Türkiye’de Osmanlı Tarihçiliğinin Son Çeyrek Yüzyılı: Bir Bilanço Denemesi

8/14/2019 Trkiyede Osmanl Tarihiliinin Son eyrek Yzyl: Bir Bilano Denemesi

1/31

Trkiyede Osmanl Tarihiliinin Son eyrek Yzyl: Bir BilanoDenemesi*

Oktay zel

Gkhan etinsaya

Bu yazy, yazda anlan btn maddi ve manevi olumsuzluklara

ramen, onlara katkda bulunmadan ve onlarn kurban olmadan

azimle ve halis niyetle elinden gelenin en iyisini yapmaya alan

gen meslektalarmza ithaf ediyoruz.

Giri

1977 Trkiyede Osmanl tarihilii iin nemli bir yld. Bu yl, daha sonra

gelenekselleecek olan Osmanl Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongrelerinin ilki

Ankarada topland.1 Olduka kapsaml ve geni katlml toplantya Trkiyeden ve

* Trkiyede modern tarihilik ve Osmanl tarihilii zerine daha nce yaplan deerlendirmelerden bazlar iin bkz. Zafer Toprak, Trkiyede ada Tarihilik (1908-1970), Sevil Atauz (der.),Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi , Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei Yay., 1986,iinde, 431- 438; Mehmet Gen, Tarih Aratrmalar Oturumu zerine Yorum, Trkiyede Sosyal

Bilim Aratrmalarnn Geliimi iinde, 439-446; Halil Berktay, Tarih almalar, CumhuriyetDnemi Trkiye Ansiklopedisi (CDTA), Cilt 9 (1985), 2456-74; Orhan Kololu, Tarih almalar:1980-95, CDTA, Cilt 15 (1995), 1352-1360; Erturul Tokdemir, 1980 Sonrasnda Trkiyede ktisat

Tarihilii, CTDA, Cilt 15 (1995), 1356-1357; Salih zbaran, 1980den Gnmze Tarihalmalar, CTDA, Cilt 15 (1995), 1358-1359; Salih zbaran, Tarih, Tarihi ve Toplum, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yay., 1997; Gkhan etinsaya, Abdlhamidi Anlamak: 19. Yzy l Tarihili ine Bir Bak , Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek (Sempozyum Bildirileri) , Haz. Tanl Bora, Semih Skmen,Kaya ahin, stanbul: Metis Yay., 1998, 137-146; Oktay zel, Bir Tarih Okuma ve Yazma PratiiOlarak Trkiyede Osmanl Tarihilii, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, 147-160; Tayfun Atay,zmlenememi Bir Tarih Sorunu: eyh Bedreddin, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, 161-179.Ayrca, henz teblileri baslmam olsa da olduka verimli bir sempozyum olan TDV slamAratrmalar Merkezinin dzenledii, Dnden Bugne Osmanl Aratrmalar: tespitler-problemler-teklifler, 24-25 ubat 2001, sz konusu edilebilir.

Bilkent niversitesi, Tarih Blm. stanbul Teknik niversitesi, nsan ve Toplum Bilimleri Blm.

1 Kongreye sunulan bildirilerin bir ksm daha sonra yaynland. Bkz. Trkiyenin Sosyal ve EkonomikTarihi (1071-1920), Ed. Osman Okyar-Halil nalck, Ankara: Hacettepe nv. Yay., 1980. Aslnda butoplant daha nce 1973 ylnda yine Hacettepe niversitesi'nce dzenlenen Trkiye ktisat Tarihi

1


2/31

yurtdndan nemli tarihiler katkda bulundu. Toplantnn dzenleyicilerinden ve

Osmanl tarihiliinin byk isimlerinden Halil nalck al konumasnda gelien

Osmanl sosyo-ekonomik tarihiliinin bir deerlendirmesini yapyor, yeni aratrma

alanlarn iaret ediyordu.2 Ayn yln dier nemli gelimesi, ABDde Binghamtonniversitesinde kurulan Fernand Braudel Centerin byk iddiayla yayna balayan

dergisi Reviewn ilk saysnda Osmanl tarihine de yer amas, gen kuaktan biri

tarihi iki sosyal bilimcinin kaleminden Osmanl tarihiliinin gelecek gndemini iaret

eden iddial yazlarn yaynlamasyd.3 Sz konusu yaznn Trkesi, ayn yl

Trkiyede yaymna balanan bir baka iddial sosyal bilim dergisinde, Toplum ve

Bilimde yaynland.4

Bu manzara bir tesadfn sonucu deildi. Uzunca bir sredir Avrupada tarihiliingndemini belirleyen sosyal tarih yazmnn birikim ve almlar, Halil Berktayn

deyimiyle, Marksist olmayan ama ondan esinlenen ve beslenen Fransz Annales okulu

zerinden Amerika Birleik Devletlerine tanm ve burada Immanuel Wallersteinin

neo-Marksist izgisiyle birlemiti. Bu birleme bir bakma Marksist retim tarz

tartmalar iinde bir sredir gndeme arln koyan Asya Tipi retim Tarz

yaklam ile Wallersteinin gelitirdii Kapitalist Dnya Sistemi yaklamnn

senteziydi. Wallerstein ABDdeki bir grup Trk sosyal bilimciyle olan ortak mesaisi

zerinden Ankarada yaplan toplantya da bizzat katlm, Osmanl

tarihinin/tarihiliinin dnya tarihi ve tarihiliiyle nasl eklemlenebilecei zerine baz

neriler getirmiti.5 slamolu ve Keyderin anlan makalesi tam da byle bir balamda

gndeme gelmi, Halil nalck dnya leindeki bu sosyo-ekonomik tarih eiliminin

iinden bir tarihi olarak konumutu.

Halil nalck daha gen kuaktan slamolu ve Keyderle yaknlatran bu ortam, dile

getirdikleri gr ve yaklamlar arasndaki derin farkllklar ortadan kaldrmyordu

phesiz. nalck Trkiyedeki modern akademik tarihiliin en nemli isimlerindendi.

slamolu ve Keyder ise 1970ler boyunca Trk entelektel solunun akademik kanadn

Semineri'nin (bkz. Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, ed.Osman Okyar-H. nal Nalbantolu, Ankara: Hacettepe nv. Yay., 1975) bir devam gibi degrlebilir.2 Halil nalck, Ottoman Social and Economic History: A Review, Trkiyenin Sosyal ve EkonomikTarihi (1071-1920) iinde, 1-8.3 Huricihan slamolu and alar Keyder, Agenda for Ottoman History, Review, I/1 (1977), 31-55.4 Huricihan slamolu-alar Keyder, Osmanl Tarihi Nasl Yazlmal? Bir neri, Toplum ve Bilim,1 (1977), 49-80. Bu yazya ayn dergide verilen bir yant iin bkz. Toktam Ate, "Osmanl Tarihi

Nasl Yazlmal? Bir neriye Yant," Toplum ve Bilim, 4 (1978), 93-102.5 Bkz. I. Wallerstein and Reat Kasaba, The Ottoman Empire and Capitalist World Economy: SomeQuestions for Research, Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920) iinde, 117-122.

2


3/31

temsil etmekteydiler. nalck gibi almalarn ABDde srdrmekte olan her iki sosyal

bilimciden slamolu, grubun Osmanl ariv kaynaklar zerinde almaya balam

belki de ilk ismiydi. nalckn, ondan nce mer Ltfi Barkann kulland kaynaklar

kullanyor, ayn temalar zerinde duruyor ama onlar tamamen farkl bir kuramsalerevede deerlendiriyordu.

Bu srada Trkiyedeki akademik Osmanl tarihilii bir kanadyla Barkan-Akda-

nalck izgisinde sosyo-ekonomik tarih ynnde geliirken,6 stanbul niversitesi

Tarih Blmnde odaklaan bir baka grup Tayyip Gkbilgin ve Cengiz Orhonlu

zerinden ayn kulvarda aratrmalar yrtyordu.7Osmanl sosyo-ekonomik tarihinin

nalck kuandan bir baka byk ismi Mustafa Akdan vefatnn (1972) zerinden

epeyce yl gemi ama onun zellikle geni halk kitlelerinin sosyal ve iktisadiyaamlarn belirleyen koullar zerine younlaan zgn ama tartmal tarihilii

Ankarada Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde snrl da olsa kendi takipilerini

yaratmt. 1976da lisans eitimine balayan Hacettepe niversitesi Tarih Blm ile

ayn yllarda gelien Ege niversitesi Tarih Blm bir boyutuyla Annales zerinden

Osmanl sosyal tarihine alan yeni pencereler olarak dikkati ekerken, ODT Tarih

Blmnde Suraiya Faroqhi ilk yazlarn henz kaleme almaya balamt. Ama

Trkiyedeki Osmanl tarihilii bunlardan ibaret deildi. Ankarada Trk Tarih

Kurumu evresinde odaklanan Cumhuriyetin ilk tarihi kuandan Enver Ziya Karal

ve Bekir Stk Baykal nderliinde bir grup tarihi, stanbuldan katlan Reat Kaynar

ve Tark Zafer Tunaya gibi isimlerle birlikte daha ziyade pozitivist aydnlanmac bir

yaklamla son dnem Osmanl tarihine younlamlard. stanbul niversitesi Tarih

Blm de Mnir Aktepe ve 1968'de kaybettiimiz Cavit Baysun gibi isimleriyle bu

dnem zerinde oktandr bir baka ekol yaratmt.

Manzaray toparlayacak olursak: Snrl sayda Tarih blmleri, Ankarada Trk Tarih

Kurumu (TTK) ile Trk Kltrn Aratrma Enstits (TKAE), stanbulda Trkiyat

ve Trk ktisat Tarihi Enstitleri gibi kurumlar ve nihayet bu kurumlar etrafnda

odaklam snrl sayda akademik dergi.8 Dnemin en nemli gelimelerine baklacak

6 Bu izginin balca isimleri arasnda Ankarada Yaar Ycel, Muzaffer Arkan, Yavuz Ercan, zerErgen, Ycel zkaya, Musa adrc, lber Ortayl, stanbulda zellikle ktisat Fakltesinde LtfiGer, Sabri lgener, Halil Sahilliolu, Mehmet Gen, Yavuz Cezar, Tevfik Gran anlabilir.7 stanbulda ne kan isimler aras nda, bir ara Hacettepe niversitesinde de grev yapm olan rahmetli Nejat Gyn ve halen al malar n byk bir verimlilikle srdren Mbahat Ktko lu ile bir sre sonra zmir'de Tarih Blm'n kuracak olan kadrodan Salih zbaran ve Zeki Ar kan zikredilebilir.

8 Dnemin balca akademik tarih dergileri unlard: TTKBelleten, Belgeler, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, Tarih Aratrmalar Dergisi, Vakflar Dergisi, stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi Tarih Dergisi, Tarih Enstits Dergisi, ktisat Fakltesi Dergisi, Trkiyat Mecmuas, Gney- Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi. Trk Kltr, Trk Kltr Aratrmalar ve Trk DnyasAratrmalar dergileri ise akademideki baz milliyeti-muhafazakar tarihilerce niversite dnda

3


4/31

olursa, nce olumlu bir gelime: Bu fotoraf karesine kysndan girmeye balam olan,

niversitelerin dier sosyal bilim disiplinlerinden gelen akademisyenlerin kurduu tarih

ve iktisat arlkl sosyal bilimler dergisi, Toplum ve Bilim. Akademik ortodoksiye sol

mdahalenin bu bamsz tek akademik platformu kurulduu 1977 ylndan itibarenksa bir kesintiyle kendi kulvarn yaratt, halen daha esnek ve kapsayc bir izgide

gelierek devam ediyor. Ve nemli kayplar: Osmanl sosyo-ekonomik tarihiliinin

nemli isminin, Cengiz Orhonlunun (1976), . L. Barkan'n (1979) ve 80'lerin hemen

banda Tayyib Gkbilgin'in (1981) lmleri. Akdan ardndan, yeni yeni oturmaya

ve kendine yer amaya balayan sosyal ve ekonomik tarihiliin bu sekin isimlerinin

de lmyle Osmanl tarihiliinin Trkiye ayann neler kaybettii 1980lerdeki

slama dneminde daha iyi anlalacakt. Halil nalck ise 1970lerin balarndan beri

almalarn Trkiye dnda srdrmekte ve Osmanl tarihiliine asl kalcdamgasn ABDde vurmaktayd. Trkiyede akademik Osmanl tarihilii 1980lere

aa yukar byle bir manzara iinde girdi.

I. 1980ler: Devletin Dayanlmaz Arl

12 Eyll 1980'in Trkiye'nin yakn siyasi ve toplumsal tarihindeki en nemli dnm

noktalarndan biri olduuna phe yoktur. Bu tarihle birlikte sivil siyaset devre d

kalm, siyasetiler ve geni toplum kesimleri uzunca bir sre siyasal yaamn

belirleyici aktrleri olmaktan km, kurulan askeri rejim baskc politikalarn yeni

oluturduu kurumlar vastasyla btn topluma dayatmaya balamtr. "Devletin

bekas" ve "milli birlik ve beraberlik" sylemi hereyin nne gemi, siyasetin yansra

bilim, edebiyat ve sanat alanlar da bu balamda sk bir bask ve denetim altna

alnmtr. Atatrklk resmi ideoloji olarak dayatlmaya allm, sa ve sol dnce

hareketleri ve entelektel faaliyetler ak veya dolayl olarak yasaklanmtr.

