Türkiyenin toplumsal Yapısı ünite03

8/3/2019 Türkiyenin toplumsal Yapısı ünite03

http://slidepdf.com/reader/full/tuerkiyenin-toplumsal-yapisi-uenite03 1/18

Tilrkiye'deTabakalasrna

ve Toplumsal

E§itsizlik

Bu unitede, Turkiye'nin toplumsal yaptst toplumsal esitsizlik; toplumsal tabakalas-

ma ve toplumsal sinif kaoramlart actstndan ele almtp incelenecektir.

AmarlarlmlZ

Bu uniteyi tamamladtktan sonra;

®oplumsal e~itsizlik, toplumsal tabakalasma, toplumsal sinif ve toplumsal ba-

reketlilik leauramlanrn tammlayabilecek,

®u kauramlartn toplumsal yapt acistndan onemlerini actklayabilecee,

®tntf sistemine dayalt toplumsal tabakalasma bicimini acthlayabilecek,

®ureiye'deki temel toplumsal stntflart ayirt edebilecek,

®ureiye'de toplumsal esitsizligin temel dinamiklerini ue sonuclartnt degerlen-

direbileceksiniz.



48 TU rk iye 'n in T op lum sa l Y a a r s :

Ornek Olay

91.000 Dev Ogrenci Projesi

Malatya'da 91 bin ilkogretim ogrencisi, 3 ytlda urettigi projelerden elde ettigi 7

milyon TL gelirle, 5 okul yaptirdt. Malatya Valisi Halil Ibrahim Dasozun

ba~kanltgtnda, 91 bin ogrencinin kendi urettieleri projeler kapsammda 54000

fidan toprakla bulusturuldu. Malatya ve Malatya kaytststru tarutan 500 000 adet

kartpostal basttrtldt ve urunun yurt ici- yurt dt~t tarnttmt yaptldt. Cesitl! kultur ve

sanat faaliyetleri gerceklestiriidi. Geri donusum. bilinci saglanarak auk kiigttlar

toplandt.

Kaynak: Bu egitim seferberligi ile ilgili daba detaylt bilgileri

bttp./lwww.91000devogrenci.com.trletkinlik.btml internet adresinde bulabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar

• Toplumsal E~itsizlik

• Toplumsal Tabahalasma

• Toplumsal Hareketlilik

• Toplumsal Stntf

ifindekiler

• TOPLUMSAL TABAKA.LA$MA VE E$jTSjZllK

• TOPLUMSAL SINIF SjSTEMjNE DAYAL! TABAKA.LA$MA etaut• Stntf Sistemine Dayalt Tabahalasma Biciminin Genel Ozellihleri

• TURKiYE'DE TOPLUMSAL TABAKA.LA$MA VE SINIFSAL YAPI

• Tureiye'de Temel Toplumsal Struflar

• TURKiYE'DE TOPLUMSAL E$ITSjZllCjN BOYUTLARI

• Kir-Kent E~itsizligi

• Bolgesel E~itsizlik

• Toplumsal Cinsiyet E~itsizligi

• Stntf E~itsizligi

http://bttp./lwww.91000devogrenci.com.trletkinlik.btml

http://bttp./lwww.91000devogrenci.com.trletkinlik.btml



3 . U n ite - TU rk iy e 'd e T a hak a la s r n a ve T op lum sa l E ~ its iz lik 49

TOPLUMSAL TABAKALA$MA VE E$iTSiZLiKToplumsal tabakalasrna ve esitsizlik kavramlan sosyal bilimler yaziruru en cok

mesgul eden konulann basmda gelmektedir. Cunku bu iki temel kavram bireyle-rin sosyal ve ekonomik konurnlanru, sirufsal iliskilerini, toplumsal hareketlilikleri-

ni, toplumsal kurumlann yapismr ve niteligini derinden etkilemektedir. Simdi top-

lumsal esitsizlik iliskilerini anlamanuza yardrmci olan bu temel kavramlan kisaca

tammaya cahsalim.

Toplumsal esitsizlik, en bas it tarumi ile bireylerin toplumda var olan sosyal

ve ekonomik kaynaklara esit bir sekilde erisememe durumudur. Diger bir ifadey-

le toplumsal esitsizlik, farkli sosyal ve ekonomik konumlarda bulunan bireylerin

toplumda var olan firsatlara, olanaklara ve ekonomik kaynaklara ulasmada karst-

lastiklan yapisal esitsizlikler olarak da tammlanabilir. Toplumsal esitsizligin iki

onernli boyutu bulunrnaktadir. Bunlardan birincisi toplumda avantajh sosyal ve

ekonomik konumda bulunan bireylerin bu esitsiz iliskilerden olumlu yonde etki-

lenmeleridir. ikincisi ise toplumda dezavantajh sosyal ve ekonomik konumda bu-

lunan bireylerin bu esitsiz iliskilerden olumsuz olarak etkilenmeleridir. Toplumsal

esitsizlikten olumlu etkilenen bireyler avantajli konumlanru surdurme cabasinda

olurlar. Toplumsal esitsizliklerden olumsuz etkilenen bireyler ise dezavantajh ko-

numlanru degistirrne cabasi icerisinde olurlar.

Toplumsal yasamda esitsizlik uzerine kurulu olan iliskilerin bircok boyutu bu-

lunmaktadir. Bunlann basmda toplumsal cinsiyet esitsizligi, sirufsal esitsizlik, bol-

gesel esitsizlik ve kir-kent esitsizligi gelmektedir.

Toplumsal esitsizlikler toplumsal tabakalasrna sisteminin yaptsi, ailenin surekli-

ligi ve miras gibi yollarla sonraki kusaklara aktanhr ve bu yolla esitsizlik tarihsel

olarak sureklilesir, Esitsizligin sureklilesrnesine "esitsizligin kurumsallasmasi" de-

nir. Esitsizligin kurumsallasmasi zamanla esitsiz toplumsal gruplan, siruflan ve kat-

manlan olusturur, Toplumun esitsiz olarak konurnlanrrus gruplara, struflara ve kat-

manlara bolunmesi de toplumsal tabakalasma sistemini olusturur, Kisaca "top-

lumsal tabakalasma" toplumun sosyal ve ekonomik olarak farkli gruplara, siruflara

ve katmanlara esit olmayan bir sekilde bolunrnesi demektir. Tarihsel surec icerisin-

de farkli donernlerde guc (otorite), sayginlrk (prestij) ve servet (maddi guc) gibi

toplumsal kaynaklann esitsiz dagilimma dayali farkli toplumsal tabakalasrna sis-

temleri ortaya cikmisnr.

Toplumsal hareketlilik, bireylerin ve gruplann farkli sosyal ve ekonomik ko-

numlar arasmdaki akiskanhgidir (Giddens, 1993). Bir baska deyisle toplumsal ha-

reketlilik bireylerin ve gruplann toplumsal tabakalasrna sistemi icerisindeki ko-

numlanru degistirebilme olanaklan ve firsatlan ile iliskili bir surectir, Toplumsal

hareketlilik yatay ve dikey olmak uzere ikiye aynlir. Yatay toplumsal hareketlilik

bireylerin benzer sosyal ve ekonomik konumlar arasmdaki hareketlilikleri anlarru-

na gelmektedir. Dikey toplumsal hareketlilik ise bireylerin farkli sosyal ve ekono-

mik konumlar arasmdaki hareketlilikleri olarak tarumlanmaktadir. Dikey toplumsal

hareketlilik yukanya dogru olabilecegi gibi asagrya yonelik de olabilir.

Yata yv e d ik ey (a §a gl-y uk ar l) to plum sa l hareketliligi o rn ek le r v er er ek k av ram ay a ~all§lmz.

Toplumsal esitsizlik ve tabakalasma sistemlerinin hepsi bireylerin toplumsal

konurnlanni ve mevcut toplumsal kaynaklardan yararlanma sanslanru buyuk olcu-

Top lumsa l esl ts i z l l k

b ir e yl er in t o pl um s a l

k ay na kla ra e rl sm e

o la n ak la n ru n v e s an sla n ru n

e~ i t n l m a m a s t du r umudu r .

E~ i ts iz l ik ler in

k ur ur ns al la sm a si s on u cu

to plu mu n s os ya l ve

e ko n om ik Y iin de n e si t

o lm a y a n g ru p la r a,

ka tm an la ra ve s r r u t l a r a

h n lu nm e sl ne t op lu m s a l

t ab a ka la s m a d e n il m ek te d ir .

B ire yle rin fa rk ll s os ya l v e

e ko n om ik k on u m la r

a ra sm d ak l d ik ey

h ar ek et lil ik le ri y uk ar l d og ru

(da ha yu kse k b ir so sya l vee ko n om ik k on u m a y uk se lm e

s ek ll nd e ) n la bl la ce gl g ib i

a ~a gl d og ru da (da ha du ~u k

b ir s os ya l v e e ko n om ik

k on u ma d us rn e s ek ll nd e)

o lab i l i r .



50 TU rk iy e 'n in T op lum sa l Y a a r s :

S t r u t s is te m i e n du s tr t

tn plu rn la nn da y ay gln o la ra k

g n ru le n b ir t ab a ka la s m a

b l c l rn l d l r ,

B e nz er s os ya l v e e ko no m ik

k on um a s ah ip b ir ey le rd en

o lu sa n g ru ba to plu m sa l S l-

ru t den i lmekted i r .

