troškove i povećati likvidnost trţišta, za njima

vlada veliki interes. Ovdje razmatramo koristi i nedostatke koji mogu proizaći iz

povezivanja razliĉitih sistema trgovanjam pravima na zagađenje u međunarodnoj politici

klimatskih promjena, te analiziramo kratkoroĉnu i dugoroĉnu ulogu koje ovo uvezivanje

moţe odigrati u budućim kreiranjima meĊunarodne klimatske politike.

U osnovi postoje dvije vrste sistema koji dozvoljavaju trgovinu: „cap-and-trade“

(„ograniĉi i trguj“) sistem u kojem vlada propisuje naknade koje firme moraju platiti da

bi emitovale stakleniĉke gasove, i sistemi kreditiranja smanjenja emisije, u kojima firme

mogu zaraditi ako dobrovoljno smanje emisije. Prilika za sticanje naknade ili zarade u

okviru sistema koji dozvoljavaju trgovinu uvodi fleksibilnost i ekonomske poticaje što

moţe minimizirati troškove smanjenja emisije unutar tog sistema. MeĊutim, ukoliko

sistemi nisu uvezani, neka smanjenja emisija u jednom sistemu mogu biti skuplji nego

smanjenja koja ostaju neiskorištena u drugom sistemu, ne donoseći nikakvu mogućnost

uštede.

Zbog veće vjerovatnoće da će svijet imati više sistema koji dozvoljavaju trgovinu, paţnja

se preusmjerila na pitanja da li i kako povezati te sisteme. Direktna veza se dešava kada

regulatorno tijelo sistema dozvoli firmi da koristi naknadu ili kredit (bonus ili zaradu)

drugog sistema radi usklaĊenosti sa vlastitim sistemom. S druge strane, direktna veza

moţe dovesti do indirektnih veza. Na primjer, „cap-and-trade“ sistemi mogu postati

indirektno povezani jedni s drugim, ako svaki uspostavlja direktnu vezu sa zajedniĉkim

sistemima koji kreditiraju smanjenje emisija (emisija- redukcija- kredit, sistemom), kao

što je Mehanizam ĉistog razvoja (Clean Development Mechanism- CDM).

Ključni zaključci i preporuke u vezi sa povezivanjem sistema trgovanjam pravima na

zagaĊenje u meĊunarodnoj politici klimatskih promjena (JAFFE, STAVINS 2008):

Veze mogu znaĉajno smanjiti troškove globalnih emisija, a nude i druge vaţne

prednosti. Naknade ili trgovanje kreditima preko sistema mogu generirati uštede

troškova omogućujući veće smanjenje troškova u jednom sistemu koji bi bili

zamijenjeni niţim smanjenjem troškova u drugom sistemu. Uvezivanje takoĊer

moţe smanjiti „kolebljivost“ cijena naknada poboljšavajući likvidnost trţišta i

omogućiti „zajedniĉku, ali diferenciranu odgovornost“ unutar sistema bez

povećanja troškova za postizanje globalne emisije.

U isto vrijeme, neke veze mogu povećati zabrinutost zbog pravnih pitanja. Na

primjer, direktne veze s drugim „cap-and-trade“ sistemima moţe smanjiti drţavnu

kontrolu nad cijenom naknade u vlastitom sistemu i moţe dovesti do automatskog

širenja troškovno zatvorenih mjera- kreditiranje, posuĊivanje i sigurnosne zakrpe


253

iz jednog sistema u drugi. TakoĊer, veza sa kreditnim sistemom smanjenja emisije

moţe smanjiti efektivnost zaštite okoliša „cap-and-trade“ sistema, ako sistem

kreditiranja nagraĊuje smanjenje emisije koje nije zaista dodatno smanjenje.

U kratkom roku, indirektna veza izmeĊu „cap-and-trade“ sistema kroz CDM ili

neku drugi sistem globalnog smanjenja emisije moţe biti veza koja najviše

obećava. Direktna veza izmeĊu „cap-and-trade“ sistema moţe zahtijevati

napredno usaglašavanje kljuĉnih dizajnerskih elemenata sistema zbog

automatskog propagiranja mjera zatvorenih troškova i drugih posljedica takve

veze. Nasuprot tome, indirektna veza izmeĊu „cap-and-trade“ sistema kroz

zajedniĉki kreditni sistem ne mora zahtijevati takvo usaglašavanje. Kao rezultat

toga, kratkoroĉno posmatrano, takva indirektna veza moţe biti lakše kreirana

nego neka direktna veza.

U kratkom roku, veza moţe dobiti na vaţnosti kao temeljni element pristupa

odozdo prema gore u kreiranju meĊunarodne politike. „European Union

Emissions Trading Scheme“ već je uspostavila direktne veze sa sistemima u

susjednim zemljama, a CDM je postao potencijalno središte za indirektne veze

unutar „cap-and-trade“ sustemima u svijetu. Kako se novi „cap-and-trade“ sistemi

pojavljuju u zemljama poput Australije, Kanade i Sjedinjenih Ameriĉkih Drţava,

mreţe direktne i indirektne veze vjerojatno će se nastaviti širiti.

U dugom roku, veze mogu odigrati nekoliko uloga. Skup veza, u kombinaciji s

jednostranim smanjenjima emisija od strane mnogih nacija, mogao bi

funkcionirati kao samostalno kreiranje klime. Takav sistem bio bi isplativ, ali bi

mu nedostajala koordinacija mehanizama nuţnih za postizanje smislene dugoroĉne

zaštite okoliša. Druga mogućnost je da "bottom-up“ veze mogu evoluirati u

sveobuhvatan, „top-down“ sporazum. U ovom scenariju, veze će osigurati

kratkoroĉne uštede troškova, dok sluţe kao prirodna polazna toĉka u pregovorima

koja dovodi do top-down sporazuma. Taj sporazum moţe nastaviti koristiti vezu

kao sredstvo za smanjenje troškova i poboljšanje likvidnosti trţišta.

MeĊunarodni klimatski sporazum „Poslije 2012“ mogao bi ukljuĉivati nekoliko

elemenata koji će olakšati buduće veze. Takav bi sporazum mogao uspostaviti

kretanje maksimalnih emisija ili dozvoljenih cijena, odrediti usaglašene mjere

ograniĉenja troškova i uspostaviti proces kreiranja budućih prilagoĊavanja

kljuĉnim elementima dizajna. TakoĊer bi to moglo stvoriti meĊunarodnu kuću za

poravnanja i transkacijske zapise, naknada za aukcija, obezbjediti rad CDM, te

izgradnju kapaciteta u zemljama u razvoju. Takav sporazum treba izbjegavati

osobine koje mogu nepovoljno utjecati na performanse povezanosti, kao što su

promoviranje strateškog ponašanja ili nametanje dometa koja zahtijevaju zemlje

kako bi dostigle odreĊeni postotak smanjenja emisija unutar zemlje.

U kratkom roku, indirektne veze „cap-and-trade“ sistema putem sistema

kreditiranja smanjenja emisije mogao bi postići znaĉajne uštede troškova i rizika

diversifikacije, bez potrebe za veliko usklaĊivanje sistema. U dugom roku,

meĊunarodni pregovori bi mogli uspostaviti zajedniĉka ekološka i ekonomska


254

oĉekivanja koja će sluţiti kao osnova za široki skup direktnih veza meĊu „cap-

and-trade“ sistemima. Ovaj napredak bi mogao promovirati kratkoroĉne ciljeve

sudjelovanja i isplativosti, a pomaţe da se izgradi temelj za sveobuhvatniji budući

sporazum.

4.4 Instrumenti za suzbijanje negativnih aspekata klimatskih promjena -

stanje u Bosni i Hercegovini

Bosna i Hercegovina se ne nalazi na listi zemalja u Anneksu I u okviru UNFCCC.

UNFCCC je ujedno i prva konvencija koju je BiH ratificirala kao nezavisna drţava u

2000. godini.41

U aprilu 2007. godine, BiH je pristupila Kyoto protokolu i ratificirala ga

je u martu 2008. godine.42

Neki poĉetni koraci u skladu s UNFCCC su poduzeti.

Ministarstvo civilnog inţinjeringa, prostornog ureĊenja i ekologije (MCEPPE) Republike

Srpske je imenovano kao korespondent za UNFCCC, a Upravni odbor za klimatske

promjene je uspostavljen. Ostali koraci su vezani uz imenovanje Global Environmental

Facility (GEF), politiĉkog i operativnog korespondenta za klimatske promjene i

uspostavljanje drţavnog Upravnog odbora za odrţivi razvoj.

Iako Bosna i Hercegovina nema zadate ciljeve o redukciji emisija prema UNFCCC – u s

obzirom da je stranka non – Annex I grupe, postoji potreba za rješavanjem pitanja

klimatskih promjena na nacionalnom nivou u skladu sa zahtjevima konvencije. BiH

prolazi kroz period politiĉke i ekonomske transformacije društva i razvoja nove drţave,

pa pitanja klimatskih promjena nisu prioritet u politiĉkom dnevnom redu vlade. Iz tog

razloga vrlo malo mjera adaptacije i ublaţavanja klimatskih promjena, i to većina njih

indirektno, je predviĊeno i implementirano. Srećom, mnoge mjere adaptacije i

ublaţavanja bi mogle biti implementirane kao rezultat postizanja nacionalnih ciljeva

odrţivog razvoja i pribliţavanja zakonodavstvu Evropske Unije. Kako bi se temeljito

analizirao potencijal za adaptaciju i ublaţavanje klimatskih promjena, od kritiĉne

vaţnosti je dobijanje sluţbenih, taĉnih, nedavnih i pouzdanih podataka i informacija.

Zbog nedavnih politiĉkih promjena u BiH i njene komplikovane administrativne

strukture, dostupne informacije su oskudne i nedosljedne. Osim toga, podaci se ne

prikupljaju sistemski što njihovu analizu i interpretaciju ĉini vrlo teškom. Bosna i

Hercegovina kao potpisnica UNFCCC, mora ispunjavati slijedeće obaveze:

Pripremiti i periodiĉno aţurirati nacionalni izvještaj o emisijama stakleniĉkih

plinova i ponorima;

Formulisati i implementirati nacionalne i, gdje je to prikladno, regionalne

programe za ublaţavanje klimatskih promjena i adekvatno adaptiranje klimatskim

promjenama;

41

Službene novine BiH 19/00 42

Službene novine BiH 16 Juli 2008.


255

Promovisati i saraĊivati u razvoju, primjeni i difuziji tehnologije, praksama i

procesima koji kontrolišu, reduciraju ili sprijeĉavaju antropogene emisije

stakleniĉkih plinova;

Promovisati odrţivi menadţment, promovisati i saraĊivati u oĉuvanju i

unapreĊenju ponora i rezervoara za sve stakleniĉke plinove;

SaraĊivati u pripremi za adaptaciju na uticaje klimatskih promjena;

Uzeti u obzir razmatranja klimatskih promjena u relevantnim socijalnim,

ekonomskim i ekološkim politikama i akcijama, s ciljem minimiziranja

nepovoljnih efekata na ekonomiju, na javno zdravstvo i na kvalitet okoliša;

Promovisati i saraĊivati u nauĉnim, tehnološkim, tehniĉkim, socioekonomskim i

drugim istraţivanjima, sistemskoj obzervaciji i razvoju arhiva podataka vezanih za

klimatski sistem koje su namijenjene za dalje razumijevanje i smanjivanje ili

eliminaciju nesigurnosti;

Promovisati i saraĊivati u punoj, otvorenoj i brzoj razmjeni relevantnih nauĉnih,

tehnoloških, tehniĉkih, socioekonomskih i pravnih informacija vezanih za

klimatski sistem i klimatske promjene;

Promovisati i saraĊivati u edukaciji, obuci i podizanju javne svijesti vezane za

klimatske promjene.

Vaţan uvjet za UNFCCC je izvještavanje vezano za njenu implementaciju. Ovo

ukljuĉuje podnošenje nacionalnih izvještaja o antropogenim emisijama stakleniĉkih

gasova, kao i informacije vezane za opći opis koraka poduzetih ili predviĊenih za

implementaciju konvencije (National Communication). Klimatske promjene su

integrirane u nekoliko vaţnih strateških okvirnih dokumenata u BiH, kao što je

Srednjoroĉna razvojna strategija BiH, National Environmental Action Plan (NEAP) za

BiH i Strategija adaptacije za poljoprivredni razvoj u BiH. Srednjoročna razvojna

strategija BiH je dovršena i usvojena u 2004. godini od strane Vijeća ministara i obje

vlade, FBiH i RS. Strategija postavlja tri glavna cilja: stvoriti uslove za odrţiv i

urtavnoteţen ekonomski razvoj; smanjiti siromaštvo; i ubrzati integraciju u EU.

Nacionalni akcioni plan za zaštitu okoliša (NEAP) u BiH, usvojen u 2003. godini, se

temelji na nacionalnim prioritetima odrţivog razvoja, Rio Agendi 21 i na ciljevima i

prioritetima Šestog akcionog programa za okoliš Evropske unije (The Sixth European

Community Environment Action Programme) 2002 – 2012. U pogledu klimatskih

promjena plan predviĊa institucionalno jaĉanje i izgradnju kapaciteta, uspostavljanje

registra i baze podataka o GHG emisijama, projekcije emisija GHG, odreĊivanje uticaja

klimatskih promjena na razliĉite sektore, procjenu ugroţenosti i adaptacije, stabilizaciju i

postepeno smanjivanje GHG emisija putem energetske efikasnosti, korištenje obnovljivih

izvora energije, pošumljavanje, podizanje javne svijesti i edukacije i uĉešće u istraţivanju

i razvoju vezanom za klimatske promjene. Strategija adaptacije za poljoprivredni razvoj

u BiH je razvijena u 2007. godini uz podršku Regionalnog centra za zaštitu okoliša

(REC), kao sastavni dio regionalnog projekta: “Unaprijediti regionalnu saradnju

Jugoistoĉne Evrope na polju klimatske politike“.


256

Identificirani strateški dokumenti usvojeni u BiH su razvijeni na temelju Milenijumskih

razvojnih ciljeva i direktno ili indirektno se odnose na klimatske promjene. BiH nije

razvila specifiĉnu strategiju i akcioni plan za klimatske promjene ni na drţavnom niti na

entitetskom nivou. Glavni razlozi su da Bosna i Hercegovina ne razmatra pitanja

klimatskih promjena kao visoki prioritet u politiĉkom dnevnom redu, takoĊer, tu je i

niska javna svijest o svim aspektima klimatskih promjena, kao i nedostatak ljudskih i

finansijskih resursa. Kao posljedica niskog prioriteta datog klimatskim promjenama u

zemlji, nema finansijskih resursa predviĊenih za implementaciju potrebnih aktivnosti.

Kao ĉlanica non – Annex I, za takve aktivnosti BiH se uglavnom oslanja na donatorsku

pomoć, ali naţalost do danas, ova podrška je priliĉno ograniĉena. Ĉak za cijeli sektor

zaštite okoliša ukupna meĊunarodna finansijska pomoć za BiH u periodu od 2001. do

2005. je najniţa u usporedbi s ostalim zemljama u regiji kao što su Albanija, Hrvatska,

Srbija, Crna Gora i Makedonija. Na nivou entiteta mogući finansijski izvori za aktivnosti

vezane za klimatske promjene, utvrĊeni zakonom u 2003. godini, su Fond za zaštitu

okoliša u FBiH i Eko – fond u RS. Ipak, ove institucije još nisu operativne zbog

odreĊenih politiĉkih prepreka.

Okvirni ekološki zakoni su usvojeni u oba entiteta.43

Odgovornost za njihovu

implementaciju snose ministarstva ekologije entiteta. Ovi glavni ekološki zakoni

propisuju principe odrţivog razvoja i inkorporiraju znaĉajne moguće alate za borbu

protiv klimatskih promjena, kao što su Environmental Impact Assessment (EIA),

Integrated Pollution Prevention and Control (IPPC), standardi kvalitete okoliša, eco-

labelling i pristup informacijama. Najrelevantnija za ublaţavanje klimatskih promjena je

direktiva IPPC-a (96/61/EC), koja obavezuje najveće industrijske i poljoprivredne

zagaĊivaĉe da dobiju dozvolu za djelovanje od svojih nacionalnih autoriteta. Ove dozvole

se temelje na konceptu Best Available Techniques (BAT) za spreĉavanje i reduciranje

emisija te efikasno korištenje energije. U oba entiteta prenos direktive je relativno

napredan. Uspješna implementacija IPPC direktive je temelj za buduću implementaciju

EU ETS direktive, s obzirom da je izraĊena kao amandman IPPC direktive.

Environmental Impact Assessment Directive uvodi proceduru vezanu za uticaje projekata

na okolinu i osigurava da se ekološke posljedice projekata identifikuju i ocijene prije

nego je data autorizacija. Većina odredaba direktive su prenešene u oba entiteta, ali i

dalje ostaju neke praznine. Ispravna implementacija EIA direktive će olakšati buduće

uĉešće BiH u CDM-u Kyoto protokola.

FBiH i RS još nisu prenijele direktivu vezanu za procjenu uticaja odreĊenih planova i

programa na okolinu (Strategic Environmental Assessment Directive (2001/42/EC) niti je

postavljen rok za njen prenos. To znaĉi da npr. dugoroĉna energetska strategija FBiH,

koja je u razvoju, i nedavno dovršeni plan upravljanja otpadom FBiH neće biti ocijenjeni

prema njihovom uticaju na klimatske promjene. Slabo upravljanje otpadom u BiH je

jedan od glavnih ekoloških problema u zemlji kao posljedica komlikovane strukturalne

organizacije, nedostatka odgovarajućeg zakonodavstva i ekonomskih mjera. Strategija za

43

Službene novine FBiH i RS 33/03


257

upravljanje ĉvrstim otpadom u BiH je pripremljena u 2001. godini i usvojena je od strane

entitetskih vlada. Ovo je prvi veliki korak prema poboljšanju stanja u sektoru. Strategija

je trenutno pod implementacijom i oĉekuje se da će to dovesti do redukcije emitovanog

metana iz otpada. MeĊutim, nema konkretnih procjena o mogućoj redukciji metana kao

rezultatu implementacije strategije.

U Bosni i Hercegovini, u praksi, ne postoji specifiĉno zakonodavstvo o energiji s ciljem

implementacije politika i mjera koje bi dovele do redukcije GHG emisija. Jedini akt koji

ide u ovom smjeru je jedinstveni diferencirani tarifni sistem za energiju iz obnovljivih

izvora u oba entiteta.44

Kao prvi korak u smjeru pribliţavanja BiH energetskoj politici EU

će biti usvajanje energetske strategije, koja je trenutno u razvoju. Kao potencijalni

kandidat za ĉlanstvo u EU, BiH se treba pripremiti za uĉešće u Šemi trgovanja

razmjenjivim dozvolama na zagaĊenje Evropske Unije, meĊutim u ovoj fazi je prerano za

njenu implementaciju. Ipak, drţava treba stvoriti nuţne preduslove za implementaciju

ovog programa, što ukljuĉuje širok spektar aktivnosti, kao što su:

Provedba obaveza prema UNFCCC i Kyoto protokolu;

Implementacija IPPC Direktive;

Uspostavljanje mehanizma za praćenje GHG emisija;

Dovršavanje procesa privatizacije i liberalizacije trţišta;

Povećanje struĉnosti na svim nivoima vlade i industrije;

Stvaranje statistiĉkih baza podataka na nacionalnoj razini; i

Utemeljenje neophodnih institucija za obavljanje aktivnosti koje se odnose na

provedbu EU ETS.

Prema International Energy Agency u BiH u 1990. godini emisije su iznosile 31 milion

tona CO2, a u 2004. godini 17.6 miliona tona.45

CO2 emisije po stanovniku u BiH u

posljednjuh nekoliko godina iznose oko 4 tone što je uporedivo sa drugim CEE

zemljama. BiH ima zanaĉajne rezerve uglja i lignita koji se koriste kao gorivo u

termoelektranama i veliki neiskorišteni potencijal za hidroelektrane. Šume pokrivaju oko

50 % teritorije. Zemlja ima u izobilju vodnih resursa, ukljuĉujući podzemne termalne i

geotermalne. Prizvodnja energije je uglavnom bazirana na termoelektranama i

hidroelektranama. BiH je jedna od rijetkih zemalja u regiji koja je neto izvoznik

elektriĉne energije. Energetski intenzitet je oko 5 puta veći u odnosu na druge evropske

zemlje. Postoji potencijal za dalji razvoj obnovljivih izvora energije. Iako ne postoji

sluţbeno usvojena strategija energetskog razvoja, BiH planira uduplati svoju proizvodnju

elektriĉne energije iz termoelektrana i dodatno iskoristiti svoj hidro potencijal. Do ovog

je došlo zbog rastuće potraţnje za energijom u zemlji i oĉekivanog rasta izvoza elektriĉne

energije. Implementacija širokog spektra mjera u sektoru energetike bi najuspješnije

mogla pridonijeti ublaţavanju GHG emisija u dugom roku.

44

Službene novine FBiH 32/2002, Službene novine RS 71/2003 45

BiH nema sluţbenih podataka o nacionalnim GHG emisijama.


261

5. KOMPARATIVNA ANALIZA MJERA I INSTRUMENATA ZA

ZAŠTITU OKOLIŠA

5.1 Kriterijumi za ocjenu mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša

Odabir mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša potrebno je vršiti na bazi odreĊenih

kriterijuma. Pošto politika zaštite okoliša utvrĊuje odreĊeni cilj u pogledu kvaliteta

okoliša koji treba ostvariti, neophodno je iznaći odgovarajući miks razliĉitih mjera i

instrumenata kojima se taj cilj moţe realizirati na najbolji mogući naĉin. Dosadašnje

iskustvo pokazuje da ovaj izraz “na najbolji mogući naĉin” nije jednoznaĉan i da se u

razliĉitim situacijama moţe razliĉito i definirati.

Ma kako bio postavljen ţeljeni cilj u pogledu kvaliteta okoliša jasno je da mora postojati

naĉin na koji se taj cilj moţe postići najekonomiĉnije, odnosno uz najniţe moguće

troškove. Sagledavajući, dakle, karakteristike pojedinih mjera i instrumenata moţe se

doći do spoznaja o troškovima koji nastaju kao rezultat njihove primjene. Ekonomska

analiza uglavnom se ograniĉava na analizu troškova i efikasnosti pojedinih mjera u tom

pogledu. MeĊutim, i sami teorijski modeli optimizacije nivoa i naĉina kontrole okoliša,

polaze od pretpostavki koje ĉesto nisu realizirane u stvarnosti. Zbog toga teorijska

predviĊanja, odnosno teorijski zasnovane prednosti odreĊenih instrumenata veoma ĉesto

se ne potvrĊuju u praktiĉnoj primjeni. Ovo znaĉi da zastupljenost u praktiĉnoj realizaciji

politike zaštite okoliša, odreĊenog instrumenta ili vrste instrumenata, moţe da bude u

izrazito obrnutoj srazmjeri sa oĉekivanom zastupljenošću zasnovanoj na prednostima koji

po provedenim ekonomskim analizama imaju navedeni instrumenti u smislu da mogu

ţeljeni rezultat da ostvare uz najniţe troškove.

Ukratko, rezultati teorijske mikroekonomske analize ne podudaraju se uvijek i

neminovno sa empirijskim rezultatima istraţivanja o zastupljenosti u praktiĉnoj primjeni

pojedinih instrumenata. Malo je vjerovatno da kreatori politike zaduţeni i za njenu

implementaciju nisu upoznati sa rangiranjem pojedinih mjera i instrumenata do kojih

dolaze ekonomisti teoretiĉari. Ipak svoje preferencije uporno poklanjaju instrumentima i

pristupima koji nisu visoko pozicionirani na rang listi. Razlozi takvog ponašanja, po

našem mišljenju, mogu da budu sljedeći:

Rezultati teorijskih modela optimizacije nisu realni zbog nerealnih pretpostavki na

kojima su zasnovani,

Rezultati imaju ograniĉeno vaţenje za samo specijalne sluĉajeve koje pojedine

pretpostavke dozvoljavaju,

Neke od relevantnih pretpostavki nisu uzete u obzir u modelu optimizacije,

Kriterijum ekonomske efikasnosti koji optimizacioni modeli uglavnom iskljuĉivo

koriste nije dovoljan, odnosno nema toliko veliki ponder ili teţinu, u jednom

oĉigledno višekriterijalnom procesu donošenja odluka o strukturiranju i

implementaciji politike zaštite okoliša.


262

Drugim rijeĉima, zakljuĉak je da donosioci odluka koji su zaduţeni za implementaciju

politike zaštite okoliša često prednost daju drugim kriterijumima koji nisu čisto

ekonomski ili nisu uopšte ekonomski kriteriji. Naravno ovo ne umanjuje znaĉaj

ekonomskih analiza i optimizacionih modela, nego nameće potrebu njihovog realnijeg

koncipiranja i iznalaţenja naĉina da se njihovi rezultati ipak primijene u onim situacijama

gdje ne postoji dovoljno jako opravdnje za njihovo neprimjenjivanje. Razjašnjavanjem

specifiĉnosti pojedinih situacija koje dovode do preferiranja drugih kriterija moţe da se

doprinese i sagledavanju opravdanosti ili neopravdanosti neuvaţavanja rezultata

mikroekonomskih analiza. U tom smislu smatramo da je potrebno rezultate ekonomskih

modela optimizacije posmatrati samo kao jedan, istina veoma vaţan, ali ne i uvijek

presudan faktor u sveukupnoj optimizaciji procesa postizanja ţeljenog cilja u pogledu

kvaliteta okoliša.

Ekonomski instrumenti (EI) su kreirani, usvojeni i implementirani širom svijeta kako bi

se na odgovarajući naĉin odgovorilo na brojene probleme u vezi sa okolišem, od

upravljanja otpadom i zaštite bioraznolikosti, do odrţivog korištenja zemljišta i

smanjenja zagaĊenja zraka. Ovi instrumenti primijenjeni su sa razliĉitim stepenom

uspješnosti. EI ukljuĉuju brojne vrste instrumenata kao što su dozvole, kvote, licence,

koncesije, pristojbe koje plaćaju potrošaĉi ili korisnici resursa, porezi koje plaćaju

korisnici, naknade za prikljuĉenje, prava na tuţbu, depoziti i financijska osiguranja.

MeĊutim, uzeti zajedno ekonomski instrumenti strukturirani su na takav naĉin da

postignu jednu vrstu miksa tri glavna cilja:

Uspostavljanje, pojašnjavanje ili poboljšavanje vlasniĉkih prava;

ObezbjeĊivanje da korisnici resursa ili zagaĊivaĉi plate praviĉnu cijenu za ono što

troše ili zagaĊuju; i

Supsidiranje ĉistijih alternativa (proizvoda i proizvodnih tehnologija).

Osim toga, prednost ekonomskih instrumenata u odnosu na standarde i ostale instrumente

komandno-kontolnog pristupa je da oni generiraju budţetske prihode koji bi trebalo da

se koriste za realizaciju ostalih ciljeva u politici okoliša.

Stoga, smatramo da je potrebno definirati neke od najvaţnijih kriterijuma koje nadleţne

institucije mogu i treba da koriste u procesu donošenja odluka o praktiĉnoj primjeni

mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša:

Ekološka efektivnost (ecological effectiveness) - Odabiranje i kombiniranje pojedinih

instrumenata i njihova primjena u sklopu politike zaštite okoliša ima prvenstveno za cilj

transformaciju odreĊenog okolišnog dobra ili postojećeg stanja okoliša u neko drugo,

ţeljeno, izmijenjeno i poboljšano stanje. Vaţan kriterijum pri njihovom izboru mora,

dakle, da bude njihova djelotvornost i efektivnost u smislu istinskog doprinosa

rješavanju uoĉenog okolišnog problema, odnosno efektivnost u smislu ostvarenja

stepena ţeljene kontrole ponašanja zagaĊivaĉa i smanjenja zagaĊenja, što i predstavlja

prvenstveni i najvaţniji cilj pomenute politike ili, slobodno moţemo reći, njen reason de

etre.


263

Pouzdanost (dependibility) - Ovaj kriterij odnosi se na izvjesnost ili sigurnost sa kojom

će jedan instrument ostvariti navedeni cilj ili standard u pogledu kvaliteta okoliša.

Drugim rijeĉima izuzetno je znaĉajno pravilno sagledati sve relevantne faktore i ocijeniti

da li su djelovanja i efekti odreĊenog instrumenta nezavisni, tj. da li su djelovanja

izvjesna i da li se praktiĉno praktiĉno dešavaju po predvidivom automatizmu, ili, pak,

zavise od izvjesnog broja nekih drugih, apsolutno nepredvidivih ili faktora koji se ne

mogu predvidjeti sa dovoljnim stepenom sigurnosti. Veoma je vaţno u odreĊenim

situacijama taĉno poznavati nivo sigurnosti sa kojom moţemo oĉekivati realizaciju

postavljenog cilja. Ekonomski instrumenti, pošto djeluju posredno, na naĉin da mijenjaju

poticaje na osnovu kojih preduzeća donose svoje poslovne odluke, nemaju uvijek

zadovoljavajući stepen pouzdanosti da će se ţeljeno smanjenje zagaĊenja zaista i

realizirati. Instrumenti zakonske regulative u tom pogledu su mnogo bolji i rezultat

njihove primjene mnogo je izvjesniji, te su generalno mnogo pouzdanije sredstvo za

postizanje okolišnih ciljeva u situacijama kada je suviše riziĉno oslanjati se samo na

dobru volju i ekonomsku motivaciju preduzeća.

Ekonomska efikasnost ili troškovna efektivnost (economic efficency ili cost

effectiveness) - Ovaj kriterijum inkorporira u sebi ĉinjenicu da praktiĉno sprovoĊenje

politike zaštite okoliša podrazumijeva neizbjeţni nastanak troškova koji mogu znaĉajno

da opterete preduzeća i cijelo društvo. Oni se u najvećoj mjeri sastoje od izdataka

vezanih za dio proizvodnih resursa koji se fiziĉki upotrebljavaju u svrhu smanjenja

zagaĊenja, i obuhvatju, puni trošak njihove upotrebe, u smislu da obuhvataju i

oportunitetne troškove, odnosno propuštene koristi od njihove alternativne upotrebe u

proizvodnoj aktivnosti. Zbog ograniĉenosti resursa i njihove rijetkosti u ekonomskom

smislu, neophodno je uvijek nastojati da se postavljeni cilj (ţeljeno stanje ili kvalitet

okoliša) ostvari uz što je moguće niţe troškove ili, drugaĉije reĉeno, sa datim sredstvima

ostvariti maksimalno mogući pozitivni efekat. Efikasnost se odnosi na relativni neto

trošak koji nastaje usljed korištenja odreĊenog instrumenta – tj, jedan instrumenat je

efikasniji od drugog ukoliko postiţe ţeljeni rezultat sa niţim neto troškom. Neto trošak

jednog instrumenta predstavlja razliku troškova i koristi koje nastaju kao rezultat njegove

implementacije. Troškovi mogu nastati u vezi sa administracijom, monitoringom i

aktivnostima i mjerama purifikacije i obezbjeĊenja provoĊenja i poštovanja propisanog,

obavezujućeg ponašanja preduzeća ili drugih ekonomskih subjekata. Koristi ukljuĉuju

stepen do kojega je postignut okolišni cilj, mada je ovaj poslednji najĉešće veoma teško

egzaktno i na zadovoljavajući naĉin mjeriti i novĉano iskazati. Osnovna razlika izmeĊu

ekonomskih i pravnih instrumenata moţe se najbolje sagledati upravo na osnovu kriterija

efikasnosti. U uslovima savršene konkurencije, korištenje ekonomskih instrumenata vodi

ka postizanju Pareto optimalnog nivoa unaprijed utvrĊenog nivoa zagaĊenja. Prema

tome, sa aspekta efikasnosti ekonomski instrumenti su prihvatljiviji u poreĊenju sa

pravnim instrumentima.

Intenzivnost informacijama ili obim i karakter neophodnih informacija (informational intensity) - Ovaj kriterijum u direktnoj je vezi sa pomenutim kriterijem

ekonomske efikasnosti, u smislu da je neophodno poznavati i prilikom odluĉivanja o


264

primjeni instrumenata, uzeti u obzir, potencijalne troškove do kojih će doći usljed

aktivnosti prikupljanja i obrade informacija neophodnih za efikasnu primjenu pojedinih

instrumenata politike zaštite okoliša. Osim toga ovaj kriterijum se odnosi i na obim i

karakter samih zahtijevanih informacija, i to u smislu njihove raspoloţivosti, tehniĉko-

teholoških mogućnosti njihovog prikupljanja i obrade. Na primjer, zahtijevi u pogledu

informacija za neke ekonomske instrumente mogu zahtijevati znaĉajne troškove, tako da

zakonska regulativa moţe da bude prihvatljivija u odreĊenim situacijama.

