Türkiyenin toplumsal Yapısı ünite08

8/3/2019 Türkiyenin toplumsal Yapısı ünite08

http://slidepdf.com/reader/full/tuerkiyenin-toplumsal-yapisi-uenite08 1/14

Tilrkiye'de Siyasal

Kurumlar ve

Demokrasi

Bu unitede Turkiye'de siyasal kurumlann yaptst ve i~ley~i demohratiklesme cerce-

vesi icinde ele almacakttr.

AmarlarlmlZ

Bu uniteyi tamamladtktan sonra;

®urkiye'nin siyasal yaptsmi tarihsel donasumi; icinde kavrayabilecek,

®ureiye'de parlamenter sistemin temel ozellielerini apklayabilecek,

®ureiye'de siyasal partilerin isleyisini degerlendireailecee,

®ureiye'de secim sistemlerinin tarihsel olarak nastl uygulandtgm: listeleyebi-

lecek,

®ureiye'de secim sistemlerinin gunumuzdeki isleyisini degerlendirebileceesiniz.



150 TU rk iye 'n in T op lum sa l Y a a r s :

Ornek Olay

2009 Yerel Serimlerde partilerin oy pusulaslndaki yerlert

29 Mart Pazar gunu yaptiacak Mahalli Idareler Secimlerinde siyasi partilerin bir-

lesile oy pusulasmdaki yerleri (strast) Yuksek Secim Kurulu 'nca cekiien kura ile be-

lirlenmistir.

Siyasi partilerin, 29Mart 2009 Pazar gunu yaptlacak yerel secimde leullarulacae

birlesik oy pusulastndaki yerleri kurayla belirlendi. Adalet Bakanltgtnm Gazi ek

binastndaei kura ceeimi, YSK Baseani Muammer Aydin ve YSK uyelerinin buzu-

runda yapildi. Kura cekiminde secime leattlacak 21 siyasi partinin temsileisi de

baztr bulundu. Kura cekiminde eullarulan iki eureden birine siyasi partilerin ad-

lart, digerine de oy pusulastnda yer alacaklart stra numaralart konuldu. YSK Bas-

kant Aydin ve uyeler, siyasi partilerin adlarmt cektikten sonra siyasi parti temsilci-

leri de oy pusulastndaki yerleri icin kura cekti.

29MART 2009MAHALll mARELER SB;;jMLEJUNE KATILACAKstvnst

PARTjLERjNBjRLE$jK OY PUSULASINDAKj YERLEJU

1. stra: Sosyal Demokrat Halk Partisi

2. stra: Anauatan Partisi

3. stra: Milliyetfi Hareket Partisi

4. stra: Liberal Demokrat Parti

5. stra: Demokratik Sol Parti

6. stra: Demokratik Toplum Partisi

7. stra: j~fi Partisi

8. stra: Cumhuriyet Halk Partisi

9. stra: Hak ve 6zgurlukler Partisi

10. stra: Buyuk Birlik Partisi

11. stra: Barts ve Demokrasi Partisi

12. stra: Millet Partisi

13. stra: 6zgurluk ve Dayantsma Partisi

14. stra: Tureiye Komunist Partisi

15. stra: Gene Parti

16. stra: Demokrat Parti

17. stra: Saadet Partisi

18. stra: Adalet ve Kalkunma Partisi

19. stra: Bagtmstz Turkiye Partisi

20. stra: Emek Partisi

21. stra: Halkun Yukselis! Partisi

Kaynak: YSK,·24.01.2009 http./lwww.ememleketim.eom/haberlerl

haber.asp?hbr=812 internet adresinden edinilmistir.

Anahtar Kavramlar

• Siyasal Sistem

• Secim Sistemleri

• Pa rla menter Demokrasi

• Siyasi Parti

• Yasama Sorumsuziugu

• Kamu Y6netimi

irindekiler

• TURKiYE'NjN SjyASAL SjSTEMjNjN KISA TAJUHr;;ESj

• TURKiYE'DE PARLAMENTER DEMOKRASjNjN TEMEL 6ZELllKLEJU

• Yasama

• Yurutme

• Yar.gt

• TURKiYE'DE SjyASAL PARI1LER VE SEr;;jMSjSTEMLEJU

• Tureiye'de Siyasi Partiler

• Secirnler ve Secim Sistemleri



8 . U nite - T U rk iy e 'de S iya sa l K u rum la r ve Dem ok ra s i 151

TORKiYE'NiN SiYASAL SiSTEMiNiN KISATARiH«;ESiTurkiye Cumhuriyeti kurulusundan itibaren parlamenter sisternle ybnetilmektedir.

ilk olarak parlamenter sistemin Turkiyc'deki tarihcesine kisaca bir goz atalim.

II. Mahmut ile beraber baslayan Batiltlasma hareketleri 1839 yilmda ilan edilen

Tanzimat Ferrnaru ile surrnus ve ilan edilen Gulhane Hatti Humayunu ile tum uy-

ruklann temel haklan tamnrrus ve butun eksikliklerine ragmen tarihe bir "anayasa-

cihk devrimi" olarak gecmistir. 1870'li yillarm sonuna dek suren Tanzimat done-

minde Gulhane Hatti Humayunu'nu izleyen fermanlar da cikanlrrus ve ozellikle

imparatorluk icinde yasayan azmliklann haklan, cagdas burokrasinin yaratilmasi,

askeri ybnetimden mulki ybnetime gecis, yerel ybnetimlerin kurulrnasr, ilk butce-

nin yapilmasr, batih anlamda okullann kurulmasi alanlannda onernli adimlar atrl-

rmstir (Erogul, 1993, s. 164).

Butun bu gelismelere karsm 1876 yilmda ilk Osmanli Anayasasi olan Kanun-i

Esasi'nin ilan edilmesi ve Birinci Mesrutiyet donerninin baslamasi ve padisah kar-

sisinda oldukca zayif yetkileri olmakla birlikte bir meclisin kurulmasi ile beraber

Turkiyc'nin siyasal duzeni parlamenter sistem olarak belirlenrnis ve 0gunden gu-

numuze dek surmustur, ilk parlamento olan Meclis-i Umumi, Heyet-i Mebusan ve

Heyet-i Ayan olmak uzere iki koldan olusrnaktadir. Heyet-i Ayan uyeleri padisah

tarafmdan omur boyu gorevde kalmak uzere secilirken Heyet-i Mebusan uyeleri 4

yilda bir genel secimlerle belirlenmekteydi. 1908'de ilan edilen II. Mesrutiyetle be-

raber Kanun-i Esasi'de yapilan degisikliklerle 1909'da yeni bir anayasal donern

baslarrustir. Bu yeni anayasa ile beraber artrk padisah degil Meclis-i Mebusan en

onernli kurum olarak ortaya cikmisnr (Erogul, 1993, s. 173).