Atatrklk etrafnda dayatlmaya allan devlet merkezli sylem, olduka

pragmatik bir yol tutturarak bir taraftan "ada uygarlk" ve "Atatrk milliyetilii" bir

yandan da manevi-dinsel deerlere gzle grlr bir vurgu yapmtr. Toplumun belli

kesimleriyle birlikte kimi bilim adamlar ve entelektel evreler bu syleme destek

vermi, devleti yceletiren, toplumu ve hatta kltr otoriter bir zihniyetle

tektipletirmeye, teksesliletirmeye dnk politikalarn oluturulmas srecinde faal

grev almlardr. 1980'lerin ilk yars boyunca devam eden bu resmi ideoloji oluturma

abalarna, sylemin doas gerei bir taraftan laik-pozitivist (aydnlanmac) dier

taraftan da muhafazakr milliyeti-maneviyat bir kesim damgasn vurmaya alm,

karlan dergilerin balcalaryd.

4


5/31

ilki "Atatrklk" ikincisi ise genel olarak "Trk-slam Sentezi" eklinde tezahr

etmitir.

Sz konusu zihinsel ve ideolojik ortam iinde 12 Eyll askeri ynetimi bilimsel alana,12 Eyll ncesi "anari"sinin kayna olarak grd niversiteye de dorudan

mdahale etmi, ilk planda bu anariyle dorudan zdeletirdii sol akademisyen

kadrolar tasfiyeye ynelmitir (1402'likler). Buna nemli kurumsal deiiklikler

eklenmi, 1981'de Yksek retim Kurumu (YK) oluturulmu, Atatrk'n bizzat

kurduu zerk Trk Dil ve Tarih Kurumlar yeni ideoloji erevesinde 1983de Atatrk

Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu (AKDTYK) adyla resmi yaplanma iinde bir

devlet dairesine dntrlmtr.9 Bu yeni kurumlarn ilkiyle niversiteler bilimsel ve

inzibati kontrol altna alnmaya, ikincisiyle de "Atatrk milliyetilii"ne vurgu yapan

devleti resmi ideolojiyi besleyecek nemli bir kaynak oluturulmaya allmtr.

Bu iki gelimeye ayn yllarda byk ve merkezi konumdaki niversitelerde kurulan

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstitleri eklenmitir. Ama YKn kurulu

kanununda ilk sralarda yer alan Atatrk nesiller yetitirmek hedefinin somut adm

olarak, Atatrk, devrimlerini ve Milli Mcadeleyi bir yandan rencilere daha iyi ve

etkin anlatmak bir yandan da bu alanlarda bilimsel aratrmalar kurumsallatrmak,

ok sayda uzman yetitirmekti. Dnemin egemen ruhuyla uyum iinde gerekletirilen

bu kurumsal dzenlemelerin 1980ler boyunca Trkiyedeki sosyal bilim

aratrmalarnn yapld yegane platform olan niversiteleri bilim kurumlar olmaktan

ciddi ekilde uzaklatrd aktr. Bir tarafta Aydnlar Oca dier yanda da gemii

1960lara kadar uzanan TKAE gibi her ikisi de bilimi aka Trklk ve slam idealleri

etrafnda arasallatran bamsz kurumlar da dnemin egemen ruhunun pekitirilmesi

ynnde gnll katklaryla ne ktlar. Aslnda bu kurumlarn akademik

kadrolarn oluturan insanlarn ok byk bir ksm zaten niversitelerdeki hocalard.

12 Eyll ynetiminin att en kritik adm, bugne kadar uzanan kalc etkileriitibariyle, belki de bu kadrolarn niversitelerin kilit noktalarnda ve zellikle

AKDTYKda hakim klnmalar oldu. Sz konusu kalc etkinin bir tezahr 1980ler

boyunca niversitelerin ve AKDTYKnn bilim kurumlar olmaktan ziyade tam

anlamyla resmi ideoloji reticilii ve tayclnn n plana kmasyd. Dier nemli

tezahr ise, gerek 80ler boyunca, fakat daha ziyade 1990larn niversite patlamas

srecinde zellikle devlet niversiteleriyle aratrma kurumlarnda yaanan belirgin sa,

milliyeti-muhafazakr kadrolamann byk lde bu ekirdek kadronun eseri

9 Bu dn m bu kadarla kalmam , AKDTYK'n n ba na do rudan bir emekli general atanm , TTK'n n ynetiminde de benzer ekilde emekli askerler grevlendirilmi tir.

5


6/31

olmasdr. Kimilerine gre devletine sadk, z kltrmzn evlatlar, milli

deerlerimizin bekileri, kimilerine gre en basitinden taral olarak nitelendirilen

insan unsuru etrafnda gerekleen bu kadrolamann niversiter yaam ve bilimsel

retim balamnda getirip gtrdkleri gnmz sosyal bilimcileri iin ciddi birtartma konusu olarak deerlendirilmeyi bekliyor. Bu aamada yaplacak en anlaml

ey, bu gelimenin, daha uygun bir terim bulunana kadar sosyolojik anlamda

tarallamaya, akademik gelenein sreklilii balamnda ciddi bir kopua (hem

gelenekten* hem dnyadan), bir kkszlemeye tekabl edip etmedii sorusunu

sormak olabilir.

1980lerde yaanan bu kritik kurumsal dnmn akademik faaliyetler ve bilimsel

retim balamnda yaratt sonuca baklacak olursa, yaplacak ilk tespit herhalde ak bir eksen kaymas yaanddr. Bir taraftan sz konusu kurumlarn dayatt dar

erevelerin dier yandan niversitelerde artakalan potansiyel sahibi akademik

kadrolarn uygulad youn oto-sansrn bu dnemde gerek akademik ruhun ve

aratrmalarn niversite dna kaymasna yol at rahatlkla sylenebilir. Bu

kaymann temel aktrleri 12 Eyll ynetiminin ya da baskc ortamn dorudan

(1402likler) veya dolayl (sakal kesmeye yanamayanlar gibi) olarak niversite dna

att veya ittii, siyaseten sol gelenee mensup, ya da yle bilinen bilim adamlar idi.

Bu bilim adamlarnn bir ksm 1983-85 yllarnda Yaptgibi bir sosyal bilimler dergisi

etrafnda bilimsel etkinliklerini ve egemen ortama muhalif entelektel sylemlerini

devam ettirmeye altlar. te yandan Toplum ve Bilim kk aksamalarla da olsa

yaymna devam etti. Yine ayn dnemlerde letiim Yaynlar yayn etkinlikleri

balamnda yeni bir platform olarak ortaya kt, ksa srede Trkiyenin niversite d

bilimsel ve entelektel hayatna gerekletirdii byk ve kalc yaynlaryla kayda

deer bir hareket getirdi. Bilhassa Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,

ardndan Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi yalnzca sosyal bilimler deil

zellikle de tarih alannda 1980lerin en nemli kazanmlar arasnda saylmak gerekir.

te yandan 1980'lerin zellikle ilk yarsnda yaanan devlet basks ve bu balamda

oluturulmaya allan devleti-milliyeti sylem Atatrk'n doumunun 100.

yldnm gibi vesilelerle Cumhuriyet dnemi tarihi zerinde resmi tarih tezlerinin

yeniden ekillenmesi ve canlanmasna yol at. Dier yandan yine ayn sylem

Osmanlya ve hatta Orta Asya Trk tarihine kadar uzanan tarih ve corafyay

*Asl nda 1933 niversite Reformu, 27 May s ve 12 Mart dnemlerinin a k mdahaleleri gznne

al nd nda Trkiye'de yerle mi bir akademik "gelenek"ten bahsetmenin ne derece mmkn oldu u da olduka tart mal d r.

6


7/31

"milliletirme"ye giriti. Okullarda okutulan tarih ve corafya kitaplarnn ve

derslerinin nne "milli" sfat eklendi, iindeki gayr-milli unsurlar aykland, Avrupa

tarihiyle ilgili blmlerin oran drld. Bu balamda 80'lerin ortalarnda zellikle

"Trk-slam Sentezi" tartmalar ekseninde "millet" ve "ulus" terimlerinin tanmzerinden nemli bir tartma yaand. Bu tartmann "ulus"u, ya da evrenselci

pozitivist aydnlanmac kanad bu dnemde Trk-slam Sentezi'ni benimsemi grnen

devletin resmi sylemine ilk ciddi entelektel-akademik kar klardan birini ortaya

koydu.10

Bununla birlikte, 1980'ler boyunca toplum ve devleti byk lde bir noktada

birletirecek, kimi ortak tehlike ya da milli davalarn ortaya kmas bu gerilimlerin

tam bir cephelemeye dnmesine engel oldu. Bu balamda 80lerin balarndaASALA rgtnn eylemleriyle birden gndeme gelen Ermeni Sorunu, 1984ten

itibaren PKK ile farkl bir boyut kazanan Krt Sorunu ve nihayet 80lerin sonlarnda

yaanan Bulgaristandaki Trkler sorunu, milli birlik ve beraberlik syleminin

arln hissettirdii nemli duraklar oldu. Bu gelimelerin her biri hem niversite ve

dier devlet kurumlarndaki hem de bu kurumlarn dnda kalan sosyal bilimci ve

zellikle de tarihileri dorudan etkiledi, farkl konum ve tutumlara itti. Bu sorunlarn

herbiriyle ilgili dneme zg bir "tarih" literatr olutu.11

Bilimsel ve entelektel etkinliin ekseninin niversite dna kayarak aka kamuya

dnk bir retim yapmas ve yukarda anlan "milli dava"larn yaratt ortam 12 Eyll

basksna kar toplumun deiik kesimlerinde ortaya kan tepkiyle de birleince,

1980lerde Trkiye daha yaygn ve daha keskin bir popler tartmaya ahit oldu: resmi

tarih-alternatif tarih. Tartmann bu dnemdeki ekseni, tahmin edilecei gibi, Atatrk

ve bu balamda yakn tarih yani Cumhuriyet dnemi oldu. Tartmalar ksa srede 12

Eylln yenilenmi niversite ve kurumlarndaki resmi ideoloji reticisi ve taycs

10 Bkz. Bozkurt Gven, Gencay aylan, lhan Tekeli, erafettin Turan, Trk- slam Sentezi , stanbul: Sarmal Yay., 1991.

11 Ermeni Sorunu balamnda yaynlananlara rnek olarak bkz. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas,Ankara: TTK, 1983; M. Kemal ke, Ermeni Meselesi, 1914-1923, stanbul: Aydnlar Oca, 1986;inasi Orel-Sreyya Yuca, Ermenilerce Talat Paa'ya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, Ankara:TTK, 1983. Bulgaristan Trklerine rnek olarak bkz. Bilal imir, Bulgaristan Trkleri, 1878-1985,Ankara: Bilgi Yay., 1986. TKAEnin yaynlad Dou Anadolu ve Krt Sorunuyla ilgili almalar iseayr bir dzlemde deerlendirmek daha doru olur. Bunlardan tipik iki rnek iin bkz S. Ahmet Arvasi,

Dou Anadolu Gerei, stanbul, 1986; Bahaeddin gel, Hakk Dursun Yldz, Fahreddin Krzolu,Mehmet Erz, Bayram Kodaman, M. Abdulhaluk ay, Trk Milli Btnl erisinde Dou Anadolu,Ankara, 1986. TKAE'nin ayn dnemde farkl bir isimle tekrar basmn yapt Laszlo Rasonyi'ninTarihte Trklk adl almasnn Trke evirisinde orijinalindeki ekliyle Krt ismini her getii

yerde "Krttrkleri"ne evirmesi, dnemin bilimd atmosferine szde bilimsel kurumlarn naslkatkda bulunduunun tipik bir rnei olarak hafzalarda kald. Bunun bir eletirisi iin bkz. HalilBerktay, "'ntihal'den de te", Yapt, 5 (1984), 97-101.

7


8/31

akademisyenleri de iine ekmekte gecikmedi. Tabir caizse bu noktada toplum ve

devlet tarih zerinden kar karya geldi.

Bu gelimelerin, zellikle Ermeni Sorununun Trkiyedeki tarihilie belki de ennemli katks Osmanl arivinin daha geni lde almas, arivdeki alma ortam ve

imkanlarnn gelitirilmesi oldu.12 Bu balamda, 80lerin ortalarndan itibaren arivlerde

altrlmak zere ok sayda uzman kadrosunun almas, youn bir tasnif,

kataloglama ve yayn faaliyetine giriilmesi nemli sonu dourdu: Birincisi,

Osmanl arivi tarihinde grlmedik lde geni bir yerli ve yabanc aratrmac

kitlesine daha etkin hizmet vermeye balad. kincisi arivde istihdam edilen uzmanlara

yksek lisans ve doktora yapma hakknn tannmasyla, bu yoldan yetien, arivin

karmak zenginliini herkesten daha iyi kavrayan birok gen tarihi zellikle1990lardan itibaren byk ehir ve tara niversitelerinde retim grevlisi olarak

almaya balad. Son olarak, anlan siyasi sorunlarn tarihsel kkenlerine dair ok

sayda ariv belgesinin yaynlanmaya balamas, ariv ynetimini dier nemli belge

serilerinin de dzenli olarak yayna hazrlamaya cesaretlendirdi. Devlet arivlerinin

btn bu yeniden yaplanma srecinde ve anlan faaliyetlerinde dnemin babakan

Turgut zaln pragmatizmi, dnemin babakanlk mstear Hasan Celal Gzel'in

giriimciliiyle* Halil nalck ve Kemal Karpat gibi etkili tarihilerin uzman bilgi ve

nerilerinin hayati rol oynadn da belirtmek gerekir.

