Türkiye - Endonezya İlişkileriDostluktan Ortaklığa

Selçuk ÇOLAKOĞLUArzu GÜLER

USAK Analiz No: 3Nisan 2011

o

Copyright © 2011 USAK DerneğiTüm Hakları Saklıdır

Birinci Baskı

Kütüphane Katalog Bilgileri“Türkiye-Endonezya İlişkileri Dostluktan Ortaklığa”

Harita ve şekil içermektedir.ISBN: 978-605-4030-51-4

USAK YayınlarıUluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu

International Strategic Research Organization

Mebusevleri Mahallesi, Ayten Sokak, No: 21, Tandoğan / AnkaraTel: (0312) 212 28 86 - 87 Faks: (0312) 212 25 84

www.usak.org.tr www.turkishweekly.net www.usakgundem.cominfo@usak.org.tr

: Mehmet GÜÇER: Dilek AYDEMİR

USAK Analizleri EditörüAnalizleri : 11-03

Endonezya Hakkında Genel Bilgiler ....................................................................................... 3 1. Ülkenin Siyasi ve Beşeri Coğrafyası ........................................................................ 3 1.1. Ülkenin Tarihsel Gelişimi ............................................................................... 3 1.2. Coğrafi Konum ve Jeopolitik Önemi .............................................................. 3 1.3. Etnik ve Dini Yapı .......................................................................................... 4 2. Siyasi Sistem ............................................................................................................ 5 2.1. Endonezya’daki Yönetim Anlayışının Tarihsel Seyri ......................................... 5 2.2. Mevcut Anayasal Yapı ..................................................................................... 6 2.3. Ordunun Yönetime Etkisi ............................................................................... 7 3. Mevcut Ekonomik Yapı ve Sorunlar ........................................................................ 8 4. Dış Politika .............................................................................................................. 9 4.1. Hindistan ....................................................................................................... 10 4.2. Çin ................................................................................................................. 11 4.3. ABD ............................................................................................................... 12 4.4. Rusya .............................................................................................................. 13

Türkiye - Endonezya İlişkileri ....................................................................................... 15 1. Soğuk Savaş Dönemi Ankara-Cakarta İlişkileri ..................................................... 15 2. Soğuk Savaş Sonrasında Türkiye-Endonezya İlişkilerinin Yeniden Şekillenmesi .. 17 3. Türkiye-Endonezya Ekonomik ve Ticari İlişkileri .................................................. 19

Sonuç ........................................................................................................................25

İlişkilerin Geliştirilmesinde İzlenebilecek Yol Haritası ................................................26

1. Karşılıklı Üst Düzey Temasların Düzenli Hale Getirilmesi ....................................26

2. Ekonomide Stratejik İşbirliğine Gidilmesi .............................................................26

3. Akademik İşbirliğinin Geliştirilmesi ......................................................................27

4. Ulaşım Altyapısının Geliştirilmesi ..........................................................................27

İçindekiler

ÖZET

Türkiye, Endonezya ile bağımsızlığını kazandığı andan itibaren sorunsuz iliş-kilere sahip bir ülke olmuştur. Her iki ülkenin de yoğun Müslüman nüfusunun bulunması, siyasi hedef ve politikalarının benzerlik göstermesi iyi ilişkilerin ze-minini oluşturmuştur. Ayrıca Türkiye ve Endonezya’nın çok hızlı gelişen ekono-miler olması dolayısıyla önümüzdeki 20 yıllık dönemde dünyanın en büyük on ekonomisi arasına girmeleri beklenmektedir. Dolayısıyla ticari ortaklık açısından da Endonezya, Türkiye açısından çok önemli bir ülkedir. Ancak bu karşılıklı dost-luk ve siyasi işbirliği ticari, kültürel ve toplumsal alandaki ilişkilerle daha somut ve sağlam temellere yeterince oturtulamamıştır. Bu yüzden 2000’li yıllara kadar Türkiye ve Endonezya arasındaki ekonomik ilişkiler son derece zayıf kalmıştır.

Bu açıdan bu çalışmanın iki temel amacı bulunmaktadır. Analizde ilk olarak, Türkiye’de yeterince bilinmeyen Endonezya’nın genel durumu ortaya konulmuş, daha sonra 1950’den günümüze ikili ilişkiler tüm boyutlarıyla ele alınmıştır. İkinci olarak ise, Türkiye ve Endonezya arasındaki ilişkilerin nasıl geliştirebileceği noktasında bir yol haritası sunulmaya çalışılmıştır.

Türkiye - Endonezya İlişkileriDostluktan Ortaklığa

Selçuk Çolakoğlu1995 yılında Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler bölümünden mezun oldu. 1997 yılında ODTÜ Uluslararası İlişkiler bölümünde yüksek lisans eğitimini tamamladı. 2003 yılında Ankara Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde doktorasını bitirdi. Doç. Dr. Selçuk Çolakoğlu şuan Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu (USAK)’nda Asya-Pasifik Araştırmaları Merkezi Başkanı olarak görevini sürdürmektedir.

Arzu GülerBilkent Üniversitesi Uluslarası İlişkiler bölümü Doktora öğrencisidir.

3

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

Endonezya HakkındaGenel Bilgiler

1. Ülkenin Siyasi ve Beşeri Coğrafyası

1.1.Ülkenin Tarihsel Gelişimi

1600’lü yılların başında, küçük krallıkların zayıflıklarından ya-rarlanan Hollanda Endonezya’yı işgal etmiştir.Doğu Timor ise 1975 yılında kadar Portekiz egemenliği altında kalmıştır. 1900’lü yılların başında ise Endonezya bağımsızlık hareketi başlamış ve özellikle iki dünya savaşı arasında hız kazanmıştır. II. Dünya Sa-vaşı sırasında üç yıl boyunca Japon işgalinde kalan Endonezya, 17 Ağustos 1945’te Sukarno ve Muhammed Hatta önderliğinde küçük bir grup tarafından bağımsızlığını ilan etmiş ve Endonez-ya Cumhuriyeti kurulmuştur. Kurulmuş olan geçici hükümette kontrol kurmaya çalışan Hollanda, ciddi bir dirençle karşılaşmış ve 4 yıl süren mücadele ve müzakereler sonucunda ülkenin ege-menliğini Federal Endonezya Hükümetine devretmek zorunda kalmıştır. 1950 yılında ise Endonezya, Birleşmiş Milletler’e (BM) üye olmuştur.1

1.2. Coğrafi Konum ve Jeopolitik Önemi

Endonezya, 6.000’ininde yerleşik nüfusun olduğu 13 binden faz-la adadan oluşmakta olup toplam karasal yüzölçümü 1.919.317 km²’dir. Adalardan en önemlileri Sumatra, Java, Kalimantan, Sulawesi, and Irian Jaya’dır. Dünyanın en büyük 3. adası olan Kalimantan’ı Malezya ve Brunei ile paylaşılmaktadır. Başkenti Ja-va adasındaki Cakarta olan Endonezya’nın kara ve sularıyla top-lam yüzölçümü yaklaşık 5 milyon km²dir.2

Zengin doğal kaynakları olan Endonezya Pasifik ve Hint Okya-nusu arasındaki temel ulaşım güzergâhında yer alması bakımın-

1 Background Note: Indonesia, Bureau of East Asian and Pacific Affairs, US Department of State, Kasım 2010, (http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2010).2 William H. Frederick & Robert L. Worden (Der.), Indonesia: A Country Study, Washington: GPO for the Library of Congress, 1993, (http://countrystudies.us/indonesia/28.htm) (Erişim Tarihi: 13 Mart 2010).

17 Ağustos 1945’te Sukarno ve

Muhammed Hatta önderliğinde küçük bir grup tarafından bağımsızlığını ilan etmiş ve Endonezya

Cumhuriyeti kurulmuştur.

4

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

dan stratejik olarak büyük öneme haizdir. Zira dünya deniz tica-retinin yarısı bu rotayı kullanmakta ve Endonezya boğazlarından geçmektedir.

1.3. Etnik ve Dini Yapı

240 milyonluk nüfusuyla dünyanın 4. kalabalık ülkesi olan Endonezya’da nüfusun %40,6’sını Javalılar, %15’ini Sundane-seler, %3,3’ünü Madureseler, % 2,7’sini Minangekabaular ve % 38,4’ünü diğer gruplar oluşturmaktadır. Ülkenin batısındaki et-nik grupların birçoğunun kültürleri ve dilleri farklı olsa da bu gruplar etnik olarak Malaydır. Doğu bölgesindeki gruplar ise Me-lanezya adasından gelen Papualılar etnik grubuna aittir.3

Endonezya’da milli bilinç 20. yüzyılın başlarında gelişmeye baş-lamış, 1940’lardaki Japon işgali sırasında ideolojik ve kurumsal olarak yerleşmiş ve Hollanda sömürge yönetimine karşı verilen mücadelede önemli bir rol oynamıştır.4 Ülkedeki yerel diller ha-len konuşulmaya devam edilse de Endonezyaca (Malayca) resmi ve eğitim dili olarak toplumda yaygın olarak bilinmekte ve konu-şulmaktadır.5

Nüfusun çoğunluğu Müslüman olan Endonezya, dünyanın en kalabalık Müslüman nüfusuna sahip ülkesidir. Altı din devlet tarafından tanınmış ve dini özgürlükleri anayasal teminat altına alınmıştır. Ülke nüfusunun %86,1’i Müslüman, %5,7’si Protes-tan, %3’ü Katolik, %1,8’i Hinduist, %1’i Budist ve %1’den az bir kısmı Konfüçyanisttir. Bali adasında ise nüfusun %90’ı Hinduiz-me inanmaktadır.6

3 (http://www.indonesia.go.id/en/index.php?option=com_content&task=view&id=112&Itemid=1722). (Erişim Tarihi: 14 Mart 2011)4 Frederick, William H. & Robert L. Worden (der.), Indonesia: A Country Study, Washington: GPO for the Library of Congress, 1993, (http://countrystudies.us/indonesia/28.htm) (Erişim Tarihi: 13 Mart 2010).5 Background Note: Indonesia, Bureau of East Asian and Pacific Affairs, US Department of State, Kasım 2010, (http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2011).6 Background Note: Indonesia, Bureau of East Asian and Pacific Affairs, US Department of State, Kasım 2010, (http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2011).

240 milyonluk nüfusuyla dünyanın 4. kalabalık ülkesi olan

Endonezya’da nüfusun %40,6’sını Javalılar,

%15’ini Sundaneseler, %3,3’ünü Madureseler,

% 2,7’sini Minangekabaular ve % 38,4’ünü diğer gruplar

oluşturmaktadır.