Y a ~ ad lg ln lz ~ e vr e de

z e ng in le r il e y o ks u lla r m

h ulu nm a si e ko n om ik

e ~ it s iz l ig in i in em l i

g ii s te r g e le r in d e n b i ri d ir .

B i r u l ke n ln s t r u t yap i s l

ta rih se l g e~ m i~ in e v e

g e ll sr n e d u ze y ln e b a gl i

o la ra k d eg iW

de etkilerler. Bu acidan bakildigmda toplumsal esitsizlik ve tabakalasrna sistemle-

ri bir toplumdaki toplumsal hareketliligi az ya da cok engelleyici bir nitelik tasir-

lar. Tabakalasrna sistemlerini toplumsal hareketliligi engelleme duzeylerine gore

acik ya da kapali sistemler olarak ele almak mumkundur,

TOPLUMSAL SINIF SiSTEMiNE DAYALITABAKALA$MA Bi«;iMiGenellikle gecmiste cesitli toplumlarda hakim olan kolelik, kast ve zumre olarak

tammlanan tabakalasma sistemlerinden soz edilir. Gunumuzde aralannda Turki-

ye'nin de bulundugu endustriyel ulkelerde gorulen tabakalasma bicimine ise ge-

nel olarak simf sistemi denilmektedir. Srruf sistemi, ulkeden ulkeye farkli ozellik-

ler gosterse de, sosyal ve ekonomik yonden bircok benzer ozelliklere de sahiptir.

~Inlf Sistemine Dayal! Tabakalasma Bi~iminin Genel

OzellikleriSrruf kavramirun tarumi ile smiflr toplum yaprsinm ozellikleri konusunda sosyal bi-

limler yaztrunda cesitli yaklasimlar mevcuttur. Bununla birlikte struf kavrarru genel

olarak tabakalasrna sisteminde benzer konumlara, siyasal ve ekonomik cikarlara

sahip bireylerden olusan bir grup olarak tarumlanmaktadir (Kerbo, 1983, s. 12). 51 -

ruf sisteminde siruf ayrrmi genellikle bireylerin;

(a) mulkiyet yapisr icindeki konumlanna (mulk sahibi olup olmadiklanna),

(b) burokratik yapi icindeki konumlanna (yetki/otorite sahibi olup olmadikla-

nna),

(c) meslek yap lSI icindeki konumlanna bagli olmak uzere U.; temel olcute da-

yandmlir (Kerbo, 1983, s.12).

Srruf aynmrrun bu U.;olcutten ozellikle birincisine, yani bireylerin mulkiyet ya-

pisr icerisindeki konumlanna dayandigi yonundeki yaklasimm yazmda genis olcu-

de kabul gordugunu belirtmek gerekir. Yazrnda siruf sistemi daha cok ekonomik

esitsizlik uzerine kurulu bir tabakalasrna bicimi olarak tarumlarur ve bu nedenle de

ekonomik esitsizlik smif sisteminde gorulen en onernli esitsizlik bicimi olarak ka-

bul edilir.

Benzer sekilde yazmda smif sistemindeki toplumsal siruflarla ilgili olarak da

cok cesitli gruplamalar mevcuttur. Bu durum kismen konuya yonelik farkli bakis

acilannm olmasmdan kismen de endustri toplumlannm her birinin farkli bir tarih-

sel gecmise ve gelisme duzeyine sahip olmalanndan kaynaklanmaktadir. Baska bir

deyisle kendine ozgu bir tarihsel gecmise sahip olmarun yam sira bir ulkenin ge-

lisrnis bir ulke olmasi ile az gelisrnis ya da gelisrnekte olan bir ulke olmasmdan

kaynaklanan farklrliklar da struf yapisma yansimaktadrr. Bu da dogal olarak her ul-

kede gorece farkli bir struf yaprsinm olusmasina yol acmaktadir.

Yine de bu farklihklara ragmen, genel olarak sosyal bilimciler hem gelismis

hem de gelisrnekte olan toplumlarda U.; temel sirufin varligmdan soz edilebilece-

gini one surrnektedirler. Bunlar sirasryla:

(a) Ust smtf: Buyuk olcekli sermaye, mulk ve rant sahiplerinden olusan ve

burjuvazi olarak da adlandmlan bir siruftir.

(b) Orta siruf Orta struf kendi icerisinde ikiye aynlmaktadir. Bunlar sirasryla

(i) eski orta siruf ve (ii) yeni orta simftir. Eski orta siruf Endustri Devrimi ile birlik-

te ortaya cikan kucuk olcekli i§yeri sahiplerinden ve ticaret erbabmdan olusrnak-

tadir. Yeni orta struf ise Endustri Devrimi sonrasmda genellikle hizmet sektorunun

gelisrnesi ile birlikte ortaya cikrrustir. Yeni orta siruf nitelikli bir i§ gucu becerisine,



3 . U n ite - TU rk iye 'de Ta haka la s r n a ve Top lum sa l E ~ its iz lik 51

teknik bilgiye ve uzmanliga sahip egitimli bir simftir. Aynca kamu sektorunde is-

tihdam edilen memurlar da bu kategoriye girmektedir. Bu struf buyuk olcude en-

dustri toplumlannda egitimli ve vasrfli i§ gucune duyulan ihtiyac sonucu olustu-

gundan yeni orta struf olarak adlandinlmaktadrr. Yazmda, buyuk tartismalara ko-

nu olmakla birlikte, yeni orta struf da genellikle kendi icinde ust-orta stnif ve alt-

orta stnif§eklinde ikiye aynlabilir. Kamu ve ozel sektordeki kurum ve kuruluslar-

da ust duzey yoneticiler ile teknik i§ gucu becerilerine sahip profesyoneller (avu-

katlar, eczacilar, muhendisler, doktorlar, vb.) ust orta struf icerisinde ele alrrurken,

alt duzey profesyoneller, orta ve alt kademe yoneticiler ve memurlar genellikle alt-

orta siruf icerisinde ele almrnaktadirlar.

(e) Alt suuf: Genellikle dusuk bir gelirle yasammi idame ettirmek zorunda ka-

Ian vasifsiz ve egitirnsiz i§ gucunden olusan bir sirufnr. Alt sirufta yer alan bireyler

daha cok kol emegine dayali islerde dusuk ucretle istihdam edilirler. Bu sirufa ay-

ru zamanda i§.;i sirufi da denilmektedir. Ucretli i§.;i olarak i§.;i sirufi ilk defa Batt

toplumlannda Endustri Devrimi sonrasmda ortaya ciktigmdan uzunca bir zamanendustriyel i§.;i sirufi olarak adlandmldi. Gunumuzde ise endustri sektoru dismda-

ki sektorlerde de ucretli i§.;iolarak calisanlann giderek yaygmlasmasi bu sirufm ge-

nel olarak i§.;i sirufi veya alt siruf olarak adlandmlmasma yol acrrustir.

Endustri toplumlannda gorulen smif sistemi endustri bncesi toplumlarda goru-

len ve toplumsal hareketlilige buyuk olcude kapali olan tabakalasrna sistemlerine

oranla cok daha aciktir. Cunku 18. yuzyil Endustri Devrimi bncesindeki gelenek-

sel tanm toplumlannda bireylerin sosyal ve ekonomik konumlan edinilmis statu-

lere dayalrydi. Diger bir ifadeyle bireyler dogustan ait olduklan toplumsal sirufin

(kolelik veya toprak sahipligi gibi) sosyal ve ekonomik statulerini oldugu gibi al-

maktaydilar. Buna karsin Endustri Devrimi sonrasmda ortaya cikan siruf sistemi

onernli olcude kazarulrrus statulere dayandigr icin bireyler kendi kisisel cabalan so-

nucunda sosyal ve ekonomik statulerini degistirebilme olanaklanna sahiptirler. En-

dustri Devrimi ile birlikte teknik bilgi ve beceriye sahip egitimli i§ gucune olan ge-

reksinimin artmis olmasi kazarulrrus statulerin bnemini artirrmsnr. Bu da gunumuz

toplumlannda bireylerin daha iyi bir egitim alarak sosyal ve ekonomik konumlan-

ru olumlu yonde degistirrne cabasi icerisine girmelerine yol acmistir.

Yazmda da siruf sisteminin bireylere (belirli alt siruflar ve tabakalar icinde dog-

mus olsalar dahi) sahip olduklan toplumsal konumlanru degistirebilme olanagi

sagladigi ve bunun da ozellikle gunumuzde demokrasi ile ybnetilen gunumuz top-

lumlannda firsat esitligi ilkesi ile guvence altma almdigi savunulmaktadir,

G iin iim iiz to plum la rm d a n ed en a pk b ir tahakalasma sistemi oldugunu dii§iiniin.

Her ne kadar siruf sistemi endustri bncesi tabakalasrna sistemlerine gore sosyal

hareketlilige acik bir sistem olarak gorulse de, kendi icinde onernli sosyal ve eko-

nomik esitsizlikleri banndirmaktadir. Srruf sistemindeki bu esitsizlikler ozellikle alt

smiflara ait bireylerin sosyal hareketliligini olumsuz yonde etkilemektedir. Cogu

edinilmis statu niteliginde olan toplumsal siruf, Irk, etnik koken, din, toplumsal

cinsiyet, uyruk ve benzeri faktorlerin gunumuzde de bireylerin toplumsal konum-

Ian ve toplumsal hareketlilikleri uzerinde az ya da cok etkili olmasi firsat esitligi il-

kesinin uygulanabilirligini onernli olcude gecersiz kilmaktadir. Son donernlerde

yapilan calismalar toplumsal cinsiyet, Irk ve etnik koken gibi faktorlerin de top-

lumsal esitsizliklerin olusumunda son derece onernli bir rol oynadigiru gosterrnek-

tedir (Bradley, 1996). Bu nedenle diger esitsizlik iliskilerinin (ornegin kadin-erkek

esitsizligi) en az siruf esitsizlikleri kadar onernli oldugu belirtilmektedir.