Bu gelimelerin ve onlarn yaratt ortamn, bu dnemde tarih ve Osmanl tarihi

alanndaki retimi ve retilenlerin ieriini, niteliini byk lde belirlediini

syleyebiliriz. Bu balamda ilk deinilmesi gereken, dnemin akademik tarihiliine

dorudan katkda bulunan Yapt, Toplum ve Bilim gibi dergilerle Tanzimat ve

Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedilerinin genellikle dnemin arlkl

gndemine paralel bir ierie sahip olduklar ve dayatlan dar ereveleri sonuna kadar

zorladklardr. Bu gncelliine ramen, zellikle sz konusu ansiklopediler zengin

kapsam, olgusal zenginlii ve analitik niteliiyle bugn de temel birer bavuru kayna

olma zelliini srdrmektedirler. 1980lerde akademik tarihiliin topluma dnk

12 Bu yeniden yap lanma giri iminin nemli ad mlar ndan biri olarak 1985'te dzenlenen sempozyum iin bkz. Osmanl Ar ivleri ve Osmanl Ara t rmalar Sempozyumu , stanbul: Trk-Arap li kileri ncelemeleri Vakf , 1985.

* Hasan Celal Gzel'in aktif politikadan neredeyse tasfiyesiyle sonulanan sonraki dnemlerde tariheahsi ilgisi byk bir sebat ve inatla kard Yeni Trkiye dergisi zerinden devam etmi tir. Bu ilginin

1990'lar n sonlar nda Osmanl Devleti'nin 700. Kurulu Y ldnm kutlamalar ba lam ndaki tezahr ise, Kemal iek gibi gen tarihilerin de katk s yla yine kendisinin organize etti i 12 ciltlik Osmanl tarihi ve uygarl derlemesi olmu tur (bkz. Gler Eren, Kemal iek, Cem O uz (ed.) Osmanl, 12 cilt,

Ankara: Yeni Trkiye Yay nlar , 1999). Dnyan n her taraf ndan yzlerce tarihinin orijinal katk lar n

ieren bu son giri im, akademik hayat m za d ar dan yaln zca olumsuz de il gerekirse olumlu mdahalelerin de yap labilebilece inin gzel bir gstergesi olmu tur.

8


9/31

yznde gerekleen belki de en nemli gelime Tarih ve Toplum dergisinin kyla

popler tarih dergiciliinde yeni ve ok daha ierikli bir dnemin almas olmutur.

Tarih ve Toplumun baars, ksa srede toplumun farkl kesimlerinde ve bu arada

resmi ideolojiyle flrt eden akademik evrelerde de benzer giriimlere yol at. Bugiriimlerin baarsyla da kendini gsteren toplumsal talep ve bu alanlardaki boluun

farkedilmesi, daha baka projeleri beraberinde getirdi. Bir 12 Eyll kurumu haline

gelen Trk Tarih Kurumunun halka dnk bir Osmanl-Trk tarihi yazdrma projesi

kh kurumun yapsndan kh ii stlenen kadrolarn akademik-entelektel zaaflar

yznden akim kalrken, Sina Akin editrlnde byk lde yine dardakilerin

marifetiyle 5 ciltlik orijinal Trkiye Tarihi ksa srede yaymland ve halen de nemli

bir boluu doldurmaya devam etmektedir. Osmanl tarih ve medeniyeti balamnda

TTKnn baaramadnn bir benzerinin, stelik ayn kadrolar tarafndan dardagerekletirilmesi iin bir on yldan daha fazla beklemek gerekecekti.13

niversitelerdeki tarihilere gelince, onlar iin 1980lerin ilk yarsnn 12 Eyll

ynetiminin, YK ve AKDTYK gibi kurumlarn beraberinde getirdii yeni gelime ve

dzenlemelere uyum salama uras iinde getiini sylemek pek yanl olmaz. Bir

st kadrolara atanmay dzenleyen yeni hkmlerin uygulamaya gemesinin hemen

ncesinde ve yeni uygulamalarn ilk dnemlerinde akademisyenlerin gndemini byk

lde bu kayglar belirledi. Bununla ilintili olarak profesr kadrolarna atanmann

rotasyon kouluna balanmas mevcut kadrolarn Trkiye apnda hareketlenmesine yol

at. byk ehrin niversitelerindeki ylma ksmen mevcut tara niversitelerine

atamalarla hafifletilmeye allmasna ramen, byk niversiteler arasnda da bo

kadrolar zerinden ilgin bir eleman dei-tokuuna ahit olundu. Taraya gidenlerin

azmsanmayacak bir blm zellikle YK sonras dzenlemelerle ortaya kan yeni

blmler, dekanlklar ve enstitlerin yneticileri olarak atandlar. Ksacas gidenlerin de

kalanlarn da ncelikleri arasnda idari kayglarla akademik ykselme abalar bilimsel

aratrmann nne geti. Bu gelimelere ilaveten, ayn yllarda yeni ihdas edilen bol

miktarda Aratrma Grevlisi kadrosu geliigzel, bilimd ve siyasi kstaslarla hzl bir

ekilde dolduruldu. 12 Eyll sonrasnn yukarda deinilen genel milliyeti-

muhafazakr kadrolamasnn dier nemli aamasnn bu balamda gerekletiini

sylemek yanl olmaz. Bylesine bir kadrolamann uzun vadede douraca olumsuz

sonular ksmi olarak telafi edecek bir gelimeyi hemen bu arada zikretmek gerekir. O

ana kadar Milli Eitim Bakanl bnyesinde snrl olarak uygulanan yksek lisans ve

doktora amal yurt dna renci gnderme uygulamasna esasen Dnya Bankasnn

salad imkanlarla YK de katkda bulundu ve 80lerin ikinci yarsndan itibaren

13 Bkz. Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi , der. Ekmeleddin hsano lu, 2 cilt, stanbul: IRCICA, 1994-1997.

9


10/31

mevcut Aratrma Grevlisi kadrolarndan ok sayda gen tarihiye eitimlerini yurt

dnda devam etme imkan salad. Bu imkann kullanlmasndaki btn ilkesizlik ve

geliigzellie ramen, uygulama 1990larn akademik tarihiliine esas olarak olumlu

bir katk olarak deerlendirilmelidir.

Btn bunlara ramen, niversiteler ve bilim kurumlarndaki akademik tarihiliin

nceliklerinde yaanan kritik kayma, sonu olarak Trkiye tarihiliinde rn baznda

byk bir slamaya yol amtr. 1980lerde yazlan ve byk bir ksm

yaynlanmam yksek lisans ve doktora tezleri zerinde yaplacak bir aratrmann sz

konusu slama ve siyasallamann deiik boyutlarna dair ilgin sonular ortaya

koymas artc olmayacaktr. Ksacas bu dnemde kaybeden bizzat tarih olmutur.

Bu kayp yllarn en kayda deer gelimelerinden biri Osmanl tarihinin belli arivkaynaklar zerine odaklam, belli ablon ve klielerin yeniden retimi eklinde

tezahr eden yeni tarz bir tarihilik trnn belirgin bir ekilde ne kmasdr. Bu

trn zellikle tahrir defterleri ve eriye sicillerine dayal kolu 80lerin ikinci yarsndan

itibaren btn 90l yllar da kapsayarak gnmze gelen srete niversitelerdeki

Osmanl tarihiliinin en hzl gelien alann oluturmutur. Hi bir analitik boyutu

olmayan s belgeci tarihilik eletirisini belki de en fazla hakedecek rnlerin bu

alanlarda verildiini sylemek pek yanl olmaz. 1980lerde bu genel erevenin dna

kan az saydaki alma arasnda 80'lerin banda Trke olarak yaynlanan Heath W.

Lowry'nin almasyla Bahaeddin Yediyldz ve Feridun Emecenin kitaplar

zikredilebilir.14 Bu balamdaki en nemli istisnas, 1970lerin sonunda ABDde

doktorasn tamamlayan Huricihan slamolunun tezinin 90'larn banda Trke

yaynlanmas olacakt.15 erdii farkl sorular, kuramsal ve analitik boyutuyla Osmanl

tarihiliinin bu zgn almasn, Trkiyenin anlan tarihiliinin pek dikkate

almad ya da onun dilini pek anlayamadn sylemek zorundayz.16 leride de

deinilecei gibi, bu alandaki genel gidiat ok az istisnasyla 1990larda da aynen

devam etmitir.17 TTKnn bu balamda devreye girmesi ve anlan almalardan

14 Heath W. Lowry, Trabzon ehrinin slamlamas ve Trklemesi, 1461-1583, Boazii niversitesiYay., 1981; Bahaeddin Yediyldz, Ordu Kazas Sosyal Tarihi (1455-1613), Ankara: Kltr BakanlYay., 1985; Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara: TTK, 1989. Bu almalara1990larda eklenebilecek bir baka rnek iin bkz. Mehmet z, XV-XVI. Yzyllarda Canik Sanca,Ankara: TTK, 1999. Burada tahrir defterlerini bilgisayar teknolojisinin imkanlaryla deerlendirmekonusunda Hacettepe niversitesi Tarih Blmnden Ramazan Acunun nc almalarnhatrlatmak yerinde olacaktr.15 Huricihan slamo lu- nan, Osmanl mparatorlu u'nda Devlet ve Kyl , stanbul: leti im Yay., 1991. y l sonra bu al man n ngilizcesi de yay nlanacakt r: Huri slamo lu- nan, State and Peasantin the Ottoman Empire, Leiden: E.J. Brill, 1994.

16 Bunun bir istisnas iin bkz. Mehmet z, "Osmanl mparatorluu'nda Devlet ve Kyl likileri

Hakknda bir Kitap", Trkiye Gnl, 16 (1991), 151-156.17 Osmanl tarihiliinin bu tr zerine bir eletiri iin bkz. Oktay zel, Bir Tarih Okuma ve YazmaPratii Olarak Trkiyede Osmanl Tarihilii, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, 147, 160.

10


11/31

balcalarn 80lerin sonlarndan itibaren yaynlamaya balamasn, o ana kadar

mevcudu kalmam kimi eski almalarn yeni basklaryla idare edii gz nne

alndnda olumlu bir hareketlilik olarak grmek gerekir.18

Osmanl tarihiliinin kurumsal adan hi de parlak olmayan bu dneminde, yine de

bir ka ismin kiisel gayretleriyle ne ktn grmekteyiz. mer Ltfi Barkann

almalarnn nemli bir ksmnn hemen 80lerin banda bir kitapta derlenerek

yaynlanmasnn zellikle bu dnemde azalarak da olsa devam eden retim tarz

tartmalarnn devamnda ve yeni nesil tarihilerin formasyonunda nemli bir katks

olmutur.19 Cumhuriyet dneminin bir baka byk iktisat tarihisi Sabri F. lgenerin

yllar nce yaynlanm en nemli almasnn yeniden yaym ve bunu takibeden yeni

eserleri Osmanl sosyal ve ekonomik tarihinin iinde tartlabilecei kuramsalerevelerin eitliliini gstermesi asndan dnemin dier kayda deer bir

gelimesidir.20 80lerin ortalarnda ve ikinci yarsnda bu isimlerin tezgahnda yetimi

Osmanl iktisat tarihileri Yavuz Cezar, Ahmet Tabakolu ve Ahmed Gner Sayar'n

almalar dnemin en nemli rnleri arasnda saylmaldr.21 Ankarada ise

1980lerin sonlarna kadar ODTde ders veren Suraiya Faroqhiyi zellikle zikretmek

gerekir. Daha ok darda ve ngilizce yayn yapan Faroqhinin her biri alannda

nemli birer katk olan kitaplar ile Osmanl tarihini dnya tarihinin temel

problematikleri erevesinde ele alan yaratc ve retici makaleleri bu dnemde

birbirini takip etmitir.22 Yine ayn dnemde Hacettepede Ahmet Yaar OcakBabailer

syannn ardndan zellikle Kprlnnkine benzer metodolojik boyutuyla ne kan

18 Bu arada mer Ltfi Barkann Enver Merili ile yllar nce hazrladHdavendigar Livas TahrirDefterlerinin de nihayet yaynlanmas kurumun bu dnemdeki en nemli yayn faaliyetleri arasndasaylmaldr. Bkz. . L. Barkan-Enver Merili,Hdavendigar Livas Tahrir Defterleri, I, Ankara: TTK,1988.

19 mer Ltfi Barkan, Trkiyede Toprak Meselesi. Toplu Eserler, stanbul: Gzlem Yay., 1980.Barkan'n makalelerinin nemli bir ksmnn yaynland stanbul niversitesi ktisat FakltesiMecmuas'nn, 1985 ylnda kard Ord. Prof. mer Ltfi Barkan'a Armaan says (41/1-4 (1982-83)) bu balamda bir baka nemli yayn oldu.20 Sabri F. lgener,ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, stanbul: Der Yay., 1981; Zihniyetve Din: slam, Tasavvuf ve zlme Devri ktisat Ahlak , stanbul: Der Yay., 1981.21 Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, stanbul, Alan Yay., 1986; AhmetTabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul, Dergah Yay., 1985; ayn yazar,Trkiye ktisat Tarihi, stanbul: Dergah Yay., 1986; Ahmet Gner Sayar, Osmanl ktisat Dncesininadalamas, stanbul: Der Yay., 1986.22 Suraiya Faroqhi'nin bu dnemde baslan balca kitaplar iin bkz. Towns and Townsmen of Ottoman

Anatolia. Trade, Crafts and Food Production in an Urban Setting, 1520-1650, Cambridge: Cambridge

University Press, 1984 (Trkesi: Osmanlda Kentler ve Kentliler, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yay.,1993); Men of Modest Substance. House Owners and House Property in Seventeenth Century Ankaraand Kayseri, Cambridge: Cambridge University Press, 1987.