Način i uslovi operacionalizacije (operationability) - Ovaj kriterijum odnosi se na sve

ono što je vezano za naĉin i mogućnost praktiĉnog implementiranja odreĊenog

instrumenta. On obuhvata sve neophodne, prateće i organizacione aktivnosti

(institucionalno rješenje, administracija, kadrovi, tehnologija, mogućnost i opravdanost

aktivnosti monitoringa). Razliĉiti instrumenti mogu sa ovog stanovišta biti odgovarajući

za razliĉite okolišne probleme. Na primjer, u sklopu ekonomskih instrumenata,

korisniĉke takse mogu biti odgovarajući instrument za ona ispuštanja štetnih materija

koja se mogu pratiti do samoga izvora njihovog nastanka, dok takse na proizvod mogu

biti pogodnije za sluĉajeve kada nije moguće kontrolirati nivo emisije iz pojedinih izvora.

Mogućnost praktične primjene ili prihvatljivost (“practicability” ili “acceptability”) -

Vaţan aspek procjene pojedinih instrumenata predstavlja i ĉinjenica da se pojedini

instrumenti politike zaštite okoliša, kao uostalom i svake druge politike, ne sprovode u

organizacionom, institucionalnom ili politiĉkom vakumu, nego u taĉno definiranoj

postojećoj konstelaciji društvenih odnosa, sistemu vrijednosti i potreba, mnogostrukih i

razliĉitih interesa i preferencija u svakoj oblasti ţivota. U tom smislu bitno je procijeniti

realnu mogućnost primjene odreĊenog instrumenta, odnosno utvrditi što pouzdanije u

kojoj mjeri će njegova implementacija biti uslovljena pristankom drţavne administracije

ili drugih društveno znaĉajnih i uticajnih interesnih grupa. Osim toga trebalo bi

identificirati i kvantificirati i ukupne društvene mogućnosti i veliĉinu napora neophodnih

za suzbijanje i prevazilaţenje eventualnog neslaganja ili otvorenog suprotstavljanja

uvoĊenju takvog instrumenta od strane društveno relevantnih interesnih grupa.

Promptnost djelovanja (time lag of incidence) - Pod ovim kriterijem podrazumijeva se

prvenstveno brzina kojom se primjenom pojedinih instrumenata postiţu odreĊeni ciljevi

u smislu poboljšanja kvaliteta okoliša. Drugim rijeĉima, ovaj kriterij se odnosi na pitanje

koliko vremena je neophodno da proĊe da bi se osjetili praktiĉni rezultati u vidu

poboljšanja stanja ţivotne okoliša.

Duţina prelaznog perioda (transitional period) - Ovaj kriterijum je u izvjesnom smislu

u vezi sa prethodnim i odnosi se na duţinu vremenskog perioda koji je neophodan kako

bi se preduzeće prilagodilo na novonastalu situaciju i promijenjene uslove poslovanja do

kojih dolazi usljed uvoĊenja i poĉetka primjene odreĊenog instrumenta u politici zaštite

okoliša. Neki instrumenti zahtijevaju znaĉajnije prilagoĊavanje od strane preduzeća, što

moţe da traje i duţi vremenski period, pa samim tim se atraktivnost instrumenta za sama

preduzeća smanjuje. U izvjesnim sluĉajevima ovaj period tranzicije oznaĉava vrijeme

koje se ostavlja preduzećima da unutar njega ona sama preuzmu neke aktivnosti prije


265

nego što se uvede odgovarajuća zakonska mjera. Praktiĉno, on tada oznaĉava period koji

protekne od najave preduzećima da će odreĊeni instrument ili pristup u zaštiti okoliša biti

primijenjen do poĉetka njegove primjene. Nekada se ovaj prelazni period moţe razumjeti

i kao klasiĉni vacatio legis, odnosno u pravnoj terminologiji vrijeme ĉekanja (vakantno

vrijeme) koje mora proteći od trenutka objavljivanja zakonski definirane mjere ili

instrumenta do momenta kada njegova primjena postaje praktiĉno obavezujuća za

preduzeća.

Fleksibilnost - Poţeljno je da odabrani instrumenti ili mjere obezbjeĊuju fleksibilnost u

pogledu njihove primjene. Mogli bi smo navesti dva osnovna aspekta fleksibilnosti o

kojima treba voditi raĉuna prilikom izbora pojedinih instrumenata:

(i) sposobnost instrumenta da nastavi efikasno obavljati svoju funkciju u

promjenjljivim uslovima, kao što su promjenljive cijene, uslovi poslovanja

preduzeća i javna politika odnosno pristup prema okolišu; i

(ii) stepen do kojeg individualna preduzeća mogu izabrati njihove vlastite odgovore u

okviru i kontekstu sveukupnog globalnog cilja u pogledu kvaliteta okoliša. U

pogledu ovog drugog aspekta, ekonomski instrumenti ne propisuju specifiĉne,

taĉno odreĊene nivoe smanjenja emisije za pojedinaĉna preduzeća ili, pak,

tehnologije za postizanje smanjenja zagaĊenja, dok instrumenti zakonske

regulative generalno propisuju barem jedno od ovo dvoje. Prema tome, ekonomski

instrumenti u opštem sluĉaju obezbjeĊuju više fleksibilnosti, u smislu veće

slobode izbora koju preduzeća imaju prilikom donošenja odluke kako da reagiraju

i odgovore na postavljeni cilj u pogledu kvaliteta okoline, nego što to ĉine

instrumenti zakonske regulative.

Podsticaji na inoviranje (incentives for innovation) -- Ovaj kriterij se odnosi na

dinamiĉki aspekt efikasnosti. Uobiĉajeno se preferira situacija koja obezbjeĊuje stalne

podsticaje i motivaciju preduzećima da smanjuju svoju emisiju, odnosno zagaĊenje kroz

usvajanje novih i ĉistijih tehnologija ili kontinuirano poboljšavanje perfomansi postojećih

tehnologija koje primjenjuju u proizvodnom procesu ili u procesu kontrole i smanjenja

zagaĊenja. Ekonomski instrumenti obiĉno pruţaju ovakve potsticaje dok, generalno, to

nije sluĉaj sa mjerama zakonske regulative.

Aspekti konkurentske politike i strukturne politike odnose se na stepen u kojem

instrument zaštite okoliša narušava konkurenciju ili ima negativan uticaj na ciljeve

strukturne ili regionalne politike. Na primjer, u uslovima postojanja unaprijed utvrĊenog

nivoa zagaĊenja, ekspanzija postojećih preduzeća i ulazak novih preduzeća na trţište nije

moguće. Pored toga, ukoliko se distribucija prava na zagaĊenje odvija po principu

''starijeg'' (seniority principle) starija i vjerovatno neefikasnija preduzeća se na taj naĉin

dodatno štite, ĉime se smanjuju intenzitet konkurencije na regionalnom (nacionalnom)

nivo, a što u krajnjoj instanci ima negativne efekte na nivo konkurencije i strukturnu

politiku. S druge strane, istovremena primjena taksi na zagaĊenje i prava na zagaĊenje,

dovodi do eliminacije neefikasnih preduzeća sa trţišta. MeĊutim, uz primjenu samo

prava na zagaĊenje moguće je postići unaprijed utvrĊeni nivo zagaĊenja i prije nego što


266

doĊe do strukturnih promjena na trţištu (u smislu eliminiranja neefikasnih preduzeća sa

trţišta). Prema tome, intervencija drţave nije neophodna sve dok primjena takse na

zagaĊenje omogućava da nivo zagaĊenja bude jednak ili manji od dozvoljenog nivoa

emisije, omogućavajući pri tome i postizanje ekonomskog rasta.

Pravičnost ili jednakost (equity) - Distribucija troškova i koristi koje generira odreĊeni

instrument izmeĊu pojedinih podruĉja ili preduzeća i/ili domaćinstava u okviru

ekonomskog sistema treba svakako da bude uzeta u obzir prilikom odabira instrumenata

za rješavanje odreĊenog problema okoliša. Na primjer, moţe biti veoma korisno

razmotriti relativni znaĉaj koji u ekonomiji imaju oni koji će najviše biti pogoĊeni

primjenom odreĊene mjere ili instrumenta, relativni uticaj na razliĉite sektore u

ekonomiji i efekat na individualna preduzeća/domaćinstva. TakoĊe, znaĉaj primjene ovog

kriterijuma naroĉito dolazi do izraţaja u situacijama kada je veoma vaţno obezbijediti da

korištenje nekog ekonomskog instrumenta ne rezultira nejednakom snagom pojedinih

preduzeća na trţištu.

Urgentnost okolišnog problema - Ovaj kriterijum na izvjestan naĉin doprinosi

pravilnom rangiranju znaĉaja primijenjenih kriterijuma ekološke efektivnosti i

ekonomske efikasnosti za ocjenu instrumenata. Ukoliko je, naime, stanje odreĊenog

medija okoliša na odreĊenom kontrolnom podruĉju izrazito loše i ukoliko se zahtijeva što

hitnija intervencija (jer bi odlaganje moglo dovesti do ekološke katastrofe ili do

ozbiljnijih ireverzibilnih posljedica po okoliš) tada je neophodno prioritet dati ekološkoj

efektivnosti, pa i po cijenu nešto viših troškova koje zahtijeva implementacija odreĊenog

instrumenta. MeĊutim, ukoliko situacija nije tako dramatiĉna i ukoliko se procjenom

neophodnih troškova prilagoĊavanja preduzeća utvrdi da brza intervencija nije imperativ,

ekonomskoj efikasnosti tada bi trebalo dati prednost. No, to ne znaĉi uvijek da ukoliko je

ta prednost data po osnovu urgentnosti, da će biti data apsolutno i po osnovu ostalih

kriterija (što se, u stvari, najĉešće i dogaĊa, jer empirijska istraţivanja ukazuju na

ĉinjenicu da ekonomska efikasnost nema onaj znaĉaj koji bi izgleda ekonomisti voljeli da

ima u procesu kreiranja i praktiĉne primjene politike zaštite okoliša).

Vrsta i karakter okolišnog problema - Ovaj kriterijum odnosi se na ĉinjenicu da je pri

ocjenjivanju pojedinih instrumenata neophodno uzeti u obzir ili procijeniti mogućnost

primjene odreĊenog instrumenta za rješavanje problema u više razliĉitih medija okoliša,

ili ako se radi o jednom mediju okoline procijeniti mogućnost da odreĊeni instrument

rješava razliĉite vrste problema izazvane razliĉitim polutantima. Rijeĉnikom ekonomije

reĉeno, trebalo bi preferirati one mjere i instrumente koji mogu da koriste efekte

ekonomije obima, tj. da se istovremeno mogu koristiti za “proizvoĊenje” većeg broja

pozitivnih efekata na većem broju kontrolnih podruĉja ili većem broju okolišnih medija.

Priroda polutanta - Priroda polutanta igra veoma znaĉajnu ulogu u trenutku kada

kreator politike zaštite okoliša odluĉuje koji okvir, odnosno koje mjere i instrumenti će

biti upotrijebljeni za kontrolu zagaĊenja. Naprimejr, CO2 ima globalne efekte, tako da je

uticaj na okoliš generalno sliĉan bez obzira na to gdje na planeti je on ispušten u

atmosferu. Iz toga slijedi da sa okolišnog stanovišta lokacija stvaraoca CO2 emisije


267

stvarno nije vaţna. S druge strane, okvir za politiku okoliša trebao bi biti sasvim

drugaĉiji za regionalne polutante (npr. SO2, NOx, ţiva, isl.) jer uticaj koji imaju ovi

polutanti vjerovatno neće biti isti na svim lokacijama. Isti iznos odreĊenog regionalnog

polutanta moţe imati jako velike negativne uticaje na nekim lokacijama, a male na

drugim lokacijama, tako da jeste vaţno gdje se polutant ispušta. Ovo je u ekonomici

okoliša poznato kao problem „vruće taĉke“ („Hot Spot“ problem).

Metod Lagranţovog multipliaktora obiĉno se koristi da se utvrdi najniţi trošak postizanja

nekog cilja, u sluĉaju da se zahtijeva odreĊeni ukupni iznos smanjenja emisije za recimo

godinu dana. U nekim sluĉajevima moguće je koristiti Lagranţeovu metodu optimizacije

da bi se utvrdila zahtjevana smanjenja za svaku zemlju (na bazi njihovih graniĉnih

troškova smanjenja zagaĊenja – MAC – Marginal Abatement Costs) tako da je ukupni

trošak smanjenja minimiziran. U takvom scenariju Lagranţov multiplikator predstavlja

cijenu trţišne dozvole/prava (p) za jedinicu polutanta, kao što to predstavljaju tekuće

cijene prava na emisiju u Evropi i S.A.D.

Sve zemlje prihvataju trţišne cijene dozvola kao zadane na trţištu u trenutku njihove

kupovine ili prodaje, tako da su u stanju da donesu individualnu odluku koja će

maksimizirati njihov profit a u isto vrijeme omogućiti poštovanje okolišne regulative.

Ovo takoĊe predstavlja praktiĉno verziju principa ekvimarginaliteta, koji se uobiĉajeno

koristi u ekonomskim analizama za iznalaţenje ekonomski efikasne odluke (uz najniţe

moguće ukupne troškove).

Jasno je da pojedini instrumenti ne mogu podjednako dobro udovoljavati svakom od

navedenih kriteriuma, te da sloţenost koncipiranja efikasne, i prije svega, praktiĉno

ostvarive politike zaštite okoliša, proizilazi iz potrebe sagledavanja svih navedenih

aspekata za svaki instrument posebno, a potom i iz potrebe njihove optimalne

kombinacije u jedinstven i efikasan skup koji će na najbolji naĉin omogućiti ostvarenje

ţeljenog cilja. Odabiranje pravoga instrumenta ili kombinacije instrumenata za odreĊeni

problem i okolnosti ĉini razliku izmeĊu efektivne i efikasne intervencije koja ublaţava ili

otklanja trţišne nedostatke i distorzija koje nameću dodatne troškove i na taj naĉin

pogoršavaju alokaciju resursa i smanjuju nivo društvenog blagostanja. Ono što uspješno

funkcionira u jednom sklopu okolnosti moţe biti sasvim neefektivno u drugom

okruţenju.

Da bi se bilo koje mjere i instrumenti na zadovoljavajući naĉin praktiĉno primijenili

potrebno je da budu zadovoljeni odreĊeni preduslovi za uspješnu primjenu mjera i

instrumenata u politici zaštite okoliša, odnosno moţemo izdvojiti nekoliko faktora koji

će doprinijeti njihovoj uspješnoj primjeni:

Dokaz da dovoljno znaĉajan okolišni problem postoji, ili je izvjesno da će do

njega doći, koji inaĉe (bez primjene instrumenata politike zaštite okoliša) ne bi bio

na adekvatan naĉin riješen;

Snaţna podrška od strane javnosti i/ili preduzeća za aktivnosti kojim bio se

problem nastojao riješiti.;


268

Raspoloţivost odgovarajućeg struĉnog znanja i osposobljenosti kadrova koja bi

pomogla da se osmisle, implementiraju i nadgledaju sve aktivnosti vezane za

primjenu odreĊenog instrumenta;

Kapacitet ili sposobnost da se uspostavi efektivan i efikasan administrativni i

pravni okvir za primjenu pojedinih instrumenata;

Raspoloţive mjere za reviziju, prilagoĊavanje i poboljšanje primijenjenih pristupa

promijenjenim okolnostima; i

Jasni ciljevi na osnovu kojih se ili u poreĊenju sa kojima se moţe uspješno

procijeniti stepen efektivnosti pojedinih pristupa, mjera i instrumenata u politici

zaštite okoliša (AUSTRALIAN ENVIRONMENTAL PROTECTION AGENCY,

1998, str. 20).

Pored ovih opštih pretpostavki koje moraju biti ispunjene da bi primjena bilo kojeg

instrumenta u zaštiti okoliša dala najbolje rezultate, analiza iskustava razliĉitih zemalja

omogućuje da se navedu i neki elementi koji determiniraju uspješnost primjene konkretne

strategije za zaštitu okoliša. Moţemo reći da su nivo razvijenosti i karakter privredne

strukture kritiĉni faktori (jer oni determiniraju potrebe da se manje ili više nadgleda i

obezbjeĊuje provoĊenje usvojene strategije kao i mogućnosti da se to ĉini), koji zajedno

sa društvenom organizacijom i kulturom utiĉu na uspješnost realizacije usvojene

strategije zaštite okoliša. Na primjer, u zemlji koja se nalazi u ranoj fazi razvoja sa

ekonomijom kojom dominira poljoprivreda, sa industrijom koju ćine preteţno mala

preduzeća i sa znaĉajnim neformalnim sektorom (sivom ekonomijom), regulativa u vidu

emisionih standarda i ekonomskih instrumenata kao što su takse na zagaĊenje vrlo

vjerovatno će biti neefektivne, iz jednostavnog razloga što zahtijevaju visoke troškove

monitoringa i kontrole sprovoĊenja.

Budući da takve ekonomije karakterizira usitnjenost, nepravilna rasporeĊenost, odnosno

nekoncentriranost i specifiĉan karakter malih industrijskih preduzeća i zanatskih radnji,

troškovi moniotoringa bi bili visoki u odnosu na štete koje su izazvane individualnim

aktivnostima. Isti razlozi doveli bi do toga da su administrativni troškovi prikupljanja

taksi na zagaĊenje visoki u poreĊenju sa oĉekivanim prihodima. U takvim uslovima,

ispravna strategija bi bila primijeniti indirektne instrumente, kao što su takse na

proizvode i diferencirane takse, koje bi se nametnule na mjestima na kojima je relativno

jednostavno vršiti monitoring (npr. prilikom uvoza, izvoza, proizvodnje sirovina

itd.).Osim toga ekonomski instrumenti u manje razvijenim zemljama i zemljama u

tranziciji moraju da budu jednostavniji nego u razvijenim zemljama jer nerazvijene i

zemlje u tranziciji uglavnom imaju nedovoljno razvijene i ograniĉene administrativne

kapacitete za prikupljanje poreza i taksi na zagaĊenje.


269

5.2 Komparacija mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša

Evidentna je ĉinjenica, potkrijepljena brojnim empirijskim istraţivanjima da razliĉiti

ekonomski subjekti, odnosno zainteresirane strane imaju razliĉit odnos i preferencije u

pogledu pojedinih mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša. Znaĉajne, nekada ĉak

dijametralno suprotne razlike su ouĉljive prvenstveno u zavisnosti od toga (i) da li se radi

o onima koji donose propise ili o onima na koje se propisi odnose, kao i (ii) da li se radi

o ekonomistima teoretiĉarima (teorija) ili o administraciji zaduţenoj za praktiĉnu

primjenu razliĉitih instrumenata (praksa).

Pošto se ovdje prvenstveno bavimo ekonomskom analizom optimizacije korištenja i

zaštite okoliša, razmotrićemo pristup i preferencije koje sami ekonomisti imaju prema

odreĊenim instrumentima i sagledati iz kakvih, u stvari, pretpostavki proizilaze takve

preferencije, a potom ih uporediti sa preferencijama onih koji su zaduţeni za praktiĉnu

implementaciju politike zaštite okoliša. Poznato je da ekonomisti pokazuju izrazitu

naklonost prema ekonomskim instrumentima za zaštitu okoliša, posebno prema taksama

na zagaĊenje i razmjenjivim pravima na zagaĊivanje. Ovakva (oĉekivana) sklonost

proizilazi vjerujemo malim dijelom iz samoljublja, a najvećim dijelom iz mnogobrojnih

ekonomskih analiza teoretskih modela optimiziranja zagaĊivanja korištenjem rezliĉitih

instrumenata, kao i analiza ponašanja preduzeća koja zagaĊuju okoliš. Da bi smo

objasnili razlike izmeĊu pojedinih mjera i instrumenata, odnosno da bi smo ih mogli

komparirati objasnićemo pristup koji ekonomski teoretiĉari koriste prilikom rješavanja

problema u oblasti zaštite okoliša, odnosno pretpostavke koje se uvode i na kojima

poĉivaju modeli ekonomske optimizacije u pogledu postizanja odreĊenog nivoa

zagaĊenosti primjeniom razliĉitih instrumenata.

Osnovne polazne pretpostavke za jedno ovakvo objašnjenje su: (i) da postoji odreĊeni

broj preduzeća koja zagaĊuju okoliš na odreĊenom “kontrolnom podruĉju”, (ii) da svaka

jedinica zagaĊenja podjednako doprinosi ukupnoj društvenoj šteti bez obzira na lokaciju

izvora zagaĊenja, (iii) da nadleţna agencija ima sve neophodne ovlasti, i (iv) da je nakon

prihvatljive analize postavila kao cilj arbitrarno utvrĊeno smanjenje zagaĊenosti od x

procenata od ukupnog iznosa zagaĊenja. Optimizacioni modeli koje ekonomisti koriste

obiĉno baziraju na sljedećim pretpostavkama:

(i) Da su sva preduzeća tehnološki efikasna u pogledu minimiziranja troškova

(odnosno da proizvode uz najniţe troškove koje dozvoljava raspoloţiva

tehnologija);

(ii) Da sva preduzeća vode pasivnu politiku cijena, odnosno da se pojavljuju na

konkurentnom trţištu i djeluju kao preuzimaĉi cijena koje su eksterno definirane

(price takers);

(iii) Da agencija za zaštitu okoliša ima na raspolaganju potpune informacije o

troškovima smanjenja emisije (purifikacioni troškovi) za svako preduzeće;


270

(iv) Da su cijene inputa i outputa za sva preduzeća determinirana na konkurentnim

trţištima faktora proizvodnje i finalnih prizvoda i usluga;

(v) Da nadleţna agencija moţe da vrši besplatan monitoring emisija pojedinih

preduzeća, i da bez ikakvih troškova moţe da osigura poštivanje i provoĊenje

propisa od strane preduzeća kojima su nametnuta. Jednom rjeĉju da ne postoje

administrativni troškovi ili transakcioni troškovi (transaction costs).

Ukoliko su ove pretpostavke date, teorem najniţih troškova kaţe da će ukupni troškovi

kontrole i smanjenja zagaĊenja biti minimizirani u sluĉaju da nadleţna agencija uvede

taksu/porez na zagaĊenje iz svih preduzeća utvrĊenu na jedinstvenom nivou po jedinici

emisije. Naše je mišljenje da je pogrešno široko prihvaćeno mišljenje, da ovaj teorem o

najniţim troškovima, ukoliko se primijene sve ove pretpostavke, neminovno dovodi do

toga da se preferiraju takse na zagaĊenje u odnosu na komandno kontrolni pristup,

odnosno zakonsku regulativu primijenjenu u obliku standarda koji specificira dozvoljene

iznose emisije. Naime, smatramo vaţnim istaći ĉesto previĊanu ĉinjenicu, da nadleţna

agencija alternativno tj. i primjenom drugih instrumenata moţe postići isti cilj u pogledu

kvaliteta okoline uz iste najmanje troškove i to:

Plaćanjem preduzećima supsidije u visini koja je jedinstvena po jedinici smanjenja

emisije za sva preduzeća;

UtvrĊivanjem i propisivanjem nivoa maksimalno dozvoljene emisije za svako

preduzeće;

Kreiranjem dozvola za zagaĊenje koje se mogu razmjenjivati izmeĊu preduzeća

kod kojih su maksimalno dozvoljeni iznosi emisija jednaki arbitrarno

postavljenom standardu u pogledu ukupne emisije iz svih preduzeća.

MeĊutim ako napravimo komparativnu analizu primjene razliĉitih instrumenata doći

ćemo do interesantnih rezultata koji omogućavaju da se razliĉiti instrumenti sagledaju u

novom svjetlu, u smislu taĉnog utvrĊivanja pod kojim uslovima i pretpostavkama oni

daju najbolje rezultate, odnosno kada se mogu pojaviti kao sredstva kojima se uz najniţe

troškove mogu postići postavljeni ciljevi.

Ono što predstavlja istinski problem za primjenu komandno-kontrolne strategije odnosno

zakonske regulative odnosi se na pretpostavku (iii). Ukoliko primjena mjera i

instrumenata zakonske regulative (standardi) treba da rezultira istim ukupnim iznosom

troškova kontrole i smanjenja zagaĊenja kao i primjena jedinstvenih taksi obraĉunatih po

jedinici emisije, onda će nivoi smanjenja emisije koje nameće nadleţna agencija morati

biti razliĉiti za pojedina preduzeća tako da veći iznos smanjenja ostvare ona preduzeća

koja to mogu uraditi uz niţe troškove, odnosno koja imaju niţe graniĉne troškove

purifikacije.

Da bi nadleţna agencija bila u mogućnosti da donese neophodnu zakonsku regulativu

prilagoĊenu specifiĉnim karakteristikama svakog preduzeća koje zagaĊuje okolinu,

morala bi da zna funkciju graniĉnih troškova purifikacije za svako preduzeće. Ovo je,

vidjeli smo, u skoro svim sluĉajevima nerealna pretpostavka, i operativna, dakle,


271

primjenjiva verzija komandno kontrolnog pristupa realizuje se praktiĉno u formi

zahtjeva da sva preduzeća smanje emisju za isti procenatualni iznos (x procenata u našem

sluĉaju), da bi se postiglo sveukupno ţeljeno smanjenje emisije. Zbog ĉinjenice da se

funkcije graniĉnih troškova purifikacije pojedinih preduzeća znaĉajno razlikuju,

jedinstveno procentualno smanjenje emisije neće biti ekonomski efikasno u smislu da

neće biti postignuto uz najmanje moguće troškove.

Svojstvo jedinstvenih taksi/poreza na zagaĎivanje da postiţu ţeljeno smanjenje nivoa

zagaĊenja uz najmanje moguće troškove proizilazi iz ĉinjenice da ovaj pristup ukupni

teret troškova smanjenja emisije raspodjeljuje na pojedina preduzeća na takav naĉin koji

obezbjeĊuje da ona preduzeća koja imaju niţe troškove u većoj mjeri i smanje svoju

emisiju. Svako preduzeće smanjivalo bi emisiju do nivoa gdje se njegovi graniĉni

troškovi purifikacije izjednaĉavaju sa visinom takse na zagaĊenje, tako da bi

minimizirala svoje ukupne troškove u koje ulaze i plaćanja po osnovu taksi na zagaĊenje.

Kao rezultat, sva preduzeća bi poslovala na takav naĉin da bi graniĉni troškovi

purifikacije svakog od njih bili na istom nivou. Budući, dakle, da postoji jednakost

graniĉnih troškova purifikacije, ne bi postojala takva realokacija ukupnog troška

smanjenja emisije izmeĊu pojedinih preduzeća koja bi mogla da dovede do smanjenja

ukupnog troška purifikacije. Nadleţna agencija ne mora uopšte pri tome da zna funkciju

troškova purifikacije svakog preduzeća da bi identificirala razliĉite ciljeve u pogledu

iznosa smanjenja zagaĊenja za svako preduzeće koji bi doveli do minimiziranja ukupnih

troškova.

Ekonomski racionalna reakcija svih preduzeća na jedinstvenu taksu na zagaĊenje

identificira rješenje s najniţim troškovima. Potreba da se detaljno poznaju proizvodne

funkcije, graniĉni troškovi purifikacije i graniĉni troškovi štete izazvane zagaĊenjem za

svako preduzeće, praktiĉno znaĉi da je podjednako mnogo informacija potrebno da bi se

našlo rješenje modela i determinirala optimalna visina takse na zagaĊenje kao i da bi se

našlo rješenje modela kojim se determinira optimalna vrijednost fiksnih obavezujućih

mjera – standarda koji se odnose na emisiju polutanata u okolinu od strane preduzeća.

Odatle moţemo da zakljuĉimo da ukoliko su za rješavanje statičkih modela optimizacije

potrebne kompletne informacije tada se neće postići nikakva posebna prednost

uvođenjem taksi na zagađenje umjesto mjera direktne zakonske regulative a koje bi

korespondirale sa optimalnim rješenjima za svako preduzeće. Ali u slučajevima kada se

ne zahtijevaju kompletne informacije (u smislu poznavanja detaljnih informacija za svako

preduzeće) takse na zagađenje mogu imati prednost. Prethodno navedenu analizu,

poreĊenja taksi na zagaĊenje i standarda u pogledu troškova do kojih njihova primjena

dovodi, smatramo korisnim prikazati i grafiĉki, koristeći sliku 6.1 (TURNER &

BATEMAN, 1993, str. 168).

Na horizontalnoj osi predstavljeno je smanjenje zagaĊenja (odnosno nivo purifikacije i

smanjenja emisije) a na vertikalnoj osi troškovi i taksa na zagaĊenje u novĉanim

jedinicama. Sa MAC1, MAC

2 i MAC

3 oznaĉene su krive graniĉnih troškova

purifikacije (abatement costs) za tri razliĉita preduzeća koja proizvode isti proizvod.


272

Treba primjetiti da krive MAC na ovoj slici imaju pozitivan nagib pošto je na x osi

naneseno smanjenje zagađenja umjesto nivoa proizvodne aktivnosti ili zagaĊenja.

Graniĉni purifikacioni troškovi svakog preduzeća su razliĉiti iz jednostavnog razloga što

preduzeća koriste razliĉitu tehnologiju: nema nikakvog razloga pretpostaviti da će

tehnologija biti ista. Moţe se primjetiti da, za bilo koji nivo smanjenja emisije, preduzeće

1 ima najviše troškove purifikacije, preduzeće 2 nešto niţe i preduzeće 3 najniţe

troškove. Zbog jednostavnosti prezentacije, moţe se pretpostaviti da je S1S

2= S

2S

3 i S

1+ S

2+S

3= 3 S

2.

Slika 5.1: PoreĊenje standarda i taksi na zagaĊenje po kriterijumu troškovne efektivnosti

Pretpostavimo da je postavljen standard koji nalaţe da se mora postići smanjenje

zagaĊenja S2. Jedan naĉin da se to uradi bio bi da se jednostavno naloţi svakom

preduzeću da smanji zagaĊenje za iznos OS2

. To bi znaĉilo da će preduzeće 1 ići do

taĉke A, preduzeće 2 do taĉke B, i preduzeće 3 do taĉke C. Na ovaj naĉin postignut je

ukupni standard od 3S2.

Alternativa je da se uvede taksa na zagaĊenje u iznosu od t . Taksa je postavljena na

takav naĉin da preduzeće 1 ide to taĉke X, preduzeće 2 do taĉke B, i preduzeće 3 do taĉke

Y. Razlog za ovakvo ponašanje je objašnjen ranije, i svodi se na ĉinjenicu da je npr.

preduzeću 1 jeftinije do taĉke X da smanjuje zagaĊenje nego da plaća taksu jer su mu

graniĉni troškovi niţi od takse . Poslije taĉke X troškovi postaju veći nego taksa tako da

je isplatnije platiti taksu. Treba primjetiti da je ukupni standard 3S2

postignut, ali da je

preduzeće 1, koje ima najviše troškove, smanjilo zagaĊenje manje od S2

, dok je

preduzeće 3, sa najniţim troškovima purifikacije, smanjilo zagaĊenje više od S2

.


273

Da bi se iznašla razlika u troškovima za postizanje odreĊenog standarda, potrebno je

sabrati relevantne površine ispod krivih graniĉnih purifikacionih troškova, na sljedeći

naĉin:

Rješenje sa utvrĊivanjem jedinstvenog standarda za sva preduzeća

Ukupni troškovi smanjenja zagaĊenja = TACst

= OAS2

+ OBS2

+ OCS2

Rješenje sa uvoĎenjem takse na zagaĎenje

Ukupni troškovi smanjenja zagaĊenja = TACtax

= OXS1 + OBS

2+ OYS

3

Ukupni iznosi troškova nisu isti. Da bi se vidjelo za koliko se razlikuju treba oduzeti

TACtax

od TACst

:

TACst

TACtax

= S1XAS

2 S

2CYS

3

Ali površina S1XAS

2je oĉigledno veća od S

2CYS

3, što znaĉi da

TACst

TACtax

.