23 Nisan 1920'de TBMMAnkara'da toplandi ve onceki meclislerden farkli ola-

rak yasama yurutrne ve yargr erklerini bunyesinde topladi. 20 Ocak 1921'de yurur-

luge giren cumhuriyetin ilk anayasasi Teseilat- t Esasiye Kanunu secimlerin iki yil-da bir yaprlacagmi ve meclisin her ytl Kasim ayi basmda kendiliginden toplanaca-

giru bildirmistir, 1924 Anayasasi ise yurutrne gbrevini bir baska deyisle TBMM'nin

koydugu genel kurallar cercevesinde ulkeyi yonetme gbrevini Cumhurbaskaru ve

Bakanlar Kurulu'na vermistir, 0 donern tek partili sisteme gore hazirlanan 1924

Anayasasi, 1946'da cok partili hayata gecilmesinden soma da temel anayasal cer-

ceveyi olusturrnustur. Cok partili donernle birlikte i§ basma gelen Demokrat Parti

donerninde 1924 Anayasasi en cok parlamentoya verdigi genis yetkiler dolayisryla

elestirilmistir, 27 Mayis 1960 ihtilali sonrasinda yururluge goren 1961 Anayasasi'na

gore Cumhuriyet Senatosu adr verilen bir meclis daha olusturulmus ve parlamen-

tonun yetkilerini bir onceki donemde cok genis oldugu dusuncesinden hareketle

bu meclis Turkiye BUyUkMeclisi'nin cikardigi yasalan bir tur denetleme gbrevini

ustlenmistir, 12Mart 1971 askeri mudahalesiyle yurutrne orgarunm gucu artmlrrus-

sa da Anayasa siyasal istikrarsizltgm sorumlusu olarak gorulmekten kurtulamarrus-

tir (Turkone, 2003, s. 181). 12 Eylul 1980 askeri darbesinin ardmdan yururluge gi-

ren 1982 Anayasasi ise yasama ve yurutme guclerinin egernenligini bir nebze da-

ha guclendirrnis ayru zamanda tek meclisli sisteme geri donulmustur,

Tanzimat doneminde b iir ok ra tik a la nd a n e g ib i r efo rm la r yapilnustrr, arastmniz.

1 87 6 Y llin da ilk m e clis in

k ur ulm a si ile b er ab er

T ur kiy e' nin s iy as al d uz an l

p ar la m en te r s is te m o la ra k

b e li rl e n m i ~ ti r.



152 TU rk iy e 'n in T op lum sa l Y a a r s :

A n ay as am iz in T B MM

u y el er in e v e rd ig i e n ii ne m li

g u ve n ce le r de n b ir i y a sa m a

s o ru m s u zl ug u d u r.

C u m h ur ba ~ ka n ln ln g ii re v le r i

i~ in de e n iin em li g iir ev i

d e vle tin b a ~1 olrnaktrr,

B a ~b ak an ln s iy as al g uc u,

b u yu k ii l~ u de k u ru la n

h uk u m e tin b ir te k p ar ti

h uk u m e ti y a d a k oa lis yo n

o lr na sm a v e u lk ed ek l p ar ti

d is ip lin i a nla yis m a b ag li

o l ar a k d e g i~me k t e di r.

TORKiYE'DE PARLAMENTER DEMOKRASiNiN TEMELQZELLiKLERi

Epeyce maddesi degisiklige ugramis olmakla beraber ulkernizde halihazrrda 1982

Anayasasr yururluktedir. 1982 Anayasasi yurutrnenin guclendirmesi yoluyla guclu

bir devlet yaratmayi amaclamis ve haklar ve ozgurlukler alanmda onernli olcude

kisrtlamaya gitmistir. Anayasa'nm 8. maddesine gore yurutrne yetki ve gorevi Cum-

hurbaskaru ve Bakanlar Kurulu tarafmdan Anayasa ve kanunlara uygun olarak kul-

larulacak ve yerine getirilecektir (Sabuncu,1994, s. 108). Boylelikle 1982 Anayasa-

si'na gore iki bash bir yurutrne mode linin uygulamaya kondugu soylenebilir, Hu-

kumet parlamentonun onayi ile olusur ve parlamentoya karst sorumluluk tasir,

P ar la m en te r d em o kr atik s is te m dismda d iin ya da u yg ula na n d ig er s is te mle r n ele rd ir , a ra §-

tmmz,

Yasama1982 Anayasasi'na gore yasa yapma yetkisi TBMM'dedir ve bu yetki devredilemez.

Meclis secimle gelen 550 milletvekilinden olusur, Ancak meclis bakanlar kuruluna

kanun gucunde kararname cikarma yetkisi verebilir. Meclis cahsmalanru kendi

yaptigi i.; tuzuge gore yurutur, Anayasa TBMM uyelerine onernli guvenceler ver-

mistir. Bunlardan biri yasama sorumsuzlugudur. Buna gore milletvekilleri,

TBMM'de calisrnalan sirasmda soyledikleri sozler ve kullandiklan oylar nedeniyle

hicbir zaman hicbir kimseye hesap vermek zorunda tutulamazlar.

Ylirlitme

Diger pek cok parlamenter demokrasiyle yonetilen ulkede oldugu gibi ulkemizde

de yurutrne cumhurbaskaru ve hukumet olmak uzere iki kanatltdir. 1982 Anayasa-

sirun 101. maddesine gore Cumhurbaskaru, kirk yasiru doldurrnus ve yuksekogre-

nim yapmis TBMM uyeleri veya bu niteliklere ve milletvekili secilme yeterliligine

sahip Turk vatandaslan arasmdan, halk tarafmdan secilir, 1982 Anayasasi yurutrne-

yi guclendirmek amacryla Cumhurbaskaruru guclendirecek hukumler getirrnisti,

ancak son yapilan degisikliklerle cumhurbaskarunm gucu epeyce azaltrlrrusttr.