G u nu m uz tn plu rn la nn da u st,

o rta ve a lt o lm ak u ze re u ~

t eme l s r r u h n v a rl lg ln d an s ii z

edi lebi l i r.



5 2 TU rk iy e 'n in Top lum sa l Y a a r s :

Gun umu z T u r ki ye ' si n de

b u yu k i il~ u de k e nt se l

e k on o m ik y a pi t a r al m d a n

s e kl lle n en b ir ta h ak a la s rn a

y a pi sl h a kim d ir .

bzetle gunurnuz endustri toplumlannda gorulen demokratiklesrne ve frrsat

esitligi yonundeki tum cabalara ragmen sosyal bilimciler farkli alanlardaki aynmla-

ra dayali olarak ortaya cikan cok sayida toplumsal esitsizlik biciminin varligmdan

soz etmektedirler. Birlesmis Milletlerin (UN) 2005 yilmdaki insani Gelisme Rapo-

ru'nda da (Human Development Report) kuresel ekonomideki buyumeye karsin

hem ulkeler icindeki gelir adaletsizliginin hem de zengin ile yoksul ulkeler arasin-

daki asm derecedeki esitsizligin artmaya devam ettigi vurgulanmakta ve bu durum

insani gelismenin onundeki en onernli engel olarak gbsterilmektedir.

Birle§mi§ Milletlerin (UN) 2005 yrlmdaki insani Geli§me Raporu'na

http://hdr.undp.orglen/reports/global/hdr2005/ internet adresinden ulasabilirsiniz,

TORKiYE'DE TOPLUMSAL TABAKALA$MA VESINIFSAL YAPI

Gunumuzde endustriyel toplumlann cogunda oldugu gibi Turkiye'de de, smif sis-temine dayali bir tabakalasrna bicimi vardir. Bu acidan bakildiginda, Turkiyc'deki

struf sisteminin endustri toplumlannda gorulen esitsizlik iliskilerinin temel ozellik-

lerine sahip oldugu sbylenebilir. Gelisrnislik duzeyi acisindan ise Turkiyc'nin ge-

lismekte olan bir ulke oldugu bu nedenle gelisrnekte olan ulkelerin karst karsrya

kaldigi hizh nufus artist, kirdan kente yogun goc, yetersiz istihdam olanaklan, i§-

sizlik ve yoksulluk gibi siruf yapisma yansryan temel sorunlann coguna sahip 01 -

dugu belirtilmelidir.

Tiirkiye'nin smifsal yapisuu etkileyen faktorlerin diger gellsmekte olan iilkelerle olan

benzerliklerini dii§iiniin.

Tarihsel olarak bakildigmda ise Turkiye'de gunumuzde mevcut olan siruf yapi-Sl onernli olcude Osmanh donerninde baslayip Cumhuriyet donerninde devam

eden modernlesme ve endustrilesrne surecinde sekillenmistir. Bu sekillenme sure-

cini Cumhuriyetin ilk donemlerinde izlenen ekonomi politikalan da (1920'lerde li-

beral ve 1930'larda devletci) etkilernistir. Bir baska deyisle gunumuz toplumlannm

cogunda oldugu gibi, Turkiye'de de modernlesme ile endustrilesrne surecine bag-

It olarak toplumun yeniden sekillenen ekonomik, sosyal, siyasal ve kulturel yapi-

sma uygun yeni bir tabakalasrna yaprsi gelismistir,

Bu surecle birlikte Turkiye'de Osmanli lmparatorlugu'nun buyuk olcude kirsal-

tanmsal ekonomik yapi tarafmdan sekillenen geleneksel tabakalasrna sisteminden

farkli olarak, kentsel ekonomik yapi tarafmdan sekillenen yeni bir sirufli toplum

yapisr gelisrneye baslarrustir. Turkiye endustri toplumuna ozgu sirufsal bir toplum

yapisma dogru hizla donusurken, Osmanli'dan devralman geleneksel-kirsal taba-

kalasrna sistemi zamanla etkisini yitirmeye baslarrustir. Ancak yine de gunumuzde

kirsal kesimlerde agalik sistemi olarak bilinen buyuk toprak sahipleri ile topraklar-

da kiraci olarak calisan topraksiz koyluler ve kucuk toprak sahiplerinden olusan

bir kirsal-geleneksel tabakalasma sistemi varhgiru surdurrnektedir.

Ti.irkiye'de Temel Toplumsal Slnlflar

Gunumuzde Turkiyc'nin kentsel ekonomik yapi temelinde sekillenen tabakalasrna

yapisma bakugimizda endustri toplumlannda gorulen ve yukanda adr gecen U.; te-

mel sirufm yam sira baska srruflann varlrgi da dikkat cekmektedir. Bu acidan ba-

kildiginda gunumuzde Turkiyc'nin toplumsal tabakalasma yapismda mevcut olan

toplumsal siruflar asagidaki gibi gruplanabilir.



3 . U nite - T U rk iy e 'd e T a h aka la s r n a ve T op lum sa l E ~ its iz lik 53

(a) Ust stmfs Burjuvazi olarak da adlandmlan bu sirufin genel olarak buyuk ol-

cekli sermaye sahipleri, ozel sektorde isveren statusunde olan sanayieiler, onernli

kazanclar elde eden mulk ve rant sahipleri ve buyuk olcekli ticaretle ugrasan i§ ye-

ri sahiplerinden olustugu soylenebilir,

(b) Yeni orta smif Turkiye'de bu struf kendi icinde iki farkli bolum halinde

ele almabilir.

(i) Kamu ve ozel sektordeki teknik ve egitimsel vasiflara ve uzrnanhk bil-

gisine sahip ust duzey ybnetieiler ile ust duzey profesyoneller ve ben-

zerinden olusan ust-orta stntf

(Ii) Kamu ve ozel sektorde alt duzey profesyoneller, orta kademe ybneti-

eiler, memurlar ve benzeri beyaz yakahlardan olusan alt-orta struf.

Turkiye'de ozellikle kamu sektorunde memur statusunde calisanlar alt

orta smif icerisinde onernli bir paya sahiptirler. Nitekim Turkiye'de

hem liberal hem devletci ekonomi politikalannm izlenmesi ozel sek-

torun yam sira gorece buyuk olcekte bir kamu sektorunun de olusrna-

siru saglarmstir. Bu da Turkiye'de ozel sektorun yam sira isvereni dev-

let olan kamu sektorunde ucretli olarak calisan onernli bir kesimin

olusmasma neden olrnustur.

(e) Eski orta smif Bu sirufm da az sayida i§.;inin calisugi kucuk ve orta boy

isletrne sahibi kucuk isverenler ile kendi hesabma calisan ve esnaf ve zanaatkar

olarak adlandinlan isletrne sahiplerinden olustugu sbylenebilir. Turkiyc'nin kent-

sel ekonomik yapisr icinde buyuk isletrnelerin yam sira, hem kayitlr hem de kayrt

disi olarak, cok sayida kucuk ve orta boy isletrne de yer almaktadir. Bu da eski or-

ta sirufm Turkiye'deki siruf yapisr icindeki bnemini arurrnaktadir.

(d) Alt srrufi Kamu ve ozel sektorde vasifsiz ve dusuk ucretli islerde i§.;i statu-

sunde calisan ve bu nedenle i§.;i sirufi olarak da adlandmlan bir siruftir. Turkiyc'de

alt siruf, kentsel forme1sektor calisanlan, tanm sektoru calisanlan ve kentsel enfor-

mel sektor calisanlan olmak uzere U.; ana bolumde ele almabilir.

(i)Formel sektor cahsanlaru Bu kategori icerisinde yer alan calisanlar

genellikle kamu ve ozel sektore ait buyuk olcekli endustri kurulus-

lannda ve kentsel hizmet sektorunde istihdam edilirler. Bu kategori-

de calisanlann ucretleri diger alt gelir gruplanna gore kismen daha

iyi duzeydedir. Bu grupta yer alan isciler genellikle duzenli ucret

alabilen, sigorta primleri isverenleri tarafmdan duzenli olarak ode-

nen, i§ guvenceleri onernli olcude saglanmis olan kayitlr ve orgutlu

bir i§ gucudur.

(Ii) Tartrn sektoru cahsanlaru Turkiye'de tanm sektorunde, topraksiz ta-

nm iscisi, kucuk toprak sahibi olan tanm i§.;isi ve ucretsiz aile i§.;isi

olarak calisan onernli bir nufus vardir. Tanm sektorunde calisanlann

en temel ozelligi, dusuk ucretli veya ucretsiz aile i§.;isi olarak calisma-

lan, buyuk olcude sigortasiz olmalan ve duzensiz isler yapmalandir.

Tanmda calisanlar onernli olcude kayrt disi olarak calismaktadrrlar.