Na ovaj naĉin se, dakle, moţe jednostavno pokazati da primjena jedinstvenih standarda

nameće veće ukupne troškove za smanjnje zagaĊenja nego takse na zagaĊenje da bi se

postigao isti standard. Prema tome, korištenje taksi na zagaĊenje predstavlja rješenje sa

niskim troškovima za postizanje datog standarda. Da li će to biti i rješenje sa najniţim

troškovima u poreĊenju sa primjenom jedinstvenih standarda zavisi od drugih

instrumenata koje nadleţna agencija ima na raspolaganju za ostvarenje datog standarda,

npr. razmjenjivih prava na zagaĊivanje. Odgovor na ovo pitanje moţe se tipiĉno naći

uporeĊivanjem ovih instrumenata, odnosno simuliranjem kontrolne situacije uz pomoć

raĉunara kako bi se procijenili troškovi svakog od tih instrumenata u cilju osiguranja

ţeljenog standarda u pogledu smanjenja zagaĊenja. Namjerno kaţemo ţeljenog a ne

optimalnog, jer smo vidjeli da su za utvrĊivanje optimalnog standarda potrebne

informacije o funkciji štete izazvane zagaĊenjem. MeĊutim i u takvom sluĉaju taksa na

zagaĊenje ima prednost u odnosu na jedinstveni standard u pogledu obaveznog smanjenja

emisije od strane svih preduzeća.

MeĊutim, u sklopu polazne analize, mora se istaći da dok navedeno ispuštanje

pretpostavke (iii), odnosno uklanjanje zahtjeva da agencija ima kompletne informacije,

daje taksama na zagaĊenje prednost u odnosu na mjere zakonske regulative u pogledu

troškova, moramo istaći da uklanjanje ovog zahtjeva takoĊe kreira i jedan ozbiljan

problem koji se pojavljuje u sluĉaju da se primjenjuju takse na zagaĊenje. Radi se o tome

da bez ove prepostavke, takse na zagaĊenje nisu u stanju da garantuju postizanje

ţeljenog, arbitrarno utvrĊenoog cilja u pogledu ukupnog smanjenja emisije, tako da takse

u tom pogledu nisu pouzdan instrument, na koji se sa potpunom sigurnošću agencija

moţe osloniti. Takse na zagaĊenje će biti pouzdane samo u sluĉaju ako agencija propiše

ispravnu visinu jedinstvene takse.

Ali problem i jeste u tome što je agenciji da bi to i uradila potrebno baš ono što joj

nedostaje ako je izbaĉena pretpostavka (iii), tj. potrebne su joj kompletne i detaljne


274

informacije o funkciji graniĉnih troškova purifikacije svakog preduzeća. U odsustvu

takvih informacija, ona moţe utvrditi visinu takse koja će, postići neki sveukupni nivo

smanjenja emisije, istina, po najniţim mogućim troškovima. Ali problem je u tome što taj

postignuti nivo neće, osim sasvim sluĉajno – za što su šanse jako male, biti upravo

jednak nivou u iznosu od ţeljenih x procenata smanjenja emisije.

Kod razmatranja taksi na zagaĊenje kao instrumenta u politici zaštite okoliša vidjeli smo

da agencija moţe da nastavi sa metodom pokušaja i greške, odreĊujući visinu takse,

analizirajući rezultat, i prilagoĊavajući stopu na više ili na niţe u zavisnosti od dobivenog

rezultata. Ovakva procedura ne povećava samo troškove preduzeća, u smislu potrebnog

prilagoĊavanja, nego i troškove na strani agencije koja mora upotrijebiti znaĉajne resurse

da bi se ta procedura na zadovoljavajući naĉin obavila. Sve to doprinosi povećanju

ukupnih transakcionih troškova, što se po mišljenju mnogih autora ne moţe zanemariti,

utoliko prije što visina ovih troškova postaje jedan od faktora u objašnjenju diskrepance

izmeĊu teoretskih predviĊanja i empirijskih rezultata o poţeljnosti i rasprostranjenosti

korištenja pojedinih mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša. To se naroĉito odnosi

na ekonomske mjere i instrumente, koji se i pored teorijske zasnovanosti njihovih

prednosti još uvijek nedovoljno praktiĉno upotrebljavaju, što ukazuje na ĉinjenicu da su

ili pretpostavke na kojima je teorijska analiza uraĊena pogrešne ili postoje neke koje nisu

ukljuĉene u dovoljnoj mjeri u analizu. Rezultati istraţivanja potvrĊuju i jedno i drugo.

Nastavljajući se na prethodnu analizu pokazaćemo još jedan interesantan i znaĉajan

aspekt komparacije taksi/poreza na zagađenje i standarda. U tu svrhu posluţiće nam

grafiĉki prikaz dat na sljedećoj slici (PEARCE & TURNER, 1990,str. 105):

Slika 5.2: Komparacija taksi i standarda kada je nepoznat taĉan poloţj krive MNPB


275

Na slici je prikazan osnovni dijagram zagaĊenja ali je pretpostavljeno da postoji odreĊena

neizvjesnost u pogledu precizne lokacije funkcije graniĉne neto privatne koristi

preduzeća. Sa MNPBS

oznaĉena je stvarna kriva, a sa MNPBP

oznaĉena je pogrešna

kriva koristi. Realno je pretpostaviti da nadleţna agencija moţe u procesu donošenja

odluke poći od pretpostavke da je MNPBP

ustvari ispravna kriva troškova i na toj osnovi

nastaviti sa procesom donošenja odluke o vrsti i optimalnoj veliĉini unstrumenta za

zaštitu okoliša kojega treba primijeniti. Komparacija taksi i standarda sastojala bi se u

tome da vidimo da li je trošak ove pogrešne pretpostavke veći ako je donesena odluka da

se primijeni standard ili ako je odluka da se primjeni taksa na zagađenje. Grafiĉki prikaz

nam omogućuje da pokaţemo da sve dotle dok krive MEC i MNPB imaju iste (ali

suprotnog predznaka) nagibe, troškovi pogrešne pretpostavke su isti i nema posebnog

razloga da se po tom osnovu preferira taksa ili standard. Dakle, taksa u iznosu t je

utvrĊena na osnovu pokušaja da se obezbijedi optimalni nivo zagaĊenja

pretpostavljajući (u nedostatku informacija koje preduzeće poznaje) da je MNPBP

ispravna kriva. Ali MNPBS

je ispravna kriva i preduzeće, znajući to, ide do taĉke gdje

se MNPBS izjednaĉava sa t. Rezultat je pretjerano zagaĊivanje (Q ' umjesto Q ).

Gubitak nastao usljed pretjeranog zagaĊenja predstavljen je kao površina ispod krive

MEC izmeĊu Q ' Q minus površina ispod MNPBS izmeĊu Q ' Q . To je prikazano kao

trougao bde.

U drugom sluĉaju pretpostavljamo da nadleţna agencija odluĉuje da uvede standard, još

uvijek vjerujući da je MNPBP

ispravna kriva koristi. Standard je utvrĊen na nivou Q.

Pod uslovom da je primjena standarda dosljedno i sigurno obezbjeĊena od strane

agencije, nivo aktivnosti pre duzeća biće jednak Q, što je ispod optimuma Q , i sa

gubitkom predstavljenim trouglom abc. Treba primijetiti da su oba osjenĉena trougla iste

veliĉine i odatle zakljuĉujemo da nema nikakve razlike izmeĊu takse na zagaĊenje i

rigidno primijenjenog standarda. Da bi komparacija instrumenata, odnosno zapoĉeta

analiza bila kompletna moramo vidjeti kakva je situacija ukoliko vaţe iste pretpostavke

ali nagibi krivih više nisu isti. Ta situacija predstavljena je grafiĉki :


276

Slika 5.3: Komparacija taksi i standarda kad je taĉan poloţaj MNPB nepoznata nagibi

krivih razliĉiti

U sluĉaju (a) MEC je strmija od MNPB, a u sluĉaju (b) MEC ima manji nagib od MNPB.

Analizirajući sliku moţe se uoĉiti da u sluĉaju (a) rješenje u vidu takse dovodi do mnogo

većeg troška, jer je gubitak nastao usljed većeg zagaĊenja od optimalnog (Q‟ - Q

*), veći

od gubitka nastalog usljed prekomjernog smanjenja zagaĊenja u iznosu Q* - Q. Zakljuĉak

je da, stoga, u takvoj situaciji treba preferirati standard kao instrument u politici zaštite

okoliša. U sluĉaju (b) situacija je obrnuta. Gubitak usljed prekomjernog smanjenja

zagaĊenja (Q* - Q) je veći od gubitka usljed prekomjernog zagaĊenja (Q - Q

*), te je

zakljuĉak da prednost treba dati taksi na zagaĊenje. Moţe se pokazati da isti rezultati

vaţe i u sluĉaju da neizvjesnost postoji oko taĉnog poloţaja funkcije MEC.


277

Jasno je da su zahtjevi jako veliki u pogledu informacija koje su neophodne da bi

agencija donijela racionalnu odluku i izvršila pravi izbor izmeĊu taksi i standarda. U

suštini, moglo bi se reći da bi agencija u sluĉaju ĉak i da ne zna taĉnu lokaciju krive

MNPB ali zna odnos izmeĊu nagiba MNPB i MEC mogla ipak donijeti ispravnu odluku.

Ali treba priznati da je zaista mala vjerovatnoća da nadleţna agencija zna relativne

nagibe funkcija u sluĉaju kada ne zna ĉak ni red veliĉina jedne od njih.

Vraćajući se na polaznu analizu i pretpostavke koje teorijski modeli optimizacije moraju

zadovoljavati moţe se zakljuĉiti da razmjenjiva prava na zagaĎivanje (RPZ) pokazuju

izrazitu prednost u situacijama kada pretpostavka (iii) nije primjenjiva, u smislu da su

RPZ i dituaciji kada nadleţna agencija nema na raspolaganju sve informacije o graniĉnim

troškovima purifikacije za svako preduzeće, ipak i pouzdana i da ţeljeni cilj ostvaruju uz

minimalne troškove. Razmjenjiva prava na zagaĊivanje su pouzdana zbog toga što je

ukupna koliĉina dozvola-prava koje je kreirala i distribuirala nadleţna agencija jednaka

ukupnom iznosu emisija koji korespondira sa ţeljenim smanjenjem ukupne emisije u

iznosu od x procenata. Ona zadovoljavaju i kriterijum postizanja smanjenja po najnižim

troškovima zato što ih sekundarno trţište na kojem se razmjenjuju dozvole, alocira na

ona preduzeća kojima je jeftinije da kupe dozvolu nego da smanjuju emisiju. Preduzeća

kod kojih je smanjenje emisije relativno jeftino radije će smanjivati emisiju nego

kupovati dozvole. Do raspodjele tereta ukupno potrebnog smanjenja emisije izmeĊu

preduzeća na takav naĉin koji minimizira ukupne troškove smanjenja emisije dolazi

automatski usljed ponašanja preduzeća koje karakteriše nastojanje da se što više smanje

vlastiti troškovi.

Ostvarenje ovog rezultata suštinski je zavisno od pretpostavki (ii) i (v). Kada postoji

manji broj preduzeća, odnosno kada situacija tendira oligopolskoj trţišnoj strukturi,

najsnaţnije preduzeće moći će da koristi svoj dominantan poloţaj na trţištu i da dovede

do distorzija ili nesavršenosti u njegovom funkcioniranju. Monitoring, u smislu kontrole

preduzeća, koji osigurava da njihove stvarne emisije u okolinu korespondiraju sa kvotom

koja im je dodijeljena u vidu dozvola, moţe rezultirati znaĉajnim transakcionim

troškovima za nadleţnu agenciju. Treba primijetiti da ukoliko se problemi sa povećanjem

transakcionih troškova usljed monitoringa zanemare, razmjenjiva prava na zagaĊivanje

karakteriše pouzdanost i svojstvo postizanja cilja uz najmanje troškove bez obzira na

naĉin na koji su prava na zagaĊivanje inicijalno distribuirana (besplatno ili aukcijom) od

strane nadleţne agencije.

Ukoliko se broj preduzeća koja zagaĊuju okolinu ne mijenja, tada supsidije koje plaća

nadleţna agencija za smanjenje emisije po jedinstvenoj stopi dovode do istih troškova

smanjenja zagaĊenja kao i jedinstvene takse na zagaĎenje. Razlika izmeĊu ova dva

instrumenta u politici zaštite okoline svodi se na smjer toka transfernih plaćanja. Plaćanje

taksi na zagaĊenje stvara, odnosno doprinosi povećanju budţetskih prihoda (nadleţne

agencije i drţave), dok davanje supsidija predstavlja trošak koji se mora pokriti iz

budţeta. Vidjeli smo da je razlika izmeĊu troškova smanjenja zagaĊenja i transfernih

plaćanja znaĉajna u ekonomskim analizama. Dok su troškovi smanjenja zagaĊenja –

purifikacije realni društveni oportunitetni troškovi, transferna plaćanja predstavljaju samo


278

realokaciju prava na raspolaganje resursima. Preduzeća, naravno, sagledavaju transferna

plaćanja kao realni trošak za njih, i generalno se suprotstavljaju taksama kao instrumentu

kontrole i smanjenja zagaĊenja. S druge strane ekonomisti se generalno protive davanju

supsidija preduzećima za smanjenje zagaĊenja.Grafiĉki prikaz komparacije taksi i

supsidija moţemo prikazati na sljedeći naĉin (CHRISTIANSEN 1995, str 345):

Slika 5.4: Komparacija taksi i supsidija - za individualna preduzeća (lijevo) i industrijsku

granu (desno)

Osnovna polazna ideja kod uvoĊenja supsidija je da se preduzeću plati izvjestan iznos

ukoliko zagaĊuje manje od nekog unaprijed propisanog nivoa. Ukoliko supsiduju

oznaĉimo sa S po jedinici zagaĊenja, propisani nivo zagaĊenja W i stvarni nivo

zagaĊenja koje ostvaruje preduzeće M, i ukoliko je M manje od W, iznos ukupno plaćene

supsidije je tada:

Supsidija = S (W M)

Dijagram prikazuje poloţaj svakog pojedinaĉnog preduzeća na lijevoj strani i industrijsku

granu na desnoj strani. Ovo razlikovanje će se pokazati kao veoma vaţno za ispravnost

analize. Polazne taĉke za preduzeće su P i q, pri ĉemu je cijena jednaka minimumu

prosjeĉnh troškova AC, a polazne taĉke za granu su P i Q, pri ĉemu je agregatna kriva

ponude oznaĉena sa S. Treba primijetiti da uslov P = AC znaĉi da se posmatra grana u

koju je slobodan ulazak i izlazak.

Najprije posmatrajmo efekat takse na zagađenje. Njeno uvoĊenje će, u sluĉaju preduzeća

pomjeriti krive AC i MC prema gore, dovodeći do nove ravnoteţe kratkog roka u kojoj

cjena koja se formira na trţištu, P, izjednaĉava sa novim graniĉnim troškom preduzeća u

q1. Ali uspostavljena cijena je sada ispod nove krive prosjeĉnih troškova tako da će

preduzeća napuštati granu, pomjerajući gransku krivu ponude u lijevu stranu. Nova


279

ravnoteţa u dugom vremenskom roku je P1Q

1 za granu i P

1q za preduzeće. Ovakav

rezultat mogao se i oĉekivati u skladu sa standardnom mikroekonomskom analiziom

ravnoteţnog poloţaja grane i preduzeća.

Efekat supsidije je malo teţe analizirati. Njeno plaćanje podiže krivu graniĉnih troškova

preduzeća. Ukoliko supsidija predstavlja isti novĉani iznos kao i taksa na zagaĊenje,

kriva će se pomjeriti na (MC + supsidija) koja je identiĉna sa (MC + taksa). Ovo izgleda

ĉudno – za oĉekivati je da bi supsidija trebala da spusti MC krivu. U ovom sluĉaju to se

ne dogaĊa, a formulacija supsidije daje objašnjenje zašto. Kako preduzeće povećava

proizvodnju, ono se lišava supsidije koju bi moglo da dobije smanjenjem proizvodnje,

odnosno zagaĊenja. Moţemo reći da je lišavanje supsidije isto što i plaćanje takse - u

oba sluĉaja postoji financijski gubitak. Zbog toga se MC pomjera prema gore. Ali vaţno

je primijetiti da se prosjeĉni troškovi smanjuju za preduzeće pošto ono prima iznos

supsidije za smanjenje proizvodnje. Dakle, kriva MC za preduzeće postaje (MC +

supsidija) koja je ista kao i (MC + taksa), ali kriva AC za preduzeće pomjera se prema

dole na (AC supsidija).

Ravnoteţa kratkog vremenskog roka biće tamo gdje se cijena izjednaĉava sa krivom

novih graniĉnih troškova, tj. ista je kao i usluĉaju takse na zagaĊenje. Reakcija ili

odgovor preduzeća na supsidije u kratkom vremenskom roku su, prema tome, iste kao i u

sluĉaju taksi na zagaĊenje – nema nikakve razlike izmeĊu njih. MeĊutim, znaĉajne

razlike postoje u pogledu reakcije preduzeća u dugom vremenskom roku. U kratkom

roku, cijena je veće od krive novih prosjeĉnih troškova (AC supsidija) što dovodi do

ulaska novih preduzeća u granu, i pomjeranja granske krive ponude u desnu stranu. Nova

dugoroĉna ravnoteţa za granu pojavljuje se kod P2

Q2

, i kod P2

q2

za pojedinaĉno

preduzeće.

Šta se dogaĊa sa zagaĊenjem? Relevantna komparacija je šta se dogaĊa u dugom roku.

Ukoliko je primjenjena taksa na zagaĊenje, ukupan proizvod grane sa smanjuje. Ako je,

meĊutim, primijenjena supsidija, povećanje ukupnog proizvoda dovodi do povećanja

zagaĊenja. Prema tome, primjena supsidija podrazumijeva postojanje rizika da se

izmijene uslovi ulaska i izlaska iz industrijske grane koja zagaĊuje okoliš, i to na takav

naĉin da, umjesto smanjenja zagaĊenja moţe, ustvari, dovesti do njegovog povećanja.

Ukoliko se analiza nastavi na naĉin da se ispusti polazna pretpostavka (v), tada

odgovarajuća analiza troškova smanjenja zagaĊenja koja se odnosi na pojedine

alternativne instrumente zaštite okoliša treba da uzme u obzir troškove koji nastaju zbog

aktivnosti vezanih za monitoring i obezbjeĊenje provoĊenja i poštovanja propisa iz

oblasti okoliša od strane preduzeća. U nekim problemima zagaĊenja, kao što su oni do

kojih dolazi usljed emisija štetnih gasova kao posljedica sagorijevanja fosilnih goriva,

troškovi vezani za monitoring i obezbjeĊenje provoĊenja regulative biće niţi ukoliko se

neki input koristi kao mjesto na kojem se vrši kontrola, umjesto da se kontrola ĉini na

mjestu ispuštanja štetnih gasova od sagorijevanja u okoliš.


280

Pokazano je (COMMON, 1997) da ukoliko su odnosi izmeĊu nivoa inputa i

rezultirajućih emisija poznati nadleţnoj agenciji, karakteristika postizanja ciljnog

smanjenja emisije uz najniţe troškove koju imaju takse po jedinici emisije prenosi se i na

takse po jedinici inputa. Ovo je realna pretpostavka u sluĉaju, na primjer, ispuštanja

ugljen dioksida prilikom sagorijevanja fosilnih goriva, gdje se sa dosta pouzdanosti moţe

utvrditi transformacioni odnos koji postoji izmeĊu jedne tone uglja i koliĉine ugljen

dioksida koji nastaje njegovim sagorijevanjem.

Zakljuĉak je da preferencije za ekonomske instrumente praktično proizilaze iz

pretpostavki na kojima se zasnivaju teorijski modeli iznalaženja optimalnog nivoa

kontrole zagađenja. Budući da je model uvijek pojednostavljena slika stavarnosti i da

odabrane pretpostavke (ma koliko one olakšavale definiranje modela i njegovo raĉunanje

ĉinile mogućim i jednostavnim) ne moraju uvijek da korespondiraju sa situacijom koja se

pojavljuje kao realni okvir praktiĉne implementacije politike zaštite okoliša. Naime,

vidjeli smo da ukoliko se neke od navedenih pretpostavki odbace kao nerealne ili

nevažeće (kako bi odražavale različitosti stvarnih situacija) ekonomski instrumenti ne

pokazuju se uvijek kao optimalno rješenje. Ustvari, rezultat je da svaki od osnovnih

instrumenata -- takse na zagaĊenje, propisani standardi, razmjenjiva prava na zagaĊenje,

propisano instaliranje opreme za smanjenje zagaĊenja – može da bude najbolje rješenje u

nekim od mogućih realnih situacija.

Nakon dosadašnjeg, u izvjesnom smislu opšteg razmatranja, nastavak izlaganja biće

strukturiran na sljedeći naĉin. Najprije ćemo komparirati mjere i instrumente direktne

zakonske regulative ili, kako ih neki autori ĉesto nazivaju, instrumente koji se zasnivaju

na propisanim koliĉinama emitiranih polutanata (quantity based instruments) sa

ekonomskim instrumentima ili, instrumentima zasnovanim na cijenama (price based

instruments), a potom ćemo komparirati karakteristike pojedinih ekonomskih

instrumenata za zaštitu okolišae. Kompariranje će se vršiti na bazi rezultata brojnih

istraţivanja vršenih uglavnom u razvijenim zemljama koje imaju već relativno dugu

tradiciju (oko trideset godina) u pogledu primjene najrazliĉitijih mjera i instrumenata u

politici zaštite okoliša

5.3 Komparacija instrumenata zakonske regulative i ekonomskih

instrumenata

Najprije, što se tiĉe faktora, koji bi smo mogli oznaĉiti kao politička prihvatljivost,

situacija je takva da zakonska regulativa izgleda kao prihvatljivije rješenje za glasaĉe na

politiĉkim izborima koji se mogu svrstati u tri grupe:

Prva, i (još uvijek) najmalobrojnija grupa, zagaĊenje okoliša povezuje sa neĉim što je

pogrešno i, stoga, pokazuje odbojnost prema pristupima koji daju zakonsku osnovu

takvom ĉinjenju eksplicitno utvrĊujući cijene po kojima se zagaĊivanje moţe nesmetano


281

obavljati (NELSON, 1990; KELMAN, 1981). Iz ove perspektive “nareĊenje” da se

smanji zagaĊenje smatra se etiĉki prihvatljivijim sredstvom, ĉak i ako je krajnji rezultat –

iznos smanjenog zagaĊivanja – isti.

Druga grupa, vjerovatno brojnija, posebno vrednuje ono što se moţe okarakterisati kao

izvjesnost ili garantovani rezultat u pogledu ţeljenog smanjenja zagaĊenja. Ostvarenje

ţeljenog smanjenja izvjesnije je ukoliko se primijene instrumenti zakonske regulative,

odnosno ukoliko se donese odgovarajući standard u pogledu maksimalno dozvoljene

emisije, ukoliko se on nametne kao obavezan preduzećima, i ukoliko se poštovanje

propisa obezbjeĊuje zakonskim sankcijama. HARRINGTON (1988), meĊutim, iznosi

uvjerljiv stav po kojem je ova “izvjesnost” najvećim dijelom prividna zbog vrlo krupnih

praktiĉnih problema u vezi sa monitoringom.

Treću grupu saĉinjavala bi sama preduzeća i poslovne zajednice. Preferiranje direktne,

zakonske regulative od strane preduzeća moţe na prvi pogled da izgleda ĉudno zbog

ĉinjenice da prednost daju upravo onim mjerama i instrumentima koji u velikoj mjeri ili

potpuno ograniĉavaju njihovu slobodu poslovnog odluĉivanja i djelovanja, koju im

obezbjeĊuje decentralizirani sistem privrede postavljene dominantno na trţišnim

osnovama. Mogući razlozi zašto poslovne grupe tradicionalno preferiraju direktnu,

zakonsku regulativu bili bi sljedeći.

1. Najprije ĉinjenica da su rukovodioci preduzeća svjesni da se takse na

zagaĊivanje gotovo uvijek uvode zajedno sa kvantitativnim standardima.

2. Zatim mogućnost da rukovodioci preduzeća znaĉajno utiĉu na sam proces

donošenja zakonske regulative (OECD, 1989). Naime, situacija kod

ekonomskih instrumenata je takva da kada se jednom npr. utvrde i kao

obaveza uvedu porezi i takse obraĉunati na zagaĊivanje okoliša, onda ih je

veoma teško izbjeći ili pronaći bilo kakav, nadleţnim institucijama prihvatljiv

razlog za njihovo nepoštovanje, odnosno neplaćanje. Ukratko, porezi i takse

djeluju promptno, bez odlaganja. S druge strane, utvrĊivanje i efektivno

stupanje na snagu pojedinih zakonskih rješenja zahtijeva odreĊeni vremenski

period u toku kojega preduzeća mogu da na najrazliĉitije naĉine odugovlaĉe

sa njegovom primjenom. Jedan od najĉešće primjenjivanih naĉina je

pokretanje sudskog spora kojim se nastoji dokazati neopravdnost tako

definirane regulativne mjere.

3. Treći razlog ili obrazloţenje takvom ponašanju leţi u ĉinjenici da takse na

zagaĊenje i zakonska regulativa imaju razliĉite efekte u pogledu djelovanja

na profit preduzeća. Jedno objašnjenje u vezi s tim dali su BUCHANAN i

TULLOCK (1995, str. 139-47). Oni polaze od tvrdnje, da zakonska regulativa

moţe doprinijeti povećanju profita koji preduzeća ostvaruju. Radi se, naime, o

stvaranju svojevrsnog privilegovanog poloţaja odreĊenih proizvoĊaĉa, u

smislu ograniĉavanja ukupne proizvodnje (sa ciljem smanjivanja zagaĊenosti)

i to putem ograniĉavanja ukupne koliĉine proizvedenih jedinica odreĊenog

finalnog proizvoda, kao i spreĉavanjem ulaska novih proizvoĊaĉa u pojedine


282

industrijske grane koje su kao cjelina, po mišljenju nadleţnih institucija,

dosegle gornju granicu ukupne dozvoljene emisije polutanta u okoliš. Rezultat

takve akcije predstavlja praktiĉno i zakonski omogućeno nastajanje kartela --

skupine preduzeća koja zajedniĉki kontroliraju trţište. Problem predstavlja

ĉinjenica da su oni tada u mogućnosti i svjesno da podstiĉu oskudicu njihovih

proizvoda na trţištu (pravdajući je pri tome zakonskom regulativom u oblasti

zaštite okoliša sa poznatim posljedicama u vidu (i) povećanja cijena njihovih

proizvoda, do kojeg dolazi usljed veće potraţnje u odnosu na raspoloţivu

ponudu i (ii) porasta ostvarenog profita po osnovu takvog povećanja cijena.

Drugo objašnjenje razliĉitog djelovanja zakonske regulative i ekonomskih instrumeanata

na profit preduzeća svodi se na sljedeće. Ukoliko se, naime, primjenjuje zakonska

regulativa preduzeća plaćaju samo iznos potreban za smanjenje emisije (troškovi

purifikacije), dok ne plaćaju za štetu prouzrokovanu preostalom emisijom preduzeća u

okoliš. U sluĉaju primjene taksi na zagaĊenje preduzeća plaćaju i za štetu prouzrokovanu

preostalom emisijom tog preduzeća u okoliš – zbog ĉega su preduzeća skovala termin

“princip da zagaĊivaĉ plaća dva puta” (“polluter pays twice principle”).46

U ovom kontekstu interesantan je modelski pristup kojim MILS (1998 str.65) vrši

komparaciju zakonske regulative ili standarda i takse na zagaĊenje. Naime, on

pretpostavlja da je taksa na zagaĊenje utvrĊena na nivou ppr r na takav naĉin,

odnosno na takvom nivou da rezultirajući nivo emisije od strane preduzeća iznosi r

jedinica. Kao alternativa tom pristupu, moţe se posmatrati i direktna zakonska regulativa

koja ograniĉava nivo emisije preduzeća na isti nivo od r jedinica. Koristeći elementarnu

funkcionalnu analizu, moţe se pokazati da graniĉni uslovi za maksimizaciju profita

impliciraju iste nivoe proizvodnih inputa i outputa za preduzeće u oba slučaja (i u

sluĉaju takse na zagaĊenje i u sluĉaju standarda). To znaĉi da se profit maksimizira,

odnosno da preduzeće ostvaruje ravnoteţni poloţaj proizvodeći isti nivo outputa bez

obzira koji od instrumenata zaštite okoliša se primjenjuje. Analiza je prezentirana na

sljedeći naĉin:

Najprije se razmatra sluĉaj direktne, zakonske regulative. Preduzeću je reĉeno da

maksimalno moţe da emitira u okoliš iznos od r jedinica štetnih materija. Propisani

iznos r mora da bude obavezujući tj. da predstavlja ograniĉenje, u smislu da bi u sluĉaju

nepostojanja zakonske regulative iznos emitiranih materija, pri outputu koji maksimizira

profit preduzeća, bio veći. Tada će jednakost (4.16) biti zadovoljena kao

46

I na dijagramskom prikazu vidjeli smo da u sluĉaju kada krive graniĉnog troška purifikacije i graniĉne štete imaju

normalan oblik, preduzeća plaćaju više nego što iznosi nastala šteta u okolišu. Posljedica ovoga jeste i ĉinjenica da

u sluĉaju primjene direktne regulative neka preduzeća koja bi trebala biti zatvorena ipak imaju mogućnost da

nastave sa radom, dok u sluĉaju primjene taksi na zagaĊenje moţe da se desi obrnuta situacija, da će neka preduzeća

koja bi trebala da nastave sa poslovanjem biti zatvorena. Tvrdnja da će odreĊeno smanjenje emisije polutanata u

okoliš biti ostvareno uz najniţe moguće troškove korištenjem taksa na zagaĊenje, stoga, implicitno pretpostavlja da

nijedno preduzeće nije obustavilo svoju proizvodnju samo iz razloga nemogućnosti plaćanja dodatnog financijskog

opterećenja do kojeg dovode takse na zagaĊenje.


283

r = m y (6.1)

Uzimajući ograniĉenje (6.1) kao zadato, preduzeće maksimizira profit, na naĉin da se od

ukupnog prihoda oduzmu ukupni troškovi. Formira se Lagranţova funkcija:

L = yp xpmpxmf

xm, r m + xmf , (6.2)

u kojoj je y eliminirano korištenjem proizvodne funkcije, jednakost (4.17).

Neophodni uslovi za maksimizaciju profita uz dato ograniĉenje su:

mmmy fpfpm

L

1 = 0 (6.2m)

i

0

xxxy fpfp

x

L (6.2x)

gdje mf i

xf predstavljaju parcijalne derivacije jednakosti (4.17) po m i x, tj. graniĉne

proizvode faktora m i x. Jednakosti (6.2m) i (6.2x) preureĊene su na takav naĉin da se

ĉlanovi koji sadrţe prebace na lijevu stranu. Tada se jednakost (6.2m) podijeli sa

(6.2x) što kao rezultat daje

xxy

mym

x

m

pfp

fpp

f

f

1

Skraćujući razlomak i dodatnim sreĊivanjem dobije se sljedeći izraz

xmxmxxy fppfpfp (6.3)

Nakon toga razmatra se sluĉaj kada se primjenjuje taksa na zagaĊenje. U tom sluĉaju

ukupni profit dat je izrazom

xmfmpxpmpxmfp rxmy ,,

Neophodni uslovi za maksimiranje profita su

0

mrrmmy fpppfp

m

(6.4m)

i

xy fp

x

0 xrx fpp (6.4x)

koje su iste kao i jednakosti (4.12) i (4.13). SreĊujući jednakosti (6.4m) i (6.4x) tako da

ĉlanove koji sadrţe rp prebacimo nalijevu stranu, podijelimo jednakost (6.4m) sa

jednakošću (6.4x), i ponovo rješavajući se razlomka dobijemo


284

xmxmxxy fppfpfp

što je ista jednakost kao i (6.3) koju smo ranije dobili za sluĉaj direktne, zakonske

regulative.