5

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

2. Siyasi Sistem

2.1. Endonezya’daki Yönetim AnlayışınınTarihsel Seyri

Endonezya, başkanlık sistemiyle yönetilen demokratik bir ülke-dir. Ülke demokrasinin ruhunu Endonezya’nın ilk Cumhurbaş-kanı Ahmed Sukarno‘nun belirlediği Pancasila oluşturmaktadır. Sanskritçede Beş Prensip anlamına gelen ve ülkenin bağımsızlık bildirgesinde yer alan Pancasila şöyledir:7

- Tek Tanrı inancı- Adil ve medeni bir insanlık- Endonezya’nın birliği- Demokratik vatandaşlık- Sosyal adalet

7 Profile of Indonesia, Indonesia, National Portal Republic of Indonesia, 2005, (http://www.indonesia.go.id/en/index.php?option=com_content&task=view&id=112&Itemid=1722) (Erişim Tarihi: 13 Mart 2011).

Resmi Adı : Endonezya CumhuriyetiYönetim Biçimi : Cumhuriyet

Devlet ve Hükümet Başkanı

Susilo Bambang YUDHOYONO (20 Ekim 2004’ten beri -Temmuz 2009’da yeniden seçilmiştir.)

Resmi Dili : Bahasa EndonezyaBaşkenti : CakartaYüzölçümü : 1.919.440 km²Nüfusu (2009) : 240,3 milyon

Din Müslüman %86,1, Protestan %5,7, Katolik %3, Hindu %1,8, diğer %3,4

Etnik YapıJavalı %40,6, Sundalı %15, Madurlu %3,3, Minangkabau %2,7, Betawi %2,4, Bugis %2,4,Banten %2, Banjar %1,7, diğer %29,9

Para Birimi : Endonezya Rupisi (IDR)Para Birimi Paritesi : 1 $ = 9.245 Rupiİş Gücü : 112 Milyonİşsizlik Oranı : % 8,7Toplam Dış Borç : 154,9 Milyar $Toplam Rezervler : 66,1 Milyar $FDI Stoğu : 63,4 Milyar $Cari İşlemler Dengesi : 1,9 Milyar $Kaynak: T.C. Dış Ticaret Müsteşarlığı

6

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

1945 anayasasının geçerli olduğu ülkede yürütme, yasama ve yar-gının kuvvetler ayrılığı prensibi öngörülmektedir. Cumhurbaşka-nı Sukarno 1959 yılında herhangi bir dirençle karşılaşmadan ana-yasada tek taraflı yaptığı değişiklikle cumhurbaşkanlığı yetkilerini genişletmiştir. 1959–65 yılları arasında ise ülkeyi otoriter bir re-jimle yöneten Sukarno, ülke dış politikasını Bağlantısızlık ekseni-ne oturtmuştur. 1966 yılında Sukarno, kilit siyasi ve askeri yetki-leri General Suharto’ya devretmiş, hemen ardından 1967 yılında ise General Suharto Cumhurbaşkanı adına vekil tayin edilmiştir. Bu tarihten itibaren Sukarno ise siyasi bir güç olmaktan çıkmıştır. Cumhurbaşkanı Suharto ülke siyasetine getirdiği ‘Yeni Düzen’ ile iç ve dış politika eksenini değiştirmiş, ekonomik kalkınmayı ana hedefi olarak belirlemiştir. Yönetim yapısının çoğunluğunu as-ker kökenli kişilerden oluşturmakla beraber, Batıda eğitim almış ekonomi uzmanlarına danışmanlık görevi vermiştir. 1968 yılında Meclis tarafından resmen Cumhurbaşkanı seçilen Suharto 5 yıllık dönemlerle üst üste 1973, 1978, 1983, 1988, 1993 ve 1998 yıl-larında da Cumhurbaşkanı seçilerek 30 yıl boyunca Endonezya’yı yönetmiştir. 1997 yılındaki Asya ekonomik krizi nedeniyle Endo-nezya ekonomisi son 50 yılın en kötü durumuna düşmüş, daha 3 ay önce meclis tarafından Cumhurbaşkanı seçilen Suharto halkın tepkisi nedeniyle istifa etmiştir. Böylelikle, kendi seçtiği yardımcı-sı B.J. Habibi ülkenin üçüncü Cumhurbaşkanı olmuştur.

1998–99 yılları arasında Habibi hükümeti IMF ile anlaşarak yeni bir ekonomik istikrar programı başlatmıştır. Ayrıca gerçekleştirdi-ği reformlar sonucu cumhurbaşkanlığı süresini iki dönemle sınır-lamış, siyasi tutuklulara af getirmiş, siyasi partiler, işçi sendikaları ve basın üzerindeki baskıları hafifletmiştir. 1999 yılında ise ulusal ve yerel meclislerde seçime gidilmiştir. Meclis 1999 yılında Ab-durrahman Wahid’i, 2001 yılında ise Megawati Sukarno Putri’yi Cumhurbaşkanı olarak seçmiştir. İlk kez 2004 yılında gerçekleş-tirilen doğrudan seçimlerde ise emekli General Susilo Bambang Yudhoyono %60’lık bir çoğunlukla Cumhurbaşkanı seçilmiştir.8

2.2. Mevcut Anayasal Yapı

Bağımsız bir cumhuriyet olan Endonezya’da yürütme kurumu Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanı Yardımcısı ve Bakanlar Ku-rulundan oluşmaktadır. Bakanlar, Cumhurbaşkanına hesap ver-

8 Background Note: Indonesia, Bureau of East Asian and Pacific Affairs, US Department of State, Kasım 2010, (http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2011).

Cumhurbaşkanı Suharto ülke siyasetine getirdiği ‘Yeni Düzen’ ile iç ve dış politika eksenini değiştirmiş,

ekonomik kalkınmayı ana hedefi olarak

belirlemiştir.

Endonezya’da yürütme kurumu Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanı

Yardımcısı ve Bakanlar Kurulundan

oluşmaktadır.

7

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

mekle yükümlü olup siyasi partileri temsil etmemektedir.9 Son dönemdeki anayasal düzenlemeler yasamaya daha fazla yetki verse de yetki büyük ölçüde hala Cumhurbaşkanında toplanmıştır. 5 yıllığına seçilen Cumhurbaşkanı, yürütmenin başıdır ve doğru-dan yasama ve hükümeti kurma yetkisine sahiptir. Yasama; Halk Danışma Meclisi, 560 üyeli Temsilciler Meclisi ve 132 üyeli böl-gesel temsilcilerden oluşmaktadır. 17 yaşını doldurmuş ve yaşı ne olursa olsun evli her vatandaş oy kullanma hakkında sahiptir.10

Cumhurbaşkanı Yudhoyono’nun Demokrat Partisi, Temsilciler Meclisi’nde 145 üyesi ile meclisteki en güçlü partidir. Yudhoyono hükümetinde Demokratik Parti, Golkar, Ulusal Vekâlet Partisi, Refah Adalet Partisi, Milli Uyanış Partisi ve Birleşik Kalkınma Partisi’nden temsilciler bulunmaktadır. Endonezya’da artık Su-harto döneminde hiç bir muhalif ses olmaksızın sadece 3 parti ile yapılan seçimlerin yerine, onlarca partinin katıldığı seçimler yapılmaktadır.11 Bir sonraki cumhurbaşkanlığı ve meclis seçimle-rinin 2014 yılında yapılması öngörülmektedir.

2.3. Ordunun Yönetime Etkisi

Endonezya siyasi tarihinde ordunun yönetime etkisi ciddi şekilde hissedilmektedir. 1965 yılında ordu ve İslami gruplar arasında ge-rilim artmış ve Endonezya ordusunun üst yönetim kademesinde Sukarno ve Komünist Partisi’ni destekleyenler ile karşıt görüşleri destekleyen hizipler oluşmuştur. 1965 yılında ise Suharto, Yeni Düzen’in mimarı olarak sistemde etkili bir göreve getirilmiştir.

1998 yılından itibaren gerçekleşen reformlar sonucu, Suharto rejiminin temel taşı olan ordu tekrar kışlasına geri dönmüştür. 2004 yılına kadar halen yasama meclisinde silahlı kuvvetlerin temsilcilerine yer ayrılırken bakanların büyük çoğunluğu askeri geçmişe sahipti. Ancak Ekim 2004’te yeni seçilmiş ulusal meclisin göreve gelmesiyle ordu, siyasi nüfuzunu büyük ölçüde kaybetmiş-tir.12 Günümüzde Savunma Bakanlığı’nın başında bir sivil bulun-

9 Profile of Indonesia, Indonesia, National Portal Republic of Indonesia, 2005, (http://www.indonesia.go.id/en/index.php?option=com_content&task=view&id=112&Itemid=1722) (Erişim Tarihi: 13 Mart 2011).10 Background Note: Indonesia, Bureau of East Asian and Pacific Affairs, US Department of State, Kasım 2010, (http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2011).11 Edward McBride, “A Survey of Indonesia: Time to Deliver”, The Economist, December 2004, (http://www.economist.com/node/3444238?story_id=3444238) (Erişim Tarihi: 13 Mart 2011). 12 Background Note: Indonesia, Bureau of East Asian and Pacific Affairs, US Department of State, Kasım 2010, (http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2011).

8

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

makta ve eskiden silahlı kuvvetlerin bir kolu olarak görülen polis, artık rejim muhalifleri yerine suç ile mücadeleyle uğraşmaktadır.13

3. Mevcut Ekonomik Yapı ve Sorunlar

Endonezya, devletin önemli bir rol üstlendiği bir piyasa ekono-misine sahip olup para birimi Endonezya Rupisi’dir. Devlet iş-letmesinde olan 139 şirket olup hükümet, petrol, elektrik veya pirinç gibi temel tüketim maddelerinin fiyatını belirlemektedir. Son on yılda kişi başına düşen gelir düzenli bir artış göstermiş ve Endonezya G-20 üyeleri arasında Çin ve Hindistan’dan sonra en hızlı büyüyen üçüncü ülke olma özeliğini kazanmıştır. Küresel ekonomik krize rağmen fakirlik ve işsizlik azalmaya devam etmiş-tir.14 Nüfusu, yüzölçümü ve zengin doğal kaynakları hesaba katı-lınca, Endonezya’nın ekonomik büyümesinin önümüzdeki yıllar-da da devam edeceği ve 10 sene içerisinde dünyanın en büyük 10 ekonomisi arasına gireceği tahmin edilmektedir.15

Endonezya’nın doğal kaynakları arasında petrol ve doğalgaz, bok-sit, gümüş, kalay, bakır, altın ve kömür bulunmaktadır. Başlıca tarım ürünleri pirinç, çay, kahve, çeşitli baharatlar ve kauçuktur. Temel ihracat maddeleri petrol, doğalgaz, işlenmemiş hurma ya-ğı, kömür, makine, tekstil ürünleri ve kauçuktur. Başlıca ihracat yaptığı ülkeler Japonya, ABD, Çin, Singapur, Malezya ve Gü-ney Kore’dir. Temel ithalat maddeleri ise benzin, kimyasallar, gı-da, sermaye malları, tüketici malları, demir ve çelik olup ithalat yaptığı başlıca ülkeler Singapur, Çin, Japonya, ABD, Malezya, Tayland ve Güney Kore’dir.16

Küresel ekonomik krize rağmen Endonezya ekonomisi sağlıklı bir şekilde büyümeye devam etmektedir. Büyüme oranları tü-ketici harcamaları, yatırımlar ve ihracatlar sayesinde 2010’un 2. çeyreğinde %6,2 olmuştur.17 Yine de IMF yayınladığı raporda enflasyon baskısına dikkati çekmektedir. Güneydoğu Asya’nın en

13 Edward McBride, “A Survey of Indonesia: Time to Deliver”, The Economist, December 2004, (http://www.economist.com/node/3444238?story_id=3444238) (Erişim Tarihi: 13 Mart 2011).14 Background Note: Indonesia, Bureau of East Asian and Pacific Affairs, US Department of State, Kasım 2010, (http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2011).15 Selçuk Çolakoğlu, “Endonezya Cumhurbaşkanı Yudhoyono’nun Türkiye Ziyareti”, USAK Gündem, 3 Temmuz 2010, (http://www.usakgundem.com/yazar/1649/endonezya-cumhurba%C5%9Fkan%C4%B1-yudhoyono%E2%80%99nun-t%C3%BCrkiye-ziyareti.html) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2011).16 Background Note: Indonesia, Bureau of East Asian and Pacific Affairs, US Department of State, Kasım 2010, (http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2011).17 Thee Kian Wie, “Indonesia’s Economy Continues to Surprise”, East Asia Forum, Eylül 2010, (http://www.eastasiaforum.org/2010/09/25/indonesias-economy-continues-to-surprise) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2011).