2007 yilmda yapilan anayasa degisikligiyle Cumhurbaskarurun gorev suresi 7 Y I 1 -

dan 5 yila indirilmistir. Cumhurbaskarunin gorev ve yetkileri Anayasa'nm 104.

maddesine gore belirlenmistir, Curnhurbaskarunm yasama ile ilgili gorevleri ara-

smda Turkiye Buyuk Millet Meclisini gerektiginde toplantrya cagirmak, yasalan ya-

yimlamak, yasalan yeniden gorusulmek uzere Turkiye Buyuk Millet Meclisine ge-

ri gondermek, Anayasa degisikliklerine iliskin yasalan gerekli gordugu takdirde

halkoyuna sunmak sayilabilir. Cumhurbaskarunm yurutrne ile ilgili gorevleri ara-smda ise Basbakaru atamak ve istifasrru kabul etmek, Basbakarun teklifi uzerine

bakanlan atamak ve gorevlerine son vermek, milletlerarasi anlasmalan onaylamak

ve yayimlamak, Turk Silahli Kuvvetlerinin kullarulmasina karar vermek, kararna-

meleri imzalamak sayilabilir. Cumhurbaskarunm burada bir bolumunu sayabildigi-

miz pek cok gorevi icinde en onernli gorevi devletin basi olmaknr. Aynca cumhur-

baskanirun butun ulusu temsil etmesi onun tam bir yansizltk icinde davranmasiru

zorunlu krlar (Erogul, 1993, s. 254).

Anayasamiza gore Basbakan, Cumhurbaskanmca TBMM uyeleri arasmdan atan-

maktadir. Basbakan tarafmdan secilen bakanlann atanmasi da yine Cumhurbaska-

ru tarafmdan yapilmaktadrr. Bakanlar kurulu, Basbakan ve Bakanlardan olusan bir

organdir. Bu kurul icinde Basbakanm ozel bir konumu vardir. Bu konum Basba-





154 TU rk iy e 'n in T op lum sa l Y a a r s :

A n ay a sa 'm lz a g iir e 1 8 y a ~ln l

d nld ur rn u s h er T u rk

v a t a n d a n s i ya s i p a r ti le r e

u ye o lm a v e d ile dig i a nd a

u ye lik te n ~ e kilm e h ak km a

sah ip t i r .

D e m ok ra tik o ld ug un u id dia

e de n b ir ik tid ar s ee lm e

d ay an m a ll v e g uc un u n

k a y n a g ln l s e tl rn d e n

almahdr r ,

K am u y ii ne ti ci si ni n o to r it es i

o n u n k i ~i s e l i iz e ll ik l er in d e n

d eg il s ec ir n s on u cu i~ ba ~ ln a

ge lmes i nden kaynak larur ,

si'nda 12 Eylul askeri ybnetiminin getirdigi otoriter duzenlerneler 1995 yilmdan iti-

baren Anayasa'da getirilen bircok degisiklikle ozgurlukcu yonde degistirilmistir

(Turkone, 2005, s. 208).

Anayasa'miza gore 18 yasiru doldurrnus her Turk vatandasi yasada ve parti tu-

zugunde gbsterilen sartlara ve usullere gore siyasi partilere uye olma ve diledigi

anda uyelikten cekilme hakkma sahiptir. Hakimler ve savcilar, Sayistay dahil yuk-

sek yargr organlan mensuplan, kamu kurum ve kuruluslannm memur statusunde-

ki gorevlileri, yaptiklan hizmet bakimmdan i§.;i niteligi tasimayan diger kamu go-

revlileri, Silahli Kuvvetler mensuplan ile yuksekogretim bneesi ogrencileri siyasi

partilere uye olamazlar. Siyasi partilerin TBMM'de grup olusturabilmeleri icin en az

20 uyeye sahip olmalan gerekir. Anayasa'miza gore siyasi partilerin kapatrlmasi an-

eak Anayasa Mahkemesi karanyla gerceklesebilir.

Tiirkiye'de 1980 senrasi kurulmus olan siyasi partileri arastmniz,

Se~imler ve Se~im Sistemleri

Demokrasi acisindan secimler halkm kendilerini ybneteeekleri belirleme islemi ve

eylemidir. Bu acidan secirn yalruzca milletvekillerinin ve yerel ybneticilerin belir-

lenmesi icin uygulanan bir yontern olmayip tum orgutler icin orgut uyelerinin or-

gutu ybneteeekleri belirleme ybntemidir. Kamu ybneticisinin otoritesi onun kisisel

ozelliklerinden de gil secim sonueu isbasina gelmesinden kaynaklanmaktadir. Bu

sebeple demokratik oldugunu iddia eden bir iktidar secime dayanmah ve gucunun

kaynagmi secimden almalidir. Demokratik kamu ybnetiminin kaynagi sayilan hal-

kin onayi ozgur, esit ve serbest secimlerle aneak ortaya cikabilir, Bir baska deyis-

le secimler halka siyasi iktidan onaylamak, onaymi geri almak ya da iktidan red-

detmek hakki verir. Demokrasiden soz edebilmek icin secirnlerin ozgur, esit ve

serbest yapilmast tek basma yeterli degildir. bneelikle secimlerin ozgur ortamlar-

da, bas kid an uzak bir bicirnde yapilmasr gereklidir. Bu da aneak temel hak ve oz-

gurluklerin guvence altmda oldugu bir toplumsal ortamda mumkun olabilir (Ozte-

kin, 2001, s. 152).

Secimin gercek anlamda demokratik olabilmesi icin gerekli olan temel ilkeler

sunlardir:

El'1itlikilkesi: Bireylerin ekonomik ve toplumsal konumlan ne olursa olsun,

herkesin bir tek oy kullanma hakkinm olmasma esit oy ilkesi adr verilir.

Genellik ilkesi: Secmenler arasmda servet, ogrenim, meslek, gelir, statu, din,

dil, cinsiyet ve Irk ayrimr yaprlmaksizm belirli yasi doldurrnus olan herkesin oy

kullanmaya hak kazanmasidir.