11


12/31

ilk dnem Osmanl tarihine dair almalaryla dikkat ekmi, adeta 90lardaki daha

byk almalarnn iaretlerini vermitir.23

19. yzyl tarihiliine baktmzda ise, Osmanl ve Bat arivlerini veya Osmanlca veBat dillerindeki birincil kaynaklar kullanarak Tanzimat, Abdlhamid ve Merutiyet

dnemlerine odaklaan almalarn (yksek lisans ve doktora tezlerinin)

belirginlemeye baladn gryoruz. Bunun en nemli rnekleri kr Haniolunun

doktora ve doentlik almalar olan Doktor Abdullah Cevdet (1981) ve ttihat ve

Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1985) kitaplardr.24 Hem Osmanlca hem de her

dildeki yabanc kaynaklar birarada kullanarak, hem teoriden kalkarak hem belge

kullanarak, mevcut btn kaynaklar sonuna kadar tketen Haniolu bu almalaryla

Trk tarihiliinde mevcut eilimlerden bazlarn deitirmitir. Yine bu izgide ZaferToprak ve Mim Kemal kenin tezlerinden bahsedebiliriz.25 Bu ismin de doktora

almalarn stanbul niversitesi ktisat Fakltesinde yapmas ve 80lerde bayapt

Trkiyede Siyasi Partilerin geniletilmi basksn yaynlayacak olan Tark Zafer

Tunayadan bizzat etkilenmeleri tesadf olmasa gerek.26 zellikle Osmanlca birincil

kaynaklardan (ariv, gazete, dergi, yazma) kalkarak 19. yzyl Osmanl tarihini yeniden

yazma ve yorumlama giriimi Boaziinde Engin Akarl ve Selim Deringil, Ankarada

ise lber Ortayl ve Sina Akin'le devam etmitir. 27 1980lerin ortalarnda 19. yzyla ait

yeni ariv koleksiyonlarnn almasyla birlikte daha da hz kazanan bu eilim zellikle

II. Abdlhamid dnemine ilgiyi arttracak ve asl rnlerini 90larn bandan itibaren

vermeye balayacaktr.

23 Ahmet Yaar Ocak, Babailer syan, stanbul: Dergah Yay., 1980 (Geniletilmi ikinci basm:Babailer syan. Aleviliin Tarihsel Altyaps Yahut Anadoluda slam-Trk Heterodoksisinin Teekkl,stanbul: Dergah Yay., 1996); Veysel Karani ve veysilik, stanbul: Dergah Yay., 1982; Trk Halk

nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menkabeleri, Ankara: Kltr Bakanl, 1983 (Geniletilmiikinci bask:Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkb-nmeler. Metodolojik Bir Yaklam, Ankara: TTK,1997);slm-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas Klt, Ankara: TKAE Yay., 1985.

24 M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul:dal Neriyat, 1981; Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk,stanbul: letiim Yay., 1985.25Zafer Toprak, Trkiyede Milli ktisat (1908-1918), stanbul: Yurt Yaynlar, 1982; Mim Kemalke, Osmanl mparatorluu, Siyonizm ve Filistin Sorunu, stanbul: dal, 1982.26 Bkz. Tar k Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, 3 cilt, stanbul: Hrriyet Vakf Yay., 1984-1989. Bu al man n ilk bas m tek cilt halinde 1952'de gerekle tirilmi ti. 27 Sina Ak in, 100 Soruda Jn Trkler ve ttihad ve Terakki , stanbul: Gerek Yay., 1980; ayn yazar, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele , stanbul: Cem Yay., 1983; lber Ortayl , II. Abdlhamid

Dneminde Osmanl mparatorlu unda Alman Nfuzu , Ankara: SBF, 1981. Bu noktada, kr Hanio lu'nun an lan al malar yla yeni bir hareketlilik kazanan Jn Trk dnemi zerine al malara 1990'larda eklenen ve orijinal yorumlar yla dikkat eken (ilki tarih yaz c l bak m ndan tart mal ) iki

incelemeyi zellikle zikretmek gerekir: Aykut Kansu, 1908 Devrimi, stanbul: leti im Yay., 1995; Kudret Emiro lu, Anadolu'da Devrim Gnleri. kinci Me rutiyet'in lan , Temmuz-A ustos 1908 ,Ankara: mge Yay., 1999.

12


13/31

Geni kitlelere dnk yaynlarda olduu gibi, dneme damgasn vuran nemli

almalarn byk bir ksm niversite dnda gerekleti. Bu balamda bir taraftan

Mete Tunay, Cemil Koak ve Hikmet zdemir Atatrkten 12 Marta kadarki

dnemin tarihinin o zamana kadar resmi tarih erevesinde ele alnagelen pek okboyutunu tartmaya aan orijinal calmalaryla nemli bir r aarken, Asaf Sava

Akat ve Ahmet nsel ayn tartmaya iktisat ve sosyoloji boyutunda nemli eletirel

katklarda bulundular.28 Cumhuriyet dnemi tartmalarnn da ard ardna yaynlanan

Trkiye zerine Tezleriyle aktif bir katlmcs olan ve daha ziyade alternatif tarih

yazma iddiasyla ortaya kan Yaln Kkn yine geni yanklar yaratan Aydn

zerine Tezleri tartmay daha gerilere, Osmanlnn son dnemine tad. Osmanl

tarihi balamnda bir baka kol Osmanlnn kapitalistle[e]me[me] ya da Dnya

Kapitalizmine eklemlenme srelerine eilirken,29

Halil Berktay ve Mehmet AliKlbay birbiri ardnca baslan kitaplar ve yazlaryla Osmanl retim tarznn

zgll sorununu gndemde tuttular.30 Orijinal Osmanl kaynaklarn kullanmayan,

tartmalarn Barkan, Akda ve nalckn sunduu olgusal bilgiler zerinden yrten

bu almalar balamnda Berktay, daha da ileri giderek Cumhuriyet dnemi

tarihiliinin topyekn sistematik eletirisine giriti ve bu arada 80lerin sonlarnda ve

zellikle 90larn balarnda Osmanl tarihiliine yneltilmi en kapsaml ve iddetli

eletirileri kaleme ald.31 Mehmet Ali Klbay ise bir taraftan tek bana Bat orta ve

yenia tarihiliinin en nemli eserlerini Trkeye kazandrmaya balad; zellikle

Annales okulunun Trkiyede tannmasna byk katkda bulundu.32

28 Mete Tunay, Trkiyede Tek Parti Ynetiminin Kuruluu, 1923-1931, Ankara: Yurt Yay., 1981;Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, 1938-1945, Ankara: Yurt Yay., 1986; Hikmet zdemir,Yn Hareketi, Ankara: Bilgi Yay., 1986; Asaf Sava Akat, Alternatif Byme Stratejisi. ktisat

Politikas Yazlar, stanbul: letiim Yay., 1983; Ahmet nsel, Trkiye Toplumunun Bunalm, stanbul:Birikim, 1990.29 rnek olarak bkz. Seyfettin Grsel, "Osmanl Toplumsal Yaps ve Kapitalizm", Yapt, 1 (1983), 19-35, Reat Kasaba, "Osmanl mparatorluunun zlmesi ve Dnya Ekonomisi", Yapt, 10 (1985), 37-50; Toplum ve Bilim'in "Osmanl mparatorluu ve Dnya Sistemi" zel says, 23 (1983).30 Halil Berktay, Kabileden Feodalizme, stanbul: Kaynak Yay., 1983; Mehmet Ali Klbay,

Feodalite ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara: G....B.F., 1982.31 Bkz. Halil Berktay, Fuad Kprl ve Cumhuriyet deolojisi, stanbul: Kaynak Yaynlar, 1983;"Osmanl Devleti'nin Ykseliine Kadar Trklerin ktisadi ve Toplumsal Tarihi", Sina Akin (der.),Trkiye Tarihi, 1- Osmanl Devleti'ne Kadar Trkler, iinde 23-136; "deolojik MilliyetiliktenPropaganda Gdmllne", Tarih ve Toplum, 35 (1986); The Feudalism Debate: The Turkish End",The Journal of Peasant Studies, 14/3 (1987); "Bat ve Trk Ortaa Tarihiliinin Kylle BaknnTemel Deformasyonu", Toplum ve Bilim, 48/49 (1990).32 Bkz. Marc Bloch, Feodal Toplum, Ankara: Sava Yay., 1983; Henry Pirene, Hz. Muhammed veCharlemagne, Ankara: Birey ve Toplum Yay., 1984; Marc Bloch, Tarihin Savunusu ya da TarihilikMeslei, Ankara: Birey ve Toplum Yay., 1985; L. Febvre, Rnesans nsan, Ankara: mge Yay., 1995;Fernand Braudel, Tarih zerine Yazlar, Ankara: mge Yay., 1992; F. Braudel, Akdeniz ve Akdeniz

Dnyas, 2 cilt, stanbul: Eren, 1989-1990; F. Braudel, Maddi Uygarlk, Ekonomi ve Kapitalizm, 3 Cilt,

Ankara: Gece Yay., 1993; G. Duby, Ortaa nsanlar ve Kltr, Ankara: mge Yay.,, 1990; G. Duby,Ortaada Entelekteller, stanbul: Ayrnt Yay., 1994. Ayrca bkz. Tarih ve Tarihi: Annales Okulu

zinde, der. Ali Boratav, stanbul: Alan Yay., 1985.

13


14/31

Trkiye'de niversite d tarihiliin 1980lerde dikkat eken dier almalar arasnda

Necdet Sakaolunun Kse Paa Hanedan ile lber Ortaylnn mparatorluun En

Uzun Yzyl adl almalaryla Taner Timur'un bata Osmanl Kimlii olmak zerekaleme ald mesafeli ve eletirel yazlarn da mutlaka anmak gerekir.33 Sakaolunun

almas Tabakolu ve Cezarnkilerle birlikte o zamana kadar Osmanl tarihiliinin

en fazla ihmal ettii dnemlerinden 17. ve 18. yzyllar tarihine zgn bir katk olarak

olumlu tepkiler alrken, Ortaylnn almas Osmanlnn son yzylna en zgn ve

ihatal baklardan biri olarak alannda bir klasik nitelii kazanmakta gecikmedi.

Meslekten tarihi olmamasna ramen daha 70'lerin sonlarndan itibaren Osmanl

tarihine dair nemli sentetik rnler vermeye balayan, 12 Eyll tasfiyesiyle kendini

niversite dnda bulan ve 80'li yllar Fransa'da geiren Taner Timur'un bu dnemdekialmalar zellikle Osmanl klasik dnemi ve 19. yzylnn kimi boyutlarna dair

olduka zgn deerlendirme ve yorumlaryla dikkati ekmitir.34 Yine niversite

dndan Orhan Kololu ise popler konular belirli bir akademik standartta ilemesi ve

retkenlii ile basn tarihinden Masonlua kadar farkl konularda nemli almalara

imza atmtr.35

II. 1990lar: zel ve zerk Sektrn Ykselii

12 Eyll dneminde YK'n belirli uygulamalar bundan sonraki on yla damgasn

vuracak hzl bir geliim ve dnmn zeminini oluturdu. Esas olarak 1982

anayasasnn eitim ve retimi dzenleyen temel hkmlerini dayanak alarak

uygulamaya konulan iki nemli adm 90larn akademik faaliyetlerinin kurumsal

erevesini hem pekitirdi hem de geniletti. lki, 1980lere damgasn vuran

niversiteleri kontrol altna alma abas (I. YK Dnemi), ikincisi ise daha ziyade

1990larda ne kan ve Yksek retim Kurulu'nun kantitatif taknts olarak

adlandrlabilecek hedef tanmnn Trkiye siyasi tarihindeki nc Demirel

33 Necdet Sakaolu, Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan, stanbul, 1984; lberOrtayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul: Hil Yay., 1983.34 En nemli al malar iin bkz. Kurulu ve Ykseli Dneminde Osmanl Toplumsal Dzeni , Ankara:Turhan Yay., 2. Bask , 1979; Osmanl Kimli i , stanbul: Hil Yay nlar , 1986; Osmanl al malar ,Ankara: Verso, 1989 (2nci bask , mge, 1996). 35 al malar ndan rnekler iin bkz. Takvim-i Vekayi, Ankara: ABS, 1981;Ne K z l Sultan Ne Ulu

Hakan: Abdlhamid Gere i , stanbul: Gr Yay., 1987; Abdlhamid ve Masonlar, stanbul: Gr Yay.,

1991; ttihat lar ve Masonlar , stanbul: Gr Yay., 1991; Osmanl dan Gnmze Trkiyede Bas n ,stanbul: leti im Yay., 1992; Osmanl Bas n n n Do u u ve Blak Bey Ailesi , stanbul, Mteferrika, 1998; Avrupa K skac nda Abdlhamid , stanbul: leti im Yay., 1998.

14


15/31

Dneminin poplist politikalaryla birlemesi sonucu yaanan niversite patlamas

(II. YK Dnemi).

Bu patlamann hem olumluyu hem olumsuzu iinde barndran iki farkl boyutu,dolaysyla ikili bir karakteri sz konusudur. YKe hakim olan kantitatif taknt daha

80lerde mevcut kadrolar ve niversiteler bnyesinde renci kontenjanlarnn

artrlmas gibi grece masum bir ihtiyacn karlanmasna dnk bir arlkla balam,

bu ise beraberinde kanlmaz bir faklte, blm ve retim grevlisi artn getirmiti.