Endonezya G-20 üyeleri arasında Çin ve Hindistan’dan sonra en hızlı büyüyen üçüncü

ülke olma özeliğini kazanmıştır.

Güneydoğu Asya’nın en büyük ekonomisine sahip olan Endonezya,

2010 yılında G-20 ülkeleri içerisinde iç borçlarında azalma

olan tek ülke olmuştur.

9

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

büyük ekonomisine sahip olan Endonezya, 2010 yılında G-20 ülkeleri içerisinde iç borçlarında azalma olan tek ülke olmuştur. Ancak devam eden ekonomik büyüme yükselen fiyatlar için bas-kı yapmaktadır. Enflasyonu kontrol etmek için Merkez Bankası önleyici tedbirler almak zorunda kalabilir, çünkü düşük enflasyon düşük borç maliyeti sağlayacağı gibi büyümeyi de destekleyecek-tir. Endonezya ekonomisinin güçlü performansı yabancı yatırım-cıları ülkeye çekmiş ancak bu durum küresel mali kriz sebebiyle sekteye uğramıştır. Zira 2009 yılında Avrupa’da yaşanan borç krizi nedeniyle yatırımcıların büyük kısmı Endonezya’dan çekilmiştir. 2011 yılından itibaren Endonezya’ya yabancı sermaye akışında artış beklenmektedir.18

4. Dış Politika

Güneydoğu Asya’nın önemli bir devleti olan Endonezya; dış po-litikasında ikili, bölgesel ve çok taraflı ilişkileri geliştirmeyi he-deflemektedir. İç politikada devam eden demokratikleşme süreci-nin dış politikaya olumlu yansıtılabilmesi açısından Endonezya; Asya-Pasifik, Afrika, Amerika ve Avrupa’da aktif bir dış politika hedeflemektedir. Güneydoğu Asya Uluslar Birliği’nde (ASEAN) daha önemli roller üstlenmek ve ASEAN’a liderlik etmek, sınır diplomasisini geliştirmek açısından komşu devletlerle sınır mü-zakereleri yapmak, demokratikleşme ve insan haklarında iyileşme aracılığıyla daha olumlu bir Endonezya imajı yaratmak, Güney-Güney işbirliğini arttırarak ekonomi diplomasisini geliştirmek Endonezya dış politikasının temel hedefleri arasındadır.19

Dış politikasında ulusal güvenliğini ve toprak bütünlüğünü ko-ruma amacında olan Endonezya, 1992 yılında beri İslam Kon-feransı Örgütü’ne (İKÖ) üyedir. Dünyanın en geniş Müslüman nüfusuna ve aynı zamanda laik bir devlet yapısına sahip olan Endonezya, dış politika kararlarında diğer Müslüman devletlerin çıkarlarını gözetmekte olup İKÖ’de uzlaşmacı bir role sahiptir. Bu çerçevede, Cumhurbaşkanı Yudhoyono Orta Doğu ülkelerine ziyaretler gerçekleştirmiş, İslam dünyasının teknoloji ve küresel-leşmeye ayak uydurarak toplumsal ve ekonomik gelişmelerinin hız kazanmasına yönelik görüşmelerde bulunmuştur. 2007–2008 yıllarında BM Güvenlik Konseyi’nde geçici üye olarak bulunan Endonezya birçok ülkeyle de stratejik ortaklık içindedir.

18 Thomas Rumbaugh & Laura Lipscomb, “Indonesia’s Economy: Strong with Room for Improvements”, IMF Survey Magazine: Countries & Regions, Eylül 2010, (http://www.imf.org/external/pubs/ft/survey/so/2010/car091710a.htm) (Erişim Tarihi: 14 Mart 2011).19 Foreign Policy, Vision and Mission, Ministry of Foreign Affairs, Republic of Indonesia, Eylül 2009, (http://www.deplu.go.id/Pages/Polugri.aspx?IDP=21&l=en) (Erişim Tarihi: 14 Mart 2011).

Müslüman nüfusuna ve aynı zamanda laik bir devlet yapısına sahip olan Endonezya, dış

politika kararlarında diğer Müslüman

devletlerin çıkarlarını gözetmekte olup İKÖ’de

uzlaşmacı bir role sahiptir.

10

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

4.1 Hindistan

Endonezya ve Hindistan, tarihsel ve kültürel bağların yanı sıra birçok konuda çıkar birliğine de sahip olmaları nedeniyle olumlu ilişkiler geliştirmişlerdir. Her iki ülke de bölgesel barış ve güven-liğe önem vermektedir. Endonezya için Hindistan’ın Güneydoğu Asya’da yükselen bir güç olması önemli ve çekiciyken, Hindistan için de Endonezya ile stratejik ortaklığın kendisine sağladığı ASE-AN ülkeleri arasındaki olumlu imaj önemli olmuştur.20 İki ülke özellikle savunma ve ekonomi alanında işbirliği içinde olmuştur. 2005 yılında imzalanan “stratejik ortaklık” ile birlikte ikili ilişkiler özellikle deniz güvenliği, enerji güvenliği ve terörle mücadelede işbirliği alanında güçlenmiştir.21

Güvenlik alanında çıkarların birbirini tamamlaması iki ülke iliş-kilerinde işbirliğinin güçlenmesini sağlamıştır. Stratejik olarak Endonezya, Hindistan ile bitişik bir deniz sınırına sahiptir. Açe bölgesi Bengal Körfezi’ndeki Indra noktasına sadece 162 km u-zaklıktadır. Endonezya aynı zamanda Çin’in Güney Çin Denizi yakınında bulunan Natuna Adaları nedeniyle Çin’e karşı dikkatli davranmaktadır.22 Endonezya için Hindistan’ın stratejik önemi, ABD ve Avustralya gibi askeri müttefiklerin Doğu Timor krizi sırasındaki tutumlarından duyduğu hayal kırıklığı ile artmıştır. Her iki ülkenin de geniş Müslüman nüfuslara sahip olması ve çok etnikli toplumlar olmaları nedeniyle de siyasi ve sosyal a-landa ilişkiler gelişmiştir. Hindistan’ın, tsunami felaketi sonrası Endonezya’ya insani ve tıbbi yardımda bulunması da bir diğer olumlu faktör olmuştur. Dolayısıyla Endonezya, Hindistan’ı ikili güvenlik işbirliği açısından güvenilir bir ortak olarak görmekte ve her iki ülke de ortak çıkar zeminlerini ilişkileri geliştirmek ama-cıyla kullanmaktadır.23

Tüm bunlara rağmen ilişkileri ve işbirliğini sınırlayan bazı faktör-ler de vardır. Her ne kadar Çin faktörü Endonezya’nın Hindistan’a yakınlaşmasını ve bölgesel stratejik işbirliğine girmesini sağlamış-sa da, Pakistan faktörü ikili ilişkileri sınırlayıcı bir etkide bulun-maktadır. Ayrıca Endonezya ve Hindistan, Dünya Ticaret Örgü-tü gibi uluslararası platformlarda birlikte çalışsalar da genişletil-

20 India-Indonesia Relations, Embassy of the Republic of Indonesia in New Delhi-India, (http://indonesianembassy.in/index.php?option=com_content&view=article&id=131&Itemid=114&lang=en) (Erişim Tarihi: 14 Mart 2011).21 Pankaj K. Jha, “Indo-Indonesia: Emerging Strategic Confluence in the Indian Ocean”, Strategic Analysis, Cilt: 32, No: 3, Mayıs 2008.22 A.g.e.23 A.g.e.

Endonezya için Hindistan’ın stratejik

önemi, ABD ve Avustralya gibi askeri

müttefiklerin Doğu Timor krizi sırasındaki

tutumlarından duyduğu hayal kırıklığı

ile artmıştır

11

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

miş bir BM Güvenlik Konseyi’nde yer alacak Asya bölgesi adayı gibi konularda görüş ayrılıkları içerisindedirler. Ekonomik alanda geniş kapsamlı ticari anlaşmalar ise koruma uygulanacak mallar üzerindeki görüş ayrılıklarından dolayı ertelenmektedir.24

4.2 Çin

Endonezya ve Çin arasında diplomatik ilişkiler 1950 yılında kurulmuş, ancak diplomatik ilişkiler 1965 darbesinin ardından 1967 yılında durdurulmuştur. Zira Pekin’in, darbenin planlan-masında Komünist Parti ile birlikte olduğu şüphesi, Çin’in yeni hükümet tarafından bir tehdit olarak algılanmasına neden olmuş-tur. Güneydoğu Asya’da normalleşme süreci için Çin’in komünist isyancılara desteğini kesmesi gerektiğini söyleyen Endonezya’nın Çin ile ilişkileri üç temel sebeple yumuşamıştır. Birincisi, Kam-boçya barış sürecinde aktif bir diplomatik rol üstlenmiş olan Endonezya’nın başarılı bir sonuç alması için destekleyici Çin ile de müzakere etmesi gerekmesi gerçeğiydi. İkinci olarak, Endonezya’nın Bağlantısızlık hareketinin itibarlı lideri olma iste-ği Çin ile ilişkilerini normalleştirmesini gerektiriyordu. Son ola-rak ise Endonezya’nın bölgesel liderlik arayışı, Çin ile ilişkilerini normalleştirmeden mümkün görünmüyordu.25 Dolayısıyla Çin, Endonezya için ilişkilerin bozulmasını göze alamayacağı kadar ö-nemli bir ülke olmuş ve 1990 yılında iki ülke arasında diplomatik ilişkiler tekrar kurulmuştur. Diplomatik ilişkilerin başlaması ikili ilişkilerin gelişmesinin de önünü açmış ve liderler düzeyindeki karşılıklı ziyaretlerle bir güven ortamı tesis edilmiştir. İki ülke ti-cari ve ekonomik ilişkileri istikrarlı bir şekilde geliştirmiştir.26

Çin’in Doğu Asya’nın en önemli ülkesi olması, hızlı büyüme ora-nıyla bölgede ve dünyada artması beklenen etkisi nedeniyle Endo-nezya, Çin ile ekonomik ilişkilerini geliştirmektedir. 2010’un sa-dece ilk 2 ayında iki ülke arasındaki ticaret hacmi Endonezya’nın Çin’e ihracatında %90 oranında ve Çin’den yaptığı ithalatında %60 oranında artış göstererek yıllık 30 milyar dolara ulaşmıştır. Çin, Endonezya’ya özellikle altyapı yatırımları yapmayı planla-maktadır. Zira Endonezya da Güneydoğu Asya’nın en büyük ül-kesi olması ve ASEAN’ın bir nevi lideri konumunda olması açı-

24 IPCS Special Report, Yeni Delhi, Institute of Peace and Conflict Studies, No 38, March 2007, s. 4. 25 William H. Frederick & Robert L. Worden (Der.), Indonesia: A Country Study, Washington: GPO for the Library of Congress, 1993, (http://countrystudies.us/indonesia/28.htm) (Erişim Tarihi: 13 Mart 2011).26 Overall Relations: China and Indonesia, Embassy of the People’s Republic of China in the Republic of the Indonesia, Nisan 2004, (http://id.china-embassy.org/eng/zgyyn/sbgxgk) (Erişim Tarihi: 15 Mart 2011).