Bireysellik ilkesi: Secimlerde bireysellik ilkesi secme hakkinm kisiye ozgu 01 -

mast ve bu hakkin hicbir suretle baskasina devredilememesidir.

Gizlilik ilkesi: Vatandaslann hicbir etki ya da baski altmda kalmadan, sadeee

kendi istek ve inanclan dogrultusunda secme haklanru kullanabilmeleri demektir.

Serbestlik ilkesi: Secirnlerin her tur siyasal, ekonomik, toplumsal baski ve

korkulardan uzak olarak gerceklesmesi anlamma gelir.

Gunumuzde dunyada kendi icinde farklihklar icermesine karsin temelde iki se-

cirri sistemi uygulanmaktadir. Bunlardan bir tanesi "cogunluk sistemi", oteki de

"nispi temsil sistemi"dir. Ulkeler kendi sosyal, ekonomik, kulturel vb. yaprlanna

gore bu iki secirn sisteminden birini ya da ikisinin kansimi bir ybntemi uygulamak-

tadir. Bu ybntemlerden hangisi uygulamrsa uygulansm temel ilke, secirnler sonu-

eu olusacak parlamentonun cogunlugu temsil etmesi ve ulkeyi yonetecek siyasi ik-



8 . U nite - T U rk iy e 'd e S iya sa l K u rum la r ve D em ok ra s i 155

tidann parlamentodaki sayisal cogunlugu yanmda ulke genelinde de cogunlugu

temsil etmesidir (Oztekin, 2001, s. 196).

Tiirkiye'de Sec;im Sistemi Uygulamalarl

Secim ve siyasi sistem tartismalan Avrupa'da 14. yuzyildan itibaren baslarken Os-

manli'da ancak 19. yuzyilm ortalanna dogru secimlerden soz edilmeye baslanabil-

mistir, Osmanli'da ilk secim 1876 Anayasasi ile getirilmek Istenrnistir, Bu Anaya-

sa'ya gore iki meclis ongorulmustu, Bunlardan birisi uyelerinin tamammm padisah

tarafmdan secildigi Meclis-i Ayan, oteki de milletce dolayli olarak secilen Meclis-i

Mebusan idi. Cumhuriyet ilan edilmeden once ulkernizde ilk secim 1877 yilmda

yaprlmrstir. Bu secimlerde ulke 29 secim bolgesine aynlmisti ve secimlerde en cok

oyu alan secimi kazanryordu, Ulkemizde ilk parlamento boylelikle olusmus ve U.;

ay dahi calismadan donernin padisahi tarafmdan fesih edilerek 30 yrllik bir istibdat

donemi baslarrustir (Cam, 1984, s. 59).

Ulkemizde cumhuriyet sonrasinda 1945 yilma kadar yapilan secimlerin en bu-

yuk ozelligi tum secimlere tek parti olan Cumhuriyet Halk Partisi'nin tek basma ka-

tilmasidir. Ancak 1946'dan soma cok partili hayata gecilmesiyle beraber secimlere

bird en cok parti katilmaya baslarrustir. Turk siyasal hayatmda secim sistemleriyle

ilgili genel egilimin bir onceki donemde uygulanan secim sistemine ve bu sisternin

sonuclanna tepki biciminde oldugu gorulmustur,

Bu anlamda Turkiye'de bugune kadar uygulanan secim sistemlerini U.; ayn do-

nem icinde degerlendirmek uygun olacaktir. Turkiye'de 1950- 1960 donerninde

uygulanan secirn sistemi liste usulu fogunluk sistemidir. Cogunluk sistemine gore

bir aday ya da partinin bir secim bolgesinde kazanabilmesi icin gecerli oylann ya-

nsmdan bir fazlasiru almasi gerekmektedir. Dolayisryla bir bolgede oylann yandan

bir fazlasiru alan parti butun milletvekillerini cikarma hakkma sahip olurken 0 1 -

dukca yuksek oranlarda oy almasma ragmen ayru bolgede ikinci durumda olan

parti hicbir milletvekili cikaramaz, Bu sistem sonucu bu donemde yapilan secim-

ler daha fazla oy alan parti lehine "asm" temsile yol acarak adaletsizliklere yol ac-

rrustir. 1950- 1960 donerninde cogunlukcu secirn sistemi uygulamaya konmustur.

Bu sistern yuzunden ise 0donemde parlamentoda iktidan denetleyecek etkili bir

muhalefet olusamarrustir (Turkone, 2003, s. 302).

27 Mayis 1960 mudahalesini takiben Milletvekili Secim Yasasi degistirilmistir.

1961 Anayasasi "Cumhuriyet Senatosu" ve "Millet Meclisi" olmak uzere iki meclis-

li bir sistem getirmis ve iki meclisin secimlerinin de ayru kurallara gore yapilmasr

ongorulmustur, 1961 Anayasasi ile beraber cogunluk sistemi terk edilrnis ve yeri-

ne nispi temsil sistemi getirilmistir, Nispi temsil sistemine gore her siyasi parti her

bolgede aldigi oy oranma gore temsil edilme hakkma sahiptir. Bu sistem sayesin-

de 1960- 1980 donerninde bircok siyasi partinin parlamentoda temsil edildigini ve

gorece cogulcu bir anlayisin yerlestigini gorebiliyoruz,

Giiniimiizde Uygulanan Sec;im Sistemi

Ne yazrk ki 12 Eylul 1980 darbesiyle birlikte 1961 Anayasasi ile yerlestirilmeye ca-

lisilan cogulcu ve katihmci demokrasi kesintiye ugramistir. 1983 yilmda cikanlan

secirn yasasi yine nispi temsil sistemini ongorrnesine karsin genel ve bolgesel ba-

raj engelleri koymasr sonucunda kucuk partilerin parlamentoda temsil hakki elle-

rinden almmisnr. Tum ulke genelinde gecerli olan % 10 baraji, ulke genelinde ge-

cerli oylann % 10'unu alamayan partilerin parlamentoda temsil edilemeyeceklerini

ongormektedir, Buna ek olarak bir secim cevresinde elde edilen gecerli oylann0

1 94 6'd a n s o nr a ~ o k p a rtil i

h a y at a g e ~ il m e si yl e b e ra b e r

s e clm l er e b ir de n ~ o k p a rti

k a tilm a ja b as la m r su r.