Bu amala giriilen sadan soldan retim grevlisi devirme uygulamasna Aratrma

Grevlisi kadrolarnn ar iirilmesi ve onlara ders verdirilmesi eklenmiti. Bu

aceleciliin ve hazrlksz uygulamalarn ahikas 1992 ylnda 3837 sayl yasa ile

Trkiye sathnda bir seferde 21 niversitenin almas kararyla yaand.36

Toplumsalgelime ile yksek renim ve bilimsel retim arasndaki denklem tersinden kurulmu,

niversite toplumun geri kalm blgelerinin ekonomik ve kltrel gelimesinin nn

aacak bir vasta olarak grlmt. O gnden sonra benzer niversiteler benzer

ekillerde ou il merkezinde almaya, ilelere kadar faklte ve yksek okullar

girmeye devam etti. Yukarda deinilen akademik anlamda taralama srecinin en

nemli kurumsal gelimesini ifade eden bu teritoryal genileme srecinde tabela

niversiteleri olarak anlmaya balanan bu okullarn retim grevlisi ihtiyac byk

lde 1980lerin sonlarnda doktoralarn bitirmi 12 Eyll kadrolaryla karland. Bu

bir nceki dnemin siyasi kadrolamasnn Trkiye sathnda yaylmas anlamna

gelmekteydi. Trkiyenin 90larda iine girdii olduka seici ve kontroll liberalleme

srecinde bir anda kontrolden kan oklu ve oulcu talepler zerinden kendi iinde

ayran ve eitlenen bu kadrolarn, bu srece kar giriilen 28 ubat mdahalesinin bir

dier nemli hedefi haline gelii 12 Eyll rejiminin Trkiyeye dayatmaya alt

politikalarn da bir kmazna iaret etmekteydi. Bu yaananlar aslnda bir bakma

kendini toplumun zerinde konumlandran devlet ile kendisini iktidardan dlanm

gren ve 12 Eyll rejiminin zel koullarnda ar siyasallaan toplum kesimlerinin

kamusal alana hakim olma mcadelesinin niversiteler balamnda yaanan bir

tezahr olarak deerlendirmek mmkndr.

II. YK Dnemine damgasn vuran niversite patlamasnn dier ayan ise gemii

yine 80lerin ortalarna kadar uzanan zel/vakf niversitelerinin kurulmas

36 Yksek retim Kurumunun kendi kaytlarna gre, 1981de yalnzca 18 olan olan niversite says1992ye kadar 30a yaklam, anlan tarihten itibaren yaklak iki kat bir art gstererek 1998de 53eulamtr. Bu rakama 1984ten sonra kurulan 19 zel/vakf niversite dahil deildir. Bkz. Oktay zel-Pnar Emiraliolu, A Report on the Issues of Documentation and Information in Historical Studies in

Turkey: Problems and Potentials, Abduljelil Temimi (ed.), Modernisation et Modernism dans les paysArabes et en Turquie au XXe sicle, Zaghouan: Fondation Temimi pour la Recherche Scientifique etlinformation, 2001, iinde, 100-101.

15


16/31

oluturmaktadr. 80li yllarn byk blmne YK bakan olarak damgasn vuran

hsan Doramacnn giriimleriyle byk bir tartma yaratarak 1984 tarihinde

Ankarada kurulan Bilkent niversitesi zel/vakf niversiteler zincirinin ilk halkasn

oluturdu. Bu niversitenin ve ardndan gelecek dier vakf niversitelerinin kurulugerekeleri arasnda ne kan gelimi dnyann byk niversiteleriyle her adan

yarabilecek niversitelere ihtiya olduu argman, bir bakma byle bir yara eldeki

devlet niversiteleriyle klamayacann da bir itiraf demekti. Bu ayn zamanda sz

konusu niversitelerin YK mdahalesiyle bile adam edilemeyecei anlamna

gelmekteydi. Bunun anlalmas iin fazla sre gemedi, 1990lar boyunca saylar

20lere ulaan vakf niversiteleri kendi retim kadrolarn byk lde devlet

niversitelerinin geriye kalan kaliteli elemanlar zerinden devirdiler. Sonu daha

batan belliydi: geriye kalan kadrolaryla artk iyice gzden karlan ve kaderlerigiderek keyfileen YK ynetiminin eline braklan, gncel siyasi mcadelelerin iine

gmlen devlet niversiteleri, byk ehirlerdeki birka hari, iyice dibe vururken,

yurtdndan da nemli oranda bilim adam transferiyle bata Bilkent, Sabanc, Bilgi

gibi vakf niversiteler ksa srede Boazii ve ODT ile yarr hale gelip, hatta kimi

dallarda onlar da geerek Trkiyenin en nde gelen niversiteleri arasnda anlr

oldular.

90l yllarda niversiter hayatta yaanan bu nemli kurumsal ve idari deimeler

genelde sosyal bilimleri konumuz asndan da tarih aratrmalarn dorudan etkiledi.

YKn ezeli ve ebedi taknts kantitatif adan bakldnda ilk kayda deer gelime

uluslararas standartlarda yaplan yayn saysndaki art oldu. Bu gelimede bir yandan

da YKn devlet niversitelerinin zel niversitelerle rekabet edebilirliini ve

buralardaki bilimsel retimin kalitesini de artraca dncesiyle akademik atama ve

ykseltmelerde aranacak ltler arasna daha fazla sayda yayn kouluyla yabanc

dilde ve yurtd bilimsel platformlarda yaplacak etkinlikleri de ilave ediinin nemli

bir rol vard.* Bu uygulamann ortaya kard en nemli gerek, bir kez daha devlet

niversitelerindeki bilimsel faaliyetlerin kalitesinin belli bir dzeyin zerine kmasn

engelleyen baz temel yapsal sorunlarn varl oldu. Bilhassa tara niversitelerinde

younlaan ve 12 Eyll kadrolamasyla genel iindeki oran hayli artan akademisyen

kadrolarn, zellikle de sosyal bilimlerdekilerin, alanlarndaki uluslararas literatr bile

takip edecek donanmda olmadklar, mevcut niversiter yapnn da bu haliyle bu temel

sorunu daha uzunca bir sre aacak durumda olmad ortaya kt.

* Burada zellikle doentlik snavlarnda tez zorunluluunun kaldrlarak hakemli dergilerde makaleyaynlatmaya nem verilmesinin pay da zikredilmelidir.

16


17/31

Tarih aratrmalarndaki durum da bundan pek farkl deildi. Bu konuda yaplan

sistematik bir incelemenin de ortaya koyduu gibi, 1990larn zellikle ilk yarsnda

Trkiyede niversitelerdeki tarihilerin yaptklar yayn saysnda byk bir art

yaand.37 Bunun temel sebebi olarak hem tarih blmleri ve kadrolarndaki hzl arthem de doentlik snav kriterlerinin deitirilmesi vurgulanabilir. Bu artn

beraberinde getirdii akademik ykselmelerin kahir ekseriyeti sadece yurtii dergilerde

saylar birden artan Trke ve yabanc dildeki yaynlar sayesinde oldu. Yurt dnda

yaplan yaynlarn ise ok byk ksm yabanc dilde retim yapan niversitelerin,

devlet veya zel, yine byk lde yurt dnda akademik kariyer yapm

elemanlarnca gerekletirildi. Ksacas, YKn bu dzenlemesi daha sk uygulanma

ortam bulduu zel niversitelerdeki standartlarn daha da ykselmesine katkda

bulunurken, devlet niversitelerinde yayn saysn kabartmann dnda pek birdeiiklie yol amad; tabir caizse, bir kez daha kendimiz alp kendimiz oynadk.

YKe de bu arada toplanan parsann kantitatif reklamn yapmak kald.

Devlet niversitelerinin saysnn ksa srede kat art ve bu arada zel/vakf

niversitelerinin kuruluunun tarih alanna bir dier yansmas buralarda kurulan yeni

Tarih Blmleri oldu. YKn kantitatif takntsnn asl tatmin sahas bir kez daha

yeni alan devlet niversiteleri oldu. En temel sorunlarla bouan, standart bir

ktphanesi bile olmayan bu niversitelerin birounda birden fazla Tarih Blm

kuruldu; bir Fen-Edebiyat Fakltesinde, bir Eitim Fakltesinde. Daha da ilginci,

90larda yaygnlaan ikili eitim (gndz ve gece eitimi) neredeyse tamamen bu

niversitelerde uygulama alan buldu, ya da daha dorusu hocalar iin ek ekonomik

kaynak anlamna gelen bu uygulamaya en ok talep bu niversitelerden geldi. Bu

blmlerdeki says zaten snrl olan tarihi, daha akademik hayatlarnn banda

retmenlie mahkum edildi, ya da kendileri bunu ciddi akademik aratrmalara tercih

ettiler. Yine de akademik ykseltmelerin gerei olarak yapmak zorunda kaldklar

yaynlar iin yeni faklte dergileri kmaya balad. Bu aslnda hem eitimin hem de

akademik almann kalitesizlie ya da sla mahkum edilmesinden baka bir anlama

gelmiyordu; btn bunlar mmkn klan, tevik eden ise bir kez daha YKn

kendisiydi.

Btn bunlara ramen, 1980'ler ve 90'larda Trk tarihiliinin niversite kanadnda

baz yeni dergilerin nispeten daha titiz yaynlaryla ne ktn sylemek mmkndr.

Bunlar arasnda, Ege niversitesi'nin Salih zbaran ve Zeki Arkan nclnde

1983'te karmaya balad ve fakat sonra el ve nitelik deitiren Tarih ncelemeleri

37 Halil nalck-Bahaeddin Yediyldz, "Trkiye'de Osmanl Aratrmalar", XIII. Trk Tarih Kongresi,4-8 Ekim 1999, Ankara'ya sunulmu bildiri.

17


18/31

Dergisi, Marmara niversitesi'nin 1985'te Hakk Dursun Yldz'la yaymna balad

Trklk Aratrmalar Dergisi ve Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve

Uygulama Merkezi'nin Muzaffer Arkan ve Yavuz Ercan'n abalaryla 1990'da

yaynlamaya balad OTAM birer akademi dergisi olarak ortaya ktlar. Ksa srence kaybettiimiz Nejat Gyn'n Halil nalck ve Heath Lowry ile 80'lerin banda

karmaya balad Osmanl Aratrmalar/The Journal of Ottoman Studies ile Yavuz

Cezar editrlnde 1991'de yaynlanmaya balayan Dn ve Bugnyle Toplum ve

Ekonomi, daha bamsz akademik nitelikleriyle ne kan dier nemli dergiler oldu.

90larda niversitelerimizin tarih blmlerinde verilen rnlere genel olarak

baktmzda en ok rnn eriye sicilleri ve tapu-tahrir defterleri alannda verildiini

gryoruz. Yazmzn banda belirtilen sosyo-ekonomik tarihilik ynndeki eiliminOsmanl tarihi balamndaki karln neredeyse tamamen bu kaynaklar zerinden

yrtlen aratrmalar oluturdu. zellikle tara niversitelerindeki tarih blmlerinin

oalmasyla birlikte daha da genileyen bu alanda iki tr alma ortaya kt: Ya belli

bir eriye sicilinin veya tapu-tahrir defterinin tam transkripsiyonu, ya da bunlardan

kalkarak yaplan ok snrl bir sosyo-ekonomik analiz abas.38 Byk ounluu

Yksek Lisans ve Doktora tezi olarak hazrlanan bu almalar arasnda son yllarda

klasik dnemin yansra 18. yzyl sonu ve 19. yzyln ilk yarsna ait almalarn da

oalmaya baladn grmekteyiz.39 En ok rn verilen dier bir alan ise Osmanl

tarihiliinde kullanlan temel yazma metinlerin (vakanvis tarihleri, sefaretnameler

vb.) edisyon-kritikleri oldu. Baz niversitelerde belli bir dneme ait olmak zere ve

belli bir proje dahilinde yrtldn grdmz bu almalara, stanbul

niversitesi Tarih Blmnde Kemal Beydilli danmanlnda yaplan ve 18. yzyl

sonu-19. yzyl ba yazma metinlerine odaklanan bir dizi doktora tezini rnek

gsterebiliriz.40nc olarak en ok gze arpan ise, ilk nemli rneklerini nalckn

rahle-i tedrisinden gemi Ortaylnn 1970lerde ortaya koyduu, tekilat ve kurumlar

38 rnekler iin bkz. Murat Koraltrk, Osmanl Ekonomik ve Toplumsal Tarihine li kin Trke Makaleler Bibliyografyas Denemesi, 1910-1997 , stanbul: Creative Yay nc l k, 1998; Co kun ak r, Osmanl Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili Tezler Bibliyografyas , 1933-1999, Divan, 7/2(1999), 251-379; Osmanl, 12, Ankara: Yeni Trkiye Yay nlar , 1999; www.obib.hacettepe.edu.tr; www.yok.gov.tr/web4/tezmerkezi.html.39 rnek olarak bkz. Rifat zdemir, XIX. Yzy l n lk Yar s nda Ankara, 1785-1840 , Ankara: KltrBakanl , 1986; Musa ad rc , Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yap lar ,Ankara: TTK, 1991; Said ztrk, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri: Bilecik , stanbul: Kitabevi, 1996; brahim Y lmazelik, XIX. Yzy l n lk Yar s nda Diyarbak r, 1790-1840 , Ankara: TTK, 1995;ayn yazar, XIX. Yzy l n kinci Yar s nda Dersim Sanca , Elaz , 1999. Di er rnekler iin dipnot 38deki kaynaklara bak labilir.40

rnek olarak bkz. Mehmet Ali Beyhan, Cabi Tarihi, Yay nlanmam Doktora Tezi, stanbul

niversitesi, 1992; III. Selimin S rkatibi Ahmed Efendi Taraf ndan Tutulan Ruzname , haz. SemaAr kan, Ankara: TTK; 1993; Ahmed Cavid, Hadika-i Vekayi, haz. Adnan Baycar, Ankara: TTK, 1998.