2010’un sadece ilk 2 ayında iki ülke arasındaki ticaret

hacmi Endonezya’nın Çin’e ihracatında %90

oranında ve Çin’den yaptığı ithalatında %60 oranında artış

göstererek yıllık 30 milyar dolara

ulaşmıştır.

12

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

sından Çin için önem teşkil etmektedir. Dolayısıyla her iki ülke de bölgesel ve küresel olarak işbirliğinin önemine inanmaktadır ve özellikle Doğu Asya’da ekonomi alanında işbirliğini geliştirme amacıyla ASEAN+3 platformuna odaklanmışlardır.27

2005 yılında imzalanan “stratejik ortaklık” belgesi ise ikili iliş-kilerin bundan sonraki seyri için bir yol haritası niteliğindedir. Endonezya’nın “Tek-Çin” politikasını benimsemesi ve Tayvan yönetiminin BM üyeliğine olumlu bakmaması da iyi siyasi ilişki-lerin zemini olmuştur.28

4.3. ABD

ABD’nin Endonezya’da önemli ekonomik, ticari ve güvenlik çıkarları bulunmaktadır. Stratejik konumu olan ve ABD’yle iyi ilişkilere sahip Müslüman bir Endonezya, Washington’un küresel çıkarlarına uygun düşmüştür. Bu nedenle ABD, 1945 sonrasında Endonezya bağımsızlık hareketine destek vermiştir. Suharto hü-kümeti ile ABD ilişkileri ılımlı ve sorunsuz olmuş, Soğuk Savaş sırasında ABD Endonezya’nın ekonomik kalkınmasına destek ve-rirken Endonezya da ABD’yi bir tehdit unsuru olarak görmemiş-tir. Bağlantısızlık hareketine mensup olmasına karşın Endonezya, Güneydoğu Asya’da bölgesel denge için ABD’nin askeri ve siyasi önemini kabul etmiştir.29

1990’ların başında diğer gelişmekte olan ülkeler gibi Endonezya da, ABD’nin ticaret politikasındaki ithal malları aşırı vergilen-dirme suretiyle korumacılık anlayışından ve fikri mülkiyet hak-larından dolayı sıkıntı çekmiştir. Özellikle insan hakları konusu ve Doğu Timor nedeniyle ikili siyasi ilişkiler bozulmuş, ABD Endonezya’ya askeri yardımı keserek yaptırım uygulamıştır.30 Endonezya giderek güçlenen bölgesel konumu ve ASEAN için-deki yeri dışında stratejik olarak uluslararası kilit deniz yollarında bulunduğu için de ABD’nin bölgesel güvenlik anlayışında önemli bir rol tutmaktadır. Dolayısıyla ikili ilişkilerin yeniden tesisi için her iki ülkenin de ortak hassasiyetleri ve çıkarları olan barış, güven-lik, bölgesel istikrar ve bölgesel güvenliğe tehdit unsurlarına karşı

27 “China-Indonesia after 60 Years of Diplomatic Relations”, Jakarta Post, 31 Mart 2010.28 “Good Indonesia-China Relations Promote Regional Peace, Prosperity”, People’s Daily, 15 Ağustos 2007. 29 Indonesia Relations with the United States, CIA World Factbook, Kasım 1992, (http://www.photius.com/countries/indonesia/government/indonesia_government_relations_with_the_u~49.html) (Erişim Tarihi: 15 Mart 2011).30 Indonesia Relations with the United States, CIA World Factbook, Kasım 1992, (http://www.photius.com/countries/indonesia/government/indonesia_government_relations_with_the_u~49.html) (Erişim Tarihi: 15 Mart 2011).

Endonezya giderek güçlenen bölgesel

konumu ve ASEAN içindeki yeri dışında

stratejik olarak uluslararası kilit deniz yollarında bulunduğu

için de ABD’nin bölgesel güvenlik

anlayışında önemli bir rol tutmaktadır

13

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

diyalog arayışı gibi konulara vurgu yapılmıştır. 1998 yılından beri ABD Endonezya ekonomisinin canlanması, demokratikleşme ve reform hareketleri için tekrar destek vermiştir. Deniz güvenliği gibi sınır aşırı tehditlerle mücadelesinde de ABD, Endonezya’ya destek vermektedir.31 Özellikle 2002 ve 2005 yıllarında Bali’de, 2003 ve 2004’te Cakarta’da düzenlenen terörist saldırılardan bu yana iki ülke terörle mücadele konusunda işbirliği içindedir.32

Cumhurbaşkanı Yudhoyono döneminde de ABD ile ikili ilişkiler gelişmeye devam etmiştir. Kasım 2008’de Endonezya’nın öneri-siyle iki ülke arasında ticaret, güvenlik, sağlık, yüksek öğrenim, iklim değişikliği, çevre kirliliği, temiz enerji teknolojileri gibi çe-şitli konularda geniş kapsamlı bir ortaklık gündeme gelmiştir.

4.4. Rusya

Endonezya-Sovyetler Birliği diplomatik ilişkileri 1950 yılında ku-rulmuştur. Moskova’nın Endonezya’nın bağımsızlık mücadelesini desteklemesi, toprak bütünlüğüne saygı göstermesi ve aynı za-manda sömürge yönetimin tekrar kurulması için Hollandalıların müdahalesini kınaması ikili iyi ilişkilerin zeminini oluşturmuş-tur. Sovyetler Birliği’nin sömürgeci güçlere karşı mücadelesini BM Güvenlik Konseyi’ne taşıması ve böylelikle Batılı ülkelerin dikkatini Endonezya’da yaşananlara çekmesi Endonezya halkın-da Moskova’ya karşı ciddi bir sempati oluşturmuştur. Sukarno döneminde Moskova Endonezya’nın önemli bir ortağı olmuştur, ancak 1965’ten sonra Yeni Düzen’in kurulmasıyla tüm alanlarda-ki ilişkilerde 1980’lerin sonlarına kadar sürecek ciddi bir düşüş yaşanmıştır. Ayrıca 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılması iki ülke arasındaki işbirliğinin yeniden yavaşlamasına neden ol-muştur.33

2000’li yılların başında düzenli bir siyasi diyalog ve aktif işbirli-ği süreci yeniden başlamıştır. Cumhurbaşkanı Sukarno Putri’nin 2003 Nisan ayında Rusya’ya gerçekleştirdiği resmi ziyaret önem-li dönüm noktalarından birisi olmuş, ziyaret sonucu Rusya ile Dostluk ve Ortaklık Bildirgesi imzalanmıştır.34

31 Closer RI and US Relationship, Embassy of the Republic of Indonesia, Washington D.C., (http://www.embassyofindonesia.org/ina-usa/home.htm) (Erişim Tarihi: 15 Mart 2011).32 Background Note: Indonesia, Bureau of East Asian and Pacific Affairs, US Department of State, Kasım 2010, (http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2011).33 Russia and Indonesia: Sixty Years of History Behind, Bright Prospects Ahead, The Embassy of the Russian Federation in the Republic of Indonesia, (http://www.indonesia.mid.ru/60years/01_e.html) (Erişim Tarihi: 16 Mart 2011).34 Russia and Indonesia: Sixty Years of History Behind, Bright Prospects Ahead, The Embassy of the Russian Federation in the

14

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

Endonezya, Rusya için İslam dünyasının önde gelen ülkelerinden birisi olması ve Güneydoğu Asya’daki konumu gereği önem ka-zanmaktadır. Rusya, Endonezya’nın desteği ile İKÖ’de gözlemci statüsü edinmiştir. Rusya’nın Asya-Pasifik bölgesindeki ekonomik varlığı da Endonezya ile işbirliğiyle gelişmektedir. İki ülkenin or-tak paydada buluşabildiği egemenlik, toprak bütünlüğü, iç işleri-ne karışmama gibi prensipler bölgesel ve küresel güvenlik alanın-da işbirliğinin kapılarını açmıştır. İki ülke, Endonezya’nın BM Güvenlik Konseyi’ne geçici üye olduğu dönemde birçok alanda yakın işbirliğinde bulunmuştur. Enerji, uzay teknolojileri, teleko-münikasyon, havacılık endüstrisi ve barışçıl amaçlı nükleer güç diğer işbirliği alanları olarak görülmektedir.35

Cumhurbaşkanı Vlademir Putin’in, Sovyetler Birliği’nin dağıl-madan önce askeri ve ekonomik açıdan Asya’da sahip olduğu konumu Rusya’ya tekrar kazandırma isteği, yaklaşık 50 yıl sonra Endonezya’ya resmi ziyaret gerçekleştiren ilk Rus devlet başkanı olmasını sağlamıştır. Özellikle silah satışı konusunda ilerlemeyi amaçlayan Moskova, 2007 yılında Endonezya’ya önümüzdeki 15 yıl içinde geri ödemesi koşuluyla askeri teçhizat alması için 1 mil-yar dolarlık borç vermiştir. Zira ABD’nin Doğu Timor müdaha-lesindeki insan hakları ihlali gerekçesiyle askeri ilişkilerini kestiği 1999 yılı, Endonezya’nın silah alımı için kaynaklarını çeşitlendir-mesi kararına yol açmıştır.36

Republic of Indonesia, (http://www.indonesia.mid.ru/60years/01_e.html) (Erişim Tarihi: 16 Mart 2011).35 Indonesia-Russia: New perspectives of cooperation, The Embassy of the Republic of Indonesia, Belgrade, Republic of Serbia, Eylül 2007, (http://www.indonesiabgd.org/2006/index.php?option=com_content&task=view&id=143&Itemid=2) (Erişim Tarihi: 16 Mart 2011).36 Robin McDowell, “Indonesia, Russia Bolster Military Ties”, The Washington Post, 6 Eylül 2007.