2008 yrli itibanyla Turkiye'de toplam nufusun % 25'i kirsal kesimde

yasamaktadir (TUiK, 2008 a). Bu nufusun cok onernli bir bolumu sos-

yal ve ekonomik yonden alt sirufin ozelliklerini tasimaktadrr.

(iii) Kentsel enformel sektor calisanlarn Gelismekte olan ulkelerin ';0-

gunda oldugu gibi Turkiye'de de kayitlr ekonominin yam sira kayrt dt-

§lolan ekonomik faaliyetlerde calisan onernli bir i§gucu oldugu bilin-

T u rk iy e 'd e ii ze lli kl e 1 9 80 'l i

Y illa ra k ad ar d ev am e de n

k amu g i ri ~ im c i li g i

u y g ul am a s l s o n uc u n da ,

k am u s ek tn ru nd e m e m ur

s ta tu su nd e ~ all~ an v e

s r r u t s a l k o nu m a c is m d an

i ize l li k le a l t- o r t a s r r u h ni iz e lli kl er in i a r z e d e n i in e m li

b ir k e sim o rta ya ~ Ik m l~ tlr .



54 TU rk iy e 'n in T op lum sa l Y a a r s :

T o plu m s al y a~ a m da b ir ey le r

ya ln l zca s t r u t s a l k i i ken le r i

n e d en iy le d e g il , t op lu m s a l

c in siy et le ri n e de n iy le d e

e ~ it si zl ig e m a r u z

k a la b i l m e k t e d ir le r .

mektedir. Kimi hesaplamalara gore, Turkiye'de kayrt disi ekonominin

buyuklugu kayitlr ekonominin buyuklugunden daha fazladir. Ilgm'a

gore 2002 yilmda kayrt disi ekonominin buyuklugu % 60'm uzerinde-

dir (Ilgm, 2002). Resrni kayitlara gore de 2006 yilmda kayrt disi eko-

nominin GSMH'nin % 50'sinden fazla oldugu tahmin edilmektedir

(Kadim, 2006). Turkiye'de yuksek vergi oranlan, burokratik formalite-

lerin fazlalihgi, devletin denetim araclanrun yetersizligi, populist poli-

tikalar, i§ gucu maliyetlerinin yuksekligi, asm rekabet ve benzeri ne-

denlerle kayit disi ekonomi surekli olarak buyurnustur. Bu surece pa-

ralel olarak formel sektorde i§ bulamayan egitimsiz ve vasifsiz i§ gucu

genellikle i§ guvencesiz, duzensiz, orgutsuz ve dusuk ucretli istihda-

mrn yaygm oldugu enformel sektordeki i§ kollannda cahsmaktadir,

Turkiye'de kentsel i§ gucunun buyuk bir bolumu kayrt disiligin yuk-

sek oldugu enformel sektorde istihdam edilmektedir.

Turkiye'de yukanda sozu edilen sirufsal yaprya dahil olmayan gruplar soz ko-

nusu olmakla birlikte, nufusun cok onernli bir bolumu bu kategoriler icinde yer al-

maktadir.

Kaylt dl§l ekonorninin ternel ozellikleri nelerdir?

TORKiYE'DE TOPLUMSAL E$iTSiZLiGiN BOYUTLARITurkiye'de firsat esitligi saglama cabalan ile birlikte bireylerin toplumsal konumla-

nnm bir olcude de olsa bireysel basanya gore belirlendigi acik bir tabakalasma sis-

temi gelismistir, Bunun bir sonucu olarak, toplumsal hareketliligin en onernli ara-

CI olan egitim-ogretim olanaklannda da onernli gelismeler saglanmistrr.

Buna ragmen Turkiye'de bireylerin yukanya dogru hareketliliklerini engelleyen

onernli esitsizlikler bulunmaktadir, Bu esitsizlikler nedeniyle bircok birey kendi

sosyal ve ekonomik konumunu iyilestirmede ciddi gucluklerle karsilasmaktadir.

Ancak bu esitsizliklerin yalruzca sirufsal bir temelden kaynaklandigr sbylenemez.

Diger ulkelerde oldugu gibi Turkiye'de de esitlik yonundeki turn olumlu gelisme-

lere karsm, siruf aynmmdan kaynaklanan ekonomik esitsizlikler dismda, farkli go-

runurnde pek cok esitsizlik bicirninden soz edilebilir. Ornegin, toplumsal cinsiyet

esitsizlikleri bunlann basmda gelmektedir. Turkiye'de yapilan arastirrnalar goster-

mektedir ki (Acar ve dig. 1999; Tan ve dig. 2000; Erdut, 2005) toplumsal cinsiyet

aynmmdan kaynaklanan esitsizlikler struf esitsizliklerine indirgenemeyecek olcude

onernlidir ve toplumsal yasamda kadmlar hangi siruftan gelirlerse gelsinler, yalruz-

ca kadm olduklanndan toplumsal cinsiyet esitsizligine maruz kalmaktadirlar.Sonuc itibanyla toplumsal siruf, toplumsal cinsiyet ve benzeri aynmlara dayali

olarak ortaya cikan toplumsal esitsizlik bicimleri Turkiyc'de dun oldugu gibi gunu-

muzde de bireylerin gelir dagihmi, bannma, egitim, saglik ve benzeri toplumsal

olanaklardan yararlanma sanslanru onernli olcude etkilemeye devam etmektedir.

Gunumuz Turkiye'sinde toplumsal esitsizliklerin ikisi mekansal ikisi de toplum-

sal olmak uzere dort temel boyutundan soz edilebilir. Bunlar sirasryla; (1) krr-kent

esitsizligi, (2) bolgesel esitsizlik, (3) toplumsal cinsiyet esitsizligi ve (4) smif esitsiz-

ligidir. Turkiye orneginde, bu alanlardaki esitsizliklerin her biri bireylerin yasam

sanslannm belirlenmesi surecinde onernli bir etkiye sahiptir. Simdi kisaca Turki-

ye'de toplumsal esitsizligin dinamiklerini olusturan bu dort temel boyutu ele alahrn.



3 . U n ite - T U rk iy e 'de Ta haka la s r n a ve To p lum sa l E ~ its iz lik 5 5

Klr-Kent E~itsizligi

Cumhuriyet'in kurulusundan gunumuze degin Turkiye'de endustrilesrne ve kent-

lesmede cok hizh bir degisim ve donusum yasanmistrr. Ancak bu degisim ve db-

nusum sosyal ve ekonomik acidan belli sorunlan da beraberinde getirmistir. Bu

sorunlann basmda tanmsal ekonomik faaliyetlerin dususe gecmesi, tanmsal urun-

lerin fiyatlannm maliyetleri karsilayamamasi, topragin miras yoluyla kuculmesi ve

asm nufus artist nedeniyle kirdan kente yogun bir gocun yasanmasi gelir. Tanm-

sal gelirlerin azalmasi ile birlikte kirsal yoksulluk giderek artmis ve krr ile kent ara-

smdaki sosyal ve ekonomik farklar derinlesmistir, Turkiyc'de 1980'ler sonrasmda

ise kamusal sosyal yatmmlann azalmasi sonucu kirsal alanlarda yasam sartlan da-

ha da agirlasmis, basta egitim ve saglik olmak uzere onernli kamusal hizmetlerde

ciddi aksakliklar ortaya cikrrustir.

Turkiye Ziraat Odalan Birligi (TZOB) verilerine gore 1998-2007 donerninde ta-

nmm mill! gelir icindeki payi % 12,4' ten % 7,7'ye gerilemistir, Aynca tanmm 2007

yilmda mill! gelirden aldigi pay % 7,7 iken ayru Y II tanmm top lam istihdam icin-

deki payi % 26,4' tur, Ayni verilere gore Turkiye'de yoksullugun da en yogun ya-

sandigi sektorun tanm sektoru oldugu ve 2006 yilmda yapilan calismalarda cali-

san nufusun turnunde yoksulluk oraru % 15,8 iken tanm sektorunde calisanlarda

bu oranm % 33,9 oldugu belirtilmektedir. Son olarak mill! gelirin % 44 arttigi

1998-2007 donerninde tanmsal gelirin sadece % 3,4 buyumesi de kirsal kesimin

ekonomik yonden ne kadar cok geri kaldigiru acikca ortaya koymaktadir (TZOB,

2008).

Konuyla ilgili daha detayh bilgilere http://www.tuik.gov.trinternet adresinden ulasabilir-

siniz.

Tanmsal ve kentsel ekonomik faaliyetler arasmda var olan ciddi gelir farkhligi

Turkiye'de krr ve kent arasmdaki esitsizligin bircok noktada karsimiza cikmasma

neden olmustur, Bunlann basinda toplumsal hareketlilikle ilgili esitsizlikler gel-

mektedir. Cunku bireylerin kirda veya kentte yasamalan onlann toplumsal hare-

ketliligini onernli olcude farkhlasnrmaktadir. Yukanya yonelik toplumsal hareket-

lilikte onernli rol oynayan, gelir durumu, ulasilabilir egitim olanaklan, istihdam ve

kamusal alt yapi hizmetlerinin yeterliligi ve niteligi kentten kira dogru gidildikce

azalmaktadir. Bunun sonucunda kirsal kesimlerde yasayan bireyler kendi sosyal

ve ekonomik konumlanru iyilestirmede ciddi gucluklerle karsilasmaktadirlar. Her

ne kadar kentlerde issizlik, yoksulluk, beslenme, bannma ve saglik hizmetlerinden

yararlanamama gibi onernli sosyal ve ekonomik sorunlar bulunsa da kentlerde ya-

sayan bireyler yukanya dogru hareketlilikte daha fazla ulasilabilir kaynaklara ve

olanaklara sahiptirler.