18


19/31

tarihilii diyebileceimiz alandr. Bu alanda Marmara niversitesi Tarih ve ktisat

blmlerinde gerekletirilen almalar bilhassa dikkat ekmitir.41

Anlan dnemde Osmanl tarihilii balamnda deinilmesi gereken bir baka hususise, Yksek Lisans ve Doktora tezleri dnda niversite tarih blmlerinde yaplan

almalarn genel olarak yldnmleri veya sempozyumlar odakl olmasdr.

Tarihilerimizin doktora (ve belki doentlik) sonrasnda rettiklerinin nemli bir ksm

daha ok eitli yldnmleri ve sempozyumlar vesilesiyle kaleme aldklar almalar

olmutur. Bu zellikle tara niversitelerinin oalmasndan sonra hakim bir eilim

halini alma benzemektedir. Bir yanda 1981 Atatrk Ylndan 1989 Tanzimatn 150.

Yldnmne,42 1998 Cumhuriyetin 75. Yl kutlamalarndan 1999 Osmanlnn 700.

yldnm kutlamalarna43 (muhtemelen 2003de stanbulun fethinin 450.

yldnmne) uzanan bir izgi, dier yanda sadece tara niversitelerinin deil hemen

hemen her il valiliklerinin, baz kaymakamlklarn ve belediyelerin dzenledikleri

eitli (ya o yrenin tarihine ya da o yrede yetimi bir Trk byne hasredilmi)

sempozyumlara uzanan izgi.44 ounlukla kitaplatrlan bu faaliyetlerin ok sayda

tarihiyi cezbettii, bunun giderek snrl uzmanlk alanlar dnda bir tarihi

turizmine dntn sylemek herhalde abartma saylmaz.

niversitelerimizin tarih blmlerinde yaplan Osmanl tarihiliinin bir ulus-devlet ya

da yre tarihiliine indirgenme eilimi de 90'l yllarn bir dier nemli zellii olarak

karmza kt. Ele alnan konular/kiiler/olaylar byk lde milli tarih ve

41 rnek olarak bkz. Ali Aky ld z, Osmanl Merkez Te kilat nda Reform , stanbul: Eren, 1993; Erhan Afyoncu, Osmanl Devlet Te kilat nda Defterhane-i Amire (XVI-XVIII. Yzy llar), Yay nlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi, 1995; Recep Ah shal , Osmanl Devlet Te kilat nda Reislkttabl k (XVIII. Yzy l) , stanbul: Tarih ve Tabiat Vakf , 2001; Erol zvar, XVII. Yzy lda Osmanl Ta ra Maliyesinde De i im, Rum Hazine Defterdarl ndan Tokat Voyvodal na Gei , Yay nlanmam

Doktora Tezi, Marmara niversitesi, 1998. Kurum tarihinin iki nemli rne i iin bkz. Bahaeddin Yediy ld z, Institution du Vaqf au XVIII Siecle en Turquie -etude socio-historique-, Ankara: TTK, 1985;dris Bostan, Osmanl Bahriye Te kilat : XVII. Yzy lda Tersne-i Amire , Ankara: TTK, 1992.

42 rnek olarak bkz. Tanzimat n 150. Y ldnm Uluslararas Sempozyumu , Ankara: Milli KtphaneYay., 1991, 150. Y l nda Tanzimat , yay. haz. Hakk Dursun Y ld z, Ankara: TTK, 1992. 43 Hemen hemen tarih blmleri olan her niversitede gerekle tirilen geni kat l ml 700. Y l toplant lar ndan bildirileri bas lm bir rnek olarak bkz. Uluslararas Kurulu unun 700. Y ldnmnde

Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi , 7-9 Nisan 1999, Seluk niversitesi, Konya, 2000.44 En son birka rnek iin bkz. Merzifonlu Kara Mustafa Pa a Uluslararas Sempozyumu , 8-11Haziran 2000, Merzifon Kaymakaml ve Merzifon Belediyesi, Merzifon, Amasya, Ankara: Merzifon Vakf Yay., 2001; ebinkarahisar 1. Tarih ve Kltr Sempozyumu , 30.6-1.7.2000, Bildiriler,

ebinkarahisar Belediyesi, stanbul, 2000; 1. Babada Sempozyumu, Tarihte ve Gnmzde Babada , 1-

3 Aral k 1999, Pamukkale niversitesi, Denizli, 1999;

Birinci Kastamonu Kltr SempozyumuBildirileri, 21-23 May s 2000, Kastamonu Valili i ve G.. Kastamonu E itim Fakltesi Dekanl , Kastamonu, 2001.

19


20/31

corafyann snrlar ierisinden seildi. stisnalar olsa bile bunlar genellikle ya milli

mesele saylan (Bulgaristan Trkleri gibi) ya da kiinin doduu/gt (veya aile

kklerinin olduu) yer itibariyle seilen konulard. Bu bakmdan Osmanl

mparatorluunun Anadolu corafyas dnda kalan blgeleri zerine ok az sayda

alma yapld; bu konudaki istisnalar ise ya yurtdnda yaplan doktora almalarnn

devam niteliindeydi ya da o blgelerden gelip Trkiyede master/doktora yapan

rencilere aitti. Son yllarda her ne kadar bu istisnalarn says artmaya baladysa da,

sz konusu eilimi arttran zellikle tara niversitelerinde Seluklulardan

Cumhuriyete sadece o ilin veya blgenin tarihini almak eklinde beliren izgidir.

Bunun dnda kalan alanlarda ise, aralarnda gerekten kaliteli almalara rastlanan,bata Ermeniler olmak zere gayrimslimler, misyonerlik, yabanc okullar gibi (milli

mesele addedilen) konularn ne kt grld.45 Gze arpan bir baka ilgin nokta

allan konulardaki etnik/cinsel/mesleki tercihlerle ilgili snrllklar oldu. yle ki,

ounlukla kadnlar kadn, erkezler erkez, Museviler Musevi, askerler askeri tarih(i)

alr gibi bir grnmez yasa sz konusuydu. Bir baka snrllk ise, tarih

blmlerinin genellikle sadece belli konular al(tr)mas, dierlerini niversitenin

dier blmlerine brakmasdr. rnein, iktisat tarihi iktisatlar, eitim tarihi

eitimciler, hukuk tarihi hukukular tarafndan allr/allmaldr gibi bir anlay

egemenliini bu dnemde de srdrd. Batdaki rnee aykr ve multidisipliner

eitim ve donanm eksikliinin bir sonucu olan bu durumdan kn ilk adm olarak

tarih blmleri mfredatnda sosyal bilimlerin (sosyoloji, siyaset bilimi, iktisat gibi)

dier dallarna daha arlkl yer verilmesinin gerei bir kez daha kendini hissettirdi.

Byk ehir niversitelerinde de rastlanan bu izginin en ba ar l rnekleri zmirdeki Tarih blmlerinde verilmektedir.45 Ermeni Sorunu ile ilgili al malar bu dnemde de devam etti. rnek olarak bkz. Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara, 1990; Yusuf Halao lu, Ermeni Tehciri ve Gerekler (1914-1918), Ankara: TTK, 2001. Ermeni Sorunu konusunda Trkiye'de yay nlanan ve resmi tezleri ele tiren al malardan biri iin bkz. Taner Akam, nsan Haklar ve Ermeni Sorunu. ttihat ve Terakki'den Kurtulu Sava na , Ankara: mge Yay., 1999. Gayrimslimlerle ilgili al malara rnek olarak bkz. Yavuz Ercan, Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara: TTK, 1988; Bilal Ery lmaz, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaan n Ynetimi , stanbul: Risale Yay., 1990; Glnihal Bozkurt, Alman ve ngiliz

Belgelerinin ve Siyasi Geli melerin I Alt nda Gayr mslim Osmanl Vatanda lar n n Hukuki Durumu (1839-1914), Ankara: TTK, 1989; Feridun Emecen, Unutulmu Bir Cemaat: Manisa Yahudileri ,stanbul: Eren Yay., 1997. Misyonerlik faaliyetleri ve yabanc okullar iin bkz. Uygur Kocaba o lu,

Anadolu'daki Amerika. Kendi Belgeleriyle 19. Yzy lda Osmanl mparatorlu undaki Amerikan Misyoner Okullar, stanbul: Arba Yay. 1989 (Ankara: Imge Yay., 2000); lknur Polat, Osmanl mparatorlu u'nda Yabanc Okullar , Ankara: 1990.

20


21/31

1990'larda devlet niversitelerinde yaplan tarih almalarna genel olarak baklacak

olursa, belirtilmesi gereken ilk nokta bu balamda en verimli alann ounlukla iktisat

veya iktisadi ve idari bilimler fakltelerinde ya da bunlara bal enstitlerde yaplan

iktisat tarihi almalar olduudur. Bu alanda bir yandan gen kuak tarihilerin ok

sayda makale ve kitap yaynladn hem de hocalarn toplu eserlerinin baslmaya

balandn gryoruz.46 Finans Tarihi almalar da bir baka verimli alan oldu.47

Ayn ekilde, kendi bilimsel terminolojisini, paradigmalarn oluturmu ve kaliteli

rnler vermeye balam bir baka alan da bilim tarihilii olarak gze arpmaktadr.

zellikle, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi bnyesindeki (aada IRCICA

vesilesiyle de szedilecek olan Ekmeleddin hsanolu bakanlndaki) Bilim Tarihi

blmnn faaliyetleri kvan vericiydi.48

Ancak almalaryla uluslararas alanda nyapm bu blmn anlalamaz bir nedenle kapatl gerekten znt vericidir.

1990lar (80lerde balayan yeniden canlanmann bir devam olarak) Tanzimat,

Abdlhamid ve Merutiyet dnemleri zerinde siyasi, idari ve dnce tarihi

almalarnn oalmaya balad yllar oldu. dare ve tekilat tarihilii sekin

rneklerini Tanzimat zerinde verirken, en ok ilgiyi Abdlhamid ve Merutiyet

dnemleri grmtr.49 90lar ayn zamanda g ve nfus almalarndan ocuk ve

46 Gen ku a n al malar n burada saymaya imkan yok; ancak dipnot 38deki bibliyografyalara ynlendirebiliriz. Hocalara gelince u rnekler verilebilir: H. nalck, Osmanl mparatorluu. Toplumve Ekonomi, stanbul: Eren, 1993; Essays in Ottoman History, stanbul: Eren, 1998; Osmanl

mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1300-1600, stanbul: Eren, 2000; Halil Sahilliolu,Studies on Ottoman Economic and Social History , stanbul: IRCICA, 1999; Mehmet Gen, Osmanl

mparatorluu'nda Devlet ve Ekonomi, stanbul: tken Yay., 2000; . L. Barkan, Osmanl Devleti'ninSosyal ve Ekonomik Tarihi. Tetkikler ve Makaleler, 2 cilt, haz. Hseyin zdeer, stanbul: stanbulniversitesi Yay., 2000; Tevfik Gran, 19. Yzyl Osmanl Tarm zerine Aratrmalar, stanbul: Eren,1998. lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Ankara: Turhan Kitabevi,2000.47 Bkz. Haydar Kazgan, Galata Bankerleri, stanbul: Trkiye Ekonomi Bankas , 1991; ayn yazar, Osmanl da Avrupa Finans Kapitali , stanbul: Yap Kredi Bankas , 1995; Edhem Eldem, Osmanl

Bankas Ar ivinde Tarihten zler , stanbul: Osmanl Bankas , 1997; ayn yazar, Osmanl mparatorlu u Banknotlar, stanbul: Osmanl Bankas , 1998; Ali Aky ld z, Osmanl Finans Sisteminde Dnm Noktas : Ka t Para ve Sosyo-Ekonomik Etkileri , stanbul: Eren, 1996; ayn yazar, Osmanl Dnemi Tahvil ve Hisse Senetleri, stanbul: Trk Ekonomi Bankas , 2001; evket Pamuk, Osmanl mparatorlu unda Paran n Tarihi , stanbul: Tarih Vakf , 1999; Metin Berke , Selanik Bankas 'ndan nterbank'a 110 Y ll k Mazi , stanbul: Tarih Vakf - nterbank, 2000.

48 1984te kurulan bu blmle ilgili ayr nt l bilgi iin bkz. Osmanl Bilimi Ara t rmalar , stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Bilim Tarihi Blmnn Kurulu unun 10. Y ldnm Mnasebetiyle Ekmeleddin hsano luna Arma an , yay. haz. Feza Gunergun, stanbul: EF, 1995. 49 rnek olarak bkz. Ali Birinci,Hrriyet ve tilaf F rkas , stanbul: Dergah, 1990; Azmi zcan, Pan-slamizm: Osmanl Devleti, Hindistan ve ngiltere, 1877-1914 , stanbul: SAM, 1992; Cezmi Eraslan, II.