Endonezya, Rusya için İslam dünyasının önde

gelen ülkelerinden birisi olması ve

Güneydoğu Asya’daki konumu gereği önem

kazanmaktadır.

15

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

Türkiye, Endonezya ile bağımsızlığını kazandığı andan itibaren sorunsuz ilişkilere sahip olmuştur. Her iki ülkenin de yoğun Müslüman nüfusunun bulunması ve siyasi hedef ve politikala-rının benzerlik göstermesi iyi ilişkilerin zeminini oluşturmuştur. İki ülke arasındaki yoğun diplomatik ilişkiler İslam Konferansı Örgütü, D-8 Platformu, G-20 zirveleri ve ASEAN Bölgesel Foru-mu aracılığı ile devam etmiştir. Dolayısıyla, ASEAN’a ev sahipli-ği yapan Endonezya Türkiye için başta Birleşmiş Milletler olmak üzere birçok uluslararası örgütte işbirliği içinde olduğu bir ülke konumundadır.37

1. Soğuk Savaş Dönemi Ankara-Cakarta İlişkileri

İki ülkenin tarihleri boyunca dış politikada ortak hedeflere sa-hip olması ve birbirlerini uluslararası platformlarda destekleme-leri yakın ve dostane siyasi ilişkiler için zemin oluşturmuştur. Türkiye, demokratikleşme süreci ve gerçekleştirdiği reformlarla Endonezya’nın model olarak aldığı bir ülke haline gelmiştir.

1952 yılında Türkiye’yi ziyaret eden Endonezya Başbakanı Ab-durrahman Basuydan, Türk inkılâbının genç Endonezya Cum-huriyeti tarafından örnek alındığını belirtmiştir.38 1959 yılında Türkiye’yi ziyaret eden Cumhurbaşkanı Sukarno ise Anıt Kabir’e yaptığı ziyarette konuşmasında “Hepimiz Kemal Atatürk’e kar-şı derin bir hürmet ve minnet hissi beslemekteyiz. Onun içinde yaşayan fikirler hepimize ait müşterek fikirlerdir. Ben gençken il-hamımı Kemal Atatürk’ten almıştım.” ifadelerini kullanmıştır.39

Bununla birlikte Türkiye’de gelişmiş demokrasi ülkelerinde pek görülmeyen askerin sistem üzerindeki ağırlığı da geçmişte ne-gatif yönden Endonezya ve Pakistan gibi İslam ülkelerine örnek

37 Indonesia, Ankara, T.C. Dışişleri Bakanlığı, (http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?ec44cf7e-7b27-4f31-bde9-e9e488fba8ab) (Erişim Tarihi: 16 Mart 2011).38 “Endonezyalı Misafirler”, Milliyet, 11 Mayıs 1952.39 “Sukarno, Anıt-Kabir’de Dün Gençlere Hitap Etti”, Milliyet, 26 Nisan 1959.

Türkiye - Endonezyaİlişkileri

Türkiye, demokratikleşme süreci

ve gerçekleştirdiği reformlarla

Endonezya’nın model olarak aldığı bir ülke

haline gelmiştir.

16

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

olmuştur. Bu açıdan sistemde askerin rolü ve laiklik anlayışı da 2000’li yıllara kadar Endonezya için model teşkil etmiştir. Döne-min Endonezya Cumhurbaşkanı Yardımcısı Devi Fortuna Enver, ordunun siyasetten tamamen çekilmesinin Endonezya’nın toprak yapısı ve tarihi nedeniyle mümkün olmadığını belirtmiş ve ordu-nun siyasetten çekildiği ve demokratik sisteme izin verdiği, ancak bir partinin ülkenin anayasal düzene tehdit oluşturması halinde müdahale ettiği Türk modelinin Endonezya için en uygun model olduğunu belirtmiştir.40

Türkiye, Soğuk Savaş döneminde Endonezya’nın da aralarında yer aldığı Bağlantısızlar grubuyla Kıbrıs konusunda destek bu-labilmek için yakın ilişkiler geliştirmeye gayret etmiştir. 1965 yı-lında Cezayir’de toplanan Bağlantısızlar konferansında Yunanis-tan geniş bir heyetle katılmış, Türkiye de Başbakan Suat Hayri Ürgüplü ve Dışişleri Bakanı Hasan Işık tarafından üst düzeyde temsil edilmiştir. Kıbrıs konusunun da gündeme geldiği konfe-ransta Türkiye’nin katılımı, Kıbrıs konusunda cephe kaybetmeme çabası olarak algılanmıştır.41

Türkiye, Bağlantısız ülkelerle ilişkileri geliştirme politikasını So-ğuk Savaş boyunca sürdürmüş, Endonezya ile de yakın ilişkilerini geliştirmiş ve uluslararası birçok platformda iki ülke ortak hareket etmiştir. Endonezya, Türkiye’yi Kıbrıs konusunda desteklemiştir. 1976 yılında BM Genel Kurulu’nda Kıbrıs Türk toplumuna söz verilmesini öngören Türk teklifin nihayetinde reddedilmiş olsa da Endonezya tasarıya olumlu oy vermiştir.42 Kıbrıs konusunda olduğu gibi Ege Denizi’nde Yunanistan ve Türkiye’nin farklı hu-kuki talepleri konusunda da Endonezya Dışişleri Bakanı Mohtar Kusume Maja Aralık 1982 yılında yaptığı bir açıklamada, Ege Denizi’ndeki özel durumun farkında olduklarını ve Türkiye’nin tutumunu haklı bulduklarını beyan etmiştir.43 Türkiye de Doğu Timor sorunu karşısında Endonezya’ya destek vermiş, 1985 yılın-daki Türkiye ziyareti sırasında Cumhurbaşkanı Suharto Türkiye’ye Doğu Timor konusundaki tutumu karşısında teşekkür etmiştir.44

İki ülke dış politikalarında olduğu kadar güvenlik alanında da or-tak anlayış ve politikalar benimsemişlerdir. Aralık 1982 tarihinde

40 “Türk Ordusu Modelimiz Olacak”, Milliyet, 25 Kasım 1998. 41 “Ürgüplü, Asya-Afrika Konferansına Katılıyor”, Milliyet, 27 Mayıs 1965.42 “Açılış Çok Renkliydi”, Milliyet, 10 Kasım 1976.43 “Endonezya, Deniz Hukuku Sözleşmesi’ni İmzalamamızı Haklı Görüyor”, Milliyet, 18 Aralık 1982.44 “Bayan Suharto ‘Ortadirek’ten”, Milliyet, 15 Eylül 1985.

Türkiye, Soğuk Savaş döneminde Endonezya’nın da

aralarında yer aldığı Bağlantısızlar grubuyla

Kıbrıs konusunda destek bulabilmek için yakın ilişkiler geliştirmeye gayret

etmiştir.

17

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

Cumhurbaşkanı Kenan Evren’in Endonezya’ya gerçekleştirdiği ziyaret sırasında yayınlanan ortak bildiride her iki ülkenin de te-rörizmi kınadığı belirtilmiş, kaynağı önemsenmeksizin her türlü terör eylemine karşı müşterek savunma ve işbirliği geliştirilmesi kararlaştırılmıştır.45

2. Soğuk Savaş Sonrasında Türkiye-Endonezya İlişkilerinin Yeniden Şekillenmesi

Soğuk Savaş sonrasında Türkiye’nin daha aktif bir dış politika iz-leme isteği, Doğu Asya gibi kendisinden uzak bölgelerle de iliş-kilerini geliştirmesinin yolunu açmıştır. 1996’da Ankara’nın giri-şimleriyle kurulan D-8 platformunda Türkiye, Endonezya, Ma-lezya, Bangladeş, Pakistan, İran, Mısır ve Nijerya’nın temsilcileri düzenli aralıklarla toplanmaya devam etmişlerdir. Ayrıca 1999 yı-lından itibaren G-20 zirvelerinde de Endonezya ve Türkiye devlet ve hükümet başkanları düzenli olarak bir araya gelmektedirler.46 Bunun yanı sıra ASEAN ile Dostluk ve İşbirliği Antlaşması im-zalanmış; Temmuz 2010’da ise ABD, Rusya, Avrupa Birliği gibi Asyalı olmayan devletlerin de yer aldığı 27 üyeli ASEAN Bölge-sel Forumu’na Türkiye de 28. üye olarak katılmıştır.47 Dolayısıyla Türkiye, tüm Asya-Pasifik bölgesiyle kurumsal ilişkisi olan bir ak-tör haline gelmiştir.48

Haziran 2003’te Türkiye’ye gelen Endonezya Cumhurbaşkanı Genel Sekreteri Husen Adiwisastra, Avrupa Birliği (AB) üyesi bir Türkiye’yi Avrupa’da Endonezya’nın da sözcüsü olarak gördükle-rini, Türkiye’nin ekonomik ve siyasi bakımından Pasifik ülkeleri ile Avrupa arasında köprü görevi yapacağına inandıklarını belirt-miştir.49 İKÖ platformu da Türkiye ve Endonezya arasında dü-zenli bir ilişki kurulmasında etkili olmuştur. Başbakan Recep Tay-yip Erdoğan, Şubat 2005 tarihinde gerçekleştirdiği Güneydoğu Asya gezisinde Cumhurbaşkanı Yudhoyono ile bir araya gelmiş, İKÖ’nün daha aktif hale getirilmesi ve büyükelçilerin bundan sonra her yıl bir araya gelip etkin toplantılar yapması konusunda mutabakata varılmıştır. İki ülke din adamlarının müşterek çalış-

45 “Türkiye-Endonezya Ortak Bildirisi Dün Yayınlandı”, Milliyet, 21 Aralık 1982.46 “Turkey, Indonesia Agree to Annul Visa Requirements”, Today’s Zaman, 30 Haziran 2010. 47 “Türkiye ve ASEAN İşbirliğine İmza Attı”, Sabah, 24 Temmuz 2010.48 Selçuk Çolakoğlu, “Türkiye’nin ASEAN Açılımı”, USAK Gündem, 26 Temmuz 2010, (http://www.usakgundem.com/yazar/1669/t%C3%BCrkiye%E2%80%99nin-asean-a%C3%A7%C4%B1l%C4%B1m%C4%B1.html ) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2011). 49 Abdülhamit Yıldız, “Endonezya Cumhurbaşkanı Sekreteri Kutsal Emanetler’i Görünce Ağladı”, Zaman, 30 Haziran 2003.

Endonezya, Türkiye’nin AB üyeliğini İslam

dünyası için önemli bir adım olarak görerek

desteklemektedir.