Turkiyc'de kirdan kente yasanan yogun gocun onernli nedenlerinden biri ise

kirsal bolgelerde var olan mahrumiyetten uzaklasma ve kentlerdeki olanaklara ya-

kinlasma istegi ve arzusudur. Bu durum bize goc yoluyla da olsa bireylerin yuka-

nya dogru hareketlilikte ne kadar cok israrcr ve kararli olduklanru gbstermektedir.

Bolgesel E~itsizlikler

Bolgesel esitsizlikler ulkeler arasmda oldugu gibi, ulkeler icindeki farkli bolgeler

arasmda da gorulebilmektedir. Tanm, sanayi, ticaret, hizmet, saglik, egitim, istih-

dam ve benzeri alanlardaki sosyal ve ekonomik gelisrne acismdan Turkiyc'de bol-

B a~ ta g elir d ag llim l v e

e gitim a la ru nd a o lm a k u ze re

T u rk iy e'd e k tr -k en t a yn rm

e k se n in d e d e rin t op lu m s a l

e s lt sl zll kle r s ii z k o n us u du r .

http://www.tuik.gov.trinternet/

http://www.tuik.gov.trinternet/



5 6 TU rk iye 'n in T op lum sa l Y a a r s :

geler arasmda bnemli farkhliklar soz konusudur. Turkiye'de ozellikle Marmara

Bolgesi'nin basta Avrupa olmak uzere uluslararasi piyasalara yakm olmasi, yerli ve

yabanci yatmrncilar tarafmdan tercih edilmesi, bah bolgelerinde devletin ulasim

yatmmlannm (kara, deniz, hava ulasirru) gorece fazla olmasi ve devletin basta

enerji olmak uzere ozel sektorun gereksinim duydugu alanlarda yatmmlar yapma-

Sl dogu ile bah arasmdaki bolgesel gelismislik farkhhklanru derinlestirmistir. i§ ola-

naklanrun ozellikle Marmara Bolgesi'nde yaratrlmasi i.; gocu basta istanbul olmak

uzere bah kentlerine dogru cekrnistir. Marmara Bolgesi 1950 ve sonrasmda buyuk

bir hizla Turkiye'nin sanayi ve ticaret merkezi haline gelmistir, Dolayisryla dogu

bolgelerinden basta Marmara Bolgesi olmak uzere bah bolgelerine yonelik olarak

yasanan i.; goc ozellikle 1950'lerden sonra htzlanrrustir. Bunun sonucu olarak ba-

trdaki kentler hizh buyumus ve basta egitim ve saglik olmak uzere kamusal yah-

nmlar bah bolgelerinde daha da artmistir. Dolayisryla insanlar dogu bolgelerinden

bah bolgelerine yalruzca i§ ve as umuduyla degil, ayru zamanda egitim ve sosyal

olanaklara yakm olmak amaciyla da goc etmeye baslarruslardir. Her ne kadar dev-let zaman zaman sanayi ve ticaret ile ilgili yatmmlan dogu bolgelerine cekrnek

amacryla cesitli politikalar yurutrnus olsa da, bunda istenilen hedeflere ulasildigini

soylernek oldukca zordur. Devletin belli tesvik politikalan ile dogu bolgelerine ya-

tmm yapan kimi ozel sektor kuruluslan yatmmlanru ya tamamlayamamis ya da ta-

mamlayanlar daha cok sirurh ve dusuk ucretli istihdam yaratabilmistir. Dolayisryla

issizlik ve yoksulluk bu bolgelerde cok daha onernli bir sorun olarak on plana cik-

maktadir.

Turkiye'de bolgeler arasi esitsizligi bircok acidan net olarak gorebilmek mum-

kundur. Ornegin 2001 yilmda kisi basma dusen mill! gelir Kocaeli'nde 6165 dolar

iken Mus'ta 578 dolardir (TUiK, 2008 b). Ankara Ticaret Odasmm hesaplamasma

gore de istanbul'da yasayan bir kisi bir yilda Guneydogu Anadolu'da yasayan bir

kisinin 3 katr kadar harcama yapmaktadir. Benzer veriler issizlik rakamlannda da

gorulmektedir, 2006 yilmda issizlik oraru Guneydogu Anadolu Bolgesi'nde % 14

ile % 9,9 olan Turkiye ortalamasirun 4,1 puan ustunde gerceklesrnistir (ATO, 2007).

Sonuc olarak Turkiye'nin soz konusu az gelismis bolgelerinde yasayan bireyle-

rin toplumsal kaynaklara erisimi bah bolgelerinde yasayan bireylere oranla cok da-

ha srrurh kalmaktadir. Egitimde firsat esitsizligi Turkiye'de bolgesel esitsizligin en

onernli gbstergelerinden birisidir ve bunu egitim istatistiklerinde gorrnek mumkun-

duro Besinci unite de belirtildigi gibi, Turkiye'de gerek okuryazarlik oranlan gerek-

se ilk, orta ve yuksekogretimde okullasrna oranlan kentlerden koylere dogru oldu-

gu gibi batidan doguya dogru gidildikce de onernli bir du§u§ gbstermektedir.

Toplumsal Cinsiyet E~itsizligiHemen her toplumda kadin ile erkek arasmda onernli esitsizlikler mevcuttur. Ka-

din ile erkek arasmdaki esitsizligi tarurnlamada genellikle toplumsal cinsiyet kav-

rarnr kullarulmaktadir. Toplumsal cinsiyet kavrarnr, kadin ile erkek arasmdaki

farklihgi biyolojik olarak de gil toplumsal olarak ele almaktadir. Diger bir ifadeyle

kadmlar ve erkekler ile ilgili cinsiyete dayali rol ve davraruslar (kadma ozgu dav-

raruslar ve erkege ozgu davranislar gibi) sosyallesrne ile sonradan ogrenilmekte-

dir. Dolayisryla Turkiye'de ataerkillik olarak tarumlayabilecegimiz erkek egemen

toplumsal yapi da bizzat toplum tarafmdan insa edilmekte ve sonradan ogrenil-

mektedir.



3 . U nite - T U rk iy e 'd e T a h aka la s r n a ve T op lum sa l E ~ its iz lik 57

Atae rk il li k n edi r?

Erkegin guclu kadirun ise gucsuz olmasi, kadirun erkegin baskisma, siddetine

maruz kalmasi ve erkek tarafmdan somurulmesi cok onernli sosyal, kulturel ve

ekonomik esitsizlikleri beraberinde getirmektedir. Turkiye'de toplumsal cinsiyet

temelli kadm-erkek esitsizligi ev-ict emek, egitim, ucretli cahsrna ve siyasal yasama

katilma gibi toplumsal yasamm hemen her alanmda gorulmektedir, Cumhuriyet'in

kurulusundan gunumuze kadar Turkiye'de kadmlan erkeklerle sosyal, siyasal ve

ekonomik yonden esitlerne yonunde onernli gelisrneler olmasma ragmen kadmlar

ile erkekler arasmdaki esitsizlikler varligiru devam ettirmistir,

Turkiye'de egitimde firsat esitligi anayasal olarak guvence altma almmisnr. Bu-

na karsin kadmlar ile erkekler arasmda egitim olanaklanna ulasmada onernli firsat

esitsizlikleri mevcuttur. Ataerkil kulturel norm ve degerler, Turkiyc'de kadmlann

kamusal alandaki egitim firsatlanna ulasmalanru onernli olcude sirurlamaktadrr.Bunun bir sonucu olarak da Turkiye'de kadmlann okuryazarlik oranlan erkeklere

gore dusuktur, Ornegin, 2008 YIhitibanyla Turkiye'de ilkogretimde okullasrna ora-

ru erkeklerde % 98,53 iken bu oran kadmlarda % 96,14'tur (TUiK, 2008 d). Orta-

ogretimde okullasrna oraru ise 2008 itibanyla erkeklerde % 61,17 iken bu oran ka-

dmlarda % 55,81'e gerilemektedir. Yuksek ogretimde okullasrna oraru ise 2007 yi-

lmda erkeklerde % 21,56 iken bu oran kadmlarda % 18,66'dlr (TUiK, 2008 d). Ka-

dmlann egitimdeki firsat esitliginden erkeklere gore daha az yararlanmalan yuksek

gelirli ve kariyerli i§ olanaklanna ulasmalanru engellemektedir. Kadmlar sosyal ve

ekonomik yonden erkeklerin gerisinde kaldrklari icin siyasal alanda da yeterince

temsil edilememektedirler. Diger taraftan i§ gucune katihm ve toplam istihdam

icindeki pay acisindan kadmlar ile erkekler arasmda onernli farkltliklar mevcuttur.

Turkiye'de Ekim 2008 tarihinde i§ gucune katihm oraru erkeklerde kirsalda % 74,

kentlerde ise % 71,6 iken bu oran kadmlarda kirsalda % 34,2 kentlerde ise % 21,7

olarak tespit edilrnistir (TUiK, 2008 c). Bir baska deyisle, erkek emegi ile karsilas-

nnldiginda kadm emegmin hem ev icinde hem de ev dismda ucretsiz olarak kul-

Iarurru soz konusudur. Mesleki yapi icinde de kadmlann genellikle geliri, ucreti ve

statusu daha dusuk mesleklerde yogunlastiklan bilinmektedir. Kirsal alanlarda ka-

dmlann i§ gucune katihm orarurun kentlere gore daha yuksek gorunmesmin bas-

hca nedeni de kirsalda kadm emegmin ev icinde oldugu gibi tanmda da ucretsiz

kullarummdan kaynaklanmaktadir.