Abdlhamid ve slam Birli i , stanbul: tken, 1992; Mehmet Seyitdanl o lu, Tanzimat Devrinde

Meclis-i Vl, 1838-1868, Ankara: TTK Bas mevi, 1994; Gl Tokay,

Makedonya Sorunu: Jntrkhtilalinin Kkenleri, 1903-1908 , stanbul: Afa Yay., 1995; Sabri Yetkin, Egede E kiyalar , stanbul: Tarih Vakf Yurt Yay., 1996; Zekeriya Kur un, Necid ve Ahsada Osmanl Hakimiyeti, 1800-1914 ,

21


22/31

kadn almalarna sosyal tarihin eitli konularnda kayda deer almalara sahne

oldu.50 Dnce tarihi alannda ise 80ler ve 90'larda letiim Yaynlarnn ardarda

yaymlad erif Mardin'in toplu almalar 19. yzyl balamnda nemli bir yeniden

dnme vesilesi olurken51, Osmanl tarihinin belki de en az allan bu alanndaki asl

hareketlilik neredeyse tek bana Ahmet Yaar Ocak'n 90'larda zirve noktasna ulaan

orijinal almalaryla yaand. nce Kalenderiler, ardndan da Mlhidler ve Zndklar,

yalnzca Trkiye tarihiliinin deil genel Osmanl tarihiliinin son yllardaki en

nemli almalar arasndaki yerini ald.52 90'larda Osmanl tarihilii adna yaplan

olduka sorunlu ama nemli ilerden biri, tarihilii ve yntemi hakl olarak tartlan

Ahmet Akgndz'n 1990'dan itibaren yaynlamaya balad dokuz ciltlik Osmanl

Kanunnameleriydi.53

Osmanl ariv ve ktphanelerinde bulunan btn kanunnameleriorijinalleri ve evrimyazlaryla kapsama iddiasndaki bu alma bu bakmdan ierdii

sorunlar ve belki daha da nemlisi, tek kiinin gayretiyle altndan kalklamayacak

cesamette bir i olmaktan kaynaklanan dier handikaplaryla, Trkiye'de ekip almas

Ankara: TTK, 1998; A. Nkhet Ad yeke, Osmanl mparatorlu u ve Girit Bunal m , 1896-1908 , Ankara:TTK, 2000.50 rnek olarak bkz. Ahmet Halao lu, Balkan Harbi S ras nda Rumeliden Trk Gleri, 1912-1913 ,Ankara: TTK, 1995; Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, 1877-1890, Ankara: TTK,

1999; Sleyman Erkan, K r m ve Kafkasya Gleri, 1878-1908 , Trabzon: KT, 1996; Abdullah Sa lam, K r m ve Kafkasya Gleri, 1856-1876 , Ankara: TTK, 1997; Cneyd Okay, Osmanl ocuk Hayat nda Yenile meler, 1850-1900 , stanbul: K rkambar Yay., 1998; ayn yazar, Belgelerle Himaye-i EtfalCemiyeti, 1917-1923, stanbul: ule, 1999; ayn yazar, Me rutiyet ocuklar , stanbul: Bordo, 2000; Serpil ak r, Osmanl Kad n Hareketi , stanbul: Metis Yay., 1996; Ali Aky ld z, Refia Sultan, stanbul: Tarih Vakf , 1998.51 Di er nemli al malar iin bkz. Mmtazer Trkne, Siyasi deoloji olarak slamc l n Do u u ,stanbul: leti im, 1991; smail Kara, slamc lar n Siyasi Gr leri , stanbul: z Yay., 1994. Bas n-yay n

tarihi ve biyografi alanlar nda yap lan titiz tarihili in en nemli rnekleri iin bkz. Ali Birinci, TarihinGlgesinde: Me ahiri Mehuleden Birka Zat , stanbul: Dergah, 2001, ve Tarih Yolunda: Yak n Mazinin Siyasi ve Fikri Ahvali, stanbul: Dergah, 2001.52 Bkz. Ahmet Ya ar Ocak, Osmanl mparatorlu u'nda Marjinal Suflik: Kalenderiler (XIV-XVII.

Yzy llar), Ankara: TTK, 1992; Osmanl Toplumunda Z nd klar ve Mlhidler , stanbul: Tarih Vakf Yurt Yay., 1998; Trk Sufili ine Bak lar , stanbul: leti im Yay., 1996; Trkler, Trkiye ve slam , stanbul: leti im Yay., 1999. Ahmet Ya ar Ocak yaln z kendi al malar yla kalmad , Hacettepe niversitesi'nde

Fahri Unan ve Hulusi Lekesiz gibi gen ku ak tarihileri de bu alana ynelterek, bu blmde Osmanl d nce ve ilim tarihinin ciddi bir ara t rma konusu olarak yerle mesine nemli katk da bulundu. Bu alanda gerekle tirilen bir ba ka nemli al ma iin bkz. Cevat zgi, Osmanl Medreselerinde lim , 2cilt, stanbul: z Yay., 1997. 53 Asl nda hukuk formasyonu olan, slam Hukuku zerine al malar yla ne kan Ahmet Akgndz'n byk metodolojik sorunlar ieren a ka ideolojik "tarihili i" 1990'lar n sonlar nda, zellikle Osmanl Devleti'nin 700. Kurulu Y ldnm etkinlikleri ba lam nda s k s k kt televizyon ekranlar nda ve popler Osmanl tarihili inin 20. yzy l n sonlar ndaki ahikas say labilecek Bilinmeyen Osmanl (Saidztrk'le birlikte, stanbul: Osmanl Ara t rmalar Vakf , 1999) kitab nda bir kez daha kendini

gstermi tir. Bu dnemde geni halk kitlelerine szde "hakiki" Osmanl tarihi en fazla bu kitapla

sunulmu tur demek pek yanl olmaz. Bunun kar cepheden aksi sedas ise Erdo an Ayd n' n Osmanl Gere i. 'Nizam- Alem'in Gayr Resm Tarihi ( stanbul: Su Yay., 1999) olmu tur.

22


23/31

ruhu ve pratii eksikliini bir kez daha ortaya koyan gzel bir rnek olarak da

tarihiliimizdeki mstesna yerini ald.

90'l yollarn en nemli gelimelerinden olan zel/vakf niversitelere gelince, bunlarn

bir ksm lisans eitimini de ieren tarih blmleri aarken, dier bir ksm yalnzca

yksek lisans programlarndan ibaret tarih blmlerini tercih ettiler. Bunlardan biri olan

Bilkent niversitesi Tarih Blm'n ABDden getirdii Halil nalcka kurdururken,

ayn ie Bilgi niversitesi Mete Tunay, Sabanc niversitesi ise Halil Berktay ile

giriti. 1980lerde niversite dnda kalan ve aratrmalarn bir nceki blmde

anlatlan yayn faaliyetleriyle ya bamsz ya da zel sektrde srdren Berktay ve

Tunayn yansra, Cemil Koak, M. Ali Klbay, lber Ortayl gibi daha biroklar

1990larda bylece byk lde zel niversitelerin iddial tarih blmlerinde

almaya ya da oralarda ders vermeye baladlar. 80lerle karlatrldnda karmza

kan bu ilgin gelime iki noktay iaret etmekteydi: Birincisi, kimi yasal

dzenlemelerle 12 Eyll tasfiyesinden pay alan sosyal bilimci ve tarihilerin

niversitelerde alma haklarnn geri verilmesi hereyden nce itibarlarnn iadesi

anlamna geliyordu. kincisi, daha esnek yaplar ve daha olumlu alma koullar ile

vakf niversiteleri Trkiye tarihiliinin en eletirel kadrolarna kaplarn amakla

devletten gelebilecek ideolojik mdahaleler karsnda akademik zerkliklerine ciddi bir

ekilde sahip ktklarn gsterirken, sz konusu tarihiler de yalnzca mesleklerini asliortamlarnda, niversitelerde srdrmekle kalmayacak, bylece ok problemli tarih

eitimine de dorudan katkda bulunma imkanna kavuacaklard. Bu ayrca, 90larda

devletin akademik hayata mdahalesinin bir nceki dnemdekine oranla nemli lde

krldnn da bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. Bir baka ilgin nokta ise,

80lerde bir ksm zorunlu bir zel sektr tecrbesi yaayan, bu arada kendi alanlarnda

proje gelitirme ve ynetme tecrbeleri de artan bu her anlamda dnyaya ak tarihi

kadrolarnn yeniden akademiye dnlerinin byk lde zel niversitelerde

noktalanmasdr.

1990larda Trkiyedeki tarihilie ve zellikle de Osmanl tarihiliine asl damgasn

vuran gelime ise vakf niversitelerin dnda ayr bir kulvarda gelien zel ve zerk

sektrn bu alana el atmas oldu. zel sektre daha sonra gelmek zere bu noktada

ncelikle zerk sektrle ne kastedildiinin aklanmas gerekir. Bununla esasen devlet

kurumlaryla ilikili ya da devlet destekli zel statl kurumlar kastediyoruz. Bir ksm

1990lardan ok nce de var olan, bir vakf, enstit ya da aratrma merkezi olarak

karmza kan bu kurumlar, dorudan zel giriim olarak kurulan benzerleriyle

birlikte, bu dnemde bilhassa ekip almasnn, byk projelerin ve verimli bir yayn

23


24/31

politikasnn hayata geirildii asl platformlar oldular. 1990larda Trkiyede

tarihiliin ve tarih aratrmalarnn hem eitlenmesi hem nitelik deitirmesinde

lokomotif grevi gren bu tr merkezlerin ban 1980de kurulan slam Tarih, Sanat ve

Kltr Aratrma Merkezi (IRCICA), 1985te kurulan Trk Arap ncelemeleri Vakf(TAV) (sonradan Ortadou ve Balkan ncelemeleri Vakf, OBV), 1988de kurulan

Trk Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi (SAM) ve Devlet statistik Enstits

(DE) gibi kurumlar ekmitir. Devlet statistik Enstits Tarihi statistikler serisiyle

nemli bir ie girimi, nemli yaynlar yapmtr. Btn bu zerk kurumlara, Devlet

Arivleri de kendi faaliyetleriyle katlm, 1980lerde balad nemli belge

koleksiyonlarndan seki yayncln bu dnemde daha da genileterek, bunlara Tahrir

Defterleri, Muhasebe Defterleri ve Mhimme Defterleri serilerini de eklemitir.54

Anlan kurumlarn gerekten byk baarlar bir yana, 1990larda Trkiyedeki

akademik ve popler tarihilie ve bu arada tabii ki Osmanl tarihi aratrmalarna en

byk damgay vuran, en nemli katky yapan zel kurumun Trkiye Ekonomik ve

Toplumsal Tarih Vakf (ksaca Tarih Vakf) olduunu sylemek yanl olmaz. 1991de

bir sivil toplum kuruluu olarak kurulan ve ksa srede faaliyet erevesinin

genilemesiyle birlikte yalnzca lkenin kltrel hayat deil toplumsal alandaki etkisi

ve etkinlii de artan Tarih Vakfnn belki de en byk hizmeti tarih etkinliinin

boyutlarn geniletmek olmutur. Vakf, tarihsel aratrmann eksenini merkezi devlet

ve kurumlarndan yerelin ve sradan insann, sivil kurum ve kurulularn tarihine,

kitlesel veya marjinal toplumsal hareketlere kaydrmtr. Alternatif bir Trk Tarih

Kurumu gibi alan Tarih Vakf, yaynlad ansiklopediler, tematik bilanolar, eviri

ve telif yzlerce kitap, Toplumsal Tarih gibi yar popler, New Perspectives on Turkey

gibi akademik dergilerin yansra, dzenledii kongreler, atlye almalar, kent ve

kurum tarihi projeleri, son derece modern sergi etkinlikleri, 75. Yl ve Habitat gibi dev

projelerdeki katksyla tarihi bir yandan topluma sevdirmi, bu tr etkinliklerin nemini

bizzat devlete kabul ettirmi, bir yandan da ksr akademik tarihiliin ve bizzat

tarihilerin ufuklarnn zenginlemesine muazzam bir katkda bulunmutur. stelik

btn bunlar son derece profesyonel bir ciddiyet iinde yrtmeyi baarm, rn

baznda 1990l yllara damgasn vuran ampirik ve kuramsal tarih almalarnn pek

ouna Tarih Vakf ya proje sahibi ya da yaync olarak imzasn atmtr.55

54 Arivlerimizin btn cephelerinde maalesef ayn baar salanamamtr. rnein, uzunca birsredir bir bilim ve aratrma komisyonu tekil eden Tapu ve Kadastro Genel Mdrl, bnyesinde

barndrd Kuyud- Kadime arivindeki tahrir defterlerinin bir ksmn yayna hazrlamsa da, bunlar

basmay bir trl baaramam, son yllarda da bu grubun almalarn sessizce askya almtr.55 Tarih Vakf n n gerekle tirdi i olduka kapsaml yay n etkinlikleri iin vakf n web sayfas na bak labilir: www.tarihvakfi.org.tr

24


25/31

Btn bu faaliyetleriyle Tarih Vakf bu dnemde tarihi sevdiren kurum olmann

yansra tarihi halka gtren ve halk tarihin iine eken kurum olmay da baarmtr.

1980lerde Trkiyedeki tarihiliin gndemini nasl devlet belirlemise, ayn rol 90l

yllarda neredeyse tek bana Tarih Vakfnn oynadn sylemek pek abartmasaylmamaldr. Bu bir anlamda devlete kar sivil toplumun, hkmet d kurumlarn

(NGO) bir zaferi olarak da grlebilir. Daha da ilginci, bu baarnn altndaki ekirdek

kadronun byk lde daha 12 Eyll ncesinden tarih alanna sosyal bilimlerin dier

disiplinlerinden giren, Toplum ve Bilim, Yapt, Tarih ve Toplum gibi dergileri karan,

80lerde byk lde niversite dnda braklan ve nihayet 90larda daha donanml

olarak en kaliteli niversitelerde daha etkin konumlarda karmza kan ayn isimlerden

olumasdr. Bu, ayn zamanda 1960-70lerin sorgulayan eletirel dnsel

zenginliinin Trkiye tarihiliinde eyrek yzyllk maceras, marjinallikten merkezbir konuma ykseliinin hikayesi olarak da okunabilir.