T u rk iy e 'd e 1 95 0- 1 96 0

d iin e m in d e lis te u s ulu

~ o g u nl uk s is te m i

u ygu l an m r s n r .



1 5 6 TU rk iy e 'n in T op lum sa l Y a a r s :

T u rk iy e 'd e h u gu n y u ru r lu k te

o la n s e cir n s is te m i n is pi

te m sil s is te m in in b ir tu ru

o lan % 1 0 h ar ajh k la s ik

d 'H o n t s i st em id i r.

secirn cevresinden cikacak milletvekillerine bolunrnesi ile elde edilecek sayida oy

alamayan siyasi partiler yine milletvekili cikaramayacaklardrr. Bir baska deyisle, bu

baraj ve sayilan asamayan siyasi partiler elenmekte ve bu partilere oy veren vatan-

daslann oylan bosa gitmekte, alman oylar hicbir bicimde parlamentoya yansima-

maktadir.

Turkiye'de bugun yururlukte olan secirn sistemi % 10 barajli klasik d'Hont sis-

temidir. 1995 genel secimleri oncesinde milletvekili secilme yasi lS'e indirilmis ve

450 olan milletvekili sayisr 550'ye cikanlnustir. Yururlukteki bu secirn sistemi "tern-

silde adalet" ilkesine ters dusrnektedir. Ge.;erli oylann % 9,99'una dahi ulassa bir

parti parlamentoda temsil hakkma sahip olamamakta ve demokratik bir sistemle

uyusmamaktadir. Oysa Oztekin'in de vurguladigr gibi bir ulkede demokrasinin en

onernli gbstergelerinden biri olan secirnin 0ulkede cogulcu, katilimci, temsili ve

anayasal sisteme gercek anlamda katki saglayabilmesi icin devleti ve toplumu yo-

neten siyasi iktidarlara 3 onernli gorev dusmektedir, Bunlardan ilki ulkede secmen

sayismm artmlmasidir. ikincisi secim uygulamalannm kolaylastmlarak gecerli oy

oranlannm yukseltilmesidir. Ucuncusu ise olabildigince farkli goruslerin siyasi par-

tiler aracihgryla parlamentoya tasinmasim saglamaktir (Oztekin, 2001, s. 199).

Illkemizde 1983 yilmdan bu yana uygulanan seelm sisteminin nasil i§ledigini somut ra-

kamlarla ornekleyiniz.



O z e t

8. U n ite - TU rk iy e 'de S iya sa l K u rum lar ve Dem okras i 1 5 7

Turkiye'nin siyasal yaptstru tarihsel donusunu;

icinde kavramak.

Batihlasma hareketleri 1839 yilinda ilan edilen

Tanzimat Ferman! ile surmus ve ilan edilen Gul-

hane Hall! Hiimayunu ile turn uyruklann temel

haklan tanmrrns ve butun eksikliklerine ragmen

tarihe bir "anayasacihk devrimi" olarak gecrnistir,

1876 yilmda ilk Osmanli Anayasasi olan Kanun-i

Esasi 'nin ilan edilmesi ve Birinci Mesrutiyet do-

neminin baslamasi ve padisah karsismda olduk-

ca zayif yetkileri olmakla birlikte bir meclisin ku-

rulrnasi ile beraber Tiirkiye'nin siyasal duzeni

parlamenter sistem olarak belirlcnmis ve 0giin-

den gunurnuze dek surrnustur. Cok partili do-

nemle birlikte is basina gelen Demokrat Parti do-

neminde 1924 Anayasasi en cok parlamentoya

verdigi genis yetkiler dolayisiyla elcstirilmistir.

27Mayis 1960 lhtilali sonrasmda yiiriirliige giren

1961 Anayasasi'na gore Cumhuriyet Senatosu adi

verilen bir meclis daha olusturulrnustur. 12 Mart

1971 askeri miidahalesiyle yurutme organmm gii-

cu artinlrmssa da Anayasa, siyasal istikrarsizligin

sorumlusu olarak gorulrnekten kurtulamarmstir.

12 Eylul 1980 askeri darbesinin ardmdan yurur-liige giren 1982 Anayasasi ise yasama ve yurut-

me guclerinin egernenligini bir nebze daha gii<,;:-

lendirmistir.

Turkiye'de parlamenter sistemin temel ozellikle-

rini aaklamak.

Ulkernizde halen 1982 Anayasasi yururluktedir,

1982 Anayasasi yiiriitmenin guclendirmesi yo-

luyla gii<,;:lUir devlet yaratrnayi amaclarrus ve

haklar ve ozgurlukler alanmda onernli olcude ki-

sitlamaya gitmistir. 1982 Anayasasi'na gore yasa

yapma yetkisi TBMM'dedir ve bu yetki devredi-

lemez. Yurutme cumhurbaskaru ve hukumet 01 -

mak uzere iki kanatlidir. Anayasa'mizda yer alan

temel kurallara gore, mahkemelerin kurulusu, is-

leyisi, gore v ve yetkileri, yargilarna yonternleri

yasayla belirlenir. Yargilama kamuya acik bir bi-

cirnde yapihr.

Surkiye'de siyasal partilerin isleyisini degerlen-

'([)' dirmek.

Anayasa'rruza gore 18 yasiru doldurrnus her Turk

vatandasi yasada ve parti tiiziigiinde gosterilen

sartlara ve usullere gore siyasi partilere i iye olma

ve diledigi anda iiyelikten cekilrne hakkma sa-

hiptir.

Surleiye'de secim sistemlerinin tarihsel olarak

'G1 nastl uygulandigini listelemek.

Cumhuriyet ilan edilmeden once iilkemizde ilk

secim 1877 yilinda yapilrrustir, Cumhuriyet son-

rasmda 1946'dan sonra cok partili hayata gecil-

mesiyle beraber secirnlere birden cok parti katil-

maya baslanustir. Tiirkiye'de 1950- 1960 done-

minde uygulanan sccirn sistemi liste usulu <' ; :0-

gunluk sistemidir. Tiirkiye'de 1961 Anayasasi ile

beraber cogunluk sistemi terk edilmis ve yerine

nispi temsil sistemi getirilrnistir,

Surkiye'de secim sistemlerinin gunumuzdeki is-

'([)' leyisini degerlendirmek.