Ya lm z ca a lt smiftan g ele n k adm la r mi t op lum sa l c in siy et e §i ts izl ig in e ma ru z k al ly or ?

Slnlf E~itsizligiDunyada oldugu gibi Turkiye'de de smif ayrrmi toplumsal esitsizligi temellendiren

en onernli faktorlerden biridir. Bir baska deyisle kadm olsun erkek olsun, gelisrnis

veya az gelismis bir bolgenin kirsal veya kentsel alanmda yasiyor olsun bir bireyin

toplumsal konumunu buyuk olcude icinde dogdugu toplumsal sirufin sosyal ve

ekonomik konumu belirler. Oyle ki kimi sosyal bilimciler bireylerin yasam sansla-

nnm ve toplumsal konumlannm belirlenmesinde sirufsal kokeni tek basat faktbr

olarak da ele alabilmektedirler. Turkiye'de Cumhuriyet'in kurulusundan gunumu-

ze kadar sosyal ve ekonomik acidan onernli gelisrneler yasanmistrr. Her ne kadar

Turkiye'de devlet ve sivil toplum kuruluslan tarafmdan firsat esitligi ilkesi cerceve-

sinde yurutulen mucadele sonucunda farkli siruflardan gelen bireylerin toplumsal

Ka d ln ~ a l l~ma l a r ln d a

kul laru lan i i neml i

k av ra m la rd a n b ir is i o la n

t op lu m s a l c in s iy e t, b iy o lo ji k

c in siy e tte n f ar kll b ir a n la m a

s a hip tir . E n b as it a n la rm y la

t op lu m s al c in siy e t, to p lu m

t a r a lm d a n k ad m a v e e rk eg e

b i~ ile n /u y g un g n ru le n f ar kl l

r o l v e d a v ra r us la n tarurn lar .

P e k ~ o k t op lu m d a

f iz ik s el /d o g al g ib i g n ru le n

k a dm - e r ke k e ~ i ts iz l ig i

g e rc ek te k a dm ile e rk eg in

f a rk l l b i yo l o ji k

c in siy e tle rin d e n ~ o k s o s ya I

o l a ra k o l u st u ru l a n

t o p lums a l c i ns i ye t le r in d e n

k ay n ak la n m ak tad t r .



58 TU rk iye 'n in T op lum sa l Y a a r s :

kaynaklara daha esit duzeyde erisimi konusunda belirli bir iyilesme olsa da, firsat

esitligi sosyal ve ekonomik sartlarda esitlik anlamma gelmediginden bu alanda is-

tenilen duzeyde bir iyilesme saglanamarmsnr. Cok defa smiflar arasmda mevcut

olan esitsizlikler firsat esitligi ilkesinin islemesini engellemektedir. Bir baska deyis-

le siruf hiyerarsisinin en tepesinde bulunan siruflar ekonomik, sosyal ve siyasal gu-

ce sahip olmarun verdigi avantajla, toplumsal kaynaklanndan her zaman daha faz-

la yararlanmaktadirlar. Bu da ekonomik, sosyal ve siyasal gucten yoksun olan alt

srruflann firsat esitliginden yararlanmalanm zorlastirmaktadrr. Bu baglamda, bir bi-

rey yalruzca kirsalda ve/ya az gelisrnis bir bolgede yasadigi icin ya da yalruzca ka-

din oldugu icin degil, ayru zamanda alt smiftan geldigi icin de toplumsal esitsizli-

ge maruz kalabilmektedir. Ornegin, Turkiye'de egitimde firsat esitligine karsin is-

teyen herkes cocugunu ozel kolejlere veya dershanelere gbnderememektedir. Kal-

dr ki alt siruflardaki bircok aile cocuklanru 8 ytllik zorunlu egitime bile gondermek-

te buyuk guclukler cekmektedir. Bircok yoksul aile zorunlu egitimden soma ';0-

cuklanru okutamamaktadir. Bu da yoksul ailelerden gelen cocuklann cok erken

yaslarda cahsrna yasamma girmelerine neden olmaktadir. Ornegin, 2008 YIhitiba-

nyla Turkiye'de zorunlu 8 yillrk egitimden soma orta ogretimde okullasrna oraru 0 /0

58,56'dlr (TUiK, 2008 d).

Toplumsal esitsizligin yukanda sozu edilen bu dort temel boyutu gercek ya-

samda kesisrnis halde gorulebilmektedir. Kirsal-kentsel, bolgesel, toplumsal cinsi-

yet ve sirufsal esitsizliklerin hepsinin kesismesi durumunda ise bireyler toplumsal

ve ekonomik olanaklara ulasmada ve onlardan yaralanmada cok onernli engeller-

le karsilasir. Bu baglarnda az gelismis bir bolgenin kirsal alanmda yasayan ve an-

ne-babasi da tanmda ucretli olarak calisan ve kadin olan bir bireyin Turkiye'de

toplumsal esitsizligi en keskin ve en derin sekilde yasadigiru soylernek yanlis 01 -

mayacaktir.



O z e t

3 . U n ite - T U rk iye 'de Ta haka la s r n a ve Top lum sa l E ~ its iz lik 59

Doplumsal esitsizlile, toplumsal tabakalasma, top-

'(!1 lumsal siruf ve toplumsal hareketlilik kavramla-

rtnt tammlamak.

Toplumsal esitsizlik, bireylerin toplumda var olan

sosyal ve ekonomik kaynaklara esit sekilde eri-

semerne durumudur. Toplumsal tabakalasrna,

toplumun sosyal ve ekonomik olarak farkh grup-

lara, simflara ve katmanlara esit olmayan bir se-

kilde bolunmesi demektir. Toplumsal hareketli-

lik, toplumdaki bireylerin ve gruplann sosyal ve

ekonomik konumlar arasindaki akiskanhgidir.

Toplumsal simf, tabakalasma sisteminde benzer

konumlara ve benzer siyasal ve ekonomik cikar-lara sahip bireylerden olusan bir gruptur.

Du kavramlann toplumsal yapi aasindan onem-

'(!)' lerini acthlamah.

Toplumsal esitsizlik, toplumsal tabakalasrna, top-

lumsal siruf ve toplumsal hareketlilik bireylerin

toplumsal konumlanru ve mevcut toplumsal kay-

naklann butununden yararlanma sanslanni bu-

yuk olcude etkiler.

.3- ) Siruf sistemine dayali toplumsal tabakalasma bi-

cimini acthlamale.

Tiirkiye de dahil olmak uzere, endustri toplum-

larinin cogunda gorece farkli sekillerde gorulen

siruf sistemi, daha cok ekonomik esitsizlik uzeri-

ne kurulu bir tabakalasrna bicirnidir. Sinif siste-

minde ekonomik gucun yam sira biirokratik g i i < , ; :

ve mesleki statu de bireylerin sirufsal konumu-

nun belirlenmesinde onernlidir. Sinif sisteminde

gene Iolarak iist, orta ve alt olmak uzere i i < , ; : te-

mel sirufin varhgindan soz edilir. Sinif sistemi da-

ha cok kazarulmis statiilere dayandigindan kole-

lik, kast ve zurnre sistemlerine oranla cok daha

acik bir tabakalasrna sistemidir. Bu nedenle siruf

sisteminde smiflar arasi toplumsal hareketlilik

rnurnkundur, Demokrasi ile yonetilen toplumlar-

da bireylerin icinde dogduklan sirufsal konumla-

rmi degistirebilme olanaklan firsat esitligi ilkesi

ile giivence altma almrrustir. Bununla birlikte Sl-

ruf sisteminde de cogu edinilmis statu niteliginde

olan toplumsal simf, Irk ve etnisite, din, toplum-

sal cinsiyet ve benzeri faktorler bireylerin simfsal

konumlanru degistirebilme olanaklan anlamina

gelen toplumsal hareketliligi az ya da cok engel-

leyici bir etkiye sahiptirler.

Durkiye'deki temel toplumsal siruflan ayirt ede-

'G1 bilmek.

Tiirkiye'nin kentsel ekonomik yap 1temelinde se-

killenen tabakalasma yapisinda endustri toplum-

lannda gorulen i i < , ; : temel sirnfin yam sira baska

siruflar da bulunrnaktadir. Bu toplumsal siruflar

su sekilde gruplanabilir:

(a) Genel olarak buyuk olcekli sermaye sahiple-

rinden olusan ust Sinn.

(b) Kamu ve ozel sektordeki teknik ve egitimsel

vasiflara ve uzmanlik bilgisine sahip iist ve

alt duzey yonetici, idareci, profesyonel ve

benzeri beyaz yakahlardan olusan yeni orta

Sinn.

(e) Kucuk ve orta boy isletrne sahibi kucuk is-

verenler ile kendi hesabma cahsan esnaf, za-

naatkar ve benzerlerinden olusan eski orta

Sinn.

(d) Kamu ve ozel sektorde vasifsiz ve dusuk

ucretli islerde isci statusunde calisan ve bu

nedenle isci sirufi olarak da adlandinlan alt

Sinn.