1990larda Osmanl tarihili ine nemli katk lar yapan niversite d kurulu lara ikinci

rnek olarak Trkiye Diyanet Vakf slam Ara t rmalar Merkezini ( SAM) anmak

gerekir. Bu kurumun en nemli rn, ilk cildi 1988de kan ve u ana kadar 23 cildi

yay nlanm olan slam Ansiklopedisi dir. Osmanl tarihi ile ilgili ok say da madde

ieren ansiklopedi, genellikle stanbuldaki tarihilerin kontrolnde, ama yurt ii ve yurt

d ndaki di er uzmanlara da a k bir yay n politikas izlemektedir. Toplam 40 ciltte

bitirilmesi planlanan ansiklopedideki Osmanl tarihi ile ilgili maddeler genellikle s k

bir literatr taramas sonucunda, literatrde var lan son a amay tespit eden yaz lar

olmaktad r. Bu ansiklopedide yay nlanan sz konusu al malar, bu ba lamda Bat da

ve Trkiye'de yap lan Osmanl tarihi ara t rmalar n birle tiren bir envanter hviyetini

de kazanmaktad r. zellikle Azmi zcan ve Tufan Buzp nar n ba kanl klar

dneminde h zla byyen SAM, her geen gn (ba lar ve sat n almalarla)

zenginle en ktphanesi ve dokmantasyon ar ivinin yan s ra Osmanl tarihi ile ilgili

makalelerin de yer ald slam Ara t rmalar Dergisi ni (Say 1, 1997- Say 4, 2000)

karmaktad r. 56

slam Konferans Te kilat na ba l olarak 1980de faaliyete geen slam Tarih, Sanat

ve Kltr Ara t rma Merkezi (IRCICA) ise, Ekmeleddin hsano lunun ynetiminde bir

ekip al mas yla zellikle Osmanl bilim tarihi alan nda olmayan literatr yoktan var

56 Ayr nt l bilgi iin bkz. www.isam.org.tr

25


26/31

etmenin tesinde, alandaki mevcut problematikleri adeta yeniden in a etmi tir.

IRCICAn n Osmanl tarihili ine bibliyografya alan nda yapt katk lar da

unutmamak gerekir.57 Ayn ekilde, belli bir organizasyon, mali kaynak ve koordinasyon

ile bir ekibin neler ba arabilece inin bir ba ka rne i stanbul Byk ehir Belediyesi'ne

ba l stanbul Ara t rmalar Merkezi oldu. Ahmet Tabako lu, Ahmet Kala ve Salih

Aynural ynetimindeki bir ekiple stanbul'a dair btn ar ivleri tarayan merkez,

toplad belgeleri tasnif ederek, bunlar n as llar n ve transkripsiyonlar n seriler

halinde ne retmeye ba lam t r. 58 stanbul Ara t rmalar Merkezi ayr ca smail Karan n

editrl nde stanbul Ara t rmalar dergisini karm t r ( u ana kadar 7 say ). stanbul

Byk ehir Belediyesi bu kentin tarihiyle ilgili nemli yay nlar da gerekle tirmi ,

toplant ve sergiler dzenlemi tir. 59

1990'lara damgas n vuran btn bu zel/zerk kurulu lar n belki de en byk katk s ,

belli bir zerk kurumla ma, mali kaynak ve i birli i (ekip al mas ) ile k sa zamanda

neler ba ar labilece ini kan tlamalar d r. En byk sorunlar ise mali kaynaklar n n

sreklili i ve devlet kontrol noktas nda ya anm t r. Trkiye ekonomisindeki

olumsuzluklar ya da genel olarak dayand klar mali kaynaklar n istikrars zl bu

kurulu lar n al malar n do rudan etkilemi , halen de etkilemektedir. kinci olarak,

zellikle 28 ubat sonras nda devletin zellikle belli vak flar zerindeki denetimini

s k la t rmas n n bu kurulu lar n al malar n da olumsuz bir ekilde etkiledi i ortaya

km t r. rne in, IRCICA eski parasal gcn yitirmekten dolay birtak m s k nt lar

ya arken, stanbul Ara t rmalar Merkezinin faaliyetleri Ali Mfit Grtunan n

belediye ba kanl dneminde gsterilen kay ts zl k nedeniyle durma noktas na

gelmi tir. slam Ara t rmalar Merkezi ise mali sorunlar n yan s ra, ba l oldu u

57 rne in, Hasan Duman, Salnameler ve Nevsaller, stanbul: IRCICA, 1982; ayn yazar, stanbul Ktphaneleri Arap Harfli Sreli Yay nlar Toplu Katalo u (1828-1928) , stanbul, IRCICA, 1986. Zengin bir ktphane ve ar ive de sahip olan IRCICAn n btn yay nlar ve faaliyetleri iin bkz. www.ircica.org58 stanbul Byk ehir Belediyesi'nin yay nlar , her biri birka ciltlik kitap halinde stanbul Esnaf Tarihi, stanbul Ticaret Tarihi, stanbul Tar m Tarihi, stanbul Vak f Tarihi, stanbul Finans Tarihi, stanbul statistikleri, stanbulda Sosyal Hayat gibi ok de i ik alanlar iermektedir.

59 Ankara Belediyesi bir ara benzer faaliyetlere giritiyse de bu alanda stanbulunkiylekyaslanamayacak derecede fakir ve gdk kalm, uzunca bir sredir gndemde olan Ankara

Ansiklopedisi fikri bir trl kuvveden fiile geememitir. Henz stanbul rneinde grdmzalmalarla kyaslanacak apta olmasa da, zmir Belediyesi giderek artan bir tempoyla zmir kentininve yresinin tarihine dair nemli almalar finanse etmekte ve yaynlamaktadr.

26


27/31

Trkiye Diyanet Vakf hakk nda kamuoyunda yap lan tart malar sebebiyle srekli

olarak denetim alt nda tutulmakta, al malar her geen gn k s tlanmaktad r.

90l yllarda Trkiyede genel olarak tarihilie zel olarak Osmanl tarihiliine

nemli bir katk da bankalardan, byk irketlerden ve tarih almalarna ynelmi

yaynevleri ve kitap-sahaflardan gelmitir. lk iki grup byk lde Tarih Vakf

vastasyla kendi kurum tarihlerini ya da iinde serpildikleri kent tarihlerinin

yazlmasna dorudan finansal katk salamlardr. Osmanl Bankas, Kentbank,

Interbank ve Egebank Tarihleri, Tekel, Tari ve zmir Ticaret Borsas Tarihleri, Mardin

ve evresinin tarihine dair aratrmalar bu etkinliklerin ne kan rnekleri olmutur.

Daha nceki dnemlerdekinden belki de daha fazla sayda yaynevi, kitabevi-sahaf

ciddi tarih almalarnn yaymna yneldiler. Bu balamda letiim Yaynevi 80lerde

balayan etkinliini ayn ciddiyet ve tempoyla 90lara da tad. Eren ve ISIS Yaynlar

faaliyetlerini neredeyse tamamen tarih almalarna hasrettiler. Yap Kredi, mge,

Metis, Sarmal, Ayra, Dergah, Akademi, Yeni Trkiye, Kitabevi gibi yaynevleri ciddi

tarih serileri oluturarak, bu alanda nemli katklar saladlar. 1990larda bir ok

yaynevi ve kitap-sahaf daha ziyade tarih arlkl ciddi dergiler karmaya baladlar

(Yeni Trkiye, Trkiye Gnl, Mteferrika, Kebike, Tepekule, Simurg, Dergah,

Divan gibi). Bu dergiler bir yandan akademideki tarihiler iin zgn almalarn

yaynlayabilecekleri ilave bir akademik vasta ilevi grrken, bir yandan da fakltedergilerinin snrlayc ereveleri iinde tam olarak kullanma frsat bulamadklar

entelektel kapasitelerini serbeste ortaya koyabilecekleri dnce platformlar ilevi

grmtr.

Yukarda anlanlarn yansra daha birok yaynevinin giderek artan lde tarihe

ynelmesinde 1990larda altklar niversitelerin bunaltan ortamnda ok erken bir

noktada heyecanlarn yitirme noktasna gelen ok sayda gen tarihinin retici

enerjilerini kanalize edebilecekleri yeni alanlar aray srecinde zaten yakn ilikiiinde olduklar yayn sektrne giderek daha organik bir iliki kurmalarnn da nemli

bir rol olduu kukusuzdur. Hatta anlan yaynevlerinin birou sz konusu

etkinliklerinde dorudan bu tarihilerden editoryal destek alm, bunun en nemli

sonucu 90larda temel rnlerini veren gen kuak tarihilerin doktora veya yksek

lisans almalarnn giderek artan lde yaynlanma frsat bulmas olmutur. Bu

balamda bir baka nemli katk ise, tarih alannda yaynlanan eviri kitaplarn

saysndaki gzle grlr arttr. Yaynlanan ya da Trkeye evirilen tarih

almalarnn saysndaki art otomatikman kalite art anlamna gelmese de, bu

sayede daha nceki dnemlerle kyaslanamayacak sayda ve eitlilikte akademik

27


28/31

alma bu dnemde irili ufakl, kalc veya geici onlarca yaynevi vastasyla

okuyucusuna kavuma frsat yakalamtr. Hatta bu gelimenin, akademik

tarihiliimize yeni bir motivasyon kayna olarak olumlu bir katks olduu bile ileri

srlebilir.

zel/zerk sektrn ykseli ine paralel olarak, Osmanl tarihili i bak m ndan 90lara

damgas n vuran en nemli ikinci geli me popler tarihili in yayg nla mas oldu.

Bunda hi phesiz Trkiyede ya anan ileti im patlamas (medya a n n ba lamas ),

zellikle zel televizyon kanallar n n o almas etkili olmu tur. Bu poplerle menin ya

da medyatikle menin e itli tezahrleri oldu. Trkiyede hep varolegelmi (ama o gne

kadar belli sa ya da sol evreler iinde s n rl kalm ) resmi-gayr resmi tarih

tart mas n n (di er favori konular olan cinsellik ve din ile birlikte) bir yandan ok

sat l haber-magazin dergileri di er yandan zel televizyon kanallar ndaki e itli

tart ma programlar yoluyla her kesimden ve ya tan ki inin gndemine girmesi oldu.

Resmi devleti Atatrklk dayatmas na tepki olarak zaten varolan slamc sa ve

farkl sol gruplar n dile getirdikleri gayr resmi ya da alternatif tarih tezleri

kendilerini duyuracak byk bir zemine/imkana kavu tu. Osmanl ve Cumhuriyet

tarihinde tabu kabul edilen, merak uyand ran ne kadar konu varsa (Ermeni meselesinden varl k vergisine, karde katlinden padi ahlar n nesebine kadar) toplumun her kesimi

taraf ndan tart lmaya ba land . Talebin art arz da h zland rd . Bu alternatif tarihe

malzeme olacak ok say da kitap (zellikle ok say da an ) yay nlanmaya ba lad .

Gemi te yay nlan p unutulanlar tekrar bas ld ; yast k alt nda saklananlar ortaya

kar ld . Pe pe e kutlanan Cumhuriyetin 75. Y l ve Osmanl n n 700. Y l (1998-1999)

bu e ilimin zirvesi oldu. Medya kendi kahramanlar n yaratt . 60 Bu ba lamda en ok

konu ulan isimler lber Ortayl , Ahmet Akgndz ve Cemal Kutay oldu. Bu e ilim kendini edebiyatta ve sinemada gstermekte gecikmedi. Hem yerli hem yabanc tarihi

romanlar ya da romansal tarihler, aile tarihleri, tarihsel biyografiler ok satan kitaplar

aras na girdi. Orhan Pamuktan Ahmet Altana pek ok rne i grlen bu romanlar (ve

konusunu tarihten alan sinema filmleri ve belgeseller) medyadaki tart may daha da

krklediler. Ancak btn bu sre (Trkiye'de ileti im patlamas n n genel e ilimine de

uygun olarak) s l kla (hatta seviyesizlikle) sonuland demek herhalde haks zl k olmaz.

60 Bir televizyon tart mas n n metni iin bkz. Ali K rca ile Siyaset Meydan : 700. Y l nda Osmanl ,stanbul: Sabah Kitaplar , 1999.

28


29/31

Sonu Yerine

Son eyrek yzylda Trkiye'deki Osmanl tarihiliinin yukarda ana hatlar izilen

serveni zerinden toplu bir deerlendirme yaplacak olursa, bu tarihiliin, iinde

gerekletii toplumsal ve siyasal ortam bir yana, akademik anlamda balca temel

gelime ekseninde biimlendii, bir seyir takip ettii sylenebilir: a) Arivlerin yeniden

yaplandrlmas, b) yeni Tarih blmleri ve ie kapanma, c) ykselen standartlar ve

da alma.

1980'lerde Osmanl arivlerinin yeniden yaplandrlmas ve bu balamda belge tasnifive kullanma sunulmas konusunda yeni bir personel politikasyla da desteklenen yeni

ileyii Osmanl tarihiliinin zerinde geliecei temel kaynak ve bu kaynaa ulama

sorununun almasnda ok nemli bir adm olmtur. Dzenli olarak kullanma alan

her yeni koleksiyon, zellikle 1990'larda saylar hzla artan tarihilerin bir yandan iini

kolaylatrm dier yandan zerinde allan konularda dikkate deer bir eitlenmeye

yol amtr. 1990'lara kadar lkenin deiik yerel ktphanelerinde muhafaza edilen

eriye sicillerinin, stanbul'dakiler hari, Ankara'da tek merkezde (Milli Ktphane'de)

toplanm olmas tarihilerin iini kolaylatran bir baka nemli gelime olmutur. Bu,

zaten kimi byk ariv koleksiyonlarna

Documents

Türkiye’de Osmanlı Tarihçiliğinin Son Çeyrek Yüzyılı: Bir Bilanço Denemesi