Na ovaj naĉin je pokazano da zakonska regulativa i taksa na zagaĊenje rezultiraju istim

odnosom izmeĊu cijena inputa i outputa i graniĉnih proizvoda. Pored jednakosti py MPm

= pm (4.14), moraju biti zadovoljene i jednakosti m = y + r (4.16) i r = m + y (6.1). Po

pretpostavci,rp je postavljeno na takvom nivou da rezultira istim nivoom emisije r i u

sluĉaju standarda i u sluĉaju takse na zagaĊenje. Prema tome, tri iste jednakosti

determiniraju y, m i x u oba sluĉaja, i rezultat je potpuno isti. MeĊutim, iako graniĉna

analiza pokazuje da preduzeće maksimizira profit pri istom obimu proizvodnje u oba

sluĉaja, nivo profita je niţi u sluĉaju primjene takse na zagaĊenje nego u sluĉaju primjene

zakonske regulative u vidu standarda. Razloge za ovo nepodudaranje smo već ranije

objasnili.

Posljedica razliĉitog djelovanja na profit preduzeća ogleda se i u ĉinjenici da se moţe

oĉekivati veće seljenje kapitala iz grana koje su regulirane taksama na zagaĊenje nego iz

grana koje su regulirane zakonskom regulativom. Zbog preseljenja većeg broja preduzeća

output se smanjuje za veći iznos u granama ili industrijama koje su regulirane taksama na

zagaĊenje nego u granama koje su regulirane standardima. Ovo seljenje kapitala izazvano

je sagledavanjem ukupne profitabilnosti, jer elementarna mikroekonomska teorija

pokazuje da ravnoteţa preduzeća u dugom vremenskom periodu zahtijeva ispunjenje ne

samo graniĉnih uslova, nego takoĊe i “ukupnog” uslova da ukupni profit preduzeća

(vrednujući vlasniĉke resurse po stopi koju mogu zaraditi u bilo kojoj grani odnosno po

prosjeĉnoj profitnoj stopi) bude pozitivan.

U kratkom roku, preduzeće proizvodi bilo koji nivo outputa za koji analiza pokaţe da

maksimizira profit, i taj nivo proizvodnje je isti u oba sluĉaja, bez obzira da li se

primjenjuju takse ili standardi. Ali u dugom roku, ono što je takoĊe vaţno za uspješnost

poslovanja preduzeća jeste nivo ostvarenog profita. Takse smanjuju taj nivo više nego

standardi. U dugom roku, neka preduzeća se sele u grane sa višim profitnim stopama.

Rezultat je smanjenje ponude outputa y koja je postojala pri ranijoj ravnoteţnoj cijeni yp .

Krajnji rezultat je da takse povećavaju cijene i smanjuju output više nego zakonska

regulativa u vidu standarda. Iznos za koji cijene rastu i za koji output opada u ova dva

sluĉaja zavisi u velikoj mjeri od koeficijenta elastiĉnosti ponude i potraţnje. Što je kriva

potraţnje manje elastiĉna cijene se više povećavaju a koliĉine se u manjoj mjeri smanjuju

kao posljedica primjene programa kontrole kvaliteta okoline, i veći je porast cijena u

sluĉaju primjene takse u poreĊenju sa standardom. Na sliĉan naĉin, što je kriva ponude

manje elastiĉna, veći je porast cijena i manje smanjenje koliĉina outputa, kao posljedica

uvoĊenja mjera za zaštitu okoline.

Predhodna analiza omogućuje neke zakljuĉke u vezi sa poţeljnošću standarda i takse na

zagaĊenje. Pokazano je da takse koje rezultiraju istim smanjenjem emisije kao i standardi

smanjuju profite i proizvodnju više nego standardi. “U svijetu u kojem drţava ne bi


285

morala da nameće poreze kako bi financirala svoje usluge i transferna plaćanja, takse na

zagaĊenje predstavljale bi loše rješenje, u tom smislu da bi se ţivotni standard smanjio

više nego što je potrebno da bi se postigao ţeljeni nivo smanjenja emisije štetnih materija

u okoliš. Ali u svijetu kakav jeste vlade u SAD i drugim drţavama u vidu poreza uzimaju

izmeĊu 30 i 40 % društvenog proizvoda da bi financirale svoje aktivnosti. Mnogi porezi

imaju ozbiljne negativne efekte na ekonomiju. Odatle proizilazi da drţava moţe da

kontrolira zagaĊenje uvoĊenjem taksi na zagaĊenje i da istovremeno smanji ostale poreze

za iznos prikupljenih prihoda od taksi na zagaĊenje (MILS 1998, str.49). To znaĉi da neto

plaćanja uzrokovana taksama na zagaĊenje ne bi bila viša od plaćanja uzrokovanih

zakonskom regulativom. U rudimentarnoj formi u citiranom dijelu nalazimo ideju ranije

pomenute dvostruke dividende o kojoj se danas tako mnogo diskutira u sklopu onoga što

se u razvijenim zemljama oznaĉava kao “ozelenjavanje poreza” ili zelena reforma

poreskog sistema.

Naravno, odreĊena lica koja plate takse na zagaĊenje mogu i da ne budu lica kojima će

se smanjiti plaćanje ostalih poreza, i to sa svoje strane moţe imati loše ili dobre

posljedice. Ĉak i da se svakom preduzeću ili privatnom licu smanje porezi, recimo porezi

na dohodak, za iznos koji ostavlja njihovu kupovnu moć nepromijenjenom zbog

uvoĊenja taksi na zagaĊenje, moţe se reći da bi takse na zagaĊenje ipak imale ţeljeni

efekat. Preduzeća bi ekonomizirala, odnosno štedljivo koristila materijalne inpute i vodila

raĉuna o nivou emisije u okolinu, pošto bi oni postali relativno skupi u poreĊenju sa

nematerijalnim faktorima, kao što su npr. rad, znanje ili informacije. I domaćinstva bi se

racionalnije ponašala sa proizvodima koji pretjerano zagaĊuju okoliš pošto bi oni postali

relativno skuplji u odnosu na proizvode koji ne zagaĊuju ili oštećuju okoliš. U stvari, ovi

efekti na relativne cijene i predstavljaju fundamentalnu poželjnu karakteristiku taksi na

zagađenje.

Osim navedenih, dodatni razlog jeste taj da postojeća preduzeća takoĊe preferiraju

pristup koji generalno nameće stroţije kriterijume ili standarde u pogledu kontrole

zagaĊivanja novim preduzećima koja se tek pojavljuju na trţištu. Za neke industrije, ovaj

nejednaki tretman starih i novih preduzeća rezultirao je praktiĉno smanjenjem nivoa

konkurencije, što je opet, sa svoje strane, izgleda doprinijelo znaĉajnim promjenama u

vrijednosti dionica pojedinih preduzeća (MALONEY 1982; HUGHES 1986).

Brojna empirijska istraţivanja pokazuju da i same nadleţne institucije u većini sluĉajeva

preferiraju komandno kontrolni pristup i mjere i koje iz njega proizilaze. U studiji o

alternativnim instrumentima u politici zaštite okoline BOHM i RUSSEL (1985, str 437-

438) navode nekoliko razloga za to:

U mnogim drţavnim organima i administraciji tradicionalno je relativno mala

zastupljenost ekonomista, a naĉinu rada drţavnih organa je inaĉe mnogo bliţi i

pogodniji komandno kontrolni pristup.

Ekonomski (trţišni pristup) smatra se isuviše “indirektnim”, pošto je on

prvenstveno usmjeren na promjenu uslova pod kojim ekonomski subjekti koji

zagaĊuju okolinu donose svoje poslovne odluke, a ne na reguliranje ili direktno


286

ograniĉavanje njihovog ponašanja putem obavezujućih propisa. Efekti zakonske

regulative u pogledu ostvarenja ţeljenog kvaliteta okoline su, nasuprot tome,

neposredniji i izvjesniji.

Direktna zkonska regulativa ne zavisi od dobre volje ekonomskih subjekata na

koje se primjenjuje, dok su npr. prihodi koji nastaju kao rezultat primjene

ekonomskih mjera u velikoj mjeri neizvjesni i zavise od reakcije ekonomskih

subjekata.

Zakonska regulativa ne doprinosi porastu inflacije kao što je to sluĉaj sa nekim

ekonomskim instrumentima (porezi i takse).

Zakonska regulativa u manjoj mjeri ili nikako ne dovodi do negativnih

distribucionih efekata kao što to mogu imati neki ekonomski instrumenti -- porezi

i takse ĉesto teret troškova vezanih za zaštitu okoline mogu neopravdano i

pretjerano prebaciti na slojeve sa najniţim primanjima.

I sama nadleţnu agencija, moţe uvaţavati pomenuti stav po kojem se zakonska

regulativa moţe shvatati i kao naĉin kojim se spreĉava ĉinjenje loših i društveno

nepoţeljnih aktivnosti, dok se porezi i takse obraĉunati po jedinici emitovanih

polutanata mogu smatrati kao praktiĉno davanje “prava na zagaĊivanje”.

U opštem smislu, mogu se izdvojiti barem ĉetiri faktora koja odreĊuju da li će mjere

direktne zakonske regulative, odnosno kvantitativno zasnovane mjere i instrumenti ili

ekonomske mjere i instrumenti zasnovani na cijenama imati znaĉajnije prednosti u

specificiranom kontrolnom regionu:

1. Raznovrsnost ili heterogenost industrijske aktivnosti;

2. Karakter neizvjesnosti u pogledu ponude i potraţnje za resursima okoliša;

3. Raznovrsnost ili heterogenost samoga kontrolnog regiona; i

4. Prisustvo znaĉajnijeg broja javnih preduzeća sa mekim budţetskim

ograniĉenjima.

1. Raznovrsnost industrije - Ukoliko su ostali uslovi isti, instrumenti zakonske regulative

su suboptimalni u onoj mjeri u kojoj raznovrsnost industrije dovodi do toga da preduzeća

imaju veoma razliĉite obrasce potraţnje za okolišnim dobrima. Kad bi, s druge strane,

ovi obrasci potraţnje bili skoro identiĉni bilo bi malo potencijalnih “dobiti od trgovine” i

simuliranje trţišta od strane drţave korištenjem ekonomskih instrumenata zasnovanih na

cijenama rezultiralo bi u malim uštedama troškova. Izgleda da su, ipak, u praksi,

ostvarene potencijalne dobiti velike zato što najveći dio štetnih materija u okoliš emituju

pogoni iz razliĉitih industrijskih sektora sa veoma razliĉitim troškovima smanjenja

emisije. Na primjer CRANDAL (1983, str. 72) uporeĊuje troškove smanjenja emisije

ĉvrstih ĉestica u vazduhu u opsegu od 36 do 680 US dolara po toni uklonjenih ĉestica u

sektoru snabdjevanja stanovništva vodom i gasom sa troškovima u iznosu od 1.010 do

3.030 US dolara u pogonu za sekundarnu preradu aluminijuma i troškovima u iznosu od

30.880 US dolara u koksnoj peći. Red veliĉina ovih troškova dovoljno govori o znaĉaju

heterogenosti industrije u ovom kontekstu.


287

2. Karakter neizvjesnosti – U sluĉajevima gdje se razmatra potraţnja za okolišnim

dobrima, mnogo znaĉajniji problem predstavlja nedostatak odgovarajućih informacija o

obliku ili poloţaju krive potraţnje za okolinskim dobrima. Ovo se takoĊe moţe proširiti i

na problem krive ponude, ukazujući na neizvjesnost kao na glavni problem. WEITZMAN

(1994) u svom teorijskom radu bavi se istraţivanjem relativnih prednosti i nedostataka

zakonske regulative i ekonomskih instrumenata u uslovima neizvjesnosti kad postoje

prethodne alternativne pretpostavke ili uvjerenja o nagibima krivih ponude i potraţnje za

dobrima okoliša.

Ono o ĉemu se ovdje radi jesu troškovi do kojih dolazi ukoliko se donese pogrešna

odluka, pod predpostavkom da je politiku, odnosno primijenjeni pristup u zaštiti okoliša

teško mijenjati u kratkom vremenskom periodu jednom kad je pristup definiran i

praktiĉno primijenjen. Sistem ili pristup zasnovan na cijenama, odnosno ekonomskim

instrumentima trebalo bi da pokazuje prednosti u odnosu na zakonsku regulativu ukoliko

je kriva ponude okolišnih dobara (environmental supply curve), tj. kriva graniĉne

društvene štete relativno ravna (što znaĉi da male promjene u iznosu zagaĊenja ne ĉine

mnogo razlike u iznosu graniĉne društvene štete izazvane oštećenjem okoliša); i ukoliko

je kriva potraţnje za okolišnim dobrima (environmental demand curve) relativno strma,

što znaĉi da je mogućnost zamjene usluga okoliša kao proizvodnog inputa drugim

faktorima proizvodnje, kao što su rad i kapital, jako mala, ili da su troškovi te zamjene

(instaliranje opreme za smanjenje zagaĊenja) jako visoki. U takvom sluĉaju, mala

smanjenja u nivou zagaĊenja mogu radikalno povećati troškove industrije nastale

smanjenjem emisije, bez velikih koristi za društvo kao cjelinu. Pristup zasnovan na

ekonomskim instrumentima je bolji, jer ti instrumenti, zbog izjednaĉavanja graniĉnih

troškova razliĉitih preduzeća, obezbjeĊuju da oportunitetni trošak za industriju neće biti

neuobiĉajeno visok.

Ako je, pak, situacija obrnuta – strma kriva ponude i relativno ravna kriva potraţnje,

onda prednost nije više na strani ekonomskih instrumenata nego na strani direktne

zakonske regulative. U takvom sluĉaju, malo odstupanje stvarnog uticaja taksi na

zagaĊenje od njihovog oĉekivanog uticaja (na smanjenje emisije) moţe prouzrokovati

velike promjene u nivou zagaĊenja i graniĉnoj društvenoj šteti nastaloj usljed tako

povećanog zagaĊenja. Obrnuto, kvantitativne restrikcije propisane zakonskom

regulativom u vidu standarda maksimalno dozvoljene emisije mogu ponuditi znaĉajnu

izvjesnost u pogledu visine graniĉne društvene štete, ali neće mnogo promijeniti ukupno

nastale troškove industrije za smanjenje zagaĊenja ĉak ako su te kvantitativne restrikcije

postavljene i nešto više nego što je potrebno, tj. ako su standardi i oštriji nego što bi

trebalo da budu.

Heterogenost kontrolnog regiona - Ovo moţe da bude najvaţniji razlog za dominantnu

primjenu pristupa zasnovanih na kvantitativnim restrikcijama u vidu zakonske regulative.

U konvencionalnim apstraktnim analizama,vidjeli smo da “kontrolni region” predstavlja

geografsko podruĉje unutar kojega se primjenjuje jedan odreĊeni instrument zakonske

regulative ili ekonomski instrument za odreĊeni okolinski medij i vrstu polutanta. U

drugaĉijim okolnostima, stvarni kontrolni region moţe da obuhvati cijeli planet (npr.


288

montrealski sporazum o smanjenju kloro-fluoro-karbonata) ili da ostane fokusiran na

usko podruĉje oko jednog preduzeća koje je izraziti zagaĊivaĉ okoliša. Ukoliko je

kontrola takva da se odnosi na specifiĉno preduzeće, nijedna od apstraktnih analiza nije

više relevantna – kvantitativna i cjenovna kontrola su identične. Samo sa znaĉajnim

porastom broja preduzeća u kontrolnom regionu postaje atraktivnija upotreba pojedinih

instrumenata koji rade na principu uprosjeĉavanja kao što su jedinstvene cijene ili propis

u pogledu dozvoljenih koliĉina. Nadleţne agencije ĉesto mogu da svoje oficijelne

kontrolne regione tretiraju kao skup mikro regiona koji su isuviše mali da bi bila

opravdana ili se preferirala primjena ekonomskih instrumenata, i to iz sljedećih razloga:

Klimatske i topografske razlike - Iz istraţivanja koja se bavi problemima implementacije

instrumenata za zaštitu okoline (VOGEL 1986; WYNNE 1987; RUSSELL 1986) moţe

se vidjeti da su pregovaranja na nivou preduzeća praktiĉno norma ponašanja u procesima

definiranja primjene pojedinih mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša. Jedan od

glavnih razloga za to predstavljaju varijacije u klimatskim i topografskim faktorima

(karakteristike vjetra i vode, intenzitet izloţenosti sunĉevoj svjetlosti, nejednaka

distribucija dijela populacije koji je izloţen štetnom dejstvu polutanata; zasebni polutanti

kada se pomiješaju mogu imati krajnje nelinearne efekte na rizik izlaganja njihovom

dejstvu (RICH, 1990). Kada se ove razlike uzmu u obzir, u mnogim sluĉajevima, stvarni

kontrolni regioni postaju pojedina preduzeća, što naravno dovodi do preferiranja mjera i

instrumenata direktne zakonske kontrole u odnosu na ekonomske instrumente.

Toksičnost polutanata – U sluĉaju kada preduzeće generira ekstremno toksiĉne emisije,

nadleţna agencija mora da takvo preduzeće tretira kao poseban kontrolni region i da

nametne kvantitativno izraţena ograniĉenja. Istraţivanja pokazuju da broj takvih

supstanci rapidno raste. Takav trend dijelom se moţe objasniti široko prisutnom brigom

da polutanti koji se taloţe u okolini zbog nemogućnosti da budu normalno apsorbovani i

preraĊeni (stock polutatnts) mogu predstavljati izuzetnu opasnost za buduće generacije.

U izvjesnoj mjeri se trend moţe objasniti i nekoordiniranom regulativom u oblasti

okoline u pojedinim zemljama OECD-a. Instaliranje otprašivaĉa u dimnjacima i izgradnja

bazena za taloţenje stvorili su velike koliĉine ĉvrstog otpada (koji sadrţi prethodno-

rasute polutante) u visoko koncentriranoj formi (WYNNE 1987). Takve koncentrirane

štetne materije postaju “toksiĉni otpad” sa stanovišta odabira instrumenata u politici

zaštite okoline, u toj mjeri opasne da i kratkotrajno izlaganje njihovom dejstvu izaziva

teška oboljenja, tako da se njihovo generiranje i odlaganje moraju regulirati u okviru

restriktivnog reţima izdavanja dozvola kojim se propisuju svi aspekti kontrole.

Uticaji na zaposlenost – Modeli iznalaţenja optimalnog nivoa zagaĊenja u kontrolnom

regionu polaze od pretpostavke da se društveni i privatni graniĉni troškovi razlikuju samo

zbog korištenja usluga okoliša. Konvencionalna okolinska kriva traţnje (kriva DT

na

slici 3.7) ne ukljuĉuje nikakvu stavku u okviru društvenih troškova proisteklih iz potrebe

prilagoĊavanja na trţištima drugih inputa. Ukoliko je meĊutim, neko preduzeće veliki

zagaĊivaĉ okoline ali istovremeno i zapošljava veliki broj ljudi, društveni troškovi mogu


289

da ukljuĉe troškove nastale usljed masovnog otpuštanja i znaĉajnih poremećaja u

lokalnoj ekonomiji.47

Postizanje jedinstvenog standarda kvaliteta okoline – OATES (1988) uoĉava praktiĉan

problem u pogledu provoĊenja mjera kojim se obezbjeĊuje poštovanje regionalnih

standarda kvaliteta okoliša a koji umanjuje teorijski zasnovanu privlaĉnost taksi na

zagaĊenje, u uslovima koji su inaĉe optimalni za njihovu upotrebu. Ukoliko je kontrolni

region jako veliki nadleţna agencija specificira posebne taĉke na kojima se vrši

monitoring kvaliteta zraka i vode. Okolinski standard, vidjeli smo, definira se kao

maksimalno dozvoljeno zagaĊenje u bilo kojoj, odnosno u svakoj od taĉaka na kojima se

vrši monitoring. Ukoliko uporedimo pojedine pristupe situacija je sljedeća.

(a) Ako se primjenjuje zakonska regulativa, kontrole i zahtjevi u pogledu smanjenja

emisija iz pojedinih preduzeća se pooštravaju sve dok se ţeljeni standard ne postigne.

Pošto zakonska regulativa iz razloga neujednaĉavanja graniĉnih troškova predstavlja

“nefleksibilan” sistem, njena primjena će u skoro svim sluĉajevima zahtijevati tako

velika smanjenja zagaĊenja da će okolišni uslovi biti znaĉajno bolji od onih koje

zahtijeva standard na mnogim taĉkama na kojima se vrši monitoring. Dakle, postizanje

cilja da se na svakoj kontrolnoj taĉki dostigne ţeljeni standard plaćeno je “nepotrebnim”

poboljšanjem na ostalim taĉkama na kojima se standard mnogo prije i jednostavnije

postiţe. “Prekomjerna kontrola” ima svoju društvenu cijenu.

(b) Ukoliko se, pak, primenjuje fleksibilniji pristup u vidu ekonomskih instrumenata,

ţeljeni standard se, zbog izjednaĉavanja graniĉnih troškova, postiţe uz minimalne

troškove. Na pojedinim kontrolnim taĉkama postoji mogućnost da se standard i ne

ostvari, tako da postoji “višak” kapaciteta okoline da prima emisiju, koji se moţe koristiti

bez posebnog plaćanja. Prema tome, primjena ekonomskih instrumenata će dovesti do

viših nivoa emisije i koncentracije polutanata, u prosjeku, nego primjena mjera i

instrumenata direktne zakonske regulative. Uslov da bi se ove dvije grupe instrumenata

mogle na pravi naĉin uporediti jeste da se utvrditi društvena procjena vrijednosti ovih

dodatnih emisija ili prekomjernih smanjenja, koja se zatim mora prikazati kao dodatni

trošak u ukupnoj analizi troškova i koristi.

47

FINDLEY(1988, str. 50) navodi ilustrativan, doduše ekstreman sluĉaj preduzeća iz Brazila. Jedna velika

cementara u Contagemu, u regionu Bello Horizonte, dobila je nareĊenje 1975 godine od strane lokalnih organa da

potpuno obustavi rad zbog toga što nije instalirala filtere na dimnjake za kontrolu polutanata. Zaposleni u preduzeću

ţestoko su se usprotivili, vodeći pravi uliĉni rat sa vladinim trupama koje su pozvane da uvedu red. Poslije

zatvaranja, vlasnik preduzeća ţalio se najvišim drţavnim organima i dobio Predsjedniĉku odluku kojom se

poništava lokalna presuda o zatvaranju preduzeća. Pregovori koji su uslijedili rezultirali su odlukom o prolongiranju

obaveze smanjenja zagaĊenja u zamjenu za prihvatanje obaveze od strane preduzeća da ipak instalira zahtijevane

filtere.


290

5.4 Komparacija pojedinih ekonomskih instrumenata: takse na

zagaĎenje i razmjenjiva prava na zagaĎenje

U Sjedinjenim ameriĉkim drţavama, ekonomisti koji se bave zaštitom okoliša48

zagovaraju upotrebu razmjenjivih prava na zagaĊivanje zbog toga što po njima ona

kombiniraju neke prednosti zakonske, kvantitativno zasnovane regulative i ekonomskih,

na cijenama zasnovanih instrumenata. Pošto razmjenjiva prava utvrĊuju i nameću

obavezu ukupnog smanjenja emisija, mnogi vjeruju da je takvo rješenje politiĉki

prihvatljivije nego uvoĊenje taksi na zagaĊenje. Osim toga razmjenjiva prava postavljaju

izravne kvantitativne kontrole kao sredstvo kojim se uklanjaju neizvjesnosti oko nagiba

krive graniĉne štete u kontrolnom regionu.

Dok je prednost u uslovima neizvjesnosti nedvojbena, stvarna politiĉka privlaĉnost prava

na zagaĊivanje za onu grupu glasaĉa koji preferiraju zakonsku regulativu nije tako

oĉigledna. Razlog za to je što neki od njih mogu biti zadovoljni unaprijed utvrĊenim

obaveznim iznosom agregatnog smanjenja emisije, ali drugi nisu ništa više spremniji da

prihvate “dozvole ili prava na zagaĊivanje” nego “cijene na zagaĊivanje” .

Preduzeća koja se protive principu “preduzeća plaćaju dva puta”, do kojeg dolazi u

kombinovanim sistemima, na isti naĉin će objašnjavati i svoje nezadovoljstvo sa

razmjenjivim pravima. Potreba za kreiranjem novog trţišta za razmjenu prava na

zagaĊenje ĉesto predstavlja suštinski raskid sa tradicijom zakonske regulative – mnogo

više nego što to ĉini i zahtijeva uvoĊenje taksi na zagaĊenje.

Svi ranije navedeni faktori koji predstavljaju slabosti i nedostatke ekonomskih

instrumenata uopšte, podjedanko se odnose i na razmjenjiva prava na zagaĊenje.

Smatramo, stoga, da više smisla ima porediti relativne prednosti i nedostatke

razmjenjivih prava na zagaĊivanje i taksi na zagaĊenje, ako analiziramo njihovu

primjenu u situacijama u kojima je inaĉe primjena ekonomskih instrumnata odgovarajuće

rješenje.

5.4.1 Komparacija u okviru analize statiĉke efikasnosti

Postoji pretpostavka u literaturi da razmjenjiva prava mogu biti bolja od taksi zato što

imaju niže regulativne troškove. Najĉešće navoĊena kritika u pogledu operacionalizacije

sistema taksi na zagaĊenje fokusira se na problem pronalaţenja odgovarajuće visine takse

kada dugoroĉna kriva traţnje (u koju je ukljuĉena i traţnja za okolinskim dobrima)

industrije nije poznata. U idealiziranom sistemu taksi na zagaĊenje vidjeli smo da se na

poĉetku zaraĉunava izvjesna taksa koja se sistemom iterativnih pokušaja koriguje.

48

TIETENBERG (1995) i HAHN (1989).


291

Ali implementirati takav sistem predstavlja svakako veliki problem. Pored već

objašnjenih problema koje metod pokušaja i greške podrazumijeva, dodajmo još i ove. (i)

Najprije, idealizirani ekperiment provodi se pod predpostavkom ceteris paribus (dok sve

ostale varijable oĉigledno ne ostaju konstantne) i period u kojem se iterativni postupak

ponavlja nije unaprijed definirana veliĉina, što dovodi do toga da je teško izdvojiti i na

zadovoljavajući naĉin mjeriti nezavisni efekat taksi na zagaĊenje. Osim toga, taksa je

procijenjena po jedinici zagaĊenja. (ii) Dobra procjena zahtijeva, kontinuiran monitoring

emitovanih polutanata iz svih relevantnih izvora. Troškovi jednog takvog obuhvatnog

sistema, kako je primijetio MISHAN (1990) mogu uveliko da prevaziĊu koristi

realizacije programa kako je je on zamišljen u svojoj osnovi i na samom poĉetku.49

(iii) Konaĉno, takse na zagaĊenje podrazumijevaju znaĉajno “fino dotjerivanje” (“fine

tuning”), zahtijevajući variranje iznosa takse tokom duţih vremenskih perioda.

Implementacija bi zahtijevala ĉesta, velika i naizgled proizvoljna pomjeranja u obrascima

taksi koje se primijenjuju, i čiji uticaj na profitabilnost mora da bude značajan, ukoliko

se ţeli da one budu efektivne, odnosno da postignu ţeljeni cilj.

Da li je sistem sa razmjenjivim pravima bolji? To je dualno rješenje optimizacionog

problema, i dualnost podrazmijeva striktnu simetriju. U stvari, dvije osnovne slabosti

taksi na zagaĊenje – visoki troškovi monitoringa i iterativno prilagoĊavanje – mogu se

uoĉiti i kod razmjenjivih prava na zagaĊivanje. Zahtijevi u pogledu monitoringa su u

osnovi isti : Ukupna koliĉina emisije mora se mjeriti u cilju (i) utvrĊivanja iznosa koji se

na ime takse mora platiti (ako se primjenjuju takse na zagaĊenje), i (ii) praćenja da li se

preduzeća pridrţavaju dodijeljenih im kvota koje su navedene na dozvolama (ako se

primjenjuju razmjenjiva prava na zagaĊivanje). Dva sistema imaju dualna iterativna

rješenja: Ako se primjenjuju takse, visina takse mora se prilagoĊavati u skladu sa

otkrivenim posljedicama u pogledu zagaĊenja. Ako se primjenjuju razmjenjiva prava,

ukupni iznos dozvoljenog zagaĊenja mora se prilagoĊavati u skladu sa njihovim

spoznatim realnim društvenim oportunitetnim troškovima (rastuća nezaposlenost,

opadajući nivo proizvodnje i ostvarenog profita, itd).50

49

Neke druge studije (OECD, 1989) ukazuju na to da se Mishan-ova pretpostavka ĉesto pokazuje kao taĉna. U

Francuskoj, na primjer, takse na zagaĊenje vode drţe se na popriliĉno niskom nivou i njihov iznos procijenjen je na

bazi ukupnog toka polutanata a ne na bazi ispuštanja pojedinih polutanata. Nadleţne agencije nadgledaju samo

najveće zagaĊivaĉe, svim ostalim taksa se zaraĉunava po stopama uzetim iz tablica standarda. Ali ovo omogućuje

malim preduzećima implicitnu dodatnu prednost u pregovorima sa agencijoim za zaštitu okoliša. Ukoliko je

standardna taksa na zagaĊenje postavljena veoma visoko, moţe se oĉekivati da će ta preduzeća lobirati aktivno za

individualni monitoring na osnovu primjedbe da su njihove vlastita ispuštanja štetnih materija precijenjena.

Nadleţna agencija smanjuje iznos takse, znajući da bi kontroliranje svakog, pa i najmanjeg preduzeća zahtijevalo

prevelike troškove, koji ne bi bili opravdani.

50

Propast kompleksa ĉeliĉana u Pittsburgu, SAD, pruţa dobru ilustraciju društvenog oportunitetnog troška znatno

oštrijih standarda u pogledu dozvoljenog zagaĊenja okoline. Ameriĉka industrija ţeljeza i ĉelika bila je meĊu najteţe

pogoĊenim ubrzanim pooštravanjem okolinskih standarda tokom 1970-tih. Vejrovatno nije sluĉajnost da je tokom

1970-tih došlo do pojave na ameriĉkom trţištu dva glavna izvora snabdjevanja ĉelikom (i) iz novoindustrijaliziranih

zemalja Koreje i Meksika, koji su tolerirali znatno više nivoe zagaĊenja nego novi ameriĉki standardi, i (ii)

“samostalne “ ĉeliĉane na elektriĉnu energiju koje su u proizvodnji mogle koristiti otpad u vidu starog ţeljeza.


292

U operativnom smislu, takse na zagaĊenje su bolje od prava na zagaĊenje u sluĉajevima

kada se u kontrolnom regionu nalazi isuviše mali broj preduzeća da bi trţište dozvolama

na zagaĊenje moglo uspješno da funkcionira. Ako preduzeća u kontrolnom regionu imaju

znaĉajniju snagu na trţištu, situacija se dodatno komplikuje u smislu da se trţišta

udaljavaju od savršenog funkcioniranja. (MISIOLEK, 1989; KRISHNA, 1990). Mada ne

postoji neka taĉno definirana granica, malo je vjerovatno da će preduzeća biti u

mogućnosti da vode aktivnu politiku cijena, odnosno da utiĉu na nivo cijena, ukoliko

kontroliraju manje od 10 % trţišta (SCHERER 1990, str 25). Prava na zagaĊivanje su

vlasniĉka prava; preduzeća koja zagaĊuju okoliš ne mogu poslovati bez njih. Dominantna

preduzeća imaju prirodni poticaj da unaprijed pokupuju raspoloţiva prava na zagaĊenje,

naroĉito u situaciji kada postoji znaĉajna neizvjesnost u pogledu buduće trţišne

vrijednosti dozvola. Dominantna preduzeća mogu takoĊe da budu u mogućnosti da kao

strateški cilj postave smanjenje cijena dozvola na zagaĊenje, smanjujući na taj naĉin

podsticaje ostalih preduzeća da smanjuju zagaĊenje okoliša.

Još jedna znaĉajna razlika izmeĊu taksi i razmjenjivih prava vezana je za trošak koji

nastaje kao posljedica pogreške uĉinjene od strane nadleţne agencije. Naime, i u situaciji

kada agencija posjeduje veoma neprecizne informacije o štetama izazvanim zagaĊenjem

kao i purifikacionim troškovima koje preduzeća snose na razliĉitim nivoima zagaĊivanja,

ona ipak mora da donese odluku o tome da primijeni ili taksu odreĊene visine ili odreĊeni

iznos razmjenjivih prava na zagaĊenje.