Tiirkiye'de alt sirnf', kentsel formel sektor cali-

sanlan, tanm sektoru cahsanlan ve kentsel enfor-

mel sektor cahsanlan olmak uzere i i < , ; : ana bo-

lurndc ele almabilir,

Turkiye'de toplumsal e~itsizligin temel dinamik-

lerini ve sonuclartni degerlendirmek.

Gunurnuz Tiirkiye'sinde toplumsal esitsizliklerin

ikisi rnekansal ikisi de toplumsal olmak uzere

dort temel boyutundan soz edilebilir.

Bunlar sirasiyla;

(1) kir-kent esitsizligi,

(2) bolgesel esitsizlik,

(3) toplumsal cinsiyet esitsizligi ve

(4) siruf esitsizligidir,

Tiirkiye orneginde, bu alanlardaki esitsizliklcrin

her biri bireylerin yasarn sanslannm belirlenmesi

siirecinde onernli bir etkiye sahiptir. Bir baska

deyisle Tiirkiye'de kirsal kesimde yasayanlar

kentlerde yasayanlara gore, doguda yasayanlar

banda yasayanlara gore, kadinlar erkeklere gore

ve alt siruflar orta ve iist simflara gore daha esit-

siz konurndadirlar.



60 TU rk iye 'n in To p lum sa l Y a a r s :

Kendim i zi Smayallm

1. Bir toplumda yasayan bireylerin toplumsal kaynak-

lardan esit olmayan sekilde yararlanmalanna ne ad

verilir?

a. Toplumsal tabakalasrna

b. Toplumsal siruf

c. Toplumsal esitsizlik

d. Toplumsal hareketlilik

e. Sirnf sistemi

2. Esitsizligin kurumsallasrnasi sonucu toplumun esit

olmayan gruplara, tabakalara ve simflara bolunmesinc

ne ad verilir?

a. Smif sistemi

b. Toplumsal sirufc. Toplumsal hareketlilik

d. Toplumsal esitsizlik

e. Toplumsal tabakalasrna

3 . Bir toplumda yasayan bireylerin ve gruplann sosyal

ve ekonomik konumlar arasmdaki akiskanligma ne ad

verilir?

a. Toplumsal islev

b. Toplumsal rol

c. Toplumsal hareketlilik

d. Toplumsal esitsizlik

e. Toplumsal tabakalasrna

4. Tabakalasma sisteminde benzer sosyal ve ekonomik

konuma sahip bireylerden olusan gruba ne ad verilir?

a. Toplumsal statu

b. Toplumsal siruf

c. Toplumsal grup

d. Toplumsal kategori

e. Toplumsal yapi

5. Asagidaki tabakalasrna bicimlerinden hangisi top-

lumsal hareketlilige aciktir?

a. Kolelik sistemi

b. Kast sistemi

c. Zumre sistemi

d. Sirnf sistemi

e. Vergi sistemi

6. Sirnf sisteminin ozellikleri ile ilgili asagidaki ifadeler-

den hangisi yarihsttr?

a. Smif sistemi daha cok ekonomik esitsizlikler uze-

rine kurulu bir tabakalasrna bicimidir,

b. Smif sistemi toplumsal hareketlilige aciktir.

c. Sinif sistemi daha cok kazanilmis statiilere da-

yalidir,

d. Smif sistemi endustri toplumlarmrn cogunda yay-

gin olarak gorulen bir tabakalasma bicimidir.

e. Sirnf sisteminde edinilmis statiilerin hie yeri yoktur.

7. Bakkal diikkani isleten bir bireyin smifsal konumu

asagrdakilerden hangisine girer?

a. Alt sirufb. Yeni orta siruf

c. Eski orta siruf

d. Ust siruf

e. lsci simfi

8. Asagrdakilerden hangisi Tiirkiye'de toplumsal esit-

sizligin temel gorunumlerinden biri degildir?

a. Bolgesel esitsizlik

b. Toplumsal cinsiyet esitsizligi

c. Kir-kent esitsizligi

d. Smif esitsizligi

e. Hukuki esitsizlik

9. Asagida verilenlerden hangisi bolgesel esitsizlige bir

ornek teskil eder?

a. Bir bireyin kadin olmasi nedeniyle egitiminin

engellenmesi

b. Kirsal kesimde yasayan bir bireyin egitim im-

kanlanrun kisith olmasi nedeniyle iiniversiteye

gidememesi

c. Mus, Bitlis ve Hakkari'de anne ve bebek olum

oranlannm Istanbul, Tekirdag ve Edirne'den

yuksek olmasi

d. Egitim ve kalifiye duzeyi dusuk olan bir bireyin

is giicii piyasasmda yiiksek ucretli bir ise gire-

memesi

e. Anne-babasi isci statusunde calisan bir bireyin

maddi imkansizhklar nedeniyle dershaneye gi-

dememesi

10. Kadin ile erkek arasmdaki esitsizligi tarumlayan kav-

ram asagidakilerden hangisidir?

a. Toplumsal statu

b. Biyolojik cinsiyet

c. Ataerkil toplum

d. Toplumsal cinsiyet

e. Toplumsal rol



3 . U n ite - T U rk iye 'de Ta haka la s r n a ve Top lum sa l E ~ its iz lik 6 1

" Meydanlardakiler 'yeni orta siruf'trrProf. Dr. Sencer Ayata, Turkiye'de 'yeni orta siruf'i ta-

nimliyor ve onlan bircok nedenden dolayi 'geleneksel

orta siruf'tan aymyor, Ayata'ya gore, yeni orta siruf', is-

lerine kansilmasindan hoslanmayan, tarikat-agalik gibi

yapilardan urken, uydu kentlerde oturan, ev kadiru 01 -

sa bile egitimli, dunyayi kesfeden ve bunu topluma ya-

yan insanlardan olusuyor, Ayata ile yapilan soylesiden

ilgi cckici bazi ifadeler soyle:

"Geleneksel orta sirufa kimleri koyuyorsunuz? En cok

ciftciler, esnaf, sanatkar, mahalli tiiccarlar ... Cok yakm

zamana kadar Tiirkiye'de nufusun yuzde 90'lara varan

kesimi geleneksel orta siruftandi, 1946-50'den beri mer-

kez sagin, bugiin de AKP'nin tabaru agirhkla bu grup-

tan olusmustur. Hillen de cogunlugu olusturuyor, ama

yavas yavas kuculrnekte. Peki yeni orta siruf ne zaman

ortaya flktl?Sanayile~me ve ozellikle son donernde bil-

gi ekonomisi dedigirniz surecin ilerlemesiyle ortaya bir-

cok yeni ekonomik faaliyet alaru ve sayisiz yeni meslek

cikti, Mesela sanayi flrmalanru yoneten beyaz yakah-

lar... Veya kendi hesabma cahsan doktorlar, mimarlar,

disciler, avukatlar, bunlar da yine yeni orta siruftir. Pro-

fesyoneller diyoruz. En ciddi gclistigi alanlardan biri de

finans sektoru, bankacihk, sigortacilik. .. Uretim hizmet-

leri, sosyal hizmetler alanlannda calisanlar. Tabi-

i kamu yonetirni alaru da ... Ogretmenler, magazalarda

cahsan sik giyimli tezgahtarlar, otellerde, burolarda ca-

lisanlar, sekreterler, hernsireler ... Demek ki bu iki siruf

arasindaki en onemli fark ... Geleneksel orta siniflan

daha cok mulk sahipligi, girisimcilikle tamrnlarsak, ye-

ni orta siruflann en ayirt edici ozelligi geldikleri konu-

ma egitirn aracihgiyla ulasrrns olmalan. Peki yeni orta

sinifin tamami laik kesimden mi olusuyor? Havtr, bu

kesimde yer alanlann hepsi ayni siyasi gorii~ii paylas-

rruyor.0nedenle yeni orta sirufta sadece laik, cumhu-

riyetci bir siyasi egilim var demek yanlis olur. Unutma-

yalim ki AKP de ozellikle kendi dunya gorii~iine yakm,

girisimci yeni orta sirnf yaratma konusunda oldukca

onernli adimlar attr, Aynca ozellikle Dink'in cenazesin-

de gordugumuz liberal-kozmopolit degerlere oncelikli

vurgu yapan yeni orta siruf mensuplan da var."

---------------------"Kaynak: Milliyet gazetesinde 21.05.2007 tarihinde yer

alan, Devrim Sevimay'm Sencer Ayata ile yaptigi soyle-

si hakkmdaki haberden derlenrnistir (hnp:! /www.milli-

yet.com.tr/2007/05/21/siyasetiasiy.html).

K en dim izi Sm ay allm Y an .t A nah ta rl

Yanitimz yanhs ise "Toplumsal Tabakalasma veEsitsizlik" bolurnunu tekrar okuyunuz.

Yanitimz yanhs ise "Toplumsal Tabakalasma ve

Esitsizlik" bolurnunu tekrar okuyunuz.

Yanitimz yanlis ise "Toplumsal Tabakalasma ve

Esitsizlik" bolurnunu tekrar okuyunuz.

Yamtiruz yanhs ise "Toplumsal Sinif Sistemine

Dayali Tabakalasrna Bicimi" bolurnunu tekrar

okuyunuz.

Yamtiruz yanhs ise "Siruf Sistemine Dayah Ta-

bakalasma Bicirninin Genel Ozellikleri" bolu-

munu tekrar okuyunuz.