1983 yilinda cikanlan secim yasasi yine nispi tem-

sil sistemini ongormesine karsin genel ve bolge-sel baraj engelleri koyrnasi sonucunda kucuk par-

tilerin parlamentoda temsil hakki ellerinden alin-

mistir, Turn ulke genelinde gecerli olan % 10 ba-

raji, ulke genelinde gecerli oylann % 10'unu ala-

mayan partilerin parlamentoda temsil edileme-

yeceklerini ongormektedir.



1 5 8 TU rk iye 'n in To p lum sa l Y a a r s :

Kendim i zi Smayallm

1. Asagidaki hangi donemle beraber ozellikle impara-

torluk icinde yasayan azmhklann haklan, cagdas bu-

rokrasinin yaratilmasi, askeri yonetirnden miilki yoneti-

me gecis, yerel yonetimlerin kurulrnasi, ilk butcenin ya-

pilmasi, batih anlamda okullann kurulrnasi alanlannda

onernli adimlar atilmistir?

a. Lale Devri

b. Tanzimat donerni

c. Cumhuriyet donerni

d. lstibdat donerni

e. Hiirriyet donerni

2. 11kparlamento olan Meclis-i Umumi'nin bir kanadiolan Heyet-i Mebusan iiyeleri kac yilda bir genel secim-

lerle belirlcnmistir?

a. 5

b. 4

c. 3

d. 2

e. Her yr l

3. Tiirkiye Cumhuriyeti'nin ilk anayasasi hangi tarihte

yiiriirliige girrnistir?

a. 1921

b. 1922

c. 1923

d. 1924

e. 1925

4. 1982 Anayasasi'na gore yurutme yetki ve gorevi asa-

gldakilerden hangisi tarafmdan yerine getirilir?

a. Cumhurbaskaru ve Bakanlar Kurulu

b. Basbakan

c. lcisleri Bakaru

d. Milli Savunma Bakaru

e. TBMM

5. Hem bicirn hem de oz bakimindan yasalann anaya-

saya uygunlugunu denetlemekle gorevli mahkeme asa-

gldakilerden hangisidir?

a. Anayasa mahkemesi

b. Yargitay

c. Darustay

d. Askeri Yargitay

e. Uyusmazhk Mahkemesi

6. Anayasa'rruza gore yasada ve parti tiiziigiinde goste-

rilen sartlara ve usullere gore siyasi partilere iiye olma

yasi kactir?

a. 17

b. 18

c. 19

d. 20

e. 21

7. Bireylerin ekonomik ve toplumsal konumlan ne

olursa olsun, herkesin bir tek oy kullanma hakkinm 01 -

masma ne ad verilir?

a. E~itlik ilkesib. Genellik ilkesi

c. Bireysellik ilkesi

d. Gizlilik ilkesi

e. Serbestlik ilkesi

8. Sccirn ve siyasi sistem tartismalan Avrupa'da hangi

yuzyildan itibaren baslarmstir?

a. 12.

b. 13.

c. 14.

d. 15.

e. 16.

9. 1876 Anayasasi'na gore iiyelerinin tamammm padi-

sah tarafmdan secildigi meclise ne ad verilir?

a. Meclis-i Ayan

b. Meclis-i Mebusan

c. Halk meclisi

d. Temsilciler meclisi

e. Senato

10. Tiirkiye'de hangi anayasayla beraber cogunluk sis-

temi terk edilmis ve yerine nispi temsil sistemi getiril-

mistir?

a. 1877

b. 1921

c. 1924

d. 1961

e. 1982



8. U n ite - TU rk iy e 'de S iya sa l K u rum lar ve Dem okras i 159

Okuma Par~asl

" - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -Anayasa Mahkemesi'ne Cumhurbaskanlarr

tarafmdan yaprlan 'bu yasa iptal edilmeli'

basvurularmm T AR iH in iR ...

AHMETNECDET SEZERIPTALBASVURULARININ

REKORTMENI;ABDULLAHGUL DE: e;:UNKUGUL'UN

HIe;:IPTALBASVURUSUYOK

Cumhurbaskanlan arasmda Anayasa Mahkemesi'ne en

fazla iptal basvurusunda Ahmet Necdet Sezer bulundu.

Sezer, tam 25 kez Anayasa Mahkemesi'ne gitti. Sezer'i

6'~ar dava ile Fahri Koruturk ve Kenan Evren izledi.

Turgut Ozal, sadece 2 kez iptal basvurusunda bulundu.

Anayasa Mahkemesi'nin kurulmasinm ardmdan kuru-

rna ilk yasa iptali basvurusu 1975 yihnda donernin Cum-

hurbaskaru Fahri Koruturk tarafmdan yapildi. Koruturk,

sonraki yillarda da 5 kez iptal basvurusunda bulundu.

Bunlardan 6'Sl iptalle sonuclandi. 12 Eylul darbesi son-

rasmda Curnhurbaskanligi koltuguna oturan Kenan Ev-

ren de 6 kez Meclis'in cikardigi yasanm iptali icin mah-

kemenin kapisini caldi. Turgut Ozal, sadece iki kez

Anayasa Mahkemesi'ne gitti. Siileyman Demirel, 4 kez

basvuruda bulundu.

Sezer ise ilk basvurusu-

nu 2001 yilinda Avukat-

lik Kanunu'nda yapilandegisiklik icin yapti.

Bu basvuru reddedildi.

Ardmdan Sosyal Giiven-

lik Yasasi, 2B duzcnle-

mesi, Bankacihk Yasasi, YOK Teskilat Kanunu, Terorle

Miicadele Kanunu gibi bircok degisiklik icin mahkeme-

nin kapisini caldi. Mahkeme cogunlukla Sezer'in talebi

yonunde karar verdi.

Kaynak: http://www.nethaber.com/Politika/83622/

Ana yasa -Mahkemesine-Cumhurbaskanlari -tarafindan-

yapilan-bu-yasa internet sitesinden 03.02.2009 tarihin-

de indirilmistir (14 Arahk 2008 Pazar 00:17, Politika).

iLLERiN MiLLETVEKiL i : SAY llA R I ...