18

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

malara girmesi konusunda anlaşırken, İslam ile terörün özdeşleş-tirilmesinin önünü kesmek için işbirliğine gitme kararı almıştır. Ayrıca Endonezya, Türkiye’nin AB üyeliğini İslam dünyası için önemli bir adım olarak görerek desteklemektedir. Cumhurbaş-kanı Yudhoyono Başbakan Erdoğan’la yaptığı görüşmesinde, Türkiye’nin İslam ve demokrasiyi bir araya getirme noktasındaki başarısının kendileri için de bir örnek teşkil ettiğini söylemiştir. 50

Türkiye’nin Güneydoğu Asya’daki deprem ve tsunami felaketi sı-rasında ve sonrasında Endonezya’ya yardım elini uzatması, iki ül-ke arasındaki ilişkilerin yakınlığını destekleyen önemli bir unsur olmuştur. Aralık 2004’te Sumatra’da meydana gelen afette Kızılay Açe’de, bölgesindeki Osmanlı dönemine ait türbenin restore edil-diği ve Osmanlı mezarlığının da onarıldığı 1.050 konut, 4 okul ve 1 toplum merkezini içeren bir proje gerçekleştirmiş ve 2006 yılı sonunda hak sahiplerine teslim edilmiştir.51

2007 yılı başında meydana gelen sel felaketinde ise yaralarını sar-maya çalışan Endonezya hükümetine çok kısa bir süre içerisinde Türkiye’den gıda, temizlik ve sağlık malzemeleri gönderilmiştir. 2009 yılında Endonezya’nın Sumatra adasında meydana gelen 7,6 büyüklüğündeki depremin hemen ardından da benzer şekil-de Türkiye’den toplanan yardımlarla deprem mağdurlarına sıcak yemek sağlanmış, deprem bölgesinde halka gıda, su ve ilaç dağıtıl-mış, gönüllü 8 doktor ve psikolog da deprem sonrası ortaya çıkan psikolojik problemlerin giderilmesi için çalışmıştır.52

Türkiye’den gördükleri çabuk, samimi ve kalıcı yardımlardan do-layı memnuniyetini ve teşekkürünü her fırsatta dile getiren Endo-nezya, aynı zamanda Lampuuk köyündeki ana bulvara Atatürk’ün adını, sokaklara da ağırlıklı olarak Türk hayırseverlerin isimlerini vermiştir.53 Endonezya’nın önde gelen gazetelerinden Jakarta Post, 1 milyondan fazla Türk’ün tsunaminin ardından bölgeye para ba-ğışında bulunduğunu vurgulayarak Türk hükümeti ve halkının 20 milyon dolardan fazla mali yardımda bulunarak Endonezya’ya ‘yalnız değilsiniz’ mesajı verdiğini yazmıştır.54

50 Ümit Kozan, “Türkiye’ye ‘Modern Demokrasi’ Övgüsü”, Hürriyet, 8 Şubat 2005.51 “Açe’de Depremzedeye Türk Konutu”, Hürriyet, 26 Aralık 2006.52 “Türklerin Sevgi Dalgası”, Milli Gazete, 3 Aralık 2009.53 Adil Yurtkuran, “Aral: Tarihi Bağlarımızı Yeniden Keşfettik”, Timeturk, 9 Şubat 2009, (http://www.timeturk.com/tr/2009/02/09/aral-tarihi-baglarimizi-yeniden-kesfettik.html) (Erişim Tarihi: 22 Mart 2011).54 Deniz Derin, “En Sağlam Konutu Türkler Yaptı”, Sabah, 27 Aralık 2006.

Türkiye’nin Güneydoğu Asya’daki deprem

ve tsunami felaketi sırasında ve sonrasında Endonezya’ya yardım

elini uzatması, iki ülke arasındaki ilişkilerin

yakınlığını destekleyen önemli bir unsur

olmuştur

19

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

25 yıl aradan sonra Cumhurbaşkanı düzeyinde Endonezya’dan Türkiye’ye gerçekleştirilen ilk ziyaret kapsamında Cumhurbaşkanı Yudhoyono’nun Haziran 2010’daki Türkiye gezisi, ikili ilişkilerin gözden geçirilmesi fırsatını yaratmıştır.55 Daha önce vize işlemle-rini ülkeye varış havaalanlarında tamamlayarak vize uygulamasını kolaylaştıran Türkiye ve Endonezya, bu ziyaret sırasında vize uy-gulamasını karşılıklı bir şekilde tamamen kaldırma karar almıştır. 2004 yılındaki tsunami felaketinde Türkiye’nin yardımı dolayı-sıyla yakınlaşan iki halkın birbirlerini daha yakından tanımaları ve turizmin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Ayrıca Türkiye’nin sa-vunma sanayinde gelişmiş olması Endonezya ile savunma alanın-daki işbirliği olanaklarını arttırmıştır.56

TBMM Başkanı Mehmet Ali Şahin’in resmi davetlisi olarak Türkiye’ye gelen Endonezya Temsilciler Meclisi Başkanı Marzuki Ali, Filistin konusunda iki ülkenin tutumunun paralel olduğunu, Türkiye’nin Batı ülkelerinin bu bölgeye vereceği desteğin daha yoğun bir şekilde artırılması için lider rol oynayabileceğini dü-şündüklerini belirtmiştir.57 Türkiye Endonezya ilişkilerine genel olarak bakıldığını gerek üst düzey temaslar, gerekse toplusal dü-zeydeki değişimler açısından 2005 yılı sonrasında ciddi bir artış görülmektedir. İkili ilişkilerdeki bu yoğunlaşma, ticari ve ekono-mik ilişkilere de yansımıştır.

3. Türkiye-Endonezya Ekonomik ve Ticari İlişkileri

Türkiye ve Endonezya arasındaki ticari ve ekonomik ilişkiler dü-şük yoğunlukta da olsa Cakarta’nın bağımsızlığını ilan etmesinden hemen sonra başlamıştır. 1950’li yıllarda Türkiye Endonezya’dan kauçuk ve kalay satın alırken Endonezya’ya hiç ihracat yapma-maktaydı. Ancak Cumhurbaşkanı Sukarno’nun Türkiye’ye 1959 yılında gerçekleştirdiği ziyaret sırasında iki ülkenin ekonomik ve kültürel ilişkilerinin karşılıklı geliştirilmesi kararı alınmış ve iki ülke arasında imzalanan ticaret anlaşması 1960 yılı başında yürürlüğe girmiştir. 58 Anlaşmaya göre, Türkiye Endonezya’ya çi-

55 Selçuk Çolakoğlu, “Endonezya Cumhurbaşkanı Yudhoyono’nun Türkiye Ziyareti”, Usak Gündem, 3 Temmuz 2010, (http://www.usakgundem.com/yazar/1649/endonezya-cumhurba%C5%9Fkan%C4%B1-yudhoyono%E2%80%99nun-t%C3%BCrkiye-ziyareti.html) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2011).56 “Turkey, Indonesia Agree to Annul Visa Requirements”, Today’s Zaman, 30 Haziran 2010. 57 “Cumhurbaşkanı Gül Endonezya Temsilciler Meclisi Başkanını Kabul Etti”, T.C. Cumhurbaşkanlığı, 26 Mayıs 2010, (http://www.tccb.gov.tr/haberler/170/49348/cumhurbaskani-gul-endonezya-temsilciler-meclisi-baskanini-kabul-etti.html) (Erişim Tarihi: 22 Mart 2011).58 “Sukarno dün sabah gitti”, Milliyet, 30 Nisan 1959.

Türkiye Endonezya ilişkilerine genel olarak

bakıldığını gerek üst düzey temaslar, gerekse

toplusal düzeydeki değişimler açısından 2005 yılı sonrasında

ciddi bir artış görülmektedir.

20

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

mento, pamuk ve tütün ihraç etmeye başlamıştır. Bununla birlik-te iki ülke arasında sermaye akışları istenilen seviyeye gelememiş, ekonomik ilişkiler Soğuk Savaş döneminde yok denecek kadar az düzeyde kalmıştır.59

İki ülke ticaretini canlandırmak ve ekonomik, teknik, tarım ve müteahhitlik alanlarında işbirliğini geliştirmek amacıyla Endo-nezya Cumhurbaşkanı Yardımcısı Adam Malik Nisan 1979’da60, Ziraat Bakanlığı Müşaviri Yasni Haziran 1981’de61, Endonez-ya Ticaret ve Kooperatif Bakanı Radius Prawiro Mart 198262 ve Endonezya Bayındırlık Bakanı Hadjisaroso Kasım 1982’de63 Türkiye’ye ziyaretlerde bulunmuşlardır. Türkiye’de ise 1987 yılın-da Siyasi ve Sosyal Araştırmalar Vakfı (SİSAV) tarafından Türki-ye-Endonezya ilişkilerini geliştirmek üzere Endonezya ekonomisi üzerine seminer düzenlemiştir.64 Seyahat acentesi Setur, turizmi arttırmak amacıyla 1994 yılında Endonezya’da Türkiye’yi tanı-tan toplantılar düzenlemiştir. 1993 yılı itibariyle Doğu Asya’dan Türkiye’ye gelen turist sayısı toplam 4 bini ancak bulmaktaydı.65 Ekonomik işbirliğini desteklemek için Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, Türk üreticilerine yeni pazar arayışı çerçevesinde Mayıs 1995’te Endonezya’ya bir ziyaret gerçekleştirmiştir.66

1990’lı yıllardan itibaren iki ülke arasında ticareti geliştirmek amacıyla çeşitli işbirliği protokolleri imzalanmıştır. 1997 yılında tamamlanan Yatırımların Karşılıklı Korunması ve Teşviki ve Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi anlaşmaları ekonomi ve ticaret ala-nında daha fazla işbirliğini sağlamıştır. İki ülkenin özel sektörleri-nin bir araya geldiği Türkiye-Endonezya İş Konseyi 1995 yılında kurulmuş, 2006’dan bu yana ise daha aktif bir hale gelerek her yıl düzenli toplanma kararı almıştır.67

59 Abdi İpekçi, “Dış Ticarette Yeni Pazarlar”, Milliyet, 28 Eylül 1967.60 “Ecevit: Türk-Endonezya İşbirliği Kendi Bölgelerinde ve Dünyada Çok Olumlu Gelişmelere Yol Açabilir”, Milliyet, 13 Nisan 1979.61 “Endonezya 700 Bin Ton Buğday İstiyor”, Milliyet, 30 Haziran 1981.62 “Endonezya Kredi ile Kahve Önerdi”, Milliyet, 19 Mart 1982.63 “Özalp: Türkiye ile Endonezya Ekonomik Kalkınmada İşbirliği Yapmalıdır”, Milliyet, 20 Kasım 1982.64 Milliyet, 9 Ekim 1987.65 Milliyet, 30 Kasım 1994.66 Serpil Çevikcan, “Demirel ‘Pazar’ Gezisine Çıktı”, Milliyet, 23 Mayıs 1995.67 Turkish-Indonesian Economic and Commercial Relations, Turkish Embassy, Jakarta Indonesia, Kasım 2009, (http://jakarta.emb.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=734) (Erişim Tarihi: 16 Mart 2011).

21

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

Tablo1. Türkiye-Endonezya İkili Ticaret Hacmi (1.000 $)

İkili siyasi ilişkilerin yakınlığına paralel bir türlü kurulamayan ekonomik ve ticari ilişkiler işadamlarına yapılan yatırım teşvik-leri ile de geliştirilmeye çalışılmaktadır. 2010 yılında Türkiye İşa-damları ve Sanayiciler Konfederasyonu (TUSKON) tarafından organize edilen Ticaret ve Yatırım Forumu’na katılan Endonezya Cumhurbaşkanı Yudhoyono ile Cumhurbaşkanı Gül iki ülke ara-sındaki ekonomik işbirliğini potansiyeline yaklaştırmak amacıyla havaalanı inşaatı, enerji, sanayi, madencilik, multimedya, jeoter-mal ve tarım alanlarında 100 milyon dolarlık 8 anlaşma imzala-mıştır. Cumhurbaşkanı Gül, müteahhitlik alanında Çin’den sonra ikinci sırada Türk şirketlerinin geldiğine işaret etmiş; gemicilik, silah sanayi ve turizm alanında işbirliği yapılabileceğini vurgula-mıştır.68

Cumhurbaşkanı Gül, Endonezyalı işadamlarına hitaben “Biz Kuzeybatı Asya’da, siz Güneydoğu Asya’dasınız. Biz Avrupa ve Asya’yı, siz Asya ve Avustralya’yı birleştiriyorsunuz. Türkiye’ye yatırım yaptığınızda Avrupa’ya yatırım yapıyor olacaksınız. Av-rupa Gümrük Birliği içerisinde olduğumuz için ve çevre ülkelerle imzaladığımız serbest ticaret anlaşmaları sayesinde Avrupa ve bü-tün bu ülkeler sizin pazarınız içinde olacak.” şeklinde seslenerek Türkiye’ye yatırıma davet etmiştir.69

68 “Türkiye İle Endonezya Arasında 8 Anlaşma”, Yeni Şafak, 29 Haziran 2010.69 “Cumhurbaşkanı Gül: Savunma Sanayinden Gemiciliğe Birçok Alanda İşbirliği Yapabiliriz”, ANKA, 30 Haziran 2010.

Cumhurbaşkanı Gül, Endonezyalı

işadamlarına hitaben “Biz Kuzeybatı

Asya’da, siz Güneydoğu Asya’dasınız. Biz

Avrupa ve Asya’yı, siz Asya ve Avustralya’yı birleştiriyorsunuz.

YILLAR İHRACAT İTHALAT HACİM DENGE2000 30.494 231.389 261.883 -200.8952001 32.418 202.235 234.653 -169.8172002 28.543 327.021 355.564 -298.4782003 46.971 450.354 497.325 -403.3832004 54.119 623.420 677.539 -569.3012005 80.797 750.238 831.035 -669.4412006 84.949 1.031.303 1.116.252 -946.3542007 173.736 1.359.928 1.533.664 -1.186.1922008 284.426 1.408.895 1.693.321 -1.124.4692009 250.618 1.016.170 1.266.788 -765.5522010 250.732 1.476.659 1.727.391 -1.225.927

Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı

22

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

Endonezya Cumhurbaşkanı Yudhoyono da Türkiye-Endonezya Ticaret ve Yatırım Forumu’nun açılışında yaptığı konuşmada iki ülkenin de yükselmekte olan iki pazar, kendi bölgelerinde bölgesel güç, G–20 ile İKÖ üyesi ve BM’de de barış ve işbirliğini savunan iki ülke olduklarını belirtmiş; Türkiye’nin Endonezya’nın Orta Doğu’ya, Endonezya’nın da Türkiye’nin Güneydoğu Asya’ya açı-lan kapısı olabileceğini, iki ülkenin ekonomik düzeyde birbirine yaklaşması gerektiğini ifade etmiştir.70

İki ülke arasındaki ekonomik ve ticari ilişkileri geliştirmek için çe-şitli fuarlar da düzenlenmektedir. İstanbul İhracatçılar Birliği’nin 2010 yılında Cakarta’da düzenlediği Türk İhraç Ürünleri Fuarı’na 44 firma ve 100’den fazla işadamı katılmıştır. Fuara ilginin çok büyük olması nedeniyle Endonezya’nın büyük market zincirle-rinde Türk Ürünleri Haftasının geleneksel hale getirilmesi karar-laştırılmıştır.71

Grafik-1. Türkiye - Endonezya Ticareti

70 “Gül ve Yudhoyono, Ortak Basın Toplantısı Düzenledi”, Zaman, 29 Haziran 2010.71 “Endonezya ile Ticaret 10 Milyar Dolara Çıkacak, Gıda Sektörü İhracatı Artıracak”, Hürriyet, 24 Haziran 2010.

İkili Dş Ticaret(1.000.000 USD)

0200400600800

1.0001.2001.4001.600

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

İhracat İthalat

Dş Ticaretimiz İçinde Endonezya'nn Yeri (%)

00,20,40,60,8

1

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

İhracatmz İçindeki Pay İthalatmz İçindeki Pay

Endonezya'nn D ş Ticaretinde Ülkemizin Yeri (%)

00,20,40,60,8

11,2

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Endonezya'nn ithalat içinde paym z Endonezya'nn ihracat içinde paym z

İkili Dş Ticaret(1.000.000 USD)

0200400600800

1.0001.2001.4001.600

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

İhracat İthalat

Dş Ticaretimiz İçinde Endonezya'nn Yeri (%)

00,20,40,60,8

1

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

İhracatmz İçindeki Pay İthalatmz İçindeki Pay

Endonezya'nn D ş Ticaretinde Ülkemizin Yeri (%)

00,20,40,60,8

11,2

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Endonezya'nn ithalat içinde paym z Endonezya'nn ihracat içinde paym z

İkili Dş Ticaret(1.000.000 USD)

0200400600800

1.0001.2001.4001.600

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

İhracat İthalat

Dş Ticaretimiz İçinde Endonezya'nn Yeri (%)

00,20,40,60,8

1

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

İhracatmz İçindeki Pay İthalatmz İçindeki Pay

Endonezya'nn D ş Ticaretinde Ülkemizin Yeri (%)

00,20,40,60,8

11,2

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Endonezya'nn ithalat içinde paym z Endonezya'nn ihracat içinde paym z

23

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

Goldman Sachs iktisatçısı Jim O’Neill Türkiye, Meksika ve Güney Kore’nin gelişmekte olan ekonomilerini tarif etmek için ülkelerin İngilizce baş harflerinden oluşan “MIST” ifadesini geliştirmiştir.72 Kalabalık nüfusları, G-20 üyelikleri ve dünya ekonomisine sağ-ladıkları katkıları nedeniyle aynı grup içinde yer verilen Endo-nezya ve Türkiye’nin yakın siyasi ilişkileri ekonomik işbirliğine de yansıtmalarına yönelik politikalar artarak devam etmektedir. 2002 yılında Türkiye’ye yapılan ihracat 327 milyon dolar iken 2010 yılında yaklaşık 4,5 katı bir artışla 1 milyar 476 milyon do-lar olmuştur. Türkiye’den yapılan ithalat ise 28 milyon dolar iken 2010 yılında 9 katı gibi ciddi bir artışla 250 milyon dolara yük-selmiştir. Bir başka deyişle, iki ülke arasındaki dış ticaret dengesi ithalattaki ciddi artışa rağmen Endonezya lehine olmaya devam etmiştir.73 Potansiyelinin oldukça gerisinde olan ticaret hacminin artması için çalışmalar yapan iki ülke çeşitli alanlarda anlaşmalar imzalamaktadır. Cumhurbaşkanı Gül, Endonezya ile ticaret hac-minin 1,5 milyar doları geçtiğini, kısa dönemde bunun 5 milyar dolara, daha sonra 10 milyar dolara çıkması hedefinde olduklarını belirtmiştir.74

72 “After BRIC Comes MIST, the Acronym Turkey would Certainly Welcome”, The Guardian, 1 February 2011.73 Endonezya Ülke Profili, T.C. Dış Ticaret Müsteşarlığı, (http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/ANL/AsyaDb/endonezya.pdf ) (Erişim Tarihi: 16 Mart 2011).74 Kenan Mehmetzade & İbrahim Varlık, “Endonezya ile İmzalar Atıldı Hedef, Yılda 10 Milyar Dolar Ticaret”, Zaman, 1 Temmuz 2010.

Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı

Kalabalık nüfusları, G-20 üyelikleri ve

dünya ekonomisine sağladıkları katkıları nedeniyle aynı grup

içinde yer verilen Endonezya ve

Türkiye’nin yakın siyasi ilişkileri

ekonomik işbirliğine de yansıtmalarına yönelik

politikalar artarak devam etmektedir.

İkili Dş Ticaret(1.000.000 USD)

0200400600800

1.0001.2001.4001.600

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

İhracat İthalat

Dş Ticaretimiz İçinde Endonezya'nn Yeri (%)

00,20,40,60,8

1

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

İhracatmz İçindeki Pay İthalatmz İçindeki Pay

Endonezya'nn D ş Ticaretinde Ülkemizin Yeri (%)

00,20,40,60,8

11,2

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Endonezya'nn ithalat içinde paym z Endonezya'nn ihracat içinde paym z

İkili Dş Ticaret(1.000.000 USD)

0200400600800

1.0001.2001.4001.600

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

İhracat İthalat

Dş Ticaretimiz İçinde Endonezya'nn Yeri (%)

00,20,40,60,8

1

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

İhracatmz İçindeki Pay İthalatmz İçindeki Pay

Endonezya'nn D ş Ticaretinde Ülkemizin Yeri (%)

00,20,40,60,8

11,2

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Endonezya'nn ithalat içinde paym z Endonezya'nn ihracat içinde paym z

25

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

G–20 üyesi olan Türkiye ve Endonezya’nın çok hızlı gelişen eko-nomiler olması dolayısıyla önümüzdeki 20 yıllık dönemde dün-yanın en büyük on ekonomisi arasına girmesi beklenmektedir. Ancak bu otomatik bir süreç olmayıp, her iki ülkenin göstereceği istikrarlı bir ekonomik performansa ve uluslararası alandaki siyasi manevra kabiliyetine bağlı olarak gerçekleşecektir. Bu açıdan her iki ülkenin de kendi sorunlu alanlarını mümkün olduğunca ça-tışmasız ve kıvrak bir diplomasiyle aşarak yeni ekonomik alanlara ulaşması gerekmektedir. Bu da Türkiye ve Endonezya’nın sadece kendi yakın bölgeleriyle değil, dünyadaki tüm ekonomik merkez-lerle hatırı sayılır bir ticari ilişki kurmalarını zorunlu kılmaktadır.