Dakle, potrebno je izvršiti komparaciju dva instrumenata u uslovima ovakve

neizvjesnosti i ocijeniti koji od njih je u tom pogledu bolji. Rezultat takve komparacije

nije jednoznaĉan nego zavisi od okolnosti.51

I u ovom sluĉaju moţemo da primijenimo

sliĉnu analizu koju smo primijenili kod ocjene neizvjesnosti poredeći zakonsku

regulativu i ekonomske instrumente. Prava na zagaĊivanje sa velikom izvjesnošću

postiţu ţeljeni kvalitet okoliša. Takse pruţaju više izvjesnosti u pogledu graniĉnog troška

kontrole zagaĊenja. Prema tome, razmjenjiva prava su jedini sistem koji dozvoljava da se

željeni standard u pogledu kvaliteta okoliša ili standard u pogledu agregatne emisije

ostvari sa sigurnošću.

U drugim sluĉajevima,meĊutim, kada je cilj da se minimiziraju ukupni troškovi (suma

troškova izazvanih oštećenjem okoline i troškova smanjenja zagaĊenja okoline),

razmjenjiva prava bi se preferirala kada analiza osjetljivosti pokaţe da su troškovi

pogrešne odluke od strane agencije osjetljiviji na promjene u koliĉini emitiranih

polutanata nego na promjene graniĉnih troškova kontrole zagaĊivanja. Takse bi se

preferirale u sluĉaju kada su kontrolni troškovi vaţniji. Takav sluĉaj, postoji kada kriva

graniĉne štete ima strm nagib a kriva graniĉnog troška je priliĉno ravna, te je izvjesnost u

pogledu nivoa emisija znaĉajnija nego izvjesnost u pogledu kontrolnih troškova. Manja

odstupanja stvarnih emisija od oĉekivanih emisija mogu prouzrokovati priliĉno velika

odstupanja u pogledu troškova oštećenja, dok bi kontrolni troškovi bili relativno

neosjetljivi na stepen kontrole koju provode preduzeća.

51

Formalna matematiĉka analiza ovakvog sluĉaja moţe se naći u WEITZMAN (1994, str. 447-91).


293

Razmjenjiva prava bi spriječila nastanak velikih oscilacija u pogledu visine troškova

oštećenja, i stoga, možemo zaključiti da bi troškovi pogreške učinjene od strane agencije

bili manji nego u slučaju da se primijene takse na zagađenje.

Naprotiv, u sluĉaju kada kriva graniĉnog troška kontrole zagaĊenja ima veći nagib, a

kriva graniĉne štete izazvane zagaĊenjem je priliĉno ravna, male promjene u stepenu

kontrole bi imale znaĉajn efekat na troškove smanjenja emisije, ali ne bi uticale mnogo

na veliĉinu nastalih šteta usljed zagaĊenja. U takvom sluĉaju bolje rješenje predstavlja

oslanjanje na takse na zagaĊenje kako bi se postigla preciznija kontrola nad troškovima

smanjenja zagaĊenja, prihvatajući manje ozbiljne posljedice nastale usljed flaktuacija u

pogledu troškova vezanih za oštećenja okoliša izazvana zagaĊivanjem.

Na osnovu iznesenog moţe se zakljuĉiti da davanje prednosti razmjenjivim pravima na

zagađivanje ili taksama na zagađenje u slučajevima navedene neizvjesnosti ne može da

se definira u vidu nekog univerzalno primjenjivog pravila, nego da izbor u takvim

situacijama zavisi od konkretnih okolnosti. Teorija nije u mogućnosti da nametne

jednoznačna rješenja. Zbog toga su neophodna empirijska istraživanja kako bi se

definirale preferencije za pojedinačne situacije smanjenja zagađenja u pojedinim

kontrolnim regionima.

Cijene nasuprot koliĉinama, i “sigurnosni ventil”

Dugo se već vodi debata o prednostima i nedostacima cijenovnih nasuprot koliĉinskim

instrumentima u procesu postizanja smanjenja emisije.

Emisioni limit /ograniĉenje (cap) i sistem trţišno razmjenjivih prava na zagaĊenje (sistem

tranferabilnih dozvola) predstavlja koliĉinski instrument jer fiksira ukupni nivo emisije

(koliĉina) i dozvoljava cijeni da varira. Jedan od problema sa sistemom trgovanja unutar

ograniĉenja je neizvjesnost troškova usaglašavanja sa okolišnom regulativom, pošto

cijena dozvole nije poznata unaprijed i varira tokom vremena u zavisnosti od trţišnih

uslova.

Na suprot tome, porez na emisiju polutanata (okolišni porez) predstavlja cjenovni

instrument jer fiksira cijenu, dok se dopušta da koliĉina varira u ovisnosti od obima

ekonomskih aktivnosti. Osnovni nedostatak okolišnog poreza je da postizanje ţeljenog

okolišnog rezultata (npr. ograniĉenje u pogledu iznosa emisije) nije zagarantirano.

Najbolji izbor instrumenata zavisi o osjetljivosti troškova smanjenja emisije, u poreĊenju

sa osjetljivošću koristi (npr. oštećenja usljed klimatskih promjena izbjegnutih

smanjenjem emisije) u situaciji kada je nivo kontrole emisije promjenljiv odnosno moţe

da varira.

Zbog toga što postoji velika neizvjesnost u pogledu troškova pojedinih firmi vezanih za

usklaĊivanja sa zakonskom regulativom i propisima u oblasti okoliša, postoje odreĊena

mišljenja da cjenovni mehanizam predstavlja optimalni izbor.


294

MeĊutim, jedan broj nauĉnika upozorava na prag u koncentraciji atmosferskog CO2

iznad kojeg bi se mogao pojaviti nekontrolisani efekat zagrijavanja, sa velikom

vjerovatnoćom da prouzrokuje nepovratne ili ireverzibilne štete. Ukoliko je ovo realno

utemeljen rizik onda koliĉinski instrument predstavlja bolje rješenje, jer koliĉina emisija

moţe da se ograniĉi sa većim stepenom izvjesnosti. MeĊutim, ovo ne mora biti taĉno

ukoliko ovaj rizik postoji ali ne moţe da se poveţe sa konkretnim poznatim nivoom

GHG koncentracije.

Treća opcija, poznata kao sigurnosni ventil (safety valve), je hibrid, odnosno eklektiĉki

spoj cjenovnih i koliĉinskih instrumenata. Sigurnosni ventil je u suštini sistem

ograniĉenja i slobodne razmjene utrţivih dozvola, ali maksimum (ili minimum) cijene

dozvole je unaprijed determiniran i ograniĉen. ZagaĊivaĉi imaju izbor ili da otkupljuju

dozvole na trţištu ili da ih kupe od nadleţne drţavne agencije po specificiranoj polaznoj

cijeni (koja moţe da se mijenja i prilagoĊava tokom vremena). Sistem sigurnosnog

ventila se ponekad preporuĉuje kao naĉin prevazilaţenja osnovnih nedostataka oba

(cjenovnog i koliĉinskog) sistema kroz to da nadleţne drţavne institucije imaju veću

fleksibilnost i slobodu da prilagode sistem kako nove informacije i spoznaje budu

otkrivene i dostupne. Moţe se pokazati da postavljajući polaznu cijenu dovoljno visoko,

ili broj dozvola dovoljno nisko, sigurnosni ventil moţe da se koristiti i da pri tom

oponaša bilo ĉisti kvantitativni ili ĉisti cjenovni mehanizam.

Treba reći da se sva tri metoda praktiĉno koriste kao instrumenti u politici kontrole

emisije stakleniĉkih gasova:

EU-ETS (sistem razmjenjivih prava EU) je koliĉinski sistem koji koristi sistem

trgovine unutar ograniĉenja kako bi se realizirali ciljevi postavljeni Nacionalnim

alokacionim planovima (National Allocation Plans) kojim se odreĊuju okolišini

ciljevi u pogledu smanjenja emisije za svaku zemlju;

naknada za klimatske promjene (Climate Change Levy) u Velikoj Britaniji

predstavlja cjenovni sistem koji koristi direktni karbonski porez, dok

Kina koristi trţišnu cijenu CO2 za financiranje svojih CDM projekata, ali propisuje

sigurnosni ventil u vidu minimalne trţišne cijene po toni CO2.

Trgovina unutar ograniĉenja (cap and trade) nasuprot sistemu osnovica/baza i krediti

(baseline and credit)

Program ili sistem razmjene prava na zagaĊivanje onakav kakav se obiĉno prikazuje u

udţbenicaima mogao bi se nazvati pristup „trgovina unutar ograniĉenja“ u kojem se

postavlja agregatno ograniĉenje za sve izvore i tim izvorima se onda dozvoljava da trguju

meĊusobno da bi utvrdili koji izvori zaista emitiraju ukupni iznos polutanata, i koji od

njih to mogu da otklone uz najniţe troškove. Naime, cijena koju su spremni platiti za

dozvole na trţištu u direktnoj su srazmjeri sa njihovim graniĉnim troškovima smanjenja

vlastite emisije Alternativni pristup sa znaĉajnim razlikama je tzv. program

osnovica/baza i kredit. U ovom sistemu odreĊeni broj ili skupina proizvoĊaĉa koji su

izvan sistema trgovine unutar ograniĉenja, mogu kreirati kredite/certifikate smanjujući


295

svoje emisije ispod nivoa emisija kojeg su imali u nekom baznom periodu. Ove kredite

ili certifikate mogu kupiti zagaĊivaĉi koji imaju utvrĊen regulatorni limit u pogledu

maksimalne emisije. Treba istaći da je najveći dio kritika trgovanju uopšte usmjeren na

programe osnovice i kredita prije nego li na programe trgovine unutar ograniĉenja.

5.4.2 Komparacija u okviru analize dinamičke efikasnosti

Jedna od glavnih razlika izmeĊu taksi na zagaĊenje i razmjenjivih prava na zagaĊenje

odnosi se na naĉin na koji ova dva sistema reagiraju na promjene okolnosti u vanjskom

okruţenju u duţem vremenskom periodu, u odsustvu dodatnih odluka od strane

kontrolne agencije. Sagledavanje ove razlike je znaĉajno jer su birokratske procedure

izuzetno usporene tako da do promjena u politici dolazi veoma sporo. Razliku izmeĊu

ova dva sistema sagledaćemo kroz njihovo ponašanje u situacijama kada dolazi do jedne

od tri promjene u eksternom okruţenju u duţem vremenskom periodu – porast broja

preduzeća koja zagaĊuju okoliš, porast stope inflacije, i promjene usljed tehnološkog

progresa.

(a) Ukoliko bi se broj preduzeća koja zagaĊuju okoliš povećao na trţištu razmjenjivih

prava na zagaĊenje, traţnja za pravima ili dozvolama bi se na grafiĉkom prikazu

pomjerila udesno. Ukoliko je ponuda dozvola fiksna, cijena dozvola će rasti, kao i

kontrolni troškovi, ali iznos emisija ili koncentracija polutanata (u sluĉaju primjene

dozvola koje reguliraju kvalitet okoliša – ambient control system) bi ostao nepromijenjen.

Ukoliko se, pak, primjenjuju takse na zagaĊenje, u odsustvu bilo kakve dodatne

aktivnosti nadleţne agencije nivo takse bi ostao isti. Ovo implicira da bi postojeći izvori

kontrolirali samo ono što bi kontrolirali i u odsustvu rasta broja preduzeća. Prema tome,

dolazak novih izvora zagaĊivanja bi prouzrokovao pogoršanje ili smanjenje kvaliteta

vode i vazduha u kontrolnom regionu. Troškovi smanjenja emisije bi se povećali, jer se

moraju u zeti u obzir troškovi kontrole novih izvora, ali za manji iznos nego u sluĉaju

primjene razmjenjivih prava zbog niţeg iznosa zagaĊenja koje se kontrolira. Ukoliko se

pred nadleţnu agenciju postavlja problem izbora izmeĊu fiksne takse ili fiksnog iznosa

dozvola na zagaĊenje u rastućoj ekonomiji, dominacija sistema tržišno razmjenjivih

prava nad sistemom fisknih taksi ili poreza na zagađenje raste sa protokom vremena.

Neki autori ne postavljaju u svojim analizama ograniĉenje u smislu pasivnosti nadleţne

agencije u izmijenjenim okolnostima, nego radije sagledavaju kakva bi njena reakcija

bila. Tako na primjer RUSSEL (1996, str. ix) istiĉe da “ukoliko se svijet mijenja

egzogeno, takse na zagaĊivanje moraju se prilagoĊavati aktivnom intervencijom nadleţne

agencije upravo da bi se odrţala bilo koja situacija, koja se moţe oznaĉiti kao status quo

ante, u pogledu kvaliteta okoliša”. Prava ili dozvole koje nisu trţišno razmjenjiva

nastaviće da znaĉe istu stvar u smislu kvaliteta okoliša bez obzira kakav je nivo cijena ili

stanje tehnologije, pod pretpostavkom da nema prilagoĊavanja rastu u skupu izvora

zagaĊivanja, odnosno da postojeća preduzeća ne smanjuju svoju emisiju da bi omogućila


296

ulazak novih preduzeća. Trţišno razmjenjiva prava na zagaĊivanje prilagoĊavaju se na

promjene dozvoljavajući promjene cijena koje ĉine da postojeći ukupni iznos dozvola ili

prava bude upravo onaj iznos koji preduzeća ţele da drţe u svom posjedu u novonastaloj

situaciji. Ukoliko se novi izvori zagaĊenja prilagoĊavaju, to se ĉini na taj naĉin da stari,

odnosno postojeći zagaĊivaĉi dobrovoljno smanje svoje zagaĊivanje. Ali, s druge strane,

ukoliko se primjenjuje sistem taksi na zagaĊivanje uvijek postoji šansa da tokom

vremena ukupni štetni uticaj emisije preduzeća na okolinu opadne, dok dozvole ili prava,

u stvari, zadrţavaju izvjestan nivo negativnog uticaja na okoliš.

RUSSELL smatra da, naţalost, nema naĉina da se ove dvije suprotne karakteristike taksi

na zagaĊenje i trţišno razmjenjivih prava na zagaĊivanje - (i) postizanje automatizma ili

ne u prilagoĊavanju egzogenim promjenama i (ii) smanjivanje ili zadrţavanje postojećeg

nivoa štetnog uticaja na ţivotnu okolinu - izraze u istim mjernim jedinicama, kako bi se

utvrdilo koja je od njih poţeljnija. “Ali imati na umu ĉinjenicu da ova suprotstavljenost

postoji moţe pomoći da se ublaţi entuzijazam za jednu ili drugu isticanu prednost”

(RUSSELL 1996, str. ix).

(b) Ukoliko se primjenjuju razmjenjiva prava, porast stope inflacije zbog porasta

troškova kontrole bi automatski rezultirao u višim cijenama prava na zagaĊenje, a

ukoliko se primjenjuju takse inflacija bi rezultirala niţim nivoom kontrole. U suštini

realni iznos koji se plaća u vidu takse (nominalni iznos prilagoĊen za stopu inflacije)

opada sa inflacijom ukoliko nominalni iznos poreza ili takse na zagaĊenje ostane

nepromijenjen. MeĊutim, ne bi trebalo zakljuĉiti da, tokom vremena, porezi i takse uvijek

rezultiraju manjim iznosom kontrole nego u sluĉaju primjene razmjenjivih prava, jer

tehnološki progres moţe da unese nove elemente u analizu.

(c) Tehnološki progres na podruĉju opreme za kontrolu zagaĊenja moţe dovesti do

smanjenja graniĉnih troškova purifikacije. U sistemu razmjenjivih prava ovo bi

rezultiralo niţim cijenama i niţim troškovima purifikacije, ali i zadrţavanjem istog

stepena kontrole. U sistemu taksi na zagaĊenje, kontrolirani iznos bi praktiĉno porastao i

rezultirao bi, prema tome, većom kontrolom nego u sluĉaju sistema razmjenjivih prava

koji je, prije smanjenja troškova, kontrolirao isti iznos zagaĊenja.

Ukoliko bi nadleţna agencija prilagoĊavala visinu takse na zagaĊenje u svakom od ovih

sluĉajeva na odgovarajući naĉin, rezultat bi bio identiĉan rezultatu koji bi se postigao

korištenjem razmjenjivih prava na zagaĊivanje. Moţe se zakljuĉiti da tržište pravima na

zagađivanje reagira automatski na ove izmijenjene okolnosti u okruženju, dok sistem

taksi na zagađenje zahtijeva svjesnu aktivnost od strane nadležne agencije da bi se

postigao isti rezultat.

UporeĊivanje sistema „Trgovanje unutar ograniĉenja“ (Cap and trade) i sistema osnovica

i kredit (baseline and credit)

Program slobodne trgovine emisijama moţe biti nazvan "cap and trade" pristup u kojem

je kreiran ukupni obim zagaĊenja na svim izvorima i ovi izvori se mogu prodavati radi

odreĊenja koji zapravo izvor emitira ukupnu zagaĊenost. Alternativni pristup s vaţnim


297

razlikama je program „osnovice i kredita“. U njemu nekoliko zagaĊivaĉa koji nisu pod

ukupnim ograniĉenjem mogu kreirati kredit (bonus) za smanjenje emisije do nivoa ispod

referentnog nivoa emisija. Ove kredite-bonuse mogu kupiti zagaĊivaĉi koji imaju

regulirana ograniĉenja. Mnoge kritike trgovanja u cjelini usmjerene su na program

„osnovice i kredita“, a ne na program „cap and trade“.

5.4.3 Ekonomika meĎunarodnog trgovanja emisijama

Moguće je da drţave s ciljem smanjenja emisija koriste pristup kontrole emisije

(Command Control), kao što su regulacija, direktni i indirektni porezi. No, taj pristup je

skuplji za neke zemlje nego za druge. To je zato što se graniĉni troškovi uklanjanja

dodatne jedinice zagaĊenja (MAC- marginal abatement cost) - razlikuje se od zemlje do

zemlje. U Kini bi npr. moglo koštati $ 2 da se otkloni tona CO2, ali bi vjerojatno cijene u

Švedskoj ili SAD-u bile mnogo više. MeĊunarodna trţišta za trgovanje emisijama su

stvorena upravo kako bi se iskoristili razliĉiti MAC.

Primjer - - Od trgovanja dozvolama mogu imati koristi i prodavac i kupac kroz tzv.

dobitke od trgovine. Razmotrimo naprimjer dvije evropske zemlje, Njemaĉku i Švedsku.

Svaka moţe ili reducirati cijeli iznos emisija samostalno ili ga moţe prodati ili kupiti na

na trţištu.

Slika 5.5: Primjer MAC- graniĉnog troška otklanjanja za dvije evropske zemlje


298

Za ovaj primjer pretpostavimo da Njemaĉka moţe umanjiti koliĉinu CO2 jeftinije nego

Švedska, npr. MACS > MACG gdje je kriva MAC Švedske oštrija (ima veći nagib) nego

Njemaĉke, a RReq je ukupni iznos emisija koji mora biti smanjen od strane drţave.

Na lijevoj strani grafikona je kriva MAC za Njemaĉku. RReq je iznos smanjenja koji se

zahtijeva od Njemaĉke, ali na RReq kriva MACG nije presjeĉena trţišno odreĊenom

cijenom CO2 (Trţišno odreĊena cijena = P = λ). Tako, uz datu trţišnu cijenu dozvoljenog

CO2, Njemaĉka ima mogućnost profita ako smanji koliĉinu emisije više nego što je to

zahtijevano.

Na desnoj strani je kriva MAC za Švedsku. RReq je iznos smanjenja koji se zahtijeva za

Švedsku, ali MACS kriva već sijeĉe trţišnu cijenu dozvoljenog smanjenja CO2 ĉak i prije

nego što je došla do RReq.. Zbog toga, uz datu trţišnu cijenu dozvoljenog CO2, Švedska

ima mogućnost da profitira ako još više umanji koliĉinu emisije, u odnosu na zahtijevanu.

U ovom primjeru Švedska bi smanjivala koliĉinu emisije sve dok njen MACS ne

presijeĉe P (na R*), ali ovo bi samo dovelo za neznatnog smanjenja od ukupnog traţenog

za Švedsku. Nakon ovog Švedska moţe kupiti bonuse za emisiju od Njemaĉke za cijenu

'P' (po jedinici). Vlastiti trošak smanjenja koliĉine u Švedskoj, u kombinaciji sa kreditima

koje kupi na trţištu od Njemaĉke, rezultira dodavanjem tog iznosa ukupnim traţenim

smanjenjem (RReq) za Švedsku. Tako Švedska moţe takoĊer profitirati od kupovine

kredita na trţištu (Δ d-e-f). Ovo je „dobitak od trgovine‟, koji predstavlja iznos dodatnog

troška koje bi Švedska morala platiti ako bi smanjila emisije kako se zahtijevaju,

samostalno bez trgovine sa Njemaĉkom.

Njemaĉka je profitirala tako što je smanjila svoje emisije: ispunila je postavljene zahtjeve

smanjivši emisije koliko se traţilo od nje (RReq). I još nešto, Njemaĉka je prodala svoj

višak Švedskoj kao kredit, i plaćeno joj je cijena u iznosu 'P' za svaku jedinicu koju je

smanjila, dok je potrošila manje od 'P'. Njen ukupni prihod je dio grafikona (RReq 1-2

R*), njeni ukupni troškovi smanjenja je dio (RReq 3-2 R*), i tako je njena neto korisnost

od prodaje kredita emisije dio (Δ 1-2-3) tj. „dobitak od trgovine“

Dva R* (na oba grafikona) predstavljaju efikasnu alokaciju proisteklu iz trgovine.

Njemaĉka: prodala (R* - RReq) kredita za emisiju Švedskoj po cijeni 'P'.

Švedska kupila kredite za emisjiju od Njemaĉke po cijeni 'P'.

Ako ukupni trošak za smanjenje odreĊenog iznosa emisije u scenariju „Command

Control„ nazovemo 'X', onda da bi se za isti iznos smanjila emisija kombinirane

zagaĊenosti u Švedskoj i Njemaĉkoj. Ukupno smanjenje bilo bi manje u scenariju

trgovanja emisijama (Emissions Trading), tj. (X - Δ 123 - Δ def).

Prethodno navedeni primjer je primjenjiv ne samo na nacionalnom nivou, nego se moţe

primjenjivati i izmeĊu dvije kompanije u razliĉitim zemljama, ili izmeĊu dva odjela

unutar iste kompanije.


299

Sve zemlje se suoĉavaju sa trţišnom cijenom dozvole kao postojećom na trţištu tog dana,

pa mogu individualno odluĉiti kako maksimizirati profit dok istovremeno ispunjavaju

uslove regulacije. Ovo je druga verzija principa ekvimarginaliteta, korisštenog u

ekonomiji da se donese ekonomski najefikasna odluka.

5.4.4 Cijena i trgovanje nasuprot oporezivanju

U poslejndje vrijeme je znaĉajno porasta broj diskusija o klimatskim promjenama. Nije

više pitanje da li upozoriti ili ne svijet, i da li je ili ne ovo problem. Jeste, svima je to

jasno. Sada je diskusija kako upozoriti svijet, odnosno kako mu se obratiti. Kako je

Ameriĉki kongres sve bliţe tome da ozakoni ''cap-and-trade'' program s ciljem

ograniĉenja emisija stakleniĉkih gasova u Americi, brojni komentatori zagovaraju porez

na ugljik kao dobrodošlu politiku. Njihovi kljuĉni argumenti su:

1) bilo bi jednostavnije; i

2) EU je pokušala program ''cap-and-trade“ i nije uspjela.

Oba argumenta su pogrešna.

Putem programa ''cap-and-trade“, Vlada odreĊuje ukupne dopuštene emisije i postavlja

pitanja razmjenjivih naknade koja dodjeljuju pravo preduzećima za emisiju. Oni koji

mogu smanjiti svoje emisije jeftinije u mogućnosti su da prodaju dodatne naknade

drugima koji bi inaĉe morati platiti više da izvrše isto smanjenje. Zbog toga ''cap-and-

trade'' trţište temelji se na pristupu da sistem pomaţe da se izvrši smanjenje emisije ali uz

najniţi mogući trošak. Ovaj pristup ''cap-and-trade'' predstavlja temelj ameriĉkih napora

za kontrolu zagaĊenja kiselih kiša te je doprijenijela znaĉajnom smanjenju zagaĊanja po

niţoj cijeni nego što je itko oĉekivao.

Sa porezom na ugljik, od emitera se zahtijeva da plaćaju porez za svaku tonu zagaĊenja

kojeg emitiraju. Ovaj sistem nije kompleksniji od onog drugog. Oba zahtijevaju

monitoring i implementaciju- da odredite emisije na koje se moţe obraĉunati porez i da

garantirate plaćanje u sluĉaju oporezivanja, ili da osigurate da dozvole odgovaraju

ukupnoj emisiji u sluĉaju ''cap-and-trade“ sistema. Oba pristupa moraju dati odgovor na

pitanje kako distribuirati troškove i koristi. Za ''cap-and-trade'' sistem to znaĉi saznati

kako distribuirati i/ili aukciju dozvola emisije, oporezivih, te znaĉi saznati ko plaća i šta

raditi sa prihodom.

Da, kod ''cap-and-trade'' programa, izuzeci i posebni tretmani su mogući, ĉak vjerovatni.

Ali isto ide i sa porezima. Samo neko ko nikad nije ispunio formu poreza ili pomogao

napisati raĉun za porez moţe oĉekivati da je oporezivanje jednostavnije nego ''cap-and-

trade'' program. Ovaj sistem je ustvari vrlo uspješan u Evropi. Sistem pokriva više od

10.000 izvora i i izrodio je snaţno trţište trgovanja emisijama uz milione transkacija

mjeseĉno. Postavlja se pitanje zbog ĉega je ovaj sistem ovako dobro profunkcionirao u

Evropi. Sistem ''cap-and-trade'' u EU prvenstveno znaĉi usklaĊivanje sa Kyoto


300

Protokolom, koji zahtijeva smanjenje emisija od 2008 do 2012. Gledajući naprijed na

petogodišnji period usklaĊivanja, EU je lansirala „fazu uĉenja“ za svoj sistem trgovanja

emisijama. I mnogo je nauĉila.

Na primjer, EU je nauĉila da njeni podaci o emisijama pokazuju da su smanjenja vršena

uz mnogo manje gubljenje profita preduzeća nego što su to oĉekivali. Tako je EU brzo

poboljšala svoje podatke o emisijama i u 2008 alocirala manji procenaat dozvola za

emisiju.

Komentatorima koji tvrde da EU sistem nije dostigao znaĉajn smanjenje emisije i da je

prouzrokovao industrijama mnogo muke, jasan moţemo odgovoriti: oni nisu ni

pokušavali reducirati emisije još uvijek. Samo su uspostavljali i osposobljavali sistem.

Oba sistema (taksa na ugljik i cap-and trade sistem) koristili bi kao ekonomske mjere u

smanjenju emisija. Sistem ''cap-and-trade'' ipak ima neke prednosti. Fleksibilniji je,

dozvoljava vam da poveţete svoj sistem sa drugim ''cap-and-trade'' sistemima širom

svijeta. U današnjoj globalnoj ekonomiji, gdje kompanije rade u više zemalja, ovaj sistem

ima oĉigledne prednosti. On takoĊer dozvoljava ''posuĊivanje'' dozvola emisija-

smanjenje emisija u prethodnom periodu i korištenje saĉuvanih emisija kasnije.

Ali kljuĉna razlika izmeĊu poreza na ugljik i pristupa ''cap-and-trade'' proizlazi iz pitanja

sigurnosti. Porez obezbjeĊuje predvidljivost troškova. Trošak je upravo fiksan zbog

karaktera poreza. ''Cap-and-trade'' sistem sa druge strane obezbjeĊuje sigurnost okoliša.

Ono što je fiksno je sam maksimalan nivo emisije koji je baziran na procjeni nivoa

emisija koje trebate imati da biste zaštitili okoliš.

Kao odgovor na porez na ugljik, mnogi emiteri će smanjiti svoje emisije, radije nego da

plate porez, ali rezultat nije garantovan. Sa topljenjem Aljaske i Grenlanda, sa sušama i

drugim vrstama ekstremnog vremena u porastu, sigurnost okoliša se ĉini kao imperativ.

Razmotrimo još i ĉinjenicu da je poreze na Kongresu veoma teško „progurati“, a program

''cap-and-trade'' je još i teţe. Što će se još pokazati: ne smijemo dopustiti zagovaraĉima

oporezivanja ugljika da koriste pogrešne argumente da usvoje politiĉki moguć pristup u

korist onog koji ima šanse da kao velika grudva snijega utjeĉe na globalno zagrijavanje.


301

VAŢNA PITANJA U VEZI SA IMPLEMENTACIJOM DOZVOLA ZA EMSIJU I

POREZA NA EMISIJU

Pitanje Dozvole za emitiranje

("Cap-and-Trade")

Porezi za emitiranje

("Porez na ugljik")

Pitanja zajednička za oboje

Dobro/roba

Dileme

Da li su dozvole za emitiranje

dobro definirane?

Koji stakleniĉki gasovi su

iskljuĉeni? (Izuzeci smanjuju

efikasnost)

Da li je osnova za

oporezivanje emisije dobro

definirana?

Koji stakleniĉki gasovi su

iskljuĉeni? (Izuzeci smanjuju

efikasnost)

Mjera

Dileme

Da li je lako procjeniti koliĉinu

emisije koju pokriva dozvola?

Da li je lako izmjeriti koliĉinu

emisije koja je predmet

oporezivanja?

Pravna pitanja

Dilema

Moţe li broj dozvola (ili drugih

materijalnih elemenata) biti

promijenjen administrativno i

pravno?

Moţe li baza za oporezivanje

biti promijenjena pravno i

administrativno?

Troškovi

administracije

Da li su niski troškovi kreiranja i

implementiranja dozvole?

Je li nizak trošak nametanja?

Da li je nizak trošak

dobrovoljnog plaćanja poreza?

Je li nizak trošak nametanja

Vladina

potraţivanja

Ako su dozvole dobijene na bazi:

Sumnjivih i kriminalnih aktivnosti:

(npr. mito, ucjena iznuĊivanje itd.)

Sumnjive legalne „pay to play“

aktivnosti

Ako su dozvole aukcionirane:

Generalno ih je moguće dostići

jedino ako su dostupni prihodi od

smanjenja taksi

Naĉin aukcije moţe biti kljuĉan u

implementaciji

Moguće ih dostići jedino ako

su dostupni prihodi od

smanjenja taksi

Ako poreski reţim nije

neutralan tada postoji sumnja u

zavisnost prihoda (vidjeti u

nastavku)

Pitanja iskljuĉivo u vezi sa dozvolama

Osnovica

Dilema

Koja godina kao osnovica je

korištena da se mjeri napredak

prema cilju?

Moţe li osnovica podnijeti da bude

promijenjena nakon djelovanja

Dok god porezi nisu naplaćivani na

prošle emisije, izbor bazne godine je

upitan.


302

Prava vlasništva

Dilema

Da li su dozvole za emisije neotuĊiva prava

vlasništva?

Da li su upotpunosti primjenjivi za

trgovinu bez ograniĉenja,

ukljuĉujući i one iz NGO?

Mogu li regulatorne agencije

(ukljuĉujući i agencije treće strane,

kao komisije za nacionalnu

korisnost) indirektno kazniti ili

nagraditi kupce ili prodavaĉe?

Neprimjenjivo

Privatna

potraţivanja

U vezi sa necjenovnom alokacijom

(npr. doznake bazirane na prošlim

emisijama)

Koji nisu u vezi sa aukcijama (ali

mogu biti u vezi s oblikom aukcije)

Pogodno tlo za korupciju (vidjeti

vladina potrţivanja iznad)

Nije primjenjivo ako svi emiteri

plaćaju isti porez po jedinici

potencijalnog stakleniĉkog

zagrijavanja.

Transparentnost

Uticaj dozvola na cijene:

Teško za procjeniti

Teško za uĉiniti transparentnim

Uticaj dozvola na cijene:

Lako za procjeniti

Moţe biti transparentno kroz

adekvatan dizain

Pitanja iskljuĉivo vezana za poreze

Vladina

potraţivanja

Relevantno samo ako su dozvole

aukcionirane:

Neutralan prihod zahtijeva da

porezi negdje drugo budu smanjeni

dolar za dolar

Vlada će biti prisiljena na

autorizaciju mnogih dozvola

Relevantno za sve reţime poreza:

Izbjegavati ako su porezi

negdje drugdje smanjeni dolar

(neutralan prihod)

Ako nisu neutralni onda mogu

biti osjetljivi na promjenu

prihoda (vidjeti u nastavku)

Government

revenue

dependency

Izvodivo ako su dozvole

aukcionirane

Primjena samo ako se dozvole

uvijek aukcioniraju

Mogu biti neusklaĊene sa efikasnošću:

Da bi se zadrţao budući

prihod, vlade će biti prisiljene

da podignu porez iznad nivoa

koji bi internalizirao

eksternaliju

Da bi zadrţao budući prihod

vlada je prisiljena indirektno

ohrabriti emisije koje su

oporezovane

Izvor: REGULATORY ECONOMICS (2007), str. 2.


303

5.4.5 Osnovna mikroekonomska komparacija karbonskih dozvola i

karbonskih poreza

Polazište u analizi je je veoma pojednostavljena kriva potraţnje za karbonskim inputima

(prvenstveno fosilnim gorivima), nacrtana kao da zaista znamo taĉno kako ona izgleda52

.

Slika 5.6: Pojednostavljena kriva potraţnje za karbonskim inputima u situaciji bez

neizvjesnosti

Polazimo od velike koliĉine korištenja karbona, Q1 ,i niske cijene, P1. Naš cilj je da

smanjimo upotrebu karbona na mnogo niţi ciljni nivo Q2. Postoje dva naĉina na koja se

to moţe uĉiniti:

Najprije, moţemo uvesti sistem dozvola, i ograniĉiti broj dozvola na iznos Q2.

Oskudica ili nedostatak dozvola, zajedno sa potraţnjom D, dovešće do porasta

cijene karbona sve do nivoa P2. Ovo je taĉno bez obzira da li će se dozvole

prodavati putem aukcije ili će se besplatno dijeliti; njihov mali broj je ono što ih

ĉini vrijednim. Naprimjer, predviĊa se da bi se iznos emisije CO2 u SAD smanjio

za 80% u periodu od 2010 do 2050 potrebno je samo smanjiti broj raspoloţivih

dozvola za zagaĊivanje po stopi od 2% godišnje (ROBERTS, 2007)

Drugi pristup bio bi da se uvede karbonski porez. Kada je porez postavljen na

dovoljno visokom nivou da dovede do toga da je ukupna cijena karbona jednaka

P2, još jednom dolazimo do ukupne koliĉine Q2.

52

Prikaz dat prema The Basic Economics of Carbon Permits versus Carbon Taxes,

http://www.scribd.com/doc/23892465/The-Basic-Economics-of-Carbon-Permits-Versus-Carbon-Taxes


304

U ovom veoma pojednostavljenom svijetu nema razlike izmeĊu efekata cijene i koliĉine

ni karbonskog ograniĉenja niti karbonskog poreza. Ono što odabiremo stvar je liĉnih

preferencija i toga šta nam je pogodnije za realizaciju.

Sada u analizu uvodimo neizvjesnost. Mi zaista ne znamo baš mnogo kako kriva

potraţnje za karbonskim inputima u svim njihovim oblicima i naĉinima korištenja zaista

izgleda, naroĉito kada se udaljavamo od naše polazne taĉke Q1 i P1. Postoji brojna

empirijska graĊa o ovom pitanju, i neizvjesnost je velika. Sljedeći dijagram ilustrira tu

ĉinjenicu.

Slika 5.7: Kriva potraţnje za karbonskim inputima u situaciji kada postoji cjenovna

neizvjesnost

Osjenĉena površina predstavlja opseg mogućih krivih potraţnje; površina postaje veća

što se više udaljavamo od mjesta na kojem smo danas. Ukoliko postavimo cijenu karbona

na nivo Q2 mi ne znamo upravo kako nisko ili kako visoko će cijena karbona zaista

biti.Ukoliko, pak, koristimo karbonski porez, suoĉeni smo sa situacijom kao na sljedećoj

slici:


305

Slika 5.8: Kriva potraţnje za karbonskim inputima u situaciji kada postoji koliĉinska

neizvjesnost

Ukoliko se karbonski porez postavi tako da je cijena karbona P2, mi ne znamo taĉno

koliko karbona će se koristiti. U svijetu u kojem je prisutna neizvjesnost, izbor izmeĊu

karbonskog poreza i sistema trgovine unutar ograniĉenja, zavisi od tome koja vrsta

neizvjesnosti više muĉi donositelja odluke:

Mnogi ekonomisti plaše se da bi smo mogli nametnuti preveliki ekonomski teret

potcjenjujući koliko visoko cijene karbona moraju ići da bi se smanjila upotreba

karbona. Ukolko je ovo glavni strah donosioca odluke, on bi trebao podrţati

karbonski porez, pošto ovo definira cijenu sa skoro potpunom izvjesnošću.

(Plafoniranje cijena kombinirano sa ograniĉenjem je skoro isto, pošto maksimalno

dozvoljena cijena funkcionira kao karbonski porez kada je uveden).

Sa druge strane, pretpostavimo da najveći strah donosioca odluke jeste to da

uvedene mjere neće biti dovoljno oštre da smanje potrošnju karbona, i da

katastrofiĉne, klimatske promjene ĉekaju našu djecu i unuke. U tom sluĉaju, on bi

tebao podrţati ĉvrsto postavljeni sistem ograniĉenja koji garantira da ćemo

postići naše ciljeve u pogledu emisije karbona i dozvoliti cijenama da same naĊu

svoj odgovarajući nivo.

Smatramo da bi ova distinkcija bi trebala da bude jasna svakom ko se upušta u diskusiju

o karbosnkoj politici, i meritornosti pojedinih instrumenata.

A sada uvodimo još jedan elemenat u analizu: pretpostavimo da se suoĉavamo sa

interaktivnim efektima izmeĊu potrošaĉa koji proizvode višestruki ekvilibrij. Ukoliko

smatrate da je najveći dio ekonomskog ponašanja voĊen socijalnim normama, vrlo ĉesto


306

u realnom ţivotu moţete oĉekivati ovakvu situaciju. Na primjer, uzmite sluĉaj putovanja

avionom na sastanak nasuprot prisustvovanja sastancima putem videokonferencija.

Trenutno je socijalna norma susresti se sa nekim uţivo, licem u lice. Videokonferencija

izgleda „jeftino“, „ograniĉeno“, ukratko, kao nuţni kompromis. Ukolko ste jedina

kompanija ili organizator konferencije koji se obraća preko ekrana, vjerovatno će vaš

ugled u oĉima ostalih opasti. MeĊutim, jednom kada dovoljan broj organizatora

konferencija uĉini taj prelaz, i videokonferencije postanu normalne, traţiti od ljudi da

putuju avionom na sastanak izgledaće ekstravagantno, rastrošno i pogodno samo za

odreĊene vrlo specijalne prilike. Ovo je priĉa o tzv. pokretnoj taĉki ili prekretnici

(tipping point), karakteristiĉna za interaktivne bihevioralne modele. Pretpostavimo, stoga,

da odaberemo jednu vrstu interakcije u potpuno izvjesnom svijetu. Ukoliko koristimo

karbonsko ograniĉenje da promijenimo ponašanje, dijagram bi mogao izgledati ovako:

Slika 5.9: Model višestrukog ekvilibrija uz korištenje karbonskog ograniĉenja

Kako se ograniĉenje smanjuje, cijena raste dok se ne dostigne taĉka preloma ili preokreta.

Nakon toga cijene kolabiraju, onda ponovo rastu kako se traţnja smanjuje na lijevom

dijelu krive, zaustavljajući se na nivou P2. (Tehniĉka napomena: ovo se naziva model

višestrukog ekvilibrija, pošto će kriva ponude povuĉena kroz obje polovine krive

potraţnje, sjeći tu krivu dva puta). A sada pogledajmo istu situciju, ali sa rastućim

karbonskim porezom.


307

Slika 5.10: Model višestrukog ekvilibrija uz korištenje karbonskog ograniĉenja

Porez se povećava dok se ne dostigne prelomna taĉka. Konaĉni korak je da se porez

smanji dok se ne vratimo na nivo Q2. Postoje dvije velike razlike izmeĊu poreza i

ograniĉenja u ovoj jednostavnom prkazu:

Prvo, porezi u kontekstu višestruke ravnoteţe vode do predoziranja – viših

ekonomksih troškova nego što je to potrebno.

Drugo, konaĉno smanjenje poreza mora da se preduzme namjerno, kao

stvar politike, za razliku od odgovora cijene na definirano karbonsko

ograniĉenje, do ĉega dolazi usljed normalnog funkcioniranja trţišta.

Veliki nedostatak predstavlja rizik da će porezi, jednom kada stvarno

poĉinju da daju rezultate, biti prerano smanjeni. Treba imati na umu da je

svijet istovremno i interaktivan (sa višestrukim ekvilibrijem) i neizvjestan.

Rezultat je da niko nemoţe znati sa sigurnošću kada porez treba da se

smanjuje, i biće moćnih interesa koji će lobirati od provog dana da se

smanje ili ukinu bilo kakvi porezi koje je nadleţno tijelo za zaštitu okoliša

uspjelo uvesti.

Što se tiĉe dijagrama višestrukog ekvilibrija treba imati na umu još jednu ĉinjenicu: on

takoĊe opisuje efekat infrastrukturnih investicija na potraţnju, ukoliko se „endogenom

varijablom „ uĉini spremnost glasaĉa da podrţe takve investicije. Drugim rijeĉima,

ukoliko smatrate da cijene karbona treba znaĉajno da rastu prije nego što će projekti za

investiranje velikih suma novca u masovni transprort i sliĉne stvari koje dovode do

pomjeranja krive potraţnje, biti usvojeni, dijagram izgleda u suštini isto.


308

Ovo znaĉi da imamo zgodan vizuelni naĉin da interpretiramo argument koji iznose neki

ekonomisiti (npr. Schellenberger i Nordhaus53

) da mi zaista ne trebamo ni ograniĉenje ni

porez, da politiĉki cilj treba da bude da preduzmemo same investicije. Ovaj argument je

ispravan u mjeri u kojoj je fundamentalno odnosno istinski vaţno pomjeranje od desne

strane na lijevu stranu segmenta potraţnje. MeĊutim, on poĉiva na još dvije pretpostavke:

da ćemo realizirati ove investicije bez nuţnog porasta cijena karbona, i

da postizanje Q2 ne zahtijeva bilo kakvo pomjeranje po segmentu nove potraţnje.

(Ovo je isto kao i reći da svo prilagoĊavanje koje trebamo je kolektivno

prilagoĊavanje, putem investicija u infrastrukturu i istraţivanje i razvoj; ne

zahtijeva se nikakva dodatna promjena u ponašanju).

MeĊutim pitanje je, koliko su ovakve pretpostavke zaisata utemeljene i osnovane?

5.4.6 Mjere uspješnosti i obezbjeĎenje provoĎenja okolišne regulative

(performance measures in compliance assurance)

Mjerenje uspješnosti je proces razvoja i korištenja indikatora i ostalih alata sa ciljem da

se ocijeni napredak u postizanju predhodno postavljenih ciljeva. Mjerenje uspješnosti je

samo jedan elemenat u strateškom upravljanju koji obuhvata iterativni ciklus aktivnosti i

budţetsko planiranje, implementaciju i evaluaciju. Generiranje i analiziranje indikatora

mjerenja uspješnosti podrţava proces donošenja odluka.

Svrha i ciljni korisnici indikatora uspješnosti (performance indicators - PI)

Periodiĉna evaluacija programa obezbjeĊenja poštovanja okolišne regulative, primarno

zasnovana na kvantitativnim informacijama u formi indikatora, koristi se za nekoliko

svrha:

1. Procjena napretka u realizaciji

2. Interna odgovornost za realizaciju aktivnosti

3. Eksterna odgovornost

4. Programsko planiranje i budţetiranje

Indikatori uspješnosti obiĉno se razvijaju i koriste od strane nadleţnih institucija koje

imaju direktnu odgovornost za pomaganje, monitoring i prisilno provoĊenje

usaglašavanja sa okolišnom regulativom. MeĊutim, ovi indikatori igraju naroĉitu ulogu u

decentraliziranim sistemima okolišnog upravljanja gdje nadleţne institucije na niţim

nivoima organizacije imaju znaĉajne ovlasti. Indikatori uspješnosti u takvim sistemima

postaju alati nadgledanja i benchmarkinga koji koriste nacionalnim institucijama, kao i

53

Ted Nordhaus i Michael Shellenberger, authori knjiga Break Through: From the Death of Environmentalism to

the Politics of Possibility i The Death of Environmentalism. Nordhaus i Shellenberger su izvršni

direktori American Environics i osnivači Breakthrough Institute.


309

mjere nacionalne koherencije ili dosljednosti odgovora na nepoštovanja okolišne

regulative.

Ove indikatore mogu koristiti razliĉite zainteresovane strane ili stakeholder-i:

1. Rukovodioci agencija za zaštitu okoliša

2. Kreatori politike

3. Zajednice na koju se regulacija odnosi

4. Javnost

5.4.6.1 Kategorije indikatora uspješnosti

Moguće je evaluirati uspješnost institucija nadleţnih za provoĊenje okolišne regulative

pozivajući se na slijedeće elemente logiĉkog okvira implementacije programa (MAZUR,

2010, str. 16):

1. Krajnji rezultati (final outcomes) su poboljšanja u okolišu nastala kao krajnji ishod

aktivnosti na obezbjeĊenju poštivanja okolišne regulative. Primjeri ovih indikatora

krajnjih rezultata ukljuĉuju poboljšani kvalitet vode ili zraka, smanjenu

zagaĊenost zemlje ili zraka i sl. Ovi indikatori se široko primjenjuju kao parametri

u monitoringu okolišnog kvaliteta, ali ih je veoma teško povezati sa specifiĉnim

aktivnostima na provoĊenju usaglašavanja sa okolišnom regulativom.

2. Intermedijarni rezultati (intermediate outcomes) odnose se na promjene u znanju i

ponašanju regulirane zajednice u pogledu obaveza poštivanja okolišne regulative.

Oni se mogu odnositi na veće razumjevanje od strane reguliranih entiteta o tome

kako udovoljavati zahtjevima okolišne regulative, kako poboljšati upravljanje

okolišem (usvajanje najboljih praksi), kao smanjiti okolišni uticaj (npr. ispuštanje

polutanata ili smanjenje nesreća), ili kako u većoj mjeri postići usaglašenost sa

okolišnom regulativom.

3. Outputi ili neposredni rezultati su aktivnosti koje provodi nadleţna institucija.

Primjeri ukljuĉuju broj obavljenih inspekcija, broj promotivnih aktivnosti i broj

aktivnosti vezanih za prisilno provoĊenje usaglašenosti sa okolišnom

regulativom. Ovi indikatori demonstriraju nivo napora uloţenih za postizanje

krajnjeg rezultata, ali ne odraţavaju stepen u kojem je rezultat postignut.

4. Inputi uključuju vrijeme, osoblje, novĉana sredstva, materijalna sredstva, opremu i

ostale resurse koji doprinose aktivnosti. Kada se posmatraju zajedno sa rezultatima

inputi se mogu koristiti za utvrĊivanje nivoa napora zahtjevanog za postizanja

potrebnog rezultata.

U praksi je neophodno kombinovati i simultano primjenjivati indikatore inputa, outputa i

rezultata, da bi se uspješno upravljalo programom objezbjeĊenja usaglašenosti sa

okolišnom regulativom, te da bi se omogućilo unaprijeĊenje i poboljšanje tog programa.

Korištenjem kombinacije mjera outputa i krajnjih rezultata nadleţna agencija bi trebala

biti u stanju da identifikuje obrasce odnosno povezanost izmeĊu svojih aktivnosti i

praktiĉnog ostvarivanja rezultata, kao i da prilagodi svoje strategije da bi osigurala da


310

ostvaruje prave vrste rezultata u pravoj mjeri sa raspoloţivim resursima. Troškovna

efektivnost aktivnosti moţe se procjeniti kompariranjem podataka o inputima (osoblje i

resursi) sa informacijama o postignutim rezultatima.

5.4.6.2 Poticaji za razvoj indikatora

Tradicionalno, uspješnost rada regulatornih agencija i njihova troškovna efektivnost

procjenjivani su u najvećoj mjeri na bazi njihovog nivoa aktivnosti (outputa), prije nego

li na bazi rezultata koje postiţu svojim djelovanjem. Mada sami outputi daju odreĊenu

ideju o prisutnosti agencije, i mada su relativno jednostavni za mjerenje, oni ne

omogućavaju analize obima u kojem program ostvaruje svoje ciljeve, oni ne ukazuju na

to da li se usaglašenost sa regulativnom poboljšava, i oni ne pokazuju da li su uslovi u

okolišu poboljšani. Posljednih godina okolišne agencije sve više prepoznaju ĉinjenicu da

iskljuĉivo oslanjanje na indikatore inputa i outputa ne ukazuje na kvalitativne razlike u

uĉinkovitosti razliĉitih aktivnosti na prisilnom obezbjeĊenju usaglašenosti sa okolišnom

regulativom. Ovaj trend dio je jedne generalne tendencije da se obezbjeĊenje

usaglašenosti sa regulativom fokusira na okolišne krajnje rezultate (OECD, 2009).

Osnovni poticajni faktori za identificiranje, kreiranje i korištenje kvalitetnijih mjera

uspješnosti u pogledu postignutog rezultata su (MAZUR, 2010, str. 19):

1. Ispunjavanje zakonskih i političkih obaveza. U velikom broju zemalja nadleţne

agencije podnose izvještaj o rezultatima svojih aktivnosti.

2. Interne upravljačke potrebe. Indikatori rezultata pomaţu menadţerima programa

da spoznaju šta funkcioniše a šta ne i šta treba biti uĉinjeno na drugaĉiji naĉin da

bi se postigli ciljevi nadleţne agencije.

3. Opravdanje dodjeljenih budžetskih sredstava. Tijela koja finansiraju rad institucija

u oblsti zaštite okoliša, prije svega parlament, ţele da znaju šta dobivaju za svoj

novac, naroĉito u trenutnoj situaciji postojanja znaĉajnih budţetskih deficita.

Indikatori rezultata pomaţu da se objasni koji rezulatati će biti kupljeni sa datim

iznosom resursa.

4. Potražnja za proširenom eksternom odgovornošću. Nadleţne agencije treba da

demonstriraju javnosti vrijednost svoga rada – ubjede javnost i politiĉare da je

provoĊenje zakonske regulative uĉinjeno na odgovarajući i profesionalni naĉin i

da rezultira u visokom stepenu usaglašenosti sa okolišnom regulativom i, u krajnoj

liniji, boljim kvalitetom okoliša.

U praktiĉnoj primjeni, u poreĊenju sa indikatorima koji se odnose na krajnje rezultate,

indikatori koji se odnose na intermedijarne rezultate uglavnom se smatraju kao praktiĉniji

alat za praćenje i postizanje uspješnosti iz slijedeća dva razloga:

1. Prvo, najveći broj intermedijarnih rezultata (promjene u ponašanju) mogu se

direktno pripisati aktivnostima programa za objezbjeĊenje usaglašenosti sa


311

okolišnom regulativom. Kauzalna veza izmeĊu aktivnosti programa i

intermedijalnih rezultata je mnogo snaţnija nego izmeĊu ovih aktivnosti i finalnih

rezultata (poboljšanje kvaliteta okoliša).

2. Drugo, intermedijalni rezultati skoro uvijek se manifestiraju brţe nego finalni

rezultati koji se ĉesto fokusiraju na promjene na sveobuhvatnim uslovima u

okolišu. Prema tome, oni se pokazuju kao bolji instrument za izvještavanje i

reagovanje menadţmenta.

5.4.7.1 Izbor instrumenata

Nije sluĉajno da razliĉite vrste instrumenata nastoje eksplicitno da proizvedu razliĉite

uticaje na ponašanje kako bi se došlo do odreĊene promjene na ponašanje. OdreĊeni

autori (JORDAN & WURZEL & ZITO, 2003) koriste ĉetverostruku tipologiju

instrumenata u politici okoliša:

1. Trţišno zasnovani (takoĊer nazvani ekonomski) instrumenti (vidjeti EEA 2006, za

pregled evropskog iskustva) ovi instrumenti ukljuĉuju „razmjenljiva prava na

zagaĊivanja, okolišne poreze i pristojbe, sisteme povrata sredstava, supsidije

(ukljuĉivo uklanjanje okolišno štetnih supsidija), zelenu nabavku i odgovornost i

nadoknadu šteta“ [EEA (2006), str. 13]. Ovi instrumenti nastoje direktno uticati na

poticaje i interese i prema tome moţda tokom vremena mijenjaju sklonosti

donosilaca poslovnih odluka. Ponekad, kao što je to sluĉaj sa šemama prava na

zagaĊenje, ovi instrumenti takoĊer zahtijevaju nove institucije.

2. Regulatorni instrumenti, koji nastoje da definiraju zakonske standarde u pogledu

tehnologija, okolišnih performansi, pritisaka ili rezultata. Ovi instrumenti nameću

kazne onim uĉesnicima koji ne uspiju da udovolje standardima, i prema tome

takoĊer utiĉu na poticaje, mada na manje direktan naĉin nego trţišno zasnovani

instrumenti, i mogu takoĊer tokom vremena promjeniti sklonosti donosilaca

odluka koje imaju uticaj na okoliš. Oni takoĊer normalno zahtjevaju nove

institucije kako bi se administrirala i sprovela regulativa.

3. Dobrovoljni sporazumi takoĊer nazavni sporazumi dobiveni kroz pregovore

(negotiated agreements) izmeĊu vlada i proizvodnih organizacija). Ovi tzv.

„meki“ instrumenti su rezultat pristanka proizvodnih organizacija, ĉesto sa ciljem

da se izbjegne uvoĊenje regulatornih ili trţišno zasnovanih instrumenata. Kazne za

nepoštovanje dogovora mijenjanju poticaje. Ovi instrumenti takoĊer ĉesto

zahtjevaju priliĉno sloţene institucionalne anganţmane kako bi se nadgledala

njihova efektivnost [vidjeti EKINS and ETHERIDGE 2006 za raspravu o ovome u

vezi sa dogovorima za klimatske promjene u Velikoj Britaniji].

4. Informaciono zasnovani instrumenti [vidjeti JORDAN & WURZEL & ZITO,

2003], kao što su eko-labele ili eko-oznake, mogu biti obavezujući ili dobrovoljni.

Ovi instrumenti oĉigledno nastoje da obezbijede informacije kako bi se

promovirala promjena ponašanja.


312

Bilo koji pojedinaĉni instrument u politici okoliša trebao bi biti uveden i praktiĉno

primijenjen samo ukoliko postoji razumno oĉekivanje da će taj instrument doprinjeti

povećanju ukupnog blagostanja društva. Isto vaţi i za kombinaciju ili miks instrumenata

u politici okoliša. U praktiĉnom smislu u domenu politike okoliša to znaĉi da:

1. Graniĉni trošak implementiranja datog miksa instrumenata trebao bi da bude

manji od graniĉnih koristi nastalih kao rezultat primjenje tog miksa (kriterij

„trošak-koristi“).

2. Graniĉni trošak primjene datog miksa instrumenata trebao bi da bude što je

moguće niţi (kriterij troškovne efikasnosti).

3. Graniĉna okolišna korist zdruţena sa datim miksom instrumenata bi trebala bi da

bude što je moguće veća (kriterij okolišne efektivnosti).

Svaka naredna diskusiji o miksu instrumenata na jedan ili na drugi naĉin odnosit će se na

jedan od ova tri kriterija. Npr. administrativni troškovi odreĊene kombinacije

instrumenata ĉesto se previĊaju u procesu donošenja odluka. Njihovo ukljuĉivanje u

orginalnu diskusiju o kreiranju odgovarajućeg miksa mjera, dat će bolju sliku o neto

koristima koje će vjerovatno nastati kao rezultat primjene miksa, kao i bolje

razumjevanje rezultata po okoliš do koji će vjerovatno doći uslijed primjene tog miksa.

Bilo koji miks instrumenata moţe biti okolišno neefektivan ukoliko „korektni cjenovni

signali“ nisu preneseni do donosioca odluka.

5.4.7.2 Koliko bi instrumenata trebalo biti u miksu

Priliĉno oĉigledan prvi zahtjev za kreiranjem jednog okolišno uĉinkovitog i ekonomski

efikasnog miksa instrumenata jeste potreba da se ima dobro razumjevanje okolišnog

problema koji se ţeli riješiti. Kljuĉno pitanje na samom poĉetku jeste da li je okolišni

problem o kojem se radi „jednodimenzionalan“ ili „višedimenzionalan“ (OECD, 2007).

Prvi tip okolišnog problema bio bi problem sa samo jednom relevantnom dimenzijom ili

karakteristikom - npr. ukupni iznos odreĊenog tipa polutanata. Da bi smo problem

svrstali u ovu kategoriju ne bi trebalo da bude vaţno gdje se emisija pojavljuje, kada se

pojavljuje i sl. Emisija hemikalija koje oštećuju ozonski omotaĉ i stakleniĉki plinovi

mogli bi biti primjeri jednog ovakvog problema. Većina okolišnih problema, meĊutim,

mogu se okarakterizirati kao višedimenzionalni problemi. Npr. ĉesto nismo

zainteresovani samo za ukupni iznos emisije odreĊenog polutanta ili za ukupni iznos

buke stvorene na aerodromu. Pored toga, vaţno je znati i gdje se emisija pojavljuje (na

podruĉiju prema kojem duva vjetar u odnosu na naselja sa gustom ili velikom

koncentracijom stanovništva), ili kada će se pojaviti (npr. vrijeme u godini). Što se tiĉe

buke na aerodromu obiĉno je vaţno znati da li avioni prelaze preko gusto naseljenih

podruĉija za vrijeme uzlijetanja i slijetanja, u koje vrijeme dana ili noći se buka stvara

idr.


313

Drugo vaţno pitanje kod kreiranje politike jeste da li je tehniĉki izvodljivo rješavati

okolišni problem direktno – ili će se morati pribjeći riješavanju odreĊene „proksi“

veliĉine (povezanog eksternog efekta).

5.4.7.3 Razlozi za korištenje miksa instrumenata

Postoji veći broj dobrih razloga za korištenje odreĊenog miksa instrumenata kako bi se

riješio specifiĉni okolišni problem (OECD, 2007):

Prvo i najvaţnije, mnogi problemi okoliša su po svojoj prirodi

„višedimenzionalni“ – pored ukupnog iznosa odreĊenog polutanta koji se ispušta,

moţe biti takoĊer vaţno gdje se emisija dogaĊa, kada se dogaĊa, kakva je upotreba

zagaĊujućeg proizvoda.

OdreĊeni instrumenti mogu ojaĉavati meĊusobno dejstvo - kao u sluĉaju kada

sheme eko-oznaka povećavaju mjeru u kojoj su preduzeća i domaćinstva spremni

plaćati okolišne takse/poreze, dok s druge strane postojanje poreza pomaţe da se

obrati paţnja na sheme eko-oznaka.

Ĉesto se miks instrumenata zahtjeva sa ciljem da se uklone ne-okolišni neuspjesi

na trţištima na kojima se primjenjuju instrumenti okolišne politike, kao što su

nedostatak informacija, asimetriĉne informacije, neadekvatno definirana vlasniĉka

prava, trţišna moć i sl. Ponekada takav miks moţe takoĊer ograniĉiti neizvijesnost

u pogledu troškova samoga poštovanja okolišne regulative, povećati sposobnosti

prisilnog provoĊenja regulative i smanjiti administrativne troškove.

5.4.7.4 Razlozi za ograničavanje broja instrumenata u jednom miksu

Kad se primjenjuje nekoliko instrumenata u jednom miksu postoji opasnost da će jedan

instrument nepotrebno smanjiti fleksibilnost da se iznaĊu troškovno efektivna riješenja za

odreĊeni problem koji bi drugi instrument mogao ponuditi ukoliko bi bio samostalno

upotrebljen. U drugim sluĉajevima neki od instrumenata u miksu su jednostavno

redundantni, odnosno, praktiĉno se ponavljaju, doprinoseći samo povećanju ukupnih

administrativnih troškova.

Neophodne su bolje ex-ante i ex-post procjene

Na osnovu empirijskih istraţivanja moguće je utvrditi odreĊeni broj preporuka na koji

naĉin bi se miks okolišnih instrumenata trebao procjeniti i kako bi se njihovo kreiranje

moglo poboljšati.

Prvo i najvaţnije, kreatori politike okoliša trebali bi paţljivo razmotriti da li su koristi od

daljnjeg poboljšanja okoliša i troškovi društva neophodni za ova poboljšanja u razumnoj


314

ravnoteţi. Ovo podrazumjeva potrebe da se ocjeni skup ciljeva politike okoliša. Ukoliko

se moţe oĉekivati da suma svih beneficija odnosno koristi dodatnog poboljšanja okoliša

prevazilazi potrebne troškove, poboljšanje bi trebalo biti uĉinjeno. Ukoliko troškovi

nedvojbeno prevazilaze sumu ukupnih koristi – ĉak i ako bi se najefikasniji instrumenti

upotrebili kako bi se postigli ciljevi – trebalo bi izvršiti ponovno razmatranje postojećih

prioriteta.

Kreatori politike trebali bi takoĊer uraditi detaljnu ex-ante procjenu bilo kojeg novog

instrumenta ĉija se upotreba razmatra – ocijeniti šta bi svaki instrument doprinio u

pogledu okolišne efektivnosti i ekonomske efikasnosti. Oni bi takoĊer trebali poduzimati

redovne ex-post preglede instrumenata koje primjenjuju za postizanje odreĊenog cilja – i

ukloniti ili modifikovati redunantne instrumente kako bi se smanjili administrativni

troškovi.

Instrumenti bi trebali riješavati što je moguće širi okolišni problem

I iz perspektive okolišne efektivnosti i ekonomske efikasnosti kreatori politike trebali bi

primjeniti instrumente koji zahvataju i rješavaju dati okolišni poblem što je moguće šire.

Dalje, trebalo bi (u mjeri u kojoj je to moguće) obezbjediti sliĉne poticaje u graniĉnom

sluĉaju svim proizvoĊaĉima koji doprinose konkretnom problemu. Ekonomski

instrumenti mogu „automatski“ obezbijediti jednake graniĉne poticaje za smanjenje

zagaĊenosti, ali razliĉiti regulativni instrumenti mogu (barem djelomiĉno) takoĊer obaviti

isti zadatak. Za „višedimenzionalne“ okolišne probleme, kreatori politike bi trebali

nadopuniti instrumente koji riješavaju problem ukupnih iznosa zagaĊenosti sa

instrumentima koji nastoje poboljšati naĉin na koji se odreĊeni proizvod koristi, kada se

koristi, gdje se koristi i sl. U mnogim sluĉajajevima regulativni instrumenti, informacioni

instrumenti, obuka i sl. mogu biti pogodniji da se poboljšaju ove dimenzije nego npr.

porezi ili sistem razmjene prava na zagaĊenje.

Miks instrumenata trebao bi da obezbjeĎuje fleksibilnost

Sa ciljem da se iskoriste mogućnosti za razliĉite instrumente da meĊusobno potpomaţu

svoje djelovanje (tako da primjena jednog instrumenta povećava efektivnost i efikasnost

drugog), trebali bi se koristiti instrumenti koji obezbjeĊuju maksimalno moguću

fleksibilnost. Ekonomski instrumenti će u najvećem broju sluĉajeva obezbjediti takvu

fleksibilnost, ali i neke vrste regulativnih instrumenata mogu je takoĊer postići.

Izbjeći „pretjerano opterećenje“ instrumenata okolišne politike sa ne

okolišnim instrumentima

Preporuĉljivo je rješavati odreĊene socijalne probleme prvenstveno sa instrumentima ne

okolišne politike (sistem socijalne sigurnosti ili poreski sistem) radije nego li

modifikovati instrumente okolišne politike. Ovo će izmeĊu ostalog omogućiti da se

jednostavnije obezbijede poticaji za domaćinstva sa niskim primanjima da se ponašaju

na okolišni prihvatljive naĉine. U mjeri u kojoj kreatori politike ţele da uklone bilo koje


315

negativne uticaje na konkurentnost odreĊenih sektora kao posljedica primjene politike

okoliša, ponovno je vaţno obezbjediti poticaj da se smanje emisije. Takvi poticaji mogu,

npr. biti obezbjeĊeni kroz sisteme razmjene prava na zagaĊenje (bilo da se prava utvrĊuju

na bazi historijskih ĉinjenica ili aukcijom) i kroz okolišne poreze – moguće sa

recikliranjem prihoda nazad u sektore koji su u pitanju.

TakoĊer je ĉesto preporuĉljivo da se ne-okolišni nedostaci trţišta (trţišna moć,

nekompletna vlasniĉka prava, asimetriĉnost informacija idr.) primarno riješavaju sa ne-

okolišnim instrumentima, kao što su instrumenti politike konkurencije, poboljšanje

sistema patentiranja, deregulacija trţišta nekretnina i sl.

5.5 Posljedice nereagovanja na ključne okolišne izazove54

Neadekvatna okolišna politika moţe predstavljati znaĉajnu koĉnicu za ekonomski rast i

produktivnost, osnovni je zakljuĉak dokumenta pod nazivom Posljedice nereagovanja na

ključne okolišne izazove (OECD 2008). U današnje vrijeme evidentno je da se skoro sve

drţave u svijetu, a posebno zemlje ĉlanice OECD-a, susreću sa mnogim okolišnim

izazovima, kao što su klimatske promjene, zagaĊenje zraka i vode, neadekvatno

upravljanje prirodnim resursima, prirodne katastrofe i industrijske nesreće. Neadekvatan

odgovor na ovakve izazove moţe donijeti velike troškove, u nekim sluĉajevima moţe

predstavljati znaĉajnu prepreku u cjelokupnom razvoju OECD gospodarstva.

Prema dostupnim podacima iz odreĊenih oblasti politike okoliša, izvještaji OECD

predlaţu da ukoliko se ne uspije sprovesti „dovoljno ambiciozna“ politika okoliša moţe

doći do znaĉajnih ekonomskih troškova iskazanih kao ne-zanemariv dio BDP. Na

primjer:

Troškovi ne uvoĊenja „Tematske strategije zagaĊenja zraka“ Evropske Komisije

procijenjeno je da iznose oko 0.35 do 1.0% EU BDP-a u 2020. godini (EC, 2005)

U ne-OECD zemljama, 1.7 miliona smrtnih sluĉajeva i 4.4% tereta bolesti (npr.

smanjen broj godina zdravog ţivota) su pripisani riziĉnoj opskrbi vodom,

zdravstvu i higijeni prema WHO (Svjetska zdravstvena organizacija). Devedeset

procenata smrtnih sluĉajeva su djeca ispod 5 godina starosti (Prüss-Üstün et al.,

2004).

Procijenjeni troškovi usljed klimatskih promijena široko variraju, sa nedavnim

procjenama od 14.4% iskazani kao „ekvivalenta potrošnja“ po glavi stanovnika

(Stern 2007), u sluĉaju kada su oba, trţišni i ne-trţišni faktori ukljuĉeni.

54 OECD (2008) Posljedice nereagovanja na ključne okolišne izazove, www.oecd.org/env/costofinaction


316

Troškovi usljed prirodnih katastrofa (npr. poplave, oluje, zemljotresi itd.) za

najsiromašnije zemlje moţe iznositi i do 13% godišnjeg BDP (The World Bank,

2006)

Neefikasno upravljanje ribolovnim podruĉjem plave tune na istoĉnom Atlantiku

moţe rezultirati smanjenim prinosom ribe u vrijednosti od 1 3 milijardi USD

(Bjørndal and Brasão 2005).

Neki od ovih troškova su se već odrazili na javne proraĉune bilansa firmi, kao i na

budţete domaćinstava (npr. uvećani troškovi javnih i privatnih zdravstvenih ustanova,

naknade za nezaposlene za ribare koji su ostali bez posla, troškovi sanacije zagaĊenih

podruĉja, nasipi i druge infrastrukture za zaštitu od poplava). Ĉak i kada se troškovi

nedjelovanja smatraju vaţnim, identificiranje podruĉja u kojima politike okoliša treba da

se ojaĉaju ipak zahtijevaju paţljivo poreĊenje izmeĊu troškova nedjelovanja i troškova

djelovanja (pri ĉemu troškovi djelovanja nisu obuhvaćeni ovim izvještajem). Izvještaj

(OECD, 2008) osigurava uvodnu procjene metodoloških problema pri evaluaciji troškova

nedjelovanja i diskutuje neke buduće probleme sa kojima bi se zemlje OECD-a mogle

suoĉiti u ovom kompleksnom podruĉju. Smatramo da ovaj zakljuĉak vaţi ne samo za

zemlje OECD-a, nego i za sve ostale. Svi dijelimo isti planet i istu globalnu sudbinu.


319

6. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Okoliš predstavlja osnovu na kojoj funkcionira ekonomski sistem. On se koristi kao

dobro javne potrošnje, snabdjevaĉ materijalnih inputa, i kao mjesto za odlaganje otpadnih

materija nastalih u proizvodnji i potrošnji. Polazna premisa u knjizi je da okoliš treba

tretirati kao aktivu (asset) ili rijetko, ekonomsko dobro. Rijetkost podrazumijeva da

postoje razliĉite, meĊusobno konkurentne mogućnosti korištenja odreĊenog dobra, te da

zbog fiziĉke ograniĉenosti tog dobra ne mogu biti zadovoljeni svi zahtijevi u pogledu

njegove upotrebe. Pošto je potraţnja za odreĊenim naĉinima upotrebe veća od ponude,

neki od konkurentnih vidova upotrebe moraju biti umanjeni ili eliminirani. To znaĉi da

korištenje okoliša predstavlja alokacioni problem ili problem ekonomske optimizacije.

U prošlosti, okoli šse koristio besplatno kao zajedniĉko, slobodno dobro. To je naroĉito

bilo taĉno za njegovu ulogu kao mjesta za odlaganje otpadnog materijala. Ovo

institucionalno rješenje, koje je podrazumijevalo odsustvo trţišne cijene za takva dobra,

dovelo je do prekomjerne upotrebe okoliša i do smanjenja njegovog kvaliteta. Takvo

rješenje je takoĊe dovelo do razlike u privatnim i društvenim troškovima proizvodnje i

potrošnje. Cijene proizvoda na trţištu ne odraţavaju pune društvene oportunitetne

troškove ekonomskih aktivnosti, tako da su sektori koji jako zagaĊuju okoliš postali

preveliki u odnosu na alokacioni optimum. Sektorska struktura je narušena prevelikom

zastupljenošću sektora koji jako zagaĊuju okoliš, i suviše mnogo proizvodnih resursa je

angaţirano upravo u takvim sektorima. Rješenje okolišnog problema leţi u smanjenju

razlike izmeĊu privatnih i društvenih troškova, i u uvoĊenju takvog institucionalnog

okvira za trţišne ekonomije, koji će omogućiti da svaki pojedinaĉni subjekt snosi

troškove ekonomskih aktivnosti za ĉije nastajanje je odgovoran.Ovaj proces pozanat je

kao internaliziranje okolišnih troškova u skladu sa principom da zagaĊivaĉ plaća

(“polluter pays principle”).

PrilagoĊavanjem ciljne funkcije preduzeća (kao i ciljne funkcije potrošaĉa), kao i kroz

uvoĊenje dodatnih ograniĉenja njegovom ponašanju, moguće je postići viši nivo

usklaĊenosti individualnih i društvenih ciljeva. U stvari, upravo razumijevanje i

utvrĊivanje ekonomski najefikasnijeg naĉina za postizanje takvog usaglašavanja jeste ono

što smo nastojali objsniti u ovoj knjizi. Prikazom i korištenjem teorijskih saznanja do

kojih se došlo u ekonomskoj nauci, u prvom redu mikroekonomiji, u vezi sa

nesavršenostima u funkcioniranju trţišnog mehanizma u alokaciji resursa (market

failures) kao i analizom dostupnih praktiĉnih iskustava razvijenih zemalja u pogledu

korištenja direktne zakonske regulative i trţišnih ekonomskih mjera, u knjizi je dato

teorijsko rješenje problema optimizacije korištenja, odnosno zaštite okoliša, korištenjem

dopunjenog i prilagoĊenog neoklasiĉnog modela ponašanja trţišta; a potom sagledane

razliĉite mogućnosti praktiĉnog korištenja i kombiniranja razliĉitih mjera u svrhu

maksimiziranja ekonomske efikasnosti u procesu usaglašavanja pojedinaĉnog i

društvenog cilja u ovoj oblasti.


320

U knjizi smo pokazali da nije moguće postići optimalnu alokaciju okolišnih resursa

oslanjanjem iskljuĉivo na samo jedan od dva institucionalna aranţmana za alokaciju

resursa (drţavu ili trţište), i na ograiĉeni, mali broj instrumenata za zaštitu okoliša. Ono

što je potrebno jeste optimalni miks ili kombinacija oba institucionalna aranţmana i

razliĉitih instrumenata i mjera. U knjizi su razraĊeni odreĊeni bitni aspekti takve

kombinacije, koji bi mogli koristiti u procesu definiranja politike zaštite okoline. Iz tog

razloga u knjizi su prezentirane i diskutirane prednosti i nedostaci razliĉitih instrumenata

i mjera za zaštitu okoliša (direktne regulative i ekonomskih instrumenata), kao i brojni

kriteriji za njihovu evaluaciju. Naroĉita paţnja posvećena je analizi statiĉke i dinamiĉke

efikasnosti razliĉitih instrumenata, u prvom redu podsticajima za tehnološko inoviranje

unutar preduzeća, kao i instrumentima u borbi sa negativnim posljedicam klimatskih

promjena.

Korištenjem prvenstveno mikroekonomskog instrumentarija, u knjizi smo nastojali

postići sljedeće ciljeve:

Sagledati i teorijski objasniti razloge inkorporirane u ekonomski sistem, koji dovode

do postojećeg odnosa prema okolišu. Objasniti ulogu trţišta i drţave u alokaciji

oskudnih resursa okoliša, te sagledati mogućnosti da se putem njih adekvatno

definiraju i izraze društveni interesi u pogledu ţeljenog kvaliteta okoliša, odnosno

utvrditi realne mogućnosti njihovog korektivnog djelovanja na ponašanje

preduzeća.

Sagledati ekonomsku logiku i objasniti principe na kojima se zasniva

internalizacija eksternih troškova vezanih za zaštitu okoliša, te objasniti proces

iznalaţenja društveno “optimalnog” ili prihvatljivog nivoa zagaĊivanja okoliša

primjenom principa ekvimarginaliteta.

Prikazati neke od modela koji objašnjavaju ili predviĊaju moguće ponašanje i

reagovanje preduzeća na uvoĊenje mjera za zaštitu okoliša, kao i uslove koji tada

moraju biti zadovoljeni da bi se postigao ravnoteţni poloţaj preduzeća.

Dati kratki prikaz i izvršiti komparativnu analizu ekonomskih aspekata statiĉke i

dinamiĉke efikasnosti najvaţnijih mjera i instrumenta za zaštitu okoliša

primijenjenih direktno od strane drţave (zakonska regulativa i standardi) ili putem

trţišta (ekonomski instrumenti); te definirati i obrazloţiti kriterijume izbora po

kojima bi se oni vrednovali u cilju iznalaţenja njihove što efikasnije kombinacije u

konkretnim sluĉajevima zaštite okoliša.

U knjizi je prikazan jednostavni dvosektorski model ekonomije u kojem se proizvode

samo dva privatna dobra i kvalitet okoliša kao javno dobro. Korištenjem

transformacionog prostora koji ukljuĉuje kvalitet okoliša kao treće dobro, pokazano je da

je moguće proizvesti više privatnih dobara samo na raĉun smanjenja kvaliteta okoliša, i

obratno. Matematiĉki to znaĉi da je transformacioni prostor konkavan. Kroz analizu

korisnosti dvije osobe, koja je definirana nivoom njihove potrošnje privatnih dobara i

kvalitetom okoliša, i rješenjem sistema jednaĉina, definirali smo optimalno rješenje, u

smislu da cijena u sijenci emitiranih polutanata mora biti utvrĊena na takav naĉin da bude

jednaka iznosu štete koju bi proizvela jedinica emisije pod uslovom da je ispuštena u


321

okoliš. Cijena u sijenci za polutante mora biti jednaka i graniĉnim troškovima purifikacije

preduzeća. UvoĊenje cijena u sijenci će promijeniti relativne proizvoĊaĉke cijene, u

smislu da će cijena proizvoda koji manje zagaĊuje okolinu, biti niţa u odnosu na cijenu

proizvoda koji mnogo zagaĊuje okoliš. Najvjerovatnija reakcija proizvoĊaĉa će biti

smanjenje proizvodnje okolišno instenzivnog proizvoda, ukoliko se primijeni

odgovarajuća politika zaštite okoliša.

Na bazi determiniranih cijena u sijenci (dobivenih rješenjem optimizacionog modela)

odgovorna agencija praktiĉno definira nivo takes/poreza na zagaĊenje, koja je

obavezujuća za sve subjekte u ekonomskom sistemu. Na taj naĉin uspostavlja se nova

struktura relativnih cijena, koja odraţava pune društvene troškove korištenja oskudnih

okolišnih dobara. Na taj naĉin, preduzeća sagledavaju ove resurse kao faktor proizvodnje,

na isti naĉin kao i druge tradicionalne faktore proizvodnje. Nedostatak faktora

proizvodnje iskorištenih za “neproduktivne svrhe” (za zaštitu okoliša) smanjuje

proizvodne mogućnosti preduzeća, odnosno povećava troškove proizvodnje. Preduzeće

nastoji riješiti taj problem prevaljivanjem dijela troškova na potrošaĉe u vidu viših cijena

proizvoda. Mogućnost da se poveća cijena prozvoda determinirana je koeficijentom

cijenovne elastiĉnosti traţnje za odreĊenim dobrom, trţišnom strukturom i veliĉinom i

konkurentskom pozicijom preduzeća na trţištu.

Definirajući zagaĊenje okoliša kao negativni eksterni efekat ili disekonomiju, u knjizi

smo pokazali da trţište kao mehanizam za alokaciju resursa, ne uspijeva efikasno riješiti

problem generiranja zagaĊenja jer je alokativna efikasnot trţišta zasnovana prvenstveno

na odreĊenim preduslovima koji se odnose na potrošaĉeve preferencije, tehnologiju i

oblik konkurencije. Preciznije, relevantne pretpostavke koje moraju biti ispunjene da bi

trţište bilo efikasan alokator resursa su: odsustvo eksternih efekata, odsustvo javnih

dobara, puna raspoloţoivost relevantnih informacija i pasivna politika cijena. Pokazali

smo da u realnim ekonomijama, po pravilu, ovi preduslovi i pretpostavke nisu ispunjeni.

Pošto trţište nije u stanju da dovede do optimalne alokacije (okolišnih) resursa,

neophodna je aktivna uloga drţave, sa ciljem da se se prisile individualni donosioci

odluka da promijene svoje ponašanje koje dovodi do prekomjernog zagaĊivanje okoliša.

Naše istraţivanje prezentirano u knjizi potvrdilo je naizgled kontradiktorni stav, koji smo

iznijeli kao jednu od naših polaznih postavki, da je aktivna uloga drţave (još uvijek)

neophodna, kako bi se individualni donosioci odluka u decentraliziranom trţišnom

sistemu ponašali istinski trţišno, i u skladu sa pretpostavkama savršeno konkurentnog

trţišta.

Pokazali smo da i drţava, kao jedan od dva dominantna institucionalna aranţmana za

alokaciju resursa, takoĊe, ima svoje nedostatke. Objasnili smo zašto drţavna birokratija

(odnosno agencija za zaštitu okoliša) nije uvijek motivirana da promovira ekonomsku

efikasnost. Pokazali smo da je agencija u prvom redu zainteresirana da opravda postojeći

nivo troškova, a ne da minimizira nivo troškova, ukoliko bi to smanjenje znaĉilo

smanjenje budţetskih sredstava raspoloţivih za rad agencije. Uspjeh drţavne intervencije

u oblasti zaštite okoliša uglavnom zavisi od adekvatnosti strukture praktiĉno


322

primijenjenih mjera i instrumenata (ekonomskih instrumenata i mjera direktne zakonske

regulative).

Da bi se uopšte moglo govoriti o uspješnosti ili neuspješnosti pojedinih institucionalnih

aranţmana, ili pojedinih mjera i instrumenata u poboljšanju kvaliteta okoliša bilo je

neophodno najprije definirati optimalni ili društveno prihvatljivi nivo zagaĊenja okoliša.

Nivo zagaĊenja mora biti takav da je opravdana društvena intervencija u cilju njegovog

smanjenja ili potpunog uklanjanja. Svaka aktivnost u vezi sa zaštitom okoliša donosi

odreĊene koristi u vidu poboljšanog kvaliteta okoliša, ali podrazumijeva uvijek i neku

vrstu troškova. Cilj društva kao cjeline moţe se iskazati kao nastojanje da se

maksimizira razlika izmeĊu sume koristi i sume troškova. Princip ekvimarginaliteta

primjenjen u ovom sluĉaju vodi nas do zakljuĉka da je društveno optimalni nivo

zagaĊenja onaj nivo pri kojem su graniĉni društveni troškovi vezani za smanjenje

zagaĊenja izjednaĉeni sa graniĉnim društvenim koristima od smanjenja zagaĊenja.

Drugim rijeĉima, reguliranje ili provoĊenje mjera zaštite okoliša je društveno efikasno

ukoliko se ostvaruje do taĉke gdje se dobitak od eliminiranja jedinice zagaĊenja

izjednaĉava sa sumom graniĉnih purifikacionih troškova i graniĉnih troškova

implementacije regulativnog sistema.

Iznalaţenje optimalnog nivoa zagaĊenja, pored jednostavnijih grafiĉkih prikaza,

definirano je i korištenjem sloţenijih modela u kojima je problem prikazan kao klasiĉni

optimizacioni problem rješavanja uslovnog ekstrema funkcije sa više promjenjljivih.

Pokazali smo na koji naĉin se problem formalno postavlja, kako se definiraju

promjenjljive i parametri u sistemu, te kako se problem rješava primjenom Lagranţeove

funkcije. Definirajući potrebne i dovoljne uslove za postojanje ekstrema pokazali smo

razliĉite sluĉajeve koji mogu da rezultiraju razliĉitim odnosom krivih graniĉnog

purifikacionog troška i graniĉnih koristi. Optimizacioni modeli svakako imaju i svoje

nedostatke, a osnovni je da se analiza obavlja u okviru statiĉki definirane efikasnosti koja

ne moţe na odgovarajući naĉin da obuhvati svu sloţenost dinamiĉkih promjena

ekonomskog sistema i okoliša. MeĊutim njihova korisnost je neupitna ako ih posmatramo

kao mehanizam inkorporiranja sloţene problematike zaštite okoliša u ekonomske modele

i ekonomski naĉin razmišljanja.

Osnovne mjere i instrumente koji se primjenjuju u politici zaštite okoliša podijeljeni su u

dvije osnovne kategorije: direktnu zakonsku regulativu i ekonomske instrumente koji

djeluju putem trţišta. Znaĉajan dio knjige posvećen je analizi pojedinih mjera i

instrumenata i njihovoj ocjeni sa stanovišta mogućnosti postizanja ranije definiranog

optimalnog nivoa zagaĊivanja. Osnovni kriteriji po kojima smo analizirali, a kasnije i

komparirali razliĉite mjere i instrumente su: (i) ekonomska efikasnost (odnosno

minimiziranje troškova u vezi sa postizanjem ţeljenog nivoa kvaliteta okoliša), definirana

kao statiĉka efikasnost; i (ii) dinamiĉka efikasnost u smislu efekata u dugom

vremenskom periodu, i to prvenstveno kroz sagledavanje u kojoj mjeri pojedini

instrumenti djeluju podsticajno na preduzeća da preduzimaju aktivnosti u vezi sa najšire

shvaćenim tehnološkim promjenama i inoviranjem.


323

Pored navedenih osnovnih, definirali smo i druge kriterije koji se mogu ili se već koriste

prilikom izbora pojedinih mjera i instrumenata u politici zaštite okoliša, da bi smo

dijelom objasnili razliku do koje dolazi u pogledu teorijskih predviĊanja i stvarne

zastupljenosti pojedinih mjera i instrumenata u praktiĉno implementiranoj politici zaštite

okoliša. U te kriterije spadaju: okolišna efektivnost, pouzdanost, obim i karakter

neophodnih informacija, naĉin i uslovi operacionalizacije, mogućnost praktiĉne primjene,

promptnost djelovanja, duţina prelaznog ili tranzicionog perioda, fleksibilnost,

praviĉnost, urgentnost okolišnog problema, te vrsta i karakter okolišnog problema.

Pomenuta teorijska predviĊanja odnose se na osnovni zakljuĉak u pogledu prednosti

pojedinih mjera i instrumenta, do kojeg se dolazi primjenom optimizacionih tehnika.

Naime, osnovni zakljuĉak je da ukoliko se ekonomska efikasnost primjenjuje kao

iskljuĉivi kriterij, ekonomski instrumenti imaju prednost nad instrumentima direktne

zakonske regulative. U radu smo objanili prednosti ekonomskih instrumenata nad

mjerama direktne zakonske regulative. Mada mjere direktne zakonske regulative imaju

znaĉajne nedostatke u odnosu na ekonomske instrumente, naveli smo i situacije u kojima

korištenje takvih mjera treba preferirati u odnosu na ekonomske instrumente. U radu

smo, takoĊe, dali i listu situacija u kojima odgovarajuća kombinacija ili miks

instrumenata iz obje grupe predstavlja najbolje rješenje.

Jedan od zakljuĉaka iznesenih u knjizi je da preferencije za ekonomske instrumente

praktiĉno proizilaze iz pretpostavki na kojima se zasnivaju teorijski modeli iznalaţenja

optimalnog nivoa kontrole zagaĊenja. U radu smo determinirali i objasnili te

pretpostavke, i pokazali ukoliko se neke od njih odbace kao nerealne (kako bi odraţavale

razliĉitosti stvarnih situacija) ekonomski instrumenti ne pokazuju se uvijek kao

optimalno rješenje. Osim toga i same nadleţne institucije nekada preferiraju primjenu

mjera direktne zakonske regulative iz brojnih razloga, od kojih spominjemo samo neke:

(i) naĉinu rada drţavnih institucija mnogo je bliţi komandno kontrolni pristup, (ii) pristup

preko trţišta smatra se suviše indirektnim, (iii) zakonska regulativa ne doprinosi porastu

inflacije, (iv) zakonska regulativa u manjoj mjeri ili nikako ne dovodi do negativnih

distribucionih efekata. Jednom rijeĉi, moţe se zakljuĉiti da nadleţne agencije i pored svih

prednosti koje teorijski modeli pripisuju ekonomskim instrumentima još uvijek, ponekad

daju prednost mjerama i instrumentima direktne zakonske regulative. To moţe da znaĉi

da se rezultati teorijskih predviĊanja ne podudaraju sa nalazima empirijskih istraţivanja

iz razloga nerealnosti pretpostavki na kojima su bazirani modeli, neukljuĉivanja svih

relevatnih pretpostavki, i ĉinjenice da nadleţne institucije ne pridaju u svakoj situaciji

toliki znaĉaj kriterijumu ekonomske efikasnosti koji ĉini osnovu teorijskih, ekonomskih

modela optimizacije zaštite okoliša.

Neki nalazi u knjizi mogu korisno posluţiti preduzećima da sagledaju logiku i efekte koje

na poslovanje preduzeća imaju razliĉiti pristupi i instrumenti korišteni u politici zaštite

okoliša, kao i da im pomognu da u izmijenjenim uslovima bolje sagledaju definiraju i

svoju poslovnu politiku.


324

Naše je mišljenje da nadleţne vladine institucije zaduţene za zaštitu okoliša mogu

iskoristiti rezultate dobivene ovim istraţivanjem (naroĉito u pogledu naĉina

funkcioniranja, te prednosti i nedostataka sasvim novih mjera i instrumenata u vezi sa

klimatskim promjenama), koristeći ih u procesu determiniranja jedne prihvatljive,

konzistentne i potencijalno efikasne politike korištenja i zaštite okoliša.


325

LITERATURA

Afsah S., et all. (1996), Controlling Industrial Pollution - A New Paradigm.

Policy Research Working Paper 1672, Policy Research Department, The World Bank,

Washington D.C.,

Anderson T.L., (1998), Environmental Federalism: Thinking Smaller.

PERC Policy Series PS-8, Bozeman,

Arnold M. (1997), Environmental Regulation and Competitivenes, World Resources

Institute,Washington,

Arora S. (1996), Why Do Firms Volunteer to Exceed Environmental Regulations?”,

Land Economics, Volume 72, No.4,

Atkinson G., Hamilton K., Ruta G., (2010) Trade in „Virtual Carbon‟- Empirical Results

and Implications for Policy, Background Paper to the 2010 World

Development Report

Australian Environmental Protection Agency (1998), Role of economic instruments in

managing the environment,

Babić S., Milovanović M. (1990), Teorija cena. Ekonomski fakultet Beograd

Bakalar J., (1999), Mikroekonomija, 2. izdanje, Sarajevo: HKD Napredak,

Bachram, H. et. al. (2003), The Sky Is Not The Limit: The Emerging Market in

Greenhouse Gases, Amsterdam: Carbon Trade Watch (January).

Barde J.P (1996),The Evolution of Eco-taxes, The OECD Observer,

No.198, February/March 1996.

Barde J.P. (1997), Do Economic Instruments Help the Environment,

The OECD Observer, No. 204,

Barret J. (1997), Prevention and Treatment in Environmental Policy Designe,

Journal of Environmental Economics and Management, No. 33,

Barthold T.A. (1994), Issues in the Design of Environmental Excise Taxes,

Journal of Economic Perspective - Volume 8, No.1, Winter 1994.

Baumol W.J., W.E. Oates (1979) Economics, Environmental Policy and the Quality of Life.

Prentice-Hall, Inc., Englewoods Cliffs, New Jearsy

Bernow S., R. Constanca, H. Daly (1998) “Ecological Tax Reform”.

Bio Science, Vol. 48, No 3,

Bertoldi P., Rezessy S. (2006), Tradable certificates for energy savings

(white certificates): theory and practice, Central European University,

Environmental Sciences and PolicyDepartment, Institute for Environment and

Sustainability


326

Blackman A. (1998), Using Alternative Regulatory Instruments to Control Fixed Point

Air Pollution in Developing Countries: Lessons from International Experience. Resource

for the Future, Discussion Paper 98-21,

Bluffstone, R., Larson, B.A. (eds.), (1997), Controlling Pollution in Transition

Economies: Theories and Methods, Edward Elgar: London,

Bohm P. (1985) , Comparative Analysis of Alternative Environmental Policy

Instruments, u Kneese A.V. and J.L. Sweeney ed. Handbook of Natural Resource and

Eneregy Economics, Vol I, Elsevier Science Publishers, Amsterdam

Bonneville E., Rialhe A., (2005), White, green and black certificates:three interacting ¸

sustainable energy instruments, AERE, www.leonardo- energy.org/webfm_send/2614

Boyd J. (1998), Searching for the Profit in Pollution Prevention:Case Studies in the

Corporate Evaluation of Environmental Opportunities. Resources for the Future,

Discussion Paper 98-30,

Bovenberg A.L. (1994) Environmental Policy, Public Goods and the Marginal Cost of Public

Funds, The Economic Journal, March 1994.

Buhmstein C. (2000): “A theory based approach to market transformation“, Energy Policy,

Burgenmeier B. (1996), Environmental Policy:Beyond the Economic Dimension, u Burgenmeier

B. ed. Economy, Environment and Technology. M.E.Sharpe, New York

Burtraw D. (1996), A New Standard Of Perfomance: An Analysis Of The Clean Air Act‟s Acid

Rain Program, 26 Environmental Law Report, 10411

Burtraw D (1996), The Second- Best Use of Social Cost Estimates. Resources for the Future,


Burtraw D. (1995), Cost savings sans allowance trades? Evaluating the SO 2 Emission Trading

Program to Date, Discusion Paper 95 –30, Resources for the Future

Cadot O. (1995), Environmental Standards and Industrial Policy”, Journal of Environmental

Economics and Management, No. 29

Capozza A., Grattieri W. (2008), Market instruments based on White Certificates:

a review of international experiences

http://www.worldenergy.org/documents/p000738.pdf

Capozza A. (2006), Market mechanisms for white certificates trading: an IEA-DSM

international activity, IEA/Enel workshop on sectoral approaches to GHG

mitigation, 30.10.2006

http://www.iea.org/work/2006/enel/Session%204/Capozza%20Session%204.pdf

Chidiak, M., (2002), Lessons from the French Experience with Voluntary Agreements

for Greenhouse-gas Reduction‟, Journal of Cleaner Production, Vol.10, str. 121-128,

Christiansen, A.C. and Wettestad, J., (2003), The EU as a Frontrunneron Emissions

Trading: How did it happen and will the EU succeed?, Climate Policy, Vol.3, str. 3-13,

Coase R.H. The Firm, the Market , and the Law, Chicago Press, Chicago, 1988

Common M. (1997), A note on the use of taxes to control pollution, Scandinavian Journal of

Economics, 79 (1997): 346-349

http://www.worldenergy.org/documents/p000738.pdf

http://www.iea.org/work/2006/enel/Session%204/Capozza%20Session%204.pdf


327

COMETR (2007) Final report of the EC funded project „Competitiveness Effects of

Environmental Tax Reform‟, http://www2.dmu.dk/cometr/

Conrad K., (2009), Computable general equilibrium models in environmental and

resource economics, http://www.iioa.org/pdf/14th%20conf/ConradLongVersion.pdf

Constable E.G. (2005) “Integrating Economics And The Environment”, U.S. Department of

State Dispatch, Vol.6, No. 16, April 17,

Crandal R.W. (1983), Controling Industrial Pollution - Economics and Politics of Clean Air.

The Brookings Institution, Washington D.C.

CTW (2009), Carbonoffsets-Fact Sheet 2, December 2009, www.carbontradewatch.org

CTW (2009), Cap and trade - Fact Sheet 1, December 2009, www.carbontradewatch.org

Dahlman C. J. “ The Problem of Externality”, The Journal of Law and Economics, April 1979.

Darnall, N. and Sides, S., (2008), Assessing the Performance of Voluntary Environmental

Programs: Does Certification Matter?, Policy Studies Journal, Vol.36, No.1,

Davies,C., J. Mazurek, (1996), Pollution Control in the United States: Evaluating the

System, Resource for the Future, Washington

Dellink R. (2005), Modelling the costs of environmental policy: a dynamic applied

general equilibrium assessment, Edward Elgar Publishing, Massachusetts,

Dellink R. (2008), Computable General Equilibrium (CGE) and the Environment,

www.ceepa.co.za/.../dellink%20presentation%20workshop%20may06.ppt

Dixit A.K. (1996), The Making of Economic Policy - A Transaction-Cost Politics Perspective.

The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, Durban Declaration on Carbon Trading

(2004), http://www.sinkswatch.org/pubs/DurbanDeclarationSeptember 2006 leaflet.pdf

EEA (2006), Using the Market for Cost-Effective Environmental Policy:Market-based

Instruments in Europe, European Environment Agency, EEA Report No.1/2006, EEA,

Copenhagen.www.eea.europa.eu/publications/eea_report_2006_1/at_download/file

Ekins, P. & Etheridge, B. (2006), The Environmental and Economic Impacts of the UK

Climate ChangeAgreements, Energy Policy, Vol. 34/15, pp. 2071-2086.

Ekins P., Salmons R. (2009), Making reform happen in enviromental policy, OECD

Environment Directorate, ENV/EPOC/WPNEP(2009)4/FINAL

ELI (2009) Estimating U.S. Government Subsidies to Energy Sources: 2002-2008,

Environmental Law Institute, str. 25

http://www.elistore.org/Data/products/d19_07.pdf

Ellerman D. (1996), Why Are Alowance Prices So Low? An Analysis of The SO 2 Emisions

Trading Program, Center for Energy and Environmental Policy Research,

Massachusetts Institute of Technology

Ellerman, A.D., (2005), U.S. Experience with Emissions Trading: Lessons for CO2, in

Climate Policy and Emissions Trading AfterKyoto, Bernd Hansjurgen (ed.), Cambridge

University Press:Cambridge

http://www.iioa.org/pdf/14th%20conf/ConradLongVersion.pdf

http://www.carbontradewatch.org/

http://www.carbontradewatch.org/

http://www.ceepa.co.za/.../dellink%20presentation%20workshop%20may06.ppt

http://www.sinkswatch.org/pubs/DurbanDeclarationSeptember%202006%20leaflet.pdf

http://www.eea.europa.eu/publications/eea_report_2006_1/at_download/file

http://www.elistore.org/Data/products/d19_07.pdf


328

Ellerman, D., Buchner, B. (2006), Over-allocation or Abatement: APreliminary Analysis of

the EU ETS based on the 2005 Emissions Data, Center for Energy and Environmental

PolicyResearch, 06-16

Econoler (2003), Market Study on Joint Implementation Opportunities in the Czech

Republic, CDM IJ Office, Econoler International and CAP SD.