1961-2002 Secimleri

inerin milletvekili sayilarr niifusa bagh olarak

Yiiksek Secirn Kurulu (YSK) tarafmdan

belirleniyor.

1961-2002 yillan arasmda yapilan gene I secirnlerde, Is-

tanbul'un milletvekili sayisi her secimde degisti, lstan-

bul'un 1961 secimlerinde 31 olan milletvekili sayisi

2002'de 70'e yiikseldi. Ankara'nm milletvekili sayisi

1961'e gore, 21'den 29'a, lzrnir 1Tden 24'e, Antalya

Tden 13'e yiikseldi. 4 ilin (Bilecik, Ncvsehir, Tunceli ve

Usak) milletvekili sayisi 1961 secirnlerinden bu yana

hie degismedi. Bilecik ve Tunceli Z'scr, Nevschir ve

Usak 3'er milletvekili cikardi. Milletvekili sayisi 1961 ve

sonrasi secirnlere gore en belirgin sekilde dusen il ise

Kars oldu. 1961 secimlerinde 9 milletvekili cikaran Kars;

Ardahan ve Igdir'm il olmalanndan sonra, 1999 ve

2002'de 3 milletvekiline dustu. 1961'de 9 milletvekili

olan Zonguldak; Bartin ve Karabuk'un il olmasmdan

sonra 5 milletvekili cikarrnaya basladi.

i LL ER iN M i LLETVEK iL i: SAYILARI (1961-2002)

"

iller 1961 1965 1969 1973 1977 1983 1987 1991 1995 1999 2002

Adana 12 12 13 13 14 12 14 14 17 14 14

Adiyaman 4 4 4 4 4 4 4 4 5 6 5

Afyon 7 7 7 7 6 5 6 6 7 7 7

Agrl 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 5

Amasya 4 4 4 4 4 4 4 3 4 4 3

Ankara 21 21 24 26 29 22 26 23 28 28 29

Antalya 7 7 7 7 7 7 8 9 10 12 13

Artvin 3 3 3 3 3 3 3 2 3 2 2

Aydin 8 8 7 7 7 6 7 6 8 8 8

Bahkesir II II 10 9 9 7 8 7 9 9 8

Bilecik 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

Bingol 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3

Bitlis 2 2 2 2 2 3 3 3 4 4 4

Bolu 6 6 5 5 5 5 5 5 6 5 3

Burdur 3 3 3 3 2 3 3 3 3 3 3

Bursa II II II II II 10 II 12 14 16 16

C;:anakkale 5 5 5 5 4 4 4 4 5 4 4

C;:anklrl 4 4 4 3 3 3 3 3 3 3 3

C;:orum 7 7 7 7 6 5 6 5 6 5 5

Denizli 7 7 7 6 6 5 6 6 7 7 7

Diyarbaklr 7 7 7 7 7 7 8 8 10 II 10

Edirne 5 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4

Elazlg 5 5 5 5 5 4 5 4 5 5 5

Erzincan 4 4 4 3 3 3 3 3 4 3 3

http://www.nethaber.com/Politika/83622/

http://www.nethaber.com/Politika/83622/



160 TUrkiye'nin T o p lu m sa l Y a a r s :

iller 1961 1965 1969 1973 1977 1983 1987 1991 1995 1999 2002

Erzurum 9 9 9 9 8 7 7 7 8 8 7

Eskisehir 6 6 6 6 5 5 5 5 6 6 6

Gaziantep 7 7 7 8 8 7 8 9 9 9 10

Giresun 6 6 6 6 5 5 5 4 5 5 5

Gumushane 4 4 4 4 3 3 3 2 2 2 2

Hakkari I I I I I 2 2 2 2 3 3

Hatay 7 7 7 7 8 7 9 8 10 10 10

lsparta 4 4 4 4 4 4 4 4 5 4 5

i~el 7 7 7 7 8 7 9 9 12 12 12

l s tanbul 31 31 33 38 48 36 45 50 61 69 70

izmir 17 17 18 18 19 16 19 19 24 24 24

K ars 9 9 9 8 8 6 6 5 4 3 3

Kastamonu 7 7 6 6 5 4 4 4 5 4 4

Kayseri 8 8 8 8 8 7 8 7 9 8 8

Krrtklareli 4 4 4 3 3 3 3 3 4 3 3

KIr~ehir 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

Kocaeli 5 5 4 5 5 5 7 7 9 10 9

Kenya 16 16 16 16 16 13 14 13 16 16 16

Kutahya 6 6 6 5 5 5 5 5 6 6 6

M.I.ty. 6 6 6 6 6 6 6 6 7 7 7

Manisa II II II 10 10 8 9 9 II 10 10

K.M.r.~ 6 6 5 7 7 6 7 7 8 9 8

M.rdin 6 6 6 6 6 5 6 5 6 6 6

Mugl. 5 5 5 5 4 4 5 5 6 6 6

Mu~ 3 3 3 3 3 3 4 3 4 4 4

Nev~ehir 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

Nigde 5 5 5 5 5 5 5 3 4 3 3

Ordu 8 8 8 8 7 6 7 6 8 7 7

Rize 4 4 4 4 4 4 4 3 4 3 3

Sakarya 6 6 6 6 5 5 6 6 7 6 6

Sam s un II II II 10 10 8 9 9 II 10 9

Siirt 4 4 4 4 4 4 5 3 3 3 3

Sinop 4 4 3 3 3 3 3 3 3 3 3

Sivas II II II 9 8 7 7 6 7 6 6

Tekirdag 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5

Tekat 7 7 7 7 7 6 6 6 7 6 7

Trabzon 9 9 9 8 8 6 7 6 8 7 8

Tunceli 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

~.nllurf. 7 7 6 7 7 5 7 8 9 II II

U~.k 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

V.n 3 4 4 4 4 5 5 5 6 7 7

Yozgat 6 6 6 6 6 5 5 5 6 6 6

Zonguldak 9 9 9 9 9 8 9 7 6 6 5

Aksaray 3 4 4 4

Bayburt 2 2 2 2

K aram an 2 3 3 3

Kirtkkale 3 4 4 4

B at m an 3 4 4 4

iller 1961 1965 1969 1973 1977 1983 1987 1991 1995 1999 2002

~Irn.k 3 3 3 3

Barnn 2 3 2 2

Ardahan 2 2 2

Igdlr 2 2 2

Yaleva 2 2 2

Karabuk 3 3 3

Kilis 2 2 2

Osmaniye 4 4

DDzce 3

TOPLAM 450 450 450 450 450 450 450 450 550 550 550

C * ) 1950, 1954 ve 1957 secimlerine iliskin bilgilerde

bazi hatalar olmasi nedeniyle bu tabloya almmarmstir.