Yamtiruz yanhs ise "Siruf Sistemine Dayah Ta-

bakalasma Bicirninin Genel Ozellikleri" bolu-


Yanitimz yanlis ise "Turkiye'de Temel Toplum-

sal Siniflar" bolurnunu tekrar okuyunuz.

8. e Yanitiniz yanhs ise "Turkiye'de Toplumsal Esit-

1.c

2. e

3 . c

4. b

5. d

6. e

7. c

sizligin Boyutlan" bolurnunu tekrar okuyunuz.

9. c Yarutiruz yanhs ise "Bolgesel Esitsizlik" bolu-


10. d Yanitimz yanhs ise "Srnif Esitsizligi" bolurnunu

tekrar okuyunuz.

S na S izd e Yan.t A nahtarlSira Sizde 1

Bir fabrikada miihendis olarak calisan bir bireyin fab-

rikada rnudur olarak cahsrnaya baslamasi yukanya

dogru hareketlilige bir ornek olarak verilebilir. Buna

karsilik ticaretle ugrasan ve iyi bir geliri olan bir is ye-

ri sahibinin ekonomik kriz sonucu iflas etmesi ve bu-

tun servetini kaybetmesi ise a~agl dogru hareketlilige

bir ornek olarak verilebilir. Diger taraftan kasap duk-

karu isleten bir bireyin kasap dukkaruru kapatip bak-

kal dukkaru islermeye baslarnasi ise yatay hareketlili-

ge bir ornektir,

Sira Sizde 2

Endustri Devrimi ile birlikte iiretim siirecinde bilgi ve

beceri sahibi uzman bireylere giderek daha cok ihtiyac

duyulmasi kazarnlrnis statiilere dayah acik bir tabaka-

lasrna bicirninin gelismesine neden olrnustur.



62 TU rk iye 'n in To p lum sa l Y a a r s :

Sira Sizde 3Gelismckrc olan iilkelerde oldugu gibi Tiirkiye'de de

hizli nufus artist, kirdan kente yogun go<,;:,yetersiz istih-

dam olanaklan, issizlik ve yoksulluk gibi faktorler siruf

yapisiru etkilemektedir.

Sira Sizde 4

Kayit disi ekonomi genel olarak duzensiz, orgutsuz,

sosyal giivencesiz, vergisiz ve iicretlerin dusuk oldugu

bir ekonomidir.

Sira Sizde 5

Ataerkillik erkek egemen toplumsal yapi anlamma gel-

mektedir. Daha acik bir ifadeyle ataerkillik kadmlann

siyasal, kulturel ve ekonomik acidan erkeklerin ege-

men oldugu bir toplumsal yapiya tabi olmalandir,

Sira Sizde 6

Elbette hayir, Hangi simftan gelirse gelsin butun kadin-

lar yalruzca kadin olmalanndan dolayi toplumsal yasa-

min hemen her alanmda kendilerini erkeklerden daha

dusuk bir konumda bulrnaktadirlar, Ancak alt smiftan

gelen kadmlar ya da az gelismis veya kirsal kesimde

yasayan kadmlar cinsiyete dayah esitsizligi cok daha

derin yasarnaktadirlar.

Yara rla nlla n v e Ba$ vu ru la bile ce kKaynaklar

Acar, F., Ayata, G. ve Varoglu, D. (1999). Cinsiyete Da-yah Ayrlmcthk: Tiirkiye'de Egitim Sektorii Or-

negi Ankara: T. C. Basbakanlik Kadinrn Statusu ve

Sorunlan Genel Mudiirlugt).

Arat, N. (1995). Tiirkiye'de Kadm Olgusu Istanbul:

Say Yaymlan.

Ankara Ticaret Odasi (2007). Bolgesel Tiiketim Raporu

http://www.atonet.org.tr/yenilindex. php?p= 1396&1=1

Boratav, K. (1991). 1980'li Yillarda Sosyal Sirnflar ve

Bolii~iim Istanbul: Gercck Yaymevi.

Boratav, K. (1995). istanbul ve Anadolu'dan Smrf

Proflllerl Istanbul: Tarih Vakfi/Yurt Yaymlan.

Bozkurt, V. (2006). Degi~enDiinyada Sosyoloji Bur-

sa: Ekin Kitabevi.

Bradley, H. (1996). Fractured Identities: Changing

Patterns of Inequality London: Polity Press.

Davidoff, L . (2002). Feminist Tarih Yazrmrnda Srmf

ve Cinsiyet Istanbul: lletisim Yaymlan.

Edgell, S. (1998). Srmf Ankara: Dost Kitabevi.

Elmas, G. (2001). Kurescllesme Siirecinde Bolgesel

Dengesizlikler Istanbul: Nobel Yaym Dagrtim.

Eraydm, A. ve Erendil, A. (1999). Yeni Uretim Siire~-

leri ve Kadm Ernegi Ankara: T. C. Basbakanhk Ka-

dirun Statusu ve Sorunlan Genel Mudiirlugt).

Erdut, T. (2005). "lsguct, Piyasasmda Enformellcsmc ve

Kadin lsguct;" Cahsma ve Toplum 2005/3.

Ergun, D. (2005). Sosyoloji ve Egitim Ankara: lmge

Kitabevi.

Giddens, A. (1993). Sociology Oxford: Polity Press.

Hamilton, M. ve Hirszowicz, M. (1987). Class and Ine-

quality in Pre-Industrial, Capitalist and Com-

munist Societies Sussex: Wheatsheaf Books.

Haralambos, M.ve Holborn, M. (1995). Sociology: The-

mes and Perspectives London: Harper Collins

Publishers.

Ilgm, Y. (2002). 'Kayl! Drsi Ekonomiyi Tahmin Yontern-

leri ve Tiirkiye'de Durum' DPT Planlama Dergisi

DPT'nin Kurulusunun 42. Yilt Ozel Sayisi,

Kayl! Disr lstihdamla Miicadele (KADIM) Projesi (2006).

http://rega.basbakanlik.g 0v . t r1 e ski-

ler/2006/1 0/20061004-13-1. pdf

Kerbo, H. (1983). Social Stratification and Inequa-

lity New York: McGraw-Hill.

Sonmez, M. (1998). Bolgesel E~itsizlik: Tiirkiye'de

Dogu Batt Ucur'umu Istanbul: Alan Yaymlan.

http://www.atonet.org.tr/yenilindex.

http://rega.basbakanlik.g/

http://rega.basbakanlik.g/

http://www.atonet.org.tr/yenilindex.



3 . U n ite - T U rk iye 'de Ta haka la s r n a ve Top lum sa l E ~ its iz lik 63

Sonrnez, M. (2001). Gelir Ucurumue Tiirkiye'de Geli-

rin Adaletsiz Bolii~iimii Istanbul: OM Yaymlan.

Sugur, N. (2008). "Egitirn ye Toplumsal Hareketlilik"

icinde Egitim Sosyolojisi ve Felsefesi Anadolu

Universitesi Yaymlan, Yayin No:1858.

Sugur, S. (2006). "Toplurnsal Cinsiyet" icinde Giirsel

Yaktil (der.) Toplumsal Yasarnda Kadm A.U. Ya-

yiru No:1700, A.F.Yayml No:884.

Sugur, S. (2006). "Kadin Haklannda Temel Yaklasimlar"

icinde Giirsel Yaktil (der.) Toplumsal Yasarnda

Kadm A.U. Yayiru No:1700, A.F.Yayml No:884.

Tan, M. G., Ecevit, Y. ye U~iir, S. S. (2000). Kadm-Er-

kek E~itligine Dogru Yiiriiyii~:Egitim, Cahsrna

Yasami ve Siyaset Istanbul: TUSIAD-T/200012/290.

Tekeli, 1 . (2008). Tiirkiye'de Bolgesel E~itsizlik ve

Bolge Planlama Yazilarr Ankara: Tarih Vakfi Ya-

ymlan.

Tekeli, s . (1990). Kadm Bakrs Acismdan 1980'lerTiir-

kiye'sinde Kadmlar Istanbul: lletisirn Yaymlan.

TUIK (2008 a). www.tuik.gov.tr http://www.tu-

ik. gOY.tr/PreHaber Bultenleri.do?id =3992) (9.2.2009)

TUIK (2008 b). iller itibariyle Ki~iBasma Gayri Safi

Yur'tici Hasrla http://www.tuik.goy.tr/VeriBil-

gi.do?tb_id=56&ust_id=16.

TUIK (2008 c). www.tuik.gov.tr

http://www.tuik.goy.tr/Gosterge.do?metod =Goster-

geListe&tb_id=25&ust_id=8) (9.2.2009)

TUIK (2008 d). Egitim istatistikleri Tiirkiye lstatistik

Kurumu, www.tuik.gov.tr

Turner, B. (1997). E~itlik Ankara: Dost Kitabevi Yaym-

Ian.

TZOB (2008). http://www.tzob.org.tr/tzob_web/Ha-

ber/ekonomi_koordi_kurl_top_2008.htm

UN (Birlesmis Milletler) (2005). insani Gelisme Raporu

http://hdr. undp.org/en/reportsl globallhdr20051

Weber, M. (1986). Sosyoloji Yazilarr Istanbul: Hiirriyet

Vakfi Yaymlan.

www.tuik.gov.tr

http://www.tuik.gov.tr/


http://www.tuik.goy.tr/Gosterge.do?metod





http://www.tuik.goy.tr/Gosterge.do?metod





Documents

Türkiyenin toplumsal Yapısı ünite03