Türkiye ve Endonezya’nın halklarının Müslüman olması dolayı-sıyla birbirlerine karşı tarihten gelen bir dostluk bağı bulunmakta-dır. İki ülke arasında herhangi bir sorun bulunmaması da eşsiz bir işbirliği fırsatı sunmaktadır. Zaten Endonezya, bağımsızlığından itibaren uluslararası sorunlarda gösterdiği tutum ile Türkiye’ye dost ve kardeş bir ülke olduğunu her zaman için göstermiştir. Soğuk Savaş döneminde her iki ülke uluslararası alanda yalnız kaldıkları sorunlar olan Kıbrıs ve Doğu Timor konularında bir-birlerini sürekli desteklemişlerdir. Ancak bu karşılıklı dostluk ve siyasi işbirliği ticari, kültürel ve toplumsal alandaki ilişkilerle daha somut ve sağlam temellere yeterince oturtulamamıştır. Bu yüzden 2000’li yıllara kadar Türkiye ve Endonezya arasındaki ekonomik ilişkiler son derece zayıf kalmıştır.

Bununla birlikte ekonomik ve siyasi anlamda uluslararası kapa-sitesi artan Türkiye ve Endonezya artık birbirlerinden daha iyi istifade edebilecek bir seviyeye ulaşmışlardır. Uyumlu dış politika stratejileri ve tamamlayıcı ekonomik özellikleri ile Türkiye ve En-donezya birbirleri için önemli ortak haline gelebilirler. Türkiye, Güneydoğu Asya’yla son derece sınırlı siyasi ve ekonomik bir iliş-kiye sahipken, aynı sıkıntılı durum Endonezya açısından Avrupa ve Batı Asya açısından söz konusudur. Ayrıca iki ülkenin G-20 içerisinde ortak strateji geliştirmeleri, sadece ikili ilişkiler açısın-

Sonuç

26

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

dan değil, küresel politikaları Ankara-Cakarta eksenli yönlendir-meleri açısından da son derece önemlidir.

İlişkilerin Geliştirilmesinde İzlenebilecek Yol Haritası:

1. Karşılıklı Üst Düzey Temasların Düzenli Hale Getirilmesi:

Türkiye ve Endonezya arasındaki ilişkiler çok iyi olmakla birlikte, üst düzey siyasi ziyaret yoğunluğunun son derece düşük olduğu görülmektedir. 2000’li yıllara gelene kadar cumhurbaşkanı, baş-bakan ve dışişleri bakanı düzeyinde her on yılda ancak iki karşılıklı ziyaret gerçeklemiştir. Başkanlık sisteminin olduğu Endonezya ile 60 yılda cumhurbaşkanlığı düzeyinde karşılıklı ziyaret sayısı üçü geçmemektedir. 2000’li yıllarda üst düzey ziyaret sayısında bir ar-tış olmuştur. Başbakan Erdoğan 2005 yılında deprem ve tsunami felaketi dolayısıyla Endonezya’yı ziyaret etmiştir. Cumhurbaşkanı Yudhoyono’nun Haziran 2010’da gerçekleştirdiği Türkiye ziyare-tinin üzerinden henüz bir yıl geçmeden Cumhurbaşkanı Gül’ün Nisan 2010’da Endonezya’yı ziyaret etmesi, ikili ilişkilerde âdeta bir dönüm noktası oluşturmaktadır. Bununla birlikte bu ziyaret-lerin oluşturduğu işbirliği ortamının sürekli takip edilerek geliş-tirilmesi gerekmektedir. Bunun için yılda en az bir defa olmak üzere son dönemde Rusya, Suriye ve Yunanistan’la yapıldığı gibi ortak bakanlar kurulu toplantıları yapılabilir. Böylece ilgili bakan-lıklardaki teknik kadroların ikili ilişkilerle ilgili sürekli çalışması sağlanabilir. Türkiye ve Endonezya bu sayede daha somut bir or-taklık zeminine kavuşacaktır.

2. Ekonomide Stratejik İşbirliğine Gidilmesi:

Ekonomik büyüklükte 2011 yılı itibariyle Türkiye onaltıncı, En-donezya onyedinci sırada olup küresel ekonominin önemli par-çaları haline gelmişlerdir. Ankara ve Cakarta’nın 1999’da kurulan G-20’ye dâhil edilmelerinin tesadüfi olmadığı 2005 sonrasında daha iyi ortaya çıkmıştır. Bu açıdan Türkiye, dünyanın büyük ekonomileri arasında yer alan tüm G-20 üyesi ülkelerle ilgili bir ekonomik işbirliği stratejisi geliştirmelidir. Bu çerçevede 2010 yılı itibariyle gerçekleşen 1 milyar 720 milyon dolarlık ticaret hacmi iki ülkenin ekonomik büyüklükleri düşünüldüğünde öncelikle çok yersiz düzeyde kalmaktadır. İkinci olarak diğer Doğu Asya ülkelerinde olduğu gibi Endonezya ile ticarette Türkiye büyük

27

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

ölçüde açık vermektedir. Bunun için Türkiye’de ilgili kuruluşlar Endonezya’nın tüm sektörel analizlerini yaparak Türkiye’nin zayıf ve güçlü yanlarını ve işbirliği potansiyellerini somut bir şekilde tespit etmelidir.

3. Akademik İşbirliğinin Geliştirilmesi:

Türkiye ve Endonezya son yıllarda dünyada en çok dikkat çe-ken ülkeler arasında bulunmalarına rağmen birbirlerini yeterin-ce tanımamaktadırlar. Karşılıklı olarak Türkiye ve Endonezya’da üniversite okuyan öğrenci sayısı oldukça yetersiz kalmaktadır. Akademisyen değişimi ise yok denecek kadar azdır. Bu durum iki ülkenin birbirlerini akademik düzeyde doğru bir şekilde ta-nıyıp strateji geliştirmesini engellemektedir. İki ülke arasındaki mesafenin uzaklığı ve uçak biletlerinin pahalılığı dolayısıyla kar-şılıklı akademik değişimler kendi haline bırakıldığında yeterince gelişemeyecektir. İkili ilişkilerde ihtiyaç duyulan insan kaynağı-nın geliştirilebilmesi için Ankara ve Cakarta ortak bir burs fonu oluşturarak Avrupa’da uygulanan Erasmus benzeri bir programla öğrenci ve akademisyen değişimine gidilebilir.

4. Ulaşım Altyapısının Geliştirilmesi: Türkiye ve Endonezya arasında ekonomik ortaklığın derinleşme-si ve toplumlar arası etkileşimin artması için iki ülke arasındaki ulaşım süresinin mümkün olduğunca kısa, etkili ve makul bir üc-rette olması gerekmektedir. 2009 yılına kadar Türkiye ve Endo-nezya arasında doğrudan uçak seferlerinin olmaması toplumsal temasları son derece düşük bir düzeyde tutmuştur. 2009 yılında THY’nin Singapur aktarmalı Cakarta seferlerine başlaması, kar-şılıklı ziyaretleri artırması açısından önemli bir adım olmuştur. Mart 2011 tarihi itibariyle İstanbul ve Cakarta arasında her gün karşılıklı sefer olması işadamları açısından çok önemli bir fırsat ve kolaylıktır. Ancak 73 milyonluk Türkiye ile 240 milyonluk Endo-nezya arasındaki turistik ve kültürel değişimleri artırabilmek için hem yolcu kapasitesini artıracak hem de fiyatları makul seviyeye çekecek ulaşım stratejileri geliştirilmek zorundadır. Yine kültü-rel ve turistik değişim taleplerini karşılıklı olarak artırmak için Türkiye’de “Endonezya Yılı” ve Endonezya’da “Türkiye Yılı” kut-lamaları düzenlenmesi düşünülebilir. Bu şekilde hem yolcu hem de sefer sayısında başlangıç itibariyle anlamlı bir artış sağlanabilir.

28

USA

K A

NA

LİZ,

No : 3

, Nis

an 2

011

USAK, ulusal ve uluslararası siyaset, ekonomi, hukuk, toplumsal bilimler ve güvenlik alanlarında faaliyet gösteren bağımsız bir düşünce kuruluşudur (think-tank). Öncelikli olarak kamuoyunun tarafsız, doğru ve yeterli bilgi ihtiyacını karşılamayı amaçlar. Bu amaç çerçevesinde özel ve kamu kuruluşlarının, firmaların ve medya kuruluşlarının taleplerinin yanı sıra, bireysel talepleri de karşılamaya çalışır. USAK’ın yerine getirmeye çalıştığı önemli amaçlarından biri Türkiye’nin ve dünyanın ihtiyaç duyduğu bilgileri toplamak ve bilgi yığınları içinden gerekli seçkiyi yapmaktır. İhtiyaç sahibine, ihtiyaç duyduğu anda istediği nitelik ve nicelikte bilgiyi sunmaya çalışır. Aynı çerçevede bilgilerin değerlendirilmesi ve analiz edilmesi de USAK’ın amaç ve görevleri arasındadır. Gerekli nitelikli personelin yetiştirilmesi ve eğitim hizmetlerinin verilmesi, uzmanlar ve uygulayıcılar arasındaki iletişim eksikliğinin giderilmesi USAK’ın amaçları arasındadır.

Alan çalışmalarına ek olarak USAK kuramsal ve kavramsal alanda da kendisine görevler düştüğünün bilincindedir. Günümüzde anlaşmazlıkların önemli bir kısmının kavram karmaşasından doğduğunu düşünen USAK, kavramların doğru tanımlanmasına büyük önem verir. Özellikle Türkiye’nin son yıllarda yaşadığı sorunlarda kavram karmaşasının rolü büyüktür. USAK Türkiye için dünyalı, dünya için Türkiyeli kavramları sunmaktadır.

2004 yılında kurulan USAK merkez binası Ankara Mebusevleri’ndedir. Merkez’de 34 tam zamanlı akademisyen, uzman ve araştırmacı ile 7 teknik personeli bulunan USAK ayrıca Türkiye ve dünya çapında 100’ün üzerinde akademisyen, alanında uzman, araştırmacı ve yazar ile çalışmaklarını zenginleştirmektedir. Bunlara ek olarak anlaşmalı, yarı-zamanlı ve gönüllü çalışanlar da zaman zaman USAK çalışmalarına katkıda bulunmaktadır. Staj ve eğitim programları çerçevesinde her dönemde eğitim vermektedir. Katılımcılar sadece Türkiye’den değil, dünyanın diğer ülkelerinden de gelmektedirler. USAK bir tür ‘şemsiye örgüt’ yapılanması modelini izlemektedir. Kendisine bağlı 7 araştırma merkezi aracılığıyla çalışmalarını yürütür.

USAK doğru bilginin, daha iyi bir eğitimin ve daha iyi bir iletişimin Türkiye ve insanlığın daha mutlu ve refah içinde yaşamasına katkıda bulunacağına inanır. USAK’ın en temel ilkesi şudur: “bilgi doğru kullanıldığı sürece güçtür”.

Uluslararası Stratejik Araştırmalar KurumuMebusevleri Mahallesi, Ayten Sokak, No: 21 06570, Tandoğan, Ankara

Tel: 0090 312 212 28 86 Fax: 0090 312 212 25 84www.usak.org.tr, www.turkishweekly.net, www.usakgundem.com

ISBN 978-605-4030-51-4