Kaynak: hnp:! /www.belgenet.com/secim/

secim-05.html isimli siteden 03.02.2009 tarihinde

indirilmistir.

K en dim izi Sm ay allm Y an lt A na hta rl1. b Yanrtiniz yanhs ise "Tiirkiye'nin Siyasal

Sisteminin Kisa Tarihcesi" bolurnunu yeniden

okuyunuz.

2. b Yanrtiniz yanhs ise "Tiirkiye'nin Siyasal


okuyunuz.

3. a Yanrtiniz yanhs ise "Tiirkiye'nin Siyasal


okuyunuz.

4. a Yanrtiniz yanhs ise "Tiirkiye'de Parlamenter

Demokrasinin Temel Ozellikleri' ' bolurnunu

yeniden okuyunuz.

5. a Yarutmiz yanhs ise "Tiirkiye'de Parlamenter

Demokrasinin Temel Ozellikleri' ' bolurnunu

yeniden okuyunuz.

6. b Yanitimz yanhs ise "Turkiye'de Siyasal Partiler

ve Sccirn Sistemleri" bolurnunu yeniden

okuyunuz.

7. a Yanitimz yanhs ise "Turkiye'de Siyasal Partilerve Sccirn Sistemleri" bolurnunu yeniden

okuyunuz.

8. c Yamtiruz yanhs ise "Turkiye'de Siyasal Partiler


okuyunuz.

9. a Yamtiruz yanhs ise "Turkiye'de Siyasal Partiler


okuyunuz.

10. d Yamtiruz yanhs ise "Turkiye'de Siyasal Partiler


okuyunuz.

http://www.belgenet.com/secim/

http://www.belgenet.com/secim/



S na S izde Y an lt A nahtarl

8. U n ite - TU rk iy e 'de S iya sa l K u rum lar ve Dem okras i 161

Sira Sizde 1

Tanzimat donerninde biirokratik alanda su tur duzcnle-

meler yapilmistir: 1862'de devletin hesaplariru denetle-

mek uzere Divan-l Muhasebat (bugiinkii Sayistay) ku-

rulrnustur. 1864'te yeni bir yonetirn diizenlemesine gi-

dilrnis, ulke bugiin de uygulanmakta olan il temeline

gore bolunrnustur. 1868 yilmda bugiinkii Yargitay'in

atasi olan Buyuk Sura-vi Devlet kurulrnustur, Bir kucuk

parlamento gibi dusunulen Sura-vi Devlet'e yasalan ha-

zirlamak, yonetirn ile uyruklar arasmdaki anlasmazlik-

Ian yargi yoluyla cozmek, yargi yerleri arasmdaki uyus-

rnazhklan karara baglamak, memurlan yargilarnak gibi

cok onemli gorevler verilmistir(Bakirnz:

Erogul, 1993,

s.166).

Sira Sizde 2

Parlamenter demokrasi disinda diinyada baskanlik sis-

temi ve yari-baskanhk sistemi uygulanrnaktadir. Bas-

kanlik sistemi pek cok ulkcdc uygulanmakta olup tipik

temsilcisi Amerika Birlesik Devletleridir. Yan- baskan-

lik sistemi ise bugiin bir tek Fransa'da uygulanmakta-

dir,

Sira Sizde 3

Curnhurbaskani'nm gorev ve yetkileri Turkiye Cumhu-

riyeti Anayasasi'run 101, 102, 103, 104, 105, ve 106.

maddelerinde belirtilmistir. Curnhurbaskanligi makami-

run internet sitesinden bu gorev ve yetkileri ogrenebi-

lirsiniz: http://cankaya.gov .tr/ sayfa/ cumh urbaskanli-

gilgorev _yetkil

Sira Sizde 4

1980 sonrasi, 2820 sayili Siyasal Partiler Yasasi'na gore

kurulan ve faaliyetlerini surduren siyasi partiler hakkm-

daki bilgileri asagidaki internet sitesinden edinebilirsi-

niz: http://www.belgenet.com/partilsp_faal.html

Sira Sizde 5

Ulkernizde 1983 yilindan bu yana uygulanan secim sis-

teminin nasil isledigini somut rakamlarla su sekilde or-

neklemek mumkundur: Sozgelimi, secirnlerde ulke ge-

nelinde 20 milyon gecerli oy kullarulrrns olsun. Secim-

lere katilan herhangi bir siyasi partinin milletvekili cika-

rabilmesi icin her seyden once genel baraj ya da ulusal

baraj denilen bu 20 milyon oyun % 10'u olan 2 milyon

oy alrnasi on kosuldur, Aynca bu asildiktan sonra bir

de bolgesel baraji asmak gerekiyor. Sozgelirni herhangi

bir secim cevresinde 5 temsilci cikanlacaksa ve 500000

gecerli oy kullanilrnissa bu secim cevresinden secime

katilan siyasi partilerin milletvekili cikarabilrneleri icin

gecerli oylann milletvekili sayisina bolunmesiyle ortaya

cikan 100000'in uzerindc oy almasi gerekiyor (Bakimz:

Oztekin, 2001, s.188).

Yara rla nlla n Kayna k la rOztekin, A. (2001). Siyaset Bilimine Giri~Ankara: lmaj

Yayrncihk.

Erogul, C. (1993). Anatiizeye Giri~ Ankara: lmaj Ya-

ymcihk.

Sabuncu, Y. (1994). Anayasaya Giri~Ankara: lmaj Ya-

ymcihk.

Turkone, M. (2003). Siyaset Bilimi Ankara: Lotus YaYI-

nevi.

Cam, E. (1984). Siyaset Bilimi Istanbul: Der Yaymlan.

http://cankaya.gov/

http://www.belgenet.com/partilsp_faal.html

http://www.belgenet.com/partilsp_faal.html

http://cankaya.gov/



Documents

Türkiyenin toplumsal Yapısı ünite08