ELI (1997), The United States Experience with Economic Incentives in Environmental Pollution Control, Environmental Law Institute Washington D.C.,

EPA, (2008), ENERGY STAR and other Climate Protection Partnerships 2007 Annual Report

EPA (2010) 40 CFR Parts 50, 53, and 58, Primary National Ambient Air QualityStandard

for Sulfur Dioxide; Final Rule, Environmental Protection Agency,

EUROPA (2008), Emissions Trading: 2007 Verified Emissions from EU ETS Businesses, Rapid

Press Releases IP/08/787,

EU Commission (2005), Environmental expenditure statistics: Industry data collection

handbook, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities,

EC (2007) Regulation No 715/2007: EU Euro 5 and Euro 6 standards: reduction of pollutant

emissions from light vehicles

EU COM, (2007): Green Paper on market-based instruments for environment and

related policy purposes, Brussels, 28.3.2007, COM (2007) 140 final

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/com/2007/com2007_0140en01.pdf

EU COM (2006): Action Plan for Energy Efficiency:Realising the Potential

(COM 2006) 545 final, Brussels,

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2006:0545:FIN:EN:PDF

EU Commission (2005): Green Paper on Energy Efficiency or Doing More With Less,

Brussels,

EU Council, (2003): Energy Taxation Directive, Brussels, Council Directive 2003/96/EC of 27

October 2003 restructuring the Community framework for the taxation of energy products

and electricity

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32003L0096:en:HTML

EU Council (2006): Directive 2006/32/EC of the European Parliament and of the Council

of 5 April 2006 on energy end-use efficiency and energy services

http://europa.eu/legislation_summaries/energy/energy_efficiency/l27057_en.htm

EU MEMO (2006): Saving 20% by 2020 - Action plan for energy efficiency: realising the

potential, MEMO/06/387, Brussels,19/10/2006

http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/06/387

EU SEC, (2007): Staff Working Document Accompanying the Green Paper on market-

based instruments for environment and related policy purposes, SEC (2007). Brussels.

2007. http://ec.europa.eu/environment/enveco/pdf/sec_2007_388_en.pdf

Eurostat (2007) Taxation trends in the European Union, 2007 edition, Luxembourg

Eurostat (2009) Taxation trends in the European Union, 2009 edition, Luxembourg

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32007R0715:EN:NOT

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/com/2007/com2007_0140en01.pdf

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2006:0545:FIN:EN:PDF

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32003L0096:en:HTML

http://europa.eu/legislation_summaries/energy/energy_efficiency/l27057_en.htm

http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/06/387

http://ec.europa.eu/environment/enveco/pdf/sec_2007_388_en.pdf


329

Ferraro, P.J., (2009), Counterfactual Thinking and Impact Evaluation in Environmental

Policy, New Directions for Evaluation, 122, pp. 75-84,

Field B.C. (1994), Environmental Economics. McGraw-Hill, Inc., New YorK

Figueres C., Streck C., (2009), Enhanced Financial Mechanisms for Post 2012

Mitigation, The World Bank Background Paper to the 2010 World Development Report

Forsund F.R., S. Strom (1998) Environmental Economics and Management: Pollution and

Natural Resources, second edition, Croom Helm, London,

Fullerton D. (1996) “Why Have Separate Environmental Taxes?”. Tax Policy and the Economy,

No.10,

Glover D. (1999) Research Issues in Environmental Tax Reform, International Development

Research Centre, Ottawa,

Goodstein, Eba, (2003): “Ekonomika i okoliš“, Zagreb,

Goulder L.H. (1994), Energy Taxes:Traditional Efficiency Effects and Environmental

Implications, Tax Policy and Economy, No. 8, 1994.

Goulder L.H. (1995), Environmental taxes and the double dividend: A reader‟s guide,

International Tax and Public Finance Nr.2, 1995

Goulder L.H., et all. (1998), The Cost-Effectivenes of Alternative Instruments for Environmental

Protection in a Second -Best Setting, Resources for the Future, Discussion Paper 98-22,

Harris J., Codur A., (2004), Microeconomics and environment, GDAE

http://www.ase.tufts.edu/gdae/education_materials/modules.html#microenvironment

Hahn R. W.,G.L. Hester. (1989), Marketable Permits: Lessons for Theory and Practice, Ecology

Law Quarterly, Volume 16, No.1, Winter 1989.

Hahn R.W. (1993), Comparing Environmental Markets with Standards, Canadian Journal of

Economics, XXVI, No.2, May 1993.

Hahn R., R. Stavins (1991), Incentive-based Environmental regulation: a New Era form an Old

Idea?, Ecology Law Quarterly 18: 1-42

Hahn R., R. Stavins (1992), Economic Incentives for Environmental Protection: Integrating

Theory and Practice, American Economic Review 82, (May 1992): 464-468

Hahn R. (1994) The Behaviour Of The Alowance Market: Theory And Evidence, Electricity

Journal, Vol. 8: 28 – 37

Helm D. (1992), Economic policy towards the Environment, Oxford Review of Economic

Policy, Vol 6, No 1.

Holcombe R.G. Public Finance. West Publishing Company, New York, 1996.

IEA (2006), Market mechanisms for white certificates trading: Task 14 final report, based on

national and international experiences, International Energy Agency (IEA),

IEA, 2006, World Energy Outlook, Paris. OECD.

IES (2009) The economic benefits of environmental policy, Institute for Environmental

Studies, Amsterdam, str 140-141

http://seri.at/wp-content/uploads/2010/03/The-economic-benefits-of-envionmental-

policy_final-report.pdf

Ingham A. (1991), Market-based Instruments for Reducing CO2 Emissions, Energy Policy,

http://www.ase.tufts.edu/gdae/education_materials/modules.html#microenvironment

http://seri.at/wp-content/uploads/2010/03/The-economic-benefits-of-envionmental-policy_final-report.pdf

http://seri.at/wp-content/uploads/2010/03/The-economic-benefits-of-envionmental-policy_final-report.pdf


330

IIIE (2009) Climate change: Effective ways of cutting greenhouse gas emissions, International

Initiative for Impact Evaluation, December 2009

IPCC Climate Change (2001), Mitigation. Contribution of Working Group III to the Third

Assessment Report of theIntergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge

University Press: Cambridge/New York,

IPCC Climate Change (2007), Mitigation. Contribution of Working Group III to the Fourth

Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge

University Press: Cambridge/New York, 2007.

Jaffe J., Stavins R. (2008), Linkage of Tradable Permit Systems in International Climate

Policy Architecture, Discussion Paper 08-07, Harvard Project on International Climate

Agreements,

http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/18580/linkage_of_tradable_permit_system

s_in_international_climate_policy_architecture.html

Jednak, J., Tomić R., (2007), Mikroekonomija, 2. izdanje, Beograd: Ĉigoja štampa,

Johnstone, N., (2003) ”The Use of Tradeable Permits in Combination with Other Policy

Instruments: A Scoping Paper”. http://www.oecd.org/dataoecd/11/55/2957650.pdf

(pristup 17.09.2009.)

Jordan, A., Wurzel, R. & Zito, A. (Eds.) (2003), „New‟ Instruments of Environmental

Governance?:National Experiences and Prospects, Frank Cass, London.

Jovanović A., (2009) „Monopol“, prezentacija,

http://www.ius.bg.ac.yu/prof/Materijali/jovale/MONOPOL.pdf

Jowit J. (2010), World's top firms cause $2.2 tn of environmental damage

report estimates, 18 February 2010,

http://www.guardian.co.uk/environment/2010/feb/18/worlds-top-firms-environmental-

damage

Jurin S. i J. Šohinger Teorija trţišta i cijena. Globus, Zagreb,1990.

Leveque J. Environmental Quality and the Optimal Control of Market Failure, Internet

document, 1996.

Lohmann, L. (2006), Carbon Trading: A Critical Conversation on Climate Change, Pri

vatisation and Power, Uppsala: Dag Hammar-skjöld Foundation (Development

Dialogue 48)

Margulis S. (1996), Environmental Regulation: Instruments and Actual Implementation.

Environmental Department, The World Bank, Washington D.C.

Markussen, P., Svendsen, G.T., (2005), Industry Lobbying and the Political Economy of

GHG Trade in the European Union, Energy Policy, Vol.33, str. 245-255,

Mattoo A., Subramanian A. (2010), Equity in Climate Change An Analytical Review,

The World Bank Development Research Group,Trade and Integration Team Public

Disclosure

Mazur, E. (2010), Outcome Performance Measures of Environmental Compliance

Assurance: Current Practices, Constraints and Ways Forward, OECD

EnvironmentWorking Papers, No. 18, OECD Publishing.

http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/18580/linkage_of_tradable_permit_systems_in_international_climate_policy_architecture.html

http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/18580/linkage_of_tradable_permit_systems_in_international_climate_policy_architecture.html

http://www.oecd.org/dataoecd/11/55/2957650.pdf

http://www.ius.bg.ac.yu/prof/Materijali/jovale/MONOPOL.pdf

http://www.guardian.co.uk/environment/2010/feb/18/worlds-top-firms-environmental-damage

http://www.guardian.co.uk/environment/2010/feb/18/worlds-top-firms-environmental-damage


331

Meadowcroft J. (2009), Climate Change Governance, The World Bank Background

Paper to the 2010 World Development Report

Menanteau, P. at all,(2003), Prices versus Quantities: Choosing Policies for Promoting the

Developmentof Renewable Energy, Energy Policy, Vol.31, No.8, pages 799- 812,

Mils E.S. (1998), The Economics of Environmental Quality. www.Norton and Company,

New York

MORCH H. (2010) Tradable Emission Rights and Strategic Interaction,

Environmental and Resource Economics, Volume 3, Number 2, 129-151,

http://www.springerlink.com/content/v2k0p6ump31713u3/

Morgenstern R. (1995) Environmental Taxes :Dead or Alive?. Resource for the Future,


Munitlak O. (2004) Ekološki menadţment u funkciji odrţivog razvoja, IX MeĊunarodni

simpozijum SYMORG, Menadţment - kljuĉni faktori uspeha, Zlatibor,

Neij L. (2005): “Methods of evaluating market transformation programmes“, Energy Policy

Nordic Council of Ministers, (2002), The Use of Economic Instruments in Nordic Environmental

Policy 1999-2001, TemaNord 2002:581, Nordic Council of Ministers:

Copenhagen, 2002.

Norgard R.B. (1999), Economic Instruments for Achieving Environmental Goals. International

Society for Ecological Economics, Cambera,

Oates W. (1994), Green Taxes: Can we protect the environment and improve the tax system at

the same time?” Southern Economic Journal 61,

OECD (1975), The Polluter Pays Principle, Paris,

OECD (1980), Pollution Charges in Practice. Paris,

OECD (1989), Economic Instruments for Environmental Protection. Paris,

OECD (1990), Integrating Environment and Economics. Paris,

OECD (1994), Managing the Environment : the Role of Economic Instruments, Paris,

OECD (1995), Environmental Taxes in OECD Countries, Paris,

OECD (1996), Implementation Strategies for Environmental Taxes, Paris,

OECD (1999): “Survey on the Use of Economic Instruments for Pollution, Control and Natural

Resources Management in the New Independent States“, EAP Task Force,

OECD (2007), Instrument Mixes for Environmental Policy, Organisation for Economic Co-

operation and Development, Paris.

OECD (2006): „The political Economy of Environmentally Related Taxes“

OFT (2008) The competition impact of environmental product standards, Office of Fair

Trading, http://www.oft.gov.uk/shared_oft/economic_research/oft1030.pdf

Oikonomou, V., (2010), White Certificates and Domestic Offset schemes: Two sides of the

same coin?, Joint Implementation Network. 2010. Discussion Paper NEON series,

Paper Nr. 003

http://www.jiqweb.org/images/stories/articles/Discussion%20Paper_WhC&DO.pdf

Osborn D. (1997), Making Environmental Policy. Blackwell Publishers, Oxford

http://www.springerlink.com/content/0924-6460/

http://www.springerlink.com/content/0924-6460/3/2/

http://www.springerlink.com/content/v2k0p6ump31713u3/

http://www.oft.gov.uk/shared_oft/economic_research/oft1030.pdf

http://www.jiqweb.org/images/stories/articles/Discussion%20Paper_WhC&DO.pdf


332

Panayotou T. (1993), Green Markets. ICS Press, San Francisco, California,

Panayotou T. (1994), Economic Instruments for Environmental Management and Sustainable

Development. Harvard University,

Parry I.W.(1996), The Choice Between Emissions Taxes and Tradable Permits When

Technological Innovation is Endogenous,Resource for the Future, Discussion Paper 96-

31

Parry I.W. (1996), Environmental Policy and the Environment. Resource for the Future,


Pearce D.W, R.K.Turner (1990), Economics of Natural Resources and the Environment, The

Johns Hopkins University Press, Baltimore

Pearson M. (1990), Taxation and Environmental Policy: Some Initial Evidence. IFS

Commentary No. 19, Institute for Fiscal Studies, London,

Pfaff, A., et all.,(2008), Payments for Environmental Services: Empirical Analysis for Costa

Rica, Working Paper Series, SAN-0805, Durham: Duke University, Terry Sandford

School of Public Policy,

Pizer, W., et all., (2006), Modeling Economy-wide vs. Sectoral Climate Policies,

The Energy Journal, Vol.27, No.3, 2006.

Potier M. (1996), Integrating Environment and Economy, The OECD Observer, No.198,

Reinders L. (1990), Subsidies and the Environment, u Gerritse R. ed. Producer Subsidies. Pinter

Publishers, London,

Regulatory Economics (2007), Economic Incentives for Mitigating Global Climate

Change: Comparing emission permits and emission taxes, 4 Sep 2007, str 2

http://www.neutralsource.org/content/blog/detail/933/

Reinaud M. (2005), Industrial Competitiveness under the European Union Emission

Trading scheme, International Energy Agency, Information Paper (February)

Riley G. (2010) Economics of the EU Revision - Carbon Trading,

http://tutor2u.net/blog/index.php/economics/comments/economics-of-the-eu-revision-

carbon-trading/

Robalino, et.all.,(2008), Deforestation Impacts of Environmental Services Payments: Costa

Rica‟s PSA Program 2000-2005, Environment for Development Discussion Paperseries,

EfD DP 08-24,

Roberts D. (2007) Shellenberger & Nordhaus respond to critics, GRIST,

http://www.grist.org/article/environmentalisms-existential-moment/,

Rosendahl K., Strand J. (2009) Simple Model Frameworks for Explaining Inefficiency of

the Clean Development Mechanism The World Bank Development Research Group,

Environment and Energy Team

Rowe, R.D., et. al. (1995), The New York environmental externalities cost study: summary

of approach and results, Workshop on the external costs of energy, Brussels, 30-31

January 1995.

http://www.neutralsource.org/content/blog/detail/933/

http://www.grist.org/member/1526

http://www.grist.org/article/environmentalisms-existential-moment/


333

Schoeb R. (2003): “The Double Dividend Hypothesis of Environmental Taxes: A Survey“.

Fondazione Eni Enrico Mattei, Working Paper NO 60.

www.feem.it/userfiles/attach/Publication/NDL2003/NDL2003-060.pdf

Seneka J.J., Taussig M.K. (1993), Environmental Economics. Prentice-Hall, Inc, Englewood

Cliffs, New Jersey,

Shaw C.L.(1991), Green Taxes, Blue Taxes - A Comparative Study of the use of Fiscal Policy to

Promote Environmental Quality, Natural Resources Forum, May 1991.

Siebert H. (2008), Economics of the Environment, Springer -Verlag, Berlin, fourth edition

Speck, S. et.al., (2006): The use of economic instruments in Nordic and Baltic.

Environmental Policy 2001-2005, TemaNord 2006:525, Copenhagen: Nordic Council of

Ministers. http://www.norden.org/pub/sk/showpub.asp?pubnr=2006:525 )

STATISTIC (2006) Addicted to Ethanol Subsidies? http://statastic.com/category/government/

Stavins R.N. (1996), Correlated Uncertainty and Policy Instrument Choice, Journal of

Environmental Economic and Management, No.30

Stavins R.N. (1995), Transaction Costs and Tradeable Permits, Journal of Environmental

Economics and Management, No. 29: 133-147

Stavins R.N. (1996), The Next Generation of Market-Based Environmental Policies.

Resources for the Future, Discussion Paper 97-10

Stiglitz J. (2008) Ekonomija javnog sektora, II izd. Ekonomski fakultet Beograd,

Izdavaĉka djelatnost

Strand J. (2010), Carbon Offsets with Endogenous Environmental Policy, The World Bank

Development Research Group, Environment and Energy Team

SQW Limited (2009) Exploring the relationship between environmental regulation and

competitiveness: a literature review, A research report completed for the Department for

Environment, Food and Rural Affairs, SQW Limited - economic and management

consultants, London,

Šauer P. , Livingston M. (1996), Environmental Economics and Policy, Minneapolis, 1996.

Tatić K., (2003), Trţišne strukture i ekonomska efikasnost, Sarajevo: Ekonomski fakultet,

TEEB (2009), The Economics of Ecosystems and Biodiversity for National and

International Policy Makers –Summary: Responding to the Value of Nature, The

Economics of Ecosystems and Biodiversity (TEEB ), str 25

http://ec.europa.eu/environment/nature/biodiversity/economics/pdf/d1_summary.pdf

The Carbon Trust, (2004), The European Emissions Trading Scheme:

Implications for Industrial Competitiveness

Tietenberg T. (1995), Emissions Trading: An Exericese in Reforming Pollution Policy.

Washington,D.C., Resources for the Future

Tietenberg, Tom, (2001): “Environmental Economics and Policy“, Harper Colins College

Publishers, New York, Boston

Uchida, E., et all. (2007), „Are the poor benefiting from China‟s land conservation

program?‟, Environment and Development Economics, Vol.12, pp. 593- 620,

http://www.feem.it/userfiles/attach/Publication/NDL2003/NDL2003-060.pdf

http://www.norden.org/pub/sk/showpub.asp?pubnr=2006:525

http://statastic.com/category/government/

http://ec.europa.eu/environment/nature/biodiversity/economics/pdf/d1_summary.pdf


334

UNEP FI, PRI (2010) Universal Ownership:Why environmental externalities matter to

institutional investors, UNEP Finantial Initiative (UNEP FI) i Principles for Responsible

investmetns (PRI), oktobar 2010

http://www.unpri.org/files/6728_ES_report_environmental_externalities.pdf

UNEP (2008): ''Reforming Energy Subsidies: Opportunities to Contribute to the Climate

Change Agenda''; United Nations Environmental Programme ,Division of Technology,

Industry and Economics, (UNEP), Geneva, Switzerland

(UNEP) (1994), The Use and Application of Economic Instruments for Environmental

Management. United Nations Environmental Program Report from the Conference,

Nairobi,

US EPA (1990), Environmental Investments: The Costs of a Clean Environment,

Washington D.C.,

U.S. National Academy of Sciences, (1991), Policy Implications of Greenhouse Warming,

Washington D.C.,

WBCSD (2001) Sustainability through the market: Seven keys to success, World Business

Council for Sustainable Development

Verbrugen H. (1990), Subsidies as an Instrument for Environmental Policy, u Gerritse R. ed.

Producers Subsidies. Pinter Publisers, London,.

Zugravu, N, et all. (2008), The Factors Behind CO2 Emission Reduction in Transition

Economies, The Fondazione Eni Enrico Mattei Note di Lavoro Series,

Wheeler D. (1992), The Economics of Industrial Pollution Control; An International Perspective,

White, H. (2009), Using impact evaluation to increase the efficacy of climate change

interventions, in Rob D. Van Den Berg and Osvaldo N. Feinstein (eds) Evaluating

Climate Change and Development. World Bank Series on Development Volume 8,

Transaction Publishers: New Brunswick,

Wing I.S. (2004), Computable General Equilibrium Models and Their Use in Economy-

Wide Policy Analysis, MIT Joint Program on them Science and Policy of Global Change,

Technical Note No. 6, September 2004,

http://web.mit.edu/globalchange/www/MITJPSPGC_TechNote6.pdf

Wolf C. (1997) Markets or Governments - Choosing between Imperfect Alternatives. Second

edition, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts,

World Bank (2005), Water, electricity, and the poor: who benefits from utility subsidies?,

Washington,

World Bank (2010) State and Trends of the Carbon Market 2010

WRI (2009), Millennium Ecosystems and Human Well-being: Opportunities and Challenges for

Business and Industry, World Resources Institut, Ecosystem Assessment Business and

Industry Synthesis Team, str 4

http://www.eoearth.org/article/Ecosystems_and_Human_Well-

being:_Opportunities_and_Challenges_for_Business_and_Industry_(full_report)

http://www.unpri.org/files/6728_ES_report_environmental_externalities.pdf

http://web.mit.edu/globalchange/www/MITJPSPGC_TechNote6.pdf

http://www.eoearth.org/article/Ecosystems_and_Human_Well-being:_Opportunities_and_Challenges_for_Business_and_Industry_(full_report)

http://www.eoearth.org/article/Ecosystems_and_Human_Well-being:_Opportunities_and_Challenges_for_Business_and_Industry_(full_report)


335

IZVODI IZ RECENZIJA

Akademik, prof. dr. Boris Tihi

Svojom analitiĉkom intuicijom i dobrim poznavanjem relevantnih praktiĉnih i teorijskih

rješenja, dr Kasim Tatić ukazuje na poţeljnu kombinaciju dva osnovna instutucionalna

aranţmana u vezi sa prioritetima odrţivog razvoja. On analizira teorijske modele koji

zadovoljavaju trostruki test: test konzistentnosti, logiĉnosti i empirijske verifikacije. Bez

iskljuĉivosti, autor dosljedno sprovodi ideju o nuţnosti uskladjivanja interesa preduzeća

sa društvenim ciljevima. Mikroekonomski pristup u većem dijelu ovog rada daje izuzetne

teorijske doprinose veoma kompleksnoj analizi eksternih efekata. Polazeći od profita kao

ciljne funkcije preduzeća, analiza interne ekonomije i disekonomije kao posljedice

eksternih uticaja nesumljivo predstavljaju doprinos ekonomskoj nauci. Uz to, posebnu

vrijednost knjige ima stalna teţnja da se rezultati primijenjenih istraţivanja

implementiraju u konkretne aktivnosti drţavnih institucija kako bi se došlo do

prihvatljive, dugoroĉno efikasne politike korišćenja i zaštite okoliša.

Dr Kasim Tatić je primjenom kompleksne analize znaĉajnih savremenih teorijskih i

praktiĉnih problema ovom knjigom dao znaĉajan doprinos unapredjenju vaţnog dijela

mikroekonomije, koji se odnosi na ulogu i funkcioniranja trţišta i drţave, kao i

ekonomike okoliša, u smislu analitiĉkog prikaza i komparativne analize najvaţnijih

instrumenata u politici okoliša. Vrijednost rada se upotpunjuje još jednim kvalitetom.

Radi se o uspjelom pokušaju prijedloga implementacije teorijskih rješenja u konkretne

aktivnosti institucija nadleţnih za zaštitu okoliša. Veoma je efektno iznošenje relevantnih

pozitivnih i negativnih aspekata primjene razliĉitih mjera i instrumenata i ostvarivanja

društvenih interesa na poslovanje preduzeća, kao što je efektna i jasna predstava o naĉinu

i potrebnim uslovima za uspješno uskladjivanje individualnih i društvenih preferencija.

Ako podjemo od stava Joan Robinson o ekonomskoj teoriji kao "kutiji sa alatima", knjiga

dr Kasima Tatića na najbolji naĉin pokazuje izbalansiranu primjenu svih znaĉajnih

"alata" kvantitativne i kvalitativne analize i doziranu upotrebu apstraktne teorije.

Intuicijom ozbiljnog nauĉnog radnika, inventivnošću i kreativnošću baziranim na

nesumnjivo velikom fondu znanja, dr Kasim Tatić je ovom knjigom upoznao ĉitaoca sa

širokim spektrom mjera i instrumenata u politici okoliša, sa njihovim prednostima i

nedostacima i mogućim naĉinima korištenja, te smatramo da je dao odreĊeni doprinos

ekonomskoj teoriji i ukazao na moguću primjenu terorijskih spoznaja u praksi.


336

Prof. dr. Aleksandar Kalmar Rukopis Prof. dr Kasima Tatića sa naslovom: ..Trţište, drţava i okoliš'* je. naţalost,

rijetka knjiga ili studija iz ove oblasti koja je objavljena na bosanskom jeziku.

Posmatrano u odnosu na prethodnu konstataciju predmetni rukopis predstavlja

obogaćivanje naše ne samo mikroekonomske teorije i prakse nego i šire znanosti, koja se

bavi problematikom zaštite i korištenja okolišu kao najvaţnijeg resursa svake nacionalne

ekonomije i društva u cjelini.

Jedna od osnovnih znaĉajki i vrijednosti rukopisa je njegova preglednost i metodiĉnost. U

tekstu se pojedini problemi izlaţu sistematiĉno, polazeći pri tome od najjednostavnijih

pojavnih oblika problema koji se obraĊuju u rukopisu, da bi autor postepeno obuhvatio i

prezentirao najsloţenije probleme vezane za zaštitu okoliša. U tome se autor podjednako

dobro sluţi literarnim obrazloţenjima, matematiĉkim dokazivanjem i geometrijskom

prezentacijom sa dobrim komentarima analiziranih pojmova. Izuzetna vrijednost rukopisa

ogleda se u analitiĉnosti i komparativnoj anali/i poznatih alternativnih rješenja, s ciljem

da se dode do spoznaje 0 ovom rješenju koje obezbjeduje odrţivost uz minimalno

ulaganje i troškove. Cijenimo daje vješto kombinirajući navedene tehnike, autor uspješno

našao ravnoteţu koja rukopis ĉini pristupaĉnim i razumljivim širokom krugu korisnika,

od onih koji nemaju odreĊenih predznanja iz ove oblasti, do onih ĉiji su zahtjevi

postavljeni na znatno višem nivou.

Na kraju, uoĉavajući sve dobre sirane prezentiranog teksta, a polazeći pri tome od

primjenjenog pristupa autora koji se temelji na serioznoj ekonomskoj analizi mehanizama

i instrumenata i naĉina funkcioniranja trţišta i drţave u sferi zaštite okoliša, kao i

ĉinjenicu da je pred nama tekst koji će sigurno dobro posluţiti širokom krugu korisnika,

od studenata diplomskih i postdiplomskih studija, do praktiĉara kojima ova oblast nije

uţa nauĉna orjentacija.


337

Dr. Slavica Manić

Monografija «Trţište, drţava i okoliš» je rezultat dugogodišnjeg rada autora na kljuĉnim

problemima ekonomike okoliša. Nastala je iz potrebe da se pruţi produbljena slika

upravljanja okolišem iz ugla ekonomiste i kao takva nudi mogućnost sticanja neophodnih

znanja o evoluciji interesovanja za pitanja okoliša, najhitnijim fenomenima i

tendencijama koje karakterišu upravljanje okolišem u savremenim uslovima, kao i

društvenim implikacijama (ne)adekvatnog bavljenja ovom problematikom.

Rukopis se sastoji od pet suštinski vrlo isprepletenih poglavlja, kroz koja nas znalaĉki i

pedagoški korektno i valjano autor uvodi postupno u finese upravljanja okolišem.

Pokazujući sistematiĉnost i preciznost u formulisanju naslova i podnaslova u okviru

svakog od poglavlja, autor je u ista inkorporirao, vrlo detaljno elaborirao i problemski

analizirao sledeća baziĉna pitanja: odnos okoliša i ekonomskog sistema, optimalno

korišćenje okoliša kao ograniĉenog resursa, institucionalne aranţmane u alokaciji resursa,

prednosti i nedostatke razliĉitih instrumenata u zaštiti okoliša i njihovu komparativnu

analizu. Ovako postavljena struktura knjige uspešno sublimira ideje prezentirane u

svetski poznatim, reprezentativnim udţbenicima iz ove tematike.

S obzirom da je bavljenje ekonomikom okoliša izuzetno zahtevno (kako sa stanovišta

tema koje se obraduju, pristupa koji se mogu primeniti, a koji su u tehniĉkom smislu sve

komplikovaniji, kao i literature koju je neophodno konsultovati), te da je ponuda tekstova

koji tangiraju pomenutu problematiku na ovim prostorima još uvek oskudna, napor

uĉinjen pisanjem ove knjige je, svakako, hvale vredan.

Mada je u nekim delovima opterećena standardno prisutnom ekstenzivnošću kojoj su

uobiĉajeno skloni autori udţbeniĉke literature, ova knjiga daje pravu meru, kako u smislu

obima, tako i u pogledu širine i detaljnosti analize, kako treba da izgleda štivo prijemĉivo

studentskoj i drugoj populaciji, koja bi se inspirativnim tekstovima o nadasve aktuelnim

temama (oĉito) mogla podstaći na razmišljanje i/ili samostalno istraţivanje praktiĉnih

problema iz domena ekonomije okoliša.


338

Prof. dr. Nevenko Herceg

Knjiga prof. dr. Kasima Tatića znakovita nazivlja "Trţište, drţava i okoliš" jedinstven je

poduhvat koji povezuje ekonomiku ţivljenja i odrţivi razvoj temeljen na trţištu i u

sinergijskoj povezanosti s okolišem. Takav poduhvat zahtijevao je dogugodišnje

temeljito razmatranje sustava upravljanja okolišem koji svoj razvoj u Bosni i Hercegovini

doţivljava tek u posljednjih pet godina. Odnos drţave, gospodarstva i okoliša u Bosni i

Hercegovini formalno-pravno je utemeljen na setu okolišnih zakona koji su doneseni

2003. godine, a prof. dr. Tatić je prvi autor koji otvara potpuno novi pristup prouĉavanju

odnosa okoliša i ekonomije na ovim prostorima kroz razmatranje njihovih temeljnih

poveznica, a to su trţište i drţava.Iako je trţište do sada bilo najdjelotvorniji instrument

upravljanja gospodarskim aktivnostima, ĉinjenica je da postoje podruĉja koja do danas

još uvijek nisu otvorena za " trţište i natjecanje". Upravo su javna dobra jedno od takvih

podruĉja ĉija se proizvodnja i raspodjela ne moţe regulirati preko trţišta. Kljuĉnu ulogu u

stvaranju kvalitetnih elemenata funkcioniranja trţišta daje drţava koja donošenjem u

praksi primjenjivih zakonskih rješenja diktira tokove i postavlja okvire za funkcioniranje

sustava.

Uz sve opservacije koje su već viĊene u domaćoj praksi, koristeći znanstveni pristup

autor se prvi puta u jednoj domaćoj knjizi bavi ekonomskim poticajima za smanjenje

klimatskih promjena i implementaciju odredbi Kyoto sporazuma koje su svoje društveno

uporište pronašle u Konvenciji o klimatskim promjenama (UNFCCC). Knjiga će stoga

dobro doći i drţavnim sluţbenicima koji se trenutno bave uspostavom drţavnog i

entitetskih tijela za upravljanje trgovinom (DNA - Designated National Authority) koja

će se baviti trgovinom emisijama stakleniĉkih plinova (GHG) te Mehanizmima ĉistoga

razvoja (CDM - Clean Development Mechanism). Koristeći podatke iz dostupne

svjetske literature, autor na prihvatljiv naĉin prikazuje analitiku instrumenata propisanih

meĊunarodnim konvencijama i duboko implementiranih u svjetsku praksu. Ciljevi koji

se postavljaju pred svaku društvenu zajednicu postaju kamen temeljac opstojnosti ukupne

ljudske zajednice izloţene prijetnjama klimatskih promjena. U završnom razmatranju

prof. dr. Tatić bavi se komparativnom analitikom sluĉaja kroz sve analizirane elemente

drţave, trţišta i okoliša.

Knjiga "Trţište, drţava i okoliš" autora prof. dr. Kasima Tatića predstavlja izuzetan

znanstveni i struĉni poduhvat, a svojim visoko razvijenim metodološkim pristupom

razmatranju problema ekonomskih sastavnica okolišne politike znaĉajno doprinosi

pronalaţenju najboljih rješenja za optimalizaciju trošenja resursa u uvjetima otvorenog

trţišnog natjecanja. Rijeĉ je o djelu koje predstavlja dobitak ne samo za sektor okoliša

Bosne i Hercegovine nego i cijele regije te stoga s neskrivenim zadovoljstvom

preporuĉam objavljivanje ovog vrijednog rukopisa.

Documents

Tržište Država i Okoliš Kasim Tatic