Türkiyenin toplumsal Yapısı ünite10

8/3/2019 Trkiyenin toplumsal Yaps nite10

1/24

Tilrkiye'de


2/24

19 0 TU rk iye 'n in T op lum sa l Y a a r s :Ornek OlayTiirk-i~'ten "Ozelle~tirme Raporu""Turk-j~ taraftndan bazirlanan "Ozellestirme Raporu "nda, "1989-2006 ytllartarastnda ozellestirilen kurumlarda 21 bin 676 iscinin isten pkarttldtgt ve 4-C sta-tusu adt alttnda sendikastz, tazminatstz ve ytltn 10 ayt ile smtrlt bir sekilde du~ukucretle, guvencesiz bir sekilde fal~tmldtgt" ileri suruldu. Konfederasyonun "Ozel-lestirme ve Sonuclan" isimli raporunda, 1989-2006 ytllart arastndalei ozellestirmeuygulamalartrun sonuclart degerlendirildi.

Ozellestirme Idaresi Ba~kanltgt verileri uzerinden haztrlandtgt bildirilen rapo-ra gore, 1989-2006 ytllart arastnda 45 sireet ozellestiriid). Ozellesttrmelerden oncebu sireetierde toplarn. 50 bin 802 i~fi caltstreen ozellestirmelerden sonraki toplarn.~fi saytst 2006 itibartyla 38 bin 971'egeriledi. Ozellestirilen sirketierdeki i~fi sayt-st 11bin 831azaldt. Soz konusu donemde 25kurum ozelle~tirildi. Ozellestirrneler-den once bu kurumlarda toplant 15 bin 93 ~fi cahstreen ozellestirmelerden son-raki toplarn. ~fi saytst 2006 itibartyla 5bin 248'e geriledi.

Rapora gore, 1989-2006 ytlllart arastnda toplarn 70 sirket ve kurum ozellestiril-di. Ozellestirmeler oncesi bu sirket ve kurumlarda toplarn. 65 bin 895 ~fi caltstreenozellestirmelerden sonraki toplant ~fi saytst 2006 ytl: itibartyla 44 bin 219'a du~-tu. j~fi saytstnda azalma 21 bin 676)n buldu."Kaynak: CNNTUrk, 17.01.2008 http./lwww.cnnturk.com/2008/ekonomilgenel/Ol117Iturk.isten.ozellestirme.raporuI420412.0Iindex.html

Anahtar Kavramlar Caltsma Istibdam Enformellesme

Issizlik: Taseronlasma

ifindekiler r;;ALl$MA YA$AMINA tU$KjN TEMELKAVRAMLAR TURKiYE'DE r;;ALI$MA YA$AMININ DEMOGRAFjK BOYUTLARI

Kadtn ve Istibdam Issizlik: Caltsan Cocuklar j~ Gucune Dahil Olmayanlar Gelir Dagiltm: E~itsizligi

TURKiYE'DE r;;ALI$MA YA$AMININ TEMEL SORUNLARI Enformellesme Esneklik Orgutsuzluk Taseronlasma Ayrtmctlte
http://http./lwww.cnnturk.com/2008/ekonomilgenel/Ol1http://http./lwww.cnnturk.com/2008/ekonomilgenel/Ol1


3/24

10. U n ite - T U rk iye 'de Ca ll~m a Y as a n u ve Su ru n la n 19 1

C;ALI$MAYA$AMINA iLi$KiN TEMEL KAVRAMLAR"Calisma" toplumsal yasarrumizm en onernli faaliyetlerinden birisidir. Gunumuzdebireylerin ne tur isleri yaptiklan, hangi kosullarda cahstiklan, ne kadar gelir eldeettikleri ve calisma yasami ile ilgili ne gibi yasal haklara sahip olduklan son dere-ce onernli bir konudur. Cunku bireylerin icinde bulundugu cahsrna yasamtrun ni-teligi, toplumsal yasamm diger turn boyutlanru dogrudan etkilemektedir. Toplum-sal yasam icerisinde bireylerin cogu hayatlannm onernli bir bolumunu calisarakgecirirler, Gunumuzde bireylerin yasadrgi kent, ikamet ettigi mahalle, sahip oldu-gu sosyal iliskiler agi ve gundelik yasami, buyuk olcude yaptigi isin yakm cevre-sinde gerceklesrnektedir. Artik insanlann yasamlannda, calisma iliskileri, bununuzantisi olarak gelisen bos zaman etkinlikleri ve i disi sosyal iliskiler agina aynlanzaman, ailelere ve aile ici iliskilere aynlandan daha fazla olmaktadir.Bireyler icin calisma yasami sosyal statu, nitelikli bir sosyal cevre, ekonomik

gelir ve sosyal guvence gibi getirilerin yam sira, kendilerini zihinsel ve bedenselolarak gelistirmelerinin de bir aracrdir. Bu nedenle calisrna yasarru toplumsal ilis-kiler agirun en onernli ve en merkezi alanlanndan biridir.Bireyler yasarnlanru idame ettirebilmek icin belli bir ucret karsihgi calismak

zorundadirlar. Ozellikle alt gelir gruplan acismdan ucretli calisma cok daha ya-samsal bir onerne sahiptir; cunku calisma yasami yoksul bireylerin hayatta tutun-malanru saglayabilecek tek faaliyet alarudtr. Bununla birlikte alt gelir grubunda-ki bireyler icin calisma yasami yalruzca kendilerinin ve ailelerinin gecimmi sagla-yan gelir getirici bir ugras olarak ele almmamalidir. Cunku alt gelir grubundakibireyler icin soz konusu olan yalruzca ekonomik acidan bir gelir elde etme vekendisinin ya da ailesinin gecimmi saglamak degildir, Gunumuz toplumlanndabir iste calismak demek bir tasla birden cok kusu vurmak demektir. Ornegin; ca-hsma bireylere aile, yakm akraba ve tarudrk cevre disinda yeni sosyal iliskileregirme olanagi saglar. Aynca bireyler calisarak gundelik yasamiru belli bir duzenekoyarlar. Bu duzen bireylerin sosyal ve psikolojik ruh saghgiru olumlu yonde et-kiler. Hatta toplumda oyle bir algi vardrr ki, bircok durumda bir ie sahip olmakadeta 'insan yerine konmakla' e anlamli gorulur, Gunumuzde yap IIan i ve sa-hip olunan meslekler insanlann bireysel ve toplumsal kimligini onernli olcude et-kiler. Ornegin; toplumda cogu kisiye ismiyle degil 'mudur bey', 'saym baskan' ve'doktor harurn' gibi mesleki kimligi ile hitap ederiz. Belli bir ii ve ugrasi olan bi-reyler, toplumda olumlu anlamda (doktor, avukat, muhendis ve bgretmen gibi)bir sosyal statuye sahip olurlar. Diger taraftan insanlar icin issizlerin icinde bulun-dugu sosyal, ekonomik ve psikolojik sorunlar, bir iste calismarun ne kadar onern-li oldugunu cok net bir sekilde gbstermektedir.

Calisma kavrarruru dar ve genis anlamda olmak uzere iki farkli sekilde tarumla-mak mumkundur, Dar anlami ile calisma kavramr bir bireyin belli bir ucret karsih-gi emegmi satmasidir. Genis anlami ile calisma kavrami ise toplumsal yasarnm sur-durulmesine yonelik olarak bireylerin ucretli ve/ya ucretsiz olarak yaptrklan ugras-lann tumunu kapsar. Bu ugraslar belli bir sozlesmeye bagli olarak yapilan ucretlicalismanm yam sira herhangi bir sozlesrne olmaksizin ucretsiz olarak yapilan evisi, tanmda ucretsiz aile isciligi, mevsimlik iscilik, cocuk isciligi, kayit disi calismave benzeri turn calisma bicimlerini kapsamaktadir.

Bu unite de cahsrna kavrami daha cok genis anlamda ele almacaktir. Dolayisry-la, cahsrna yasami hem ucretli hem de ucretsiz tum calisrna bicimleri acisindan de-gerlendirilmeye calisilacaknr. Calisma kavramma ucretli calisrna acisindan bakildi-gmda istihdamm iki sekilde gerceklestigi sbylenebilir.

B ir e y le r i ~i n ~ a ll ~m a y a ~ am l ,to plu m sa l ili~ kile r a gln ln e niin e m li v e m e rk e zia la n la n n da n b ir id ir .

i~ siz lik b ir t op lu m d a i~ g u c uni te l ig i ac i smdan ~a l l ~mayaha m ve is te kli o la nb ir ey le rin i~ s a hib i o la m a m av ey a u c re tll b ir i~ te is tih da me dile m e m e d ur u m ud ur .


4/24

192 TU rk iye 'n in T op lum sa l Y a a r s :

Kayttlt cahsma. lsverenler ile calisanlar arasmda i gucu istihdammm bellibir sozlesmeye dayah olarak yapilmasidir. Kayitlr calismada istihdam edenisveren ile istihdam edilen i gucu arasmda i yasasi hukumlerine uygunolarak yapilan resmi bir sozlesrne soz konusudur. Bu resmi sozlesme ile heriki taraf i yasasi hukumlerine gore belli yukumlulukleri karsihkh olarak ye-rine getirmeyi taahhut eder. Kayitlr calisrna i sozlesmesinin basladigi andani feshinin sona erdigi ana kadar surer.

Kayu d~t caltsma. i gucu istihdamirun isveren ile calisanlar arasmda resmiolmayan bir anlasmaya dayali olarak yapilmasidir. Kayrt d11cahsrnada taraf-lar arasmda genel olarak sozlu bir anlasma soz konusudur. Bu tur istihdambiciminde taraflar calisma suresi, ucret ve benzeri calisma kosullan ile ilgilikonularda genellikle kisisel ve gayri resmi bir anlasma yoluna giderler. Ka-yit d11istihdam taraflar arasmda yazrli ve resmi bir sozlesme olmadan bas-lar ve yine kisisel ve gayriresmi yollarla feshedilir.

TORKiYE'DE C;ALI$MAYA$AMININ DEMOGRAFiKBOYUTLARITurkiye istatistik Kurumunun (TUiK) verilerine gore 2008 Y1hitibanyla Turkiyc'ninnufusu 71 517 000 kisidir, Toplam nufus icerisinde calismaya hazrr durumdaki igucu nufusu 25 milyona yakmdir (24 632 000). Turkiye'de top lam istihdam ise 21,9milyon civanndadrr. Turkiye'de istihdam edilenlerin onernli bir bolumu kentlerdeyasamaktadir. TUiK'in hesaplamalanna gore 2008 Y1hitibariyle kentsel i gucu is-tihdami 16 milyon, kirsal i gucu istihdami ise 6 milyon civanndadrr (TUiK 2009).TUiK'in 2008 Y1hverilerine gore Turkiye'de istihdam edilenlerin: % 73,3'u erkektir. % 60,6'Sl lise aln egitimlidir. % 58,9'u ucretli, maasli ve yevmiyelidir. % 27,1'i kendi hesabma ve isverendir, % 14'u ucretsiz aile iscisidir. % 60,2'si "1-9 kisi arasi" cahsaru olan kucuk isyerlerinde calismaktadir. % 3'unun ek bir ii vardir. % 3,9'u mevcut isini degistirmek veya mevcut isine ek olarak bir iaramaktadir. Ucretli olarak calisanlann % 87'si surekli bir iste calismaktadir (TUiK 2009).Turkiye'de istihdam edilen i gucunun sektorlere gore dagihmma bakildiginda

hizmet sektorunun tanm ve sanayi sektorune gore daha fazla bir paya sahip oldugugorulur, TUiK'in Ekim 2008 tarihli verilerine gore istihdam edilenlerin % 26,9'u tanm,0 /0 19,8'i sanayi, % 6'Sl insaat, % 47,3'u ise hizmetler sektorundedir (TUiK 2009).

Kadm ve istihdamTurkiyc'de kadmlann ve erkeklerin i gucu istihdamma katihm oranlan arasmdacok buyuk farklihklar bulunmaktadir. TUiK'in 2008 Y1hverilerine gore her 100 er-kekten 72'si i gucune katihrken bu oran kadmlarda yalruzca 26 civarmdadir (TU-iK, 2009). Kuskusuz son yillarda Turkiye'de kadmlann calisma yasarnma girislerin-de onernli artislar olmustur, Ic goc ve kentlesme bu sureclerde onernli bir rol oy-narmstir. Ancak yine de kadmlann cok buyuk bir bolumunun ucretli i gucu piya-sasma yeterince giremedikleri gorulmektedir, Kuskusuz bunun bircok nedeni var-dir. Bunlann basinda, tanmda calisan kadm i gucunun onernli bir bolumunun ka-yit d11olarak cahstmlmasi gelmektedir. Aynca kentlerde kadmlann yogun olarak


5/24

10. U n ite - T U rk iy e 'de Ca ll~m a Y as anu ve Surun l an 193calistigi bircok dusuk ucretli i kolunda da kayit disi calisma oldukca yaygmdir.Ornegin; tezgahtarlik, temizlikcilik ve cocuk bakiciligi gibi isleri yapan kadmlanncok buyuk bir bolumu kayrt disi cahstiklan icin resmi i gucu istatistiklerine gire-memektedir. Kadm i gucunun sayismm resmi istatistiklerde dusuk gorunmesinmnedeni yalruzca 'kayrt disi calisma' degildir, Sosyal ve kulturel degerler de kadm-lann i gucune katihrruru olumsuz yonde etkilemektedir. Orne gin geleneksel aile-lerde kadma yonelik ataerkil baskilar, kadirun aile disma ucretli emek olarak cik-masiru engellemektedir. Bu surecte sosyal cevreye karst ailenin kadin uzerindekurdugu geleneksel bir baski araci olarak ozellikle namus kavrarru on plana cik-maktadir. Ornegin; 'kadirun yeri evidir', 'kadin erkegin namusudur', 'kadirun birin-ci gorevi analiktrr', 'yuvayi disi kus yapar' ve benzeri ifadeler kadiru aile sirurlan-run disma ucretli i gucu olarak cikmasiru onernli olcude engellemektedir. Ancakyine de bugun Turkiye'de hayat pahahligi, yoksulluk ve issizlik gibi temel sorun-larla karsilasan geleneksel ailelerde bu tur ataerkil degerler cozulmeye baslarrustir.Cunku ekonomik guclukler ve yasam kosullanrun agirlasmasi her gecen gun kadi-run ucretli bir iste calisarak aile butcesinin bir kisrruru olusturmasiru daha da zo-runlu hale getirmektedir. Bunun bir sonucu olarak bircok ailede kadm dusuk uc-retli de olsa calisma yasamma girmeye baslarrustir.Turkiye'de kadmlar ucretli i gucu piyasasma genellikle ucretlerin dusuk oldu-

gu i kollanndan gins yapmaktadirlar. Dusuk ucretin yaygm oldugu i kollanndaemek yogun calisma yaygmdir. Emek yogun caltsma bir isin yaptlmastnda kalagucu yerine bedensel gucun leullaruimastdtr. Bedensel cahsmayi gerektiren i kol-lannda calisrna kosullan genellikle agir, isler yorucu, ucretler dusuk ve i guven-cesi yetersizdir.

En fo rme l h izmet sektdriinde ~ahan kadmlarin ~allmay a am la rl ile ilg ili d ah a ayrmnhb ilg iy i, G iil O zye gin 'in "Baka la rmm Kir i: Kapicrlar, Giindelik~iler v e K admh k H aIle ri" a d-h k ita bmd a (Iletisim Yaym la rl , 2 00 5) bu lab ilir sin iz .Ucretli i gucune katilan kadmlar genellikle erkeklerin dusuk ucret ve benzeri

olumsuz calisma kosullan nedeniyle ragbet etmedikleri alanlarda istihdam edil-mektedirler. Bu durum calisma yasamindaki kadirun gerek ucret, gerekse sosyalhaklar acisindan erkegin cok gerisinde kalmasma neden olmaktadir. Basta tekstilsektoru olmak uzere bircok i kolunda kadmlar erkeklerle ayru ii yapmalannaragmen, daha dusuk bir ucret almaktadirlar. Egitimli mesleklerde bile kadmlar, er-keklerle esit rekabet kosullanna sahip degillerdir, Kadmlara yonelik cesitli on yar-gilar ve ayrimcrltk nedeniyle, erkekler kariyer basamaklanm kadmlara gore cokdaha hizh tlrmanabilmektedir.Kadmm disanda ucretli calismasmm bircok olumlu tarafi da vardir. Bunlann ba-

sinda kadirun aile butcesinin olusturulmasindaki payi gelmektedir. Hane gelirininbir kisrruru kazanan kadirun sosyal ve ekonomik statusune yonelik olarak toplum-da olumlu bir algi ortaya cikmaktadir. Dusuk ucretli de olsa bir iste calisan kadin,aile icinde guclenmekte ve erkegin cesitli baskilarma karst daha direncli olabil-mektedir. Cunku ucretli bir iste calisma kadma ekonomik ve sosyal acidan belli biroz guven verir. Ozelikle ekonomik acidan ailesine katkida bulundugunu goren ka-din kendisini daha guclu ve yeterli hisseder.

K i T A p )


6/24

194 TU rk iye 'n in T o p lum sa l Y a a r s :

R e fe ra n s d ii ne m i i ~i nd ei stih da m h ali nd e o lm a ya n ,so n a ln a y i~ in de i~ a ra m ak an alla rm da n e n a z b ir in ik ulla nrm s ve 15 g u n i ~i nd ei ~ b a~ 1 y ap a bi le ce k d ur um d aolan 15 y a~ ve d ah a y uk arly a~ta ki tu m k i~ ile r i~s izo l a ra k t a rum l a nm a k tam r(www. tu ik .gov . t rJ .

( D iK K A T 7 1 1

i~sizlikTurkiye'de 1950'li yillar ile birlikte kirdan kente dogru yogun bir goc yasanmistir.Bu goc sureci Turkiye'de i gucu istihdarrurun yapismr onernli olcude etkilernistir.Bunu en belirgin bir sekilde tanmsal i gucu istihdarrurun kentsel i gucu istihdami-na gore surekli olarak dusrnesinde gorrnek mumkundur, Ozellikle son 50-60 yildabireylerin iyi bir i, gelir, egitim, saghk ve diger sosyal olanaklara sahip olmak ama-cryla kentlere goc etmesi kirsal igucunu azaltirken kentsel i gucunu ise buyuk birhizla artirrrustir, Ancak kirdan kente goc ve hizh kentlesrne onernli sosyal ve eko-nomik sorunlan da beraberinde getirmistir. Bu sorunlann basinda issizlik gelmekte-dir. Devletin resmi kayitlarma gore calismaya hazir ve istekli oldugu halde issiz olannufus 2 687 OOO'dir(TUiK 2008). Resmi kayitlar dismdaki bazi hesaplamalara goreise issizlik oraru resmi rakamlann iki katiru yani 5 milyonu asrnaktadir (Turk-Is,2007). Ornegin; Turk ls'in hesaplamalanna gore calisanlann yaklasik yansr (10 mil-yon) kayrt disi olarak istihdam edilmektedir. Yapngi isten dolayi herhangi bir sos-yal guvenlik kurulusuna kayitlr olmadan calisanlann oraru, 2008 yilr itibanyla % 45,5olarak gerceklesrnistir. Bu donemde, gecen yilm ayru done mine gore tanm sekto-runde sosyal guvenlikten yoksun calisanlann oraru % 87,6'dan % 86,9'a, tanm disisektorlerde % 32,Tden % 30,3'e dusrnustur (TUiK, 2009).Diger taraftan Turkiye'de issizlik oraru gene yas gruplannda daha da yuksektir.

Resmi hesaplamalara gore 2008 yrli itibariyle 15-24 yas arasi her 100 gencten 20'siissiz durumdadir (TUiK, 2008). Turkiye'de issizlik rakami ile ilgili bir diger carpicrnokta ise egitim ile ilgilidir. Turkiye'de egitim duzeyi lise aln olanlarda issizlik ora-ru % 10, lise ve dengi egitimlilerde % 13 ve universite egitimi alnus olanlarda ise0 /0 12 duzeyindedir,

isizligin bazilari ge~ici, bazilari siirekli olan ~eitli tiirleri vardlr.Ar,k i~sizlik;~allma-ya hazir ve istekli i giicii oldugu halde, apk ilerin olmamasmdan kaynaklanan isizlik-tiroMevsimsel i~sizlik,iiretimin belirli mevsimlerde arttlgl turizm, Insaat ve tarim gibisektorlerde, iiretimin azaldlgl mevsimlerde yaanan isizlik tiiriidiir. Konjonktiirel i~siz-lik, piyasada talep azalmasi nedeniyle iiretimin ddnemsel olarak daralmasi durumundaortaya pkan, ozellikle ekonomik gerileme donemlerlnde artan bir isizlik tiiriidiir. Yap,-sal i~sizlik,apk iler oldugu halde i giiciiniin vasiflarmm ya da ozelliklerinin bu ilereuygun olmamasi nedeniyle ortaya pkan isizlik tipidir. Friksiyonel (ar,zi / gerici) i~siz-lik, insanlarm daha iyi iler bulmak amaeiyla ilerinden ayrilmalanyla olusan ve kisa sii-ren bir isizlik tiiriidiir ve biitiin saghkh ekonomilerde goriiliir. Gizli i~sizlikise, bir itebir kiinin ~ahmasl yeterli olacagl halde daha fazla kiinin ~ahmaslyla ortaya pkan i-sizlik tiiriidiir. Teknolojik ilerlemeler sonucunda i giiciine duyulan ihtiyaem azalmasiylaortaya pkan isizlik teknolojik i~sizlik,ekonomilerin yaadlgl biiyiik durgunluklar nede-niyle yaanan isizlik ise siirekli durgunluk i~sizligiya da siirekli durgunlugun yarattlglisizlik olarak adlandmhr,Tiirkiye'deki isizlik genel olarak hangi tiir isizlik smifma girmektedir?


7/24

10 . U nite - T U rk iy e 'de Ca ll~m a Y as an u ve Su run la n 19 5TuiK'in 200S YIhverilerine gore Turkiye'de issizlerin: % 70,S'i erkek nufustur, % 56,4'u lise aln egitimlidir. % 2S'i bir YIIve daha uzun suredir i aramaktadir. Issizler stkhkla (% 29,7) "es-dost" vasitasryla i aramaktadir. % S4,1'i (2 milyon 259 bin kisi) daha once bir iste cahsrrustir. Daha once bir iste calisrrus olan issizlerin % 49'u "hizmetler", % 24,4'u "sana-yi", % 17,2'si "insaat", % 9,4'u ise "tanm" sektorunde calisrrusnr (TUiK, 2009).

C;ah~anC;ocuklari gucu istihdamirun onernli bir boyutunu calisan cocuklar olusturmaktadir, Turki-ye'de resmi kayitlara gore 6-17 yas grubuna ait calisan cocuk saYISI2006 YIh itiba-nyla 1 milyon civarmdadir (TUiK, 2007). Turkiye genelinde 6-17 yas grubunda is-tihdam edilen cocuklann % 47,Tsi kentsel, % 52,4'u kirsal yerlerde yasamaktadir.istihdam edilen cocuklann % 66'sml erkek, % 34'unu kiz cocuklan olusturmakta-drr (TUiK, 2007). Resmi verilere gore calisan cocuklann % 31,5'i bir okula devamederken, % 6S,5'i ise ogrentmine devam etmemektedir. Okula devam eden 6-17yas grubundaki cocuklann % 2,2'si ekonomik acidan gelir getirici bir iste cahsir-ken, okula devam etmeyen cocuklann ise % 26,3'u cahsmaktadir. TUiK'e gore ca-lisan cocuklann % 40,9'u tanm (392 bin kisi), % 59,1'i tanm disi sektorde (566 binkisi) faaliyet gosterirken, % 53'u ucretli veya yevmiyeli, % 2,Tsi kendi hesabma ve-ya isveren, % 43,S'i ucretsiz aile i.;isi olarak cahsmaktadir.Ancak bu veriler resmi kayitlara gore yaklasik bir milyon civannda bulunan ca-

lisan cocuklar ile ilgili hesaplamalara dayanmaktadir. Oysa Turkiye'de kayit disicocuk i.;iligi 0kadar buyuktur ki resmi rakamlara yansimayan calisan cocuklarbuzdaginm gorunrneyen kisrruru olusturmaktadir (Ozcure ve Eryigit, 200S, s. 70S-709). Kimi hesaplamalara gore Turkiye'de kayrt ici ve kayrt disi calisanlar cocukla-nn toplam saYISI3,9 milyona yaklasmaktadir (Karaman ve Ozcalik, 2007, s.36).

Cocuklann cahsmasirun veya zorla cahstmlmasirun bircok nedeni bulunmakta-dir. Bunlann basmda kirsal kesimlerde ve kentlerde ailelerin yasamis oldugu eko-nomik guclukler gelmektedir. Ozellikle kirsal kesimlerde aileler cocuklanrun egi-tim giderlerini karsilamada buyuk guclukler cekmektedir. Bu nedenle bircok ailezorunlu egitimden soma cocuklanru cahstirmak zorunda kalmaktadir. Ktrsal ke-simlerde cocuklar genellikle ucretsiz aile i.;isi olarak calistmlmaktadir. Kentlerdeise yasam sartlanrun agir olmasi nedeniyle alt gelir gruplannda bulunan ailelerdebaba ve/veya anne disanda ucretli olarak calissa bile ekonomik yonden aileleringecimmi saglamada buyuk zorluklarla karsilasabilmektedirler. Cunku yoksul aile-lerde yetiskinler genellikle egitimsiz ve vasifsiz olduklan icin cahstiklan islerde al-diklan ucretler de dusuktur, Bu nedenle yoksul ailelerde cocuklar anne ve baba-lanrun istegi ya da zorlamalan sonucunda erken yaslarda calisma yasamma girmekdurumunda kalmaktadirlar.i~GLicLine Dihil OlmayanlarTurkiye'de i gucune dahil olmayan 26 milyonu askin kisi bulunmaktadir, i gucu-ne dahil olmayanlar kisaca calisrna caginda olmasma karsin bircok nedenden do-Iayi i ara(ya)mayan, i aramadigi icin issiz olan ve bu nedenle cahsrna yasami dt-sinda kalanlardir. i gucune dahil olmayan cok sayida grup vardir. Bunlar SlraSIY-la, issiz oldugu halde i aramayanlar, i bulma umidi olmadigi icin i aramayanlar,ev kadmlan, ogrenciler, emekliler, calisamayacak kadar hasta olanlar, zihinsel en-

i~u lm a u rn ld l o lm a y an la r,y a~ a dlg l b iilg ed e i~bulunmadtgma v e y a b i il g ed ek en dis in e u yg un i~bulunmadtgma in a nd lg l y ad a n ere de n i~ a r a v a c a g r mb ilm e dig i i~ in i~ a r a m a n pa nc ak i~ b a~ 1 ya pm a ya h amo ld u gu n u b e li rt en k i~ il er di r(www.tu i k .gov. t rJ .


8/24

19 6 TU rk iye 'n in T op lum sa l Y a a r s :

gelliler ve i yapamaz durumdaki be dense 1 engellilerdir. Turkiye'de i gucune da-hil olmayan nufusun bu kadar yuksek olmasinm bircok nedeni bulunrnaktadir.Bunlann basmda daha once belirtildigi gibi kadmlann calisma yasamma erkeklerkadar girernemis olmasrdir. Turkiye'de nufus artis luzirun yuksek olmasi ve yarati-Ian i olanaklannm ayru oranda artmamasi da bu surecte onernli bir rol oynamak-tadir. Bir baska onernli neden de Turkiye'nin nispeten gene bir nufusa sahip olma-sidtr. Nufusun gene olmasi ister istemez ogrenci sayrsmm fazla olmasma neden 01-maktadir. Turkiye'de 2008 yrli itibanyla ogrenci sayisr 17 milyonu asrnaktadir. Di-ger yandan nufusun % 12'lik bir bolumunu olusturan be dense 1 engelliler cesitli ay-nmcihklar nedeniyle calisma yasamma dahil olamamaktadirlar. Sonuc olarak Tur-kiye'de nufusun onernli bir bolumu cesitli nedenlerle calisma yasammm dismdakalmaktadir.

i siz lig in b ir ey iiz er in de ki e tk ile ri n ele rd ir ?

Gelir Daglhml E~itsizligiTurkiye'de 2005 yrli hane halkr butce arastirmasi sonuclanna gore gelir, bolgeler,krr ve kent, kadm-erkek calisanlar ve i kollan bakimdan esitsiz bir sekilde dagrl-rrustir. Gelir dagilimma en zengin ve en yoksul gruplar acisindan bakildigmda nu-fusun en zengin % 20'lik bolurnunun, Turkiye'de yaratilan top lam gelirin % 44,4'unesahip oldugu gorulmektedir (TUiK, 2006). Yine Turkiye'de nufusun en yoksul ke-simi olan % 20'lik bolumu ise Turkiye'de yaratilan top lam gelirin ancak % 6,1'inesahip olmaktadir. Bir baska ifadeyle soylernek gerekirse resmi hesaplamalara goreen zengin % 20'lik grup en yoksul % 20'lik gruptan 7,3 kat daha fazla bir gelire sa-hip olmaktadir.TUiK'in hesaplamalanna gore 2007 yilmda Turkiye'de fertlerin yaklasik % 0,54'u

sadece gida harcamalanm iceren aclik sirunrun, % 18,56'Sl ise gida ve gida disi har-camalan iceren yoksulluk srnmrun altmda yasamaktadir (TUiK, 2008). Resmi veri-lere gore Turkiye'de yoksulluk oraru % 18,56'dlr. TUiK'e gore kirsal yerlerde yasa-yanlann yoksulluk riski kentsel yerlerde yasayanlardan fazladrr, Kirsal yerlesimyerlerinde yasayanlarda 2006 yilmda % 31,98 olan yoksulluk oraru 2007 yilmda 0 /032,18'e, kentsel yerlerde yasayanlann yoksulluk oraru da % 9,31'den % 10,61'eyukselrnistir (TUiK, 2008). Yine TUiK'in hesaplamalanna gore hane halki sayrsibuyudukce yoksulluk sirun artmaktadir. 2007 yilmda ucretli-maasli calisanlardayoksulluk oraru % 6,15 iken, yevmiyeli calisanlarda bu oran % 27,05, isverenlerde0 /0 3,3, kendi hesabma calisanlarda % 23,04 ve ucretsiz aile i.;isi olanlarda ise 0 /027,61 olmustur (TUiK, 2008). En yuksek yoksulluk riskine sahip olan tanm sekto-runde calisanlarda yoksulluk oraru 2007 yilmda % 30,22 olarak tahmin edilmistir,Sanayi sektorunde calisanlarda 2007 yilmda yoksulluk oraru % 10,13 olarak hesap-larurken, bu oran hizmet sektorunde calisanlarda % 7,83 olmustur (TUiK, 2008).Resmi hesaplamalar dismda yurutulen kimi calismalar ise Turkiye'de yoksullugunboyutunun cok daha derin oldugunu ve gelir dagihmi esitsizliginin gercek anlam-da resmi rakamlara yansimadigiru one surmektedir (Bugra ve Keyder, 2003).

Yoksullugun bovutlan hakkinda Necm i Erdogan 'm ed itO rl ii gii nd e hazirlanan "Yoksul lukH a lle ri: T iir kiy e'd e K e nt Yoksullugun Top lum sa l G o riin iim le ri" (2 00 7, is ta nb ul: IletisimYaym l ar l) k it abma basvurahilirsiniz,


9/24

10. U n ite - T U rk iy e 'de Ca ll~m a Y as anu ve Surun l an 197

TORKiYE'DE C;ALI$MAYA$AMININ TEMELSORUNLARICumhuriyetin kurulusu ile birlikte Turkiye'nin sosyal ve ekonomik gelisrnesininhizlanmasi, kirsal ve kentsel ekonomik faaliyetleri cesitlendirmistir. Sanayilesrne vekentlesrne ile birlikte yeni i kollan ortaya cikrrus ve calisma yasami cok onernlidonusumler gecirmistir. Kuskusuz bu sosyal ve ekonomik donusumlerin olumluoldugu kadar olumsuz sonuclan da olmustur, Ozellikle 1980 sonrasi Turkiye eko-nomisinin disanya acilmasi ile birlikte bu degisim ve donusum hizr cok yonlu ola-rak uretirn ve hizmet ile ilgili faaliyetleri, cesitli i kollanndaki cahsrna bicimlerini,istihdam kosullanru, ucretleri ve i gucunun orgutluluk duzeyini derinden etkile-mistir, Simdi Turkiye'de bu gelisrnelere bagli olarak i gucu ve istihdam yapilarm-da ortaya cikan temel degisim dinamiklerini ve calisma yasammdaki sorunlan bel-li basliklar altmda kisaca ele almaya cahsalim.

EnforrriellesrneEnformellesrne kavrarruru dar ve genis anlamda iki farklt sekilde ele almak mum-kundur, Dar anlamryla enformellik, kayrt disilik anlamma gelmektedir. Genis anla-mryla enformellik ise ekonomik faaliyetlerin, istihdam iliskilerinin ve i sureclerininresmi olmayan bir sekilde, yazilr olmayan kurallara gore gerceklesmesidir, Calismayasarrunda enformellesmenin artmasi calisma kosullannm agirlasmasi demektir. Ca-lisma kosullannm agirlasmasi ise bireylerin cahstiklan halde yoksulluktan kurtula-mamalan anlamma gelmektedir. Bireylerin yoksulluktan kurtulamamalan ise kronikyoksulluga yani yoksullugun sonraki kusaklara aktanlmasi demektir.

Calisma yasammda enformellesmenin ne kadar olumsuz kosullan icerdigini enbelirgin sekilde formel istihdamm ozelliklerinde goruruz, Formel istihdam, kamukurumlan ve bazi ozel sektor kuruluslanrun i gucunu yasal mevzuata uygun birsekilde cahstirmalan anlamma gelmektedir. Ozellikle kamu kuruluslannda yaygmolan formel sektor istihdamirun tipik ozelliklerini devlet mernurlugunda gormekmurnkundur. Bunlar;

Duzenli calisma, i guvencesi, Makul ve duzenli bir ucret, Resmi bir i sozlesrnesi, Nitelikli bir sosyal cevre, Sosyal statu ve sayginhk, iyi calisma kosullan, Yasal olarak guvence altma almrrus cesitli yasal ve sosyal haklar (hastalik,yrllik izin, vb.) demektir.

Enformel istihdam forme I istihdamm tam tersi calisma kosullanru icermektedir.Bu da ister istemez bireyleri enformel sektorden uzaklasmaya ve bir sekilde formelsektorde i bulmaya ybneltmektedir. Ancak bu hie de kolay degildir, Cunku for-mel sektorde istihdam olanaklan her gecen gun azalmaktadir. Bunun bir sonucuolarak Turkiye'de ozellikle son yillarda kayrt disi calisma ve enformel istihdam bi-cimlerinde onernli artislar yasanmaktadir (Lordoglu, 2006, s. 57-58). Bunun bircoknedeni bulunmaktadir:

lsverenler bazi i ve istihdam alanlannda enformel istihdami bilerek ve iste-yerek tercih etmektedir. Cunku enformellik kayit disilik demektir. Kayrt dt-silik ise i gucunun daha dusuk ucretle istihdam edilmeleri anlamma gel-


10/24

1 9 8 TU rk iye 'n in T op lum sa l Y a a r s :

mektedir. Dusuk i gucu maliyetleri ise firmalann i.; ve dis piyasalarda reka-bet gucunu arurmaktadir (Toksoz ve Ozsuca, 2002).

Yuksek issizlik oraru, i arayan kisileri zorunlu olarak kayrt disi alanlarda iaramaya zorlamaktadir. Ozellikle kirdan kentte yasanan yogun goc, i gucupiyasasmda rekabeti surekli olarak artirmaktadir. Formel sektorde i bula-mayan ya da uzun sure issiz kalan bireyler zorunlu olarak kayit disi istihda-rna yonelmektedirler, Kayit disi istihdama yonelen bireylerin enformel sek-torden cikislan giderek imkansiz hale gelmektedir. Cunku formel sektordei bulma olanaklan her gecen gun daha da daralmaktadir.

istihdamda enformellik isverenlere i gucunu herhangi bir yasal mevzuatlaugrasmadan tazminatsiz ve sorunsuz bir sekilde isten cikarrna olanagiru sag-Iamaktadir. Ozellikle ekonomik kriz donernlerinde ya da piyasada islerin iyigitmedigi durumlarda igucunu isten cikarmak formel sektore gore cok dahasorunsuz olabilmektedir. Cunku enformel istihdamda i.;i ile isveren arasmdayasal bir i sozlesrnesi yoktur. Dolayisryla calisanlar isten cikartilrna (kiderntazminati) ile ilgili olarak herhangi bir yasal hak talep edememektedirler.

Enformellesrne calisma yasamtrun devlet tarafmdan yeterince ve geregincedenetlenmemesi sonucu yaygmlik kazanmaktadir. Kuskusuz bunda yasalmevzuatlann yetersizliginin rolu buyuktur, Ancak devletin i gucu piyasasi-ru denetleme isteginin ve kararligirun yeterli duzeyde oldugunu soylernekde pek mumkun degildir,

EsneklikCalisma yasarrunda esneklik, isverenler tarafmdan i gucunun istenilen saytda vekosullarda istihdam edilmesi demektir. Bir baska ifadeyle esneklik, firmalann icin-de bulundugu piyasa kosullanrun olumsuz oldugu durumlarda calisanlann sayist-ru azaltabilme, olumlu oldugunda ise artirabilme potansiyelidir. Firmalarda calisan-lann sayrsinda azaltmaya veya artirmaya yonelik bir esneklik ancak gecici ve kisasureli sozlesmeli istihdamla murnkundur. Gecici ve kisa sureli istihdam ise isveren-lere i gucunu cahstirmada ve isten cikarmada buyuk bir kolaylik saglamaktadir.Cunku issizlik orarurun yuksek oranlarda seyrettigi Turkiye'de i arayan kitlelerinbelli bir bolumu daha iyi bir i bulamama kaygisr veya kronik issizlik nedeniyleolumsuz sartlarda da olsa dusuk ucretli, sosyal guvencesiz, kisa sureli ve sozlesme-li isleri kabullenmek zorunda kalmaktadirlar.Bir isvereninin kisa sureli ve sozlesmeli calisanlarmm sayismda piyasa kosullanna

gore artisa veya azalisa gidebilmesine saytsal esneklik de denilmektedir. Turkiye'desayisal esneklik istihdam yalmzca ozel sektor kuruluslannda degil, basta belediyelerolmak uzere kamu kurumlannda da buyuk bir hizla yaygmlasrnaya baslarmsnr.

2003 yilmda yururluge giren 4857 sayrli i Yasasi ile birlikte Turkiye'de isveren-ler istihdam bicimlerinde de cesitlilige gidebilmektedirler. Artrk Turkiyc'de bastayan zamanli calisma (Part-time), tele calisma, odunc i.;iverme ve cagn uzerine ca-hsma gibi yeni istihdam bicirnleri yaygmlasrnaya baslarrustir. Ozellikle temizlik,park bahce isleri, bakim-onanm, guvenlik, daginm ve sevkryat isleri, tasimacilik vebenzeri isler basta ozel sektor olmak uzere kamu kurum ve kuruluslannda yaygm-Iasmaktadir.Yukanda belirtilen calisrna bicimlerinden en hizli gelisen ve yayginlasanlardan

biri yan zamanli calisma bicimidir, Yan zamanli calisma bir isverenin calisanlanruhaftalik normal calisma saatlerinden (4857 sayilr i Yasasi'na gore normal calismasuresi haftada 45 saattir.) daha kisa bir sure icin istihdam etmesine denir. Yan za-


11/24

10. U n ite - T U rk iy e 'de Ca ll~m a Y as anu ve Su run lan 19 9manli calisma suresi haftalik 30-35 saat olabilecegi gibi 5-10 saat gibi cok daha ki-sa sureleri de kapsayabilir. 4857 sayrli i Yasasi'nda yan zamanli calisanlar ile ilgi-li kismi sureli calisanlar kavrami kullarulmaktadir. ilgili yasada kismi sureli calisan-lar, tam sureli calisanlardan onernli olcude daha az calisanlar olarak tammlanmak-tadir. Turkiye'de ozellikle buyuk magazalarda, marketlerde ve alis veris merkezle-rinde yan zamanli calisma son derece yaygmdir. Yan zamanli calisanlann coguuniversite ogrencisi, issizler ve genclerdir, Yan zamanli calismada ucretler gene l-likle dusuk ve ie girls ve pkl oraru O.;idevri) yuksektir, Yan zamanli istihdamisverene zaman esnekligi saglarnaktadir. Zaman esnekligi isverenlerin islerin yo-gun oldugu saatlerde (orne gin superrnarkette aksam saatleri veya hafta sonlan) ca-hsanlann sayismr artirmasi, i yogunlugunun az oldugu saatlerde ise calisanlannsayismr azaltabilmesidir.Esneklik ve enformellik arasmda nasil bir iliki vardir!OrgLitsLizlLikTurkiyc'de calisma yasamtrun en belirgin ozelliklerinden biri, calisanlann buyukbir bolumunun orgutsuz ve duzensiz olarak cahsmalandir. Kavramsal olarak orgut-suzluk bir ~ kolunda caltsan bireylerin yasalartn belirledig! orgutlenme baelarm-dan yararlanamamast durumudur. Calisanlann yasalarca tanmrrus olan orgutlen-me haklardan yararlanamamasmda ilgili i kolunda istihdam edilen igucunun bi-lincsizligi ve egitimsizligi onernli bir etken olabilir. Ancak belki ondan daha fazlacalisanlann orgutsuzlugune istihdam edilen i kolunun calisma kosullan, isveren-lerin orgutlenrneye steak bakmamasi, sendikalann yetersizligi, yasal denetimsizlik,kayrt disihk, kuresellesrne ve artan rekabet kosullan (Senses, 2001; Koc, 2001; Lor-doglu, 2004) neden olmaktadir. Yasal mevzuattan kaynaklanan nedenlerde orgut-suzluk de onernli bir rol oynamaktadir. Ornegin; bugun Turkiye'de 4857 sayrli iYasasi toplu sozlesrneli ve grey hakkiru kamu ve ozel sektorde istihdam edilen i-cilere tarururken kamuda memur statusunde calisanlara tarunmarmstir. ilgili yasamemurlara toplu gorusrne hakki vermis, ancak grey hakkiru vermemistir,Turkiye'de resmi rakamlara bakildigmda calisanlann orgutsuzlugunun ne kadar

buyuk bir boyutta oldugu acikca gorulur, Cahsrna ve Sosyal Guvenlik Bakanligirunverilerine gore 2821 sayrli Sendikalar Kanunu geregince, ikollanndaki i.;i sayila-n ve sendikalann uye sayilarma iliskin 2009 Ocak ayi verilerinde toplam 5 434 433cahsarun yalruzca 3 205 662 kisisi sendikaltdir. Dolayisryla resmi rakamlara goresendikalasrna oraru % 58'dir (www.csgb.gov.tr). Ancak toplu sozlesrne kapsamm-da olan sendikali i.;i sayisr resmi rakamlara gore 3 milyondan fazla olmasma kar-sm toplu sozlesme kapsamma giren i.;i sayisr 2008 yrli itibanyla 1 milyonun altm-dadir. Arada 2 milyonu asan bir farkm bulunrnasi sasirticidir. Bu farklrlikta sendi-kalr iscilerin bir bolumu isini kaybettikleri halde sendikalar tarafmdan MIen uye i-ci gibi gosterilmelerinin rolu buyuktur,

Calisma ve Sosyal Guvenlik Bakanligirun 15/5/2008 tarihli verilerine gore kamugorevlileri sendikalannm ve konfederasyonlannm uye sayilanrun toplami 930 bincivanndadrr. Kamuda calisan top lam memur sayisr 1 milyon 691'dir. Kamuda cali-san memurlann orgutlenrne oraru ise % 55'ler duzeyindedir,TUiK'in 2008 yilr verilerine gore Turkiye'de toplam istihdam 21,9 milyon civa-

nndadir. Buna karsin 11,4 milyon kisi ise sosyal guvence kapsami disinda calis-maktadir. Bunun en onernli nedeni Turkiye'de kayrt disi istihdamm giderek yay-ginlasmasidir. Kayrt disi cahsrna ise bircok sosyal ve ekonomik kaybm yam sira en

S e n di ka la r , i ~~ ile r in k e nd ih ak v e ~ Ik ar la rln l k or um a kv e g e lls tl rr n ek u z er eo lus tu rduk lan ,o rgu t l end l k l a r l s rm t s a l veto p lu m sa l u rg utla nllr .


12/24

2 0 0 TU rk iye 'n in T o p lum sa l Y a a r s :

I a s e r o n l a st r rm a , b ir i~y er in in u re ttig i m a l v eh iz m e tl er in b ir k r s m r r u n ,s n z le s r ne i le a lt i ~v e re n le r ev er ilm e s i v e a lt i~ ve re n le rt a r a l m d a n uret i lmesid i r .

temel calisma hakki olan orgutlenrne hakkindan mahrum kalmak anlamma gel-mektedir. Orgutsuzluk, basta dusuk ucret ve sosyal guvencesiz calisma olmak uze-re bircok magduriyeti beraberinde getirmektedir.

"Sari Sendika" nedir? Aratlrlntz.

TaseronlasmaTaseronlastirma bir i yerinde uretilen mal ve hizmetlerin belli bir i sozlesmesikarsiligmda alt isverentler)e verilmesidir. Resmi Gazetenin 27 Eylul 2008 tarihli 'Altlsveren Yonetmeligi'nin 3. maddesine gore alt isveren tarumi Usekilde yapilmak-tadir: "Bir isuerenden, ~ yerinde yurutulen mal ueya hizmet uretirnine il~kin yar-dtmct islerde ueya astl isin bir boiumunde isletmenin ve isin geregi ile teknolojiknedenlerle uzmanltk gerektiren islerde i~alan, bu i~ icin gorevlendirdigi i~filerinisadece bu i~yerinde aldtgt iste caltsttran gercee ueya tuxel kisiy! yahut tuxel k~ili-gi olmayan kurum ve leuruiuslardir". Diger bir ifadeyle, alt isveren bir i yerindesozlesmeyle tarumlanrrus olan belli bir i ve hizmeti isveren adma yapan kisidir,

Bir isverenin kendisinin yaptigi ii bir baska isveren devretmesi iki turlu olabi-lir. Bunlardan birincisi, aS11sverenden ii alan alt isverenler (yani taseronlar) soz-lesmede belirtilen ii kendi i yerinde yapabilir. Bu tur islerde genellikle malzemeve gereli ham mad de aS11isveren tarafmdan saglarur. Alt isveren aS11isverenin ta-lep ettigi urunleri kendi i yerinde imal eder ve aS11sverene teslim eder. AS1Iisve-ren ile alt isveren arasmda uretime dayali bu tur iliskilere Jason uretirn adr da ve-rilmektedir. AS1Iisveren ile alt isveren arasmdaki ikinci tur iliskide ise uretirn aS11isverenin kendi iyerinde gerceklestirilir, Bu bir uretirn ve istihdam sozlesmesidir,Bu sozlesmeyle aS11sveren kendi i yerindeki uretirn ve uretirn d11bazi bolumle-ri alt isverene devreder. Alt isveren sozlesrnede belirtilen isleri kendisinin kisa su-reli ve sozlesmeli olarak istihdam ettigi iscilerle yapar. Alt isverenin bir diger adrda taserondur, Taeron isverenin istihdam ettigi isciye de taseron ~fi denir.

Calisma yasammda daha cok taseronlasttrma ya da taseron sistemi olarak ad-landmlan bu calisrna bicimi Turkiye'de oldukca yaygm olarak gorulmektedir, Ozelkuruluslar kadar kamu kurumlan da belli mal ve hizmetlerin yapimmr taseronlaradevretmektedir. Taseronlastirma ile birlikte bir i yerinde birden fazla calisrna bici-mi bir arada gorulebilmektedir. Ornegin bugun Turkiye'de bircok i yerinde bizzatisveren tarafmdan istihdam edilen sendikali ve kadrolu iscilerin yanmda taseron i-ciler de cahstmlmaktadir. Bu taseron isciler sendikali ve kadrolu iscilerden farkliolarak alt isveren (taseron isveren) tarafmdan istihdam edilmekte ve genellikle cokdaha agir isleri yapmak zorunda kalmaktadirlar. Taseron isciler genellikle kisa su-reli sozlesrneli, asgari ucretli ve sosyal guvencesiz olarak istihdam edilmektedirler.Bugun Turkiye'de taseron sistemi 0kadar yayginlasmrstrr ki taseron iscilerin sayi-Sl bircok i yerinde sendikali ve kadrolu iscilerin sayismr asrmstir (Cam,1999; Nic-hols ve Sugur, 2005). Otomotivden tekstile, belediyelerin temizlik islerinden ozelve kamu kurum ve kuruluslanrun cevre, ozel guvenlik, nakliye ve yemekhane-lerine kadar cok sayida uretirn ve hizmet birimleri taseronlastmlrrustir.

Taseronlasmayla ilgili daha ayrmtih bilgi i~inYildmm Ko~'un "Taseronluk ve Fason Ure-tim: Sorunlar, f,;oziimler" kitabma basvurahilirsiniz (2001, Tiirk-i Egitim Yaymlarl,No.61).


13/24

10. U n ite - T U rk iy e 'de Ca ll~m a Y as anu ve Surun l an 201lsverenler acisindan taseronlastirma, i gucu maliyetlerinin asagrya cekilmesi

acisindan son derece onernli bir istihdam stratejisidir. 2003 yilmda yururluge gireni Yasasi sayesinde taseron sisteminin yasal zemini de olusturulmustur, Bu sayedeisverenler yuksek maliyeti olan sendikali ve kadrolu i gucu istihdami yerine tase-ron sistemini tercih etmektedir. Taseron sistemi sayesinde isverenler hem i gucumaliyetini azaltmakta ve hem de calisanlar ile ilgili bircok yasal sorumlulugu alt i-verene aktarabilmektedirler. Taseron sistemi ile birlikte sigorta primlerinin oden-mesi, kidem tazminati, i.;isagligi ve iguvenligi, saglik, isten cikarrna tazminati vebenzeri sorumluluklar alt isverene aktanlmaktadir. Calisanlann bir i yerinde isve-renin anlasngi bir alt isveren olan taseron tarafmdan istihdam edilmesi bircok so-runu beraberinde getirmektedir. i guvencesinden yoksun olma, dusuk ucretli ca-hsma, sendikasiz calisma, i yogunlugu, stres, duzensiz calisma, zorunlu mesaiyekalma, daha uzun sure calisma, gecici calisma, kidern tazminatmdan yararlanama-rna ve benzeri sorunlar bunlann basmda gelmektedir. Aynca bir i yerinde alt i-veren tarafmdan istihdam edilen taseron iscilerin varhgi, ayru i yerinde bulunankadrolu ve sendikali calisanlann i guvencesmi ve uyesi olduklan sendikanm isve-renle olan pazarlik gucunu tehdit edebilmektedir.Turkiye'de taseron sisteminin yaygm olmasirun bircok nedeni bulunmaktadir.

Bu nedenleri kisaca belirtmek gerekirse: Kirdan kentte dogru yasanan yogun goc, Vasifstz ve egitimsiz i gucu sayrsmm her gecen artrnasi, Kentlerde issizlik oranm cok yuksek olmasi, lsgucu maliyetlerini dusurrnek amaciyla firmalann cesitli uretirn ve hizmetbirimlerinin alt isverenlere vermeleri,

Firmalann sendikasiz ve orgutsuz i gucu'nu calisnrmayi tercih etmesi, 2003'te yururluge giren yeni i Yasasi'nm taseron i gucu istihdarruru kolay-Iastirmasi,

Ic ve dis piyasalardaki asm rekabet ortarrurun firmalan basta taseron istihda-rru olmak uzere gecici ve duzensiz i gucu istihdamma yoneltmesi,

Yukanda belirtilen nedenlerden dolayi bugun Turkiye'de taseron i gucu istih-darru surekli olarak yaygmlasmaktadir. Taseron sisteminin yayginlasmasr ise cali-san yoksullartn sayismm artmasi anlamma gelmektedir. Calisan yoksullann sayist-run artmasi ise ekonomik buyume ve refahtan calisanlann yeterince pay alamama-Sl demektir. Bu nedenle Turkiye'de cahsrna yasarrunm en onernli sorunlanndan bi-risinin taseronlasrna oldugunu soylernek hie de abartili bir ifade olmayacaktir.

AyrlmclhkAynmcihk toplumsal yasarmmizm bircok alanmda oldugu gibi calisma yasammdada karsimiza cikmaktadir. Her toplum farkli gruplardan olusur, Bu farklrliklar sos-yal, kulturel, dinsel, siyasal, cinsiyetci ve ekonomik ozelliklerden kaynaklanabilir.Bu gruplardan bir bolumu kendini digerlerinden daha dezavantajli bir durumdabulabilir. Ozellikle cahsrna yasammdaki bireylerin bir bolumu, issiz olsun veya ol-masm bagli bulunduklan gruplann sosyal ve kulturel magduriyetlerini, asagilan-malanru ve dislanrrushklanru yasayabilmektedir. Ornegin; engelliler ve eski hu-kumluler calisma yasamrnda bircok magduriyetle karst karsryadirlar. Ozellikle iarama surecinde engelliler ve eski mahkGmlar toplumun diger uyelerine gore dis-lanma, hor gorulme, dikkate almmama, kucumsenme ve benzeri cok buyuk guc-luklerle karsilasrnaktadirlar.

T am z am a nll b ir i~ te u cre tllo la r ak i st ih da m e d il di kl er ih a ld e e ld e e tt ik le r i u c re tl ea s ga r i g e ~im s a rt la n rusag l a yamayan l a r ' ' [ :a/ ianyoksul lar " 0 1 a r a ka dla n dm l m a kta d rr .


14/24

2 0 2 TU rk iye 'n in T op lum sa l Y a a r s :

t ;a ll ma or tamlarmda ayruncrlik sikhkla "duygu sa l t ac iz" bi~iminde karsmuza pkmakta-dir, Duygus al t ac iz kavrammi tammlamaya ~ahm.Turkiye'de engelliler ve hukumlulerin en buyuk problemi issizliktir. Engelliler

ve hukumluler i bulsalar dahi cahstiklan i yerlerinde diger calisanlara gore bir-cok guclukle mucadele etmek durumundadirlar. Orne gin bircok iyerinde insan-lar eski mahkGmlara potansiyel bir suclu gibi yaklasilabilmektedir. Eski mahkGm-lara yonelik on yargilar belli bir surec sonunda dislanrnayi da beraberinde getir-mektedir. Diger yandan, engelli calisanlann i yerinin kendilerine uygun hale ge-tirilmesi ile ilgili taleplerinin isverence pek steak karsilanmamasi ve kimi calisanla-nn engelli calisanlara yonelik alayci tutum ve davraruslan calisma yasarrunda kar-silasilan aynmciliklann boyutunun ne kadar buyuk oldugunu ortaya koymaktadir.Turkiye'de 2003 yilmda yururluge giren 4857 sayrli i Yasasi'run 30. mad desine

gore, "isuerenler elli ueya daba fazla ~fi caltsttrdtklar: i~yerlerinde her ytitn Ocakayt basindan itibaren yuriirluge girecek sekilde Bakanlar Kurulunca belirlenecekoranlarda ozurlu ve eski hukumlu ile 3713 Saytlt TerorleMucadele Kanunu 'nunek 1inci maddesinin (B) fikrast uyartnca istibdamt zorunlu olan teror magdurui~fiyi meslek, beden ve ruhi durumlartna uygun islerde cahstirmakla yukumlU-durler. Bu kapsamda caltsttrtlacae i~filerin toplarn. oraru yu zde alttdtr. Ancakozurluler icin belirlenecek oran, toplarn.orantn yartstndan az olamaz". Yine ayrusekilde 4857 sayrli i Yasasr'run 101. maddesine gore ise ilgili yasanm 30. madde-sindeki hukurnlere aykm olarak ozurlu ve eski hukumlu calisurmayan isveren ve-ya isveren vekiline calrsurmadigi her ozurlu ve eski hukumlu ve cahsnrmadigi heray icin 750 TL para cezasi verilmesi hukrne baglanmistir.Turkiye Sakatlar Derneginin (TSD) 2006 yilmda yapngi arastirmaya gore Turki-

ye'de ozurlu olan nufusun top lam nufus icindeki oraru % 12,29'dur (TSD 2006).TSD'nin ozurlulerin igucune katilmalan ile ilgili verilerine bakildiginda ise engel-lilerin yaklasik % 78'nin i gucune dahil olmadigi gorulmektedir, Calismaya hazirengelli i gucunun oraru ise % 22'dir; ancak calismaya hazrr durumdaki engelli igucunun yalruzca % 20'si istihdam edilmektedir. Diger bir ifadeyle her 100 engel-liden 78'si igucune katilamamakta ve calismaya hazrr ve istekli durumdaki 22 en-gelliden yalruzca 4,4'u istihdam edilmektedir. Diger bir ifadeyle her 100 engellidenyalruzca 4,4'u bir ucret karsiligi cahsabilmektedir. Calisma yasarru acisindan bakil-diginda engelliler icin en buyuk problemin issizlik oldugu acikca gorulmektedir,

Calisma yasarrunda aynmcrligm bir diger boyutu ise kadmlara yonelik ayrrmci-hktir. Cunku kadmlar calisma yasammda erkeklere gore cok daha buyuk gucluk-lerle karsilasmaktadirlar. Bu gucluklerin basmda erkek egemen sosyal ve kultureldegerler gelmektedir. Calisma yasamma katilmak isteyen kadm igucunun onern-li bir bolumu erkek egemen toplumsal norm ve degerlerin kisrtlamalarryla muca-dele etmek durumunda kalrnaktadir. Bircok kadm bu engelleri asamadigi icin uc-retli i gucune katilamamakta ve ucretsiz aile i.;i olarak tanimlayabilecegimiz 'eukadtnt'olma secenegiyle karst karsrya kalmaktadir. Diger taraftan, calisma yasarru-na katilma sansi yakalayan kadmlann onernli bir bolumu daha i arama asamasin-da cesitli sorunlarla karsilasrnaktadir. Bu gucluklerin basmda i arayan kadmlannseceneklerinin genellikle dusuk ucretli ve sosyal guvencesi az olan islerle sirurh 01 -mast gelmektedir. Zira igucu piyasasmda nitelikli ve kaliteli islerin cogunlugu er-kekler tarafmdan isgal edilmistir, Diger taraftan, egitimli ve vasiflr olan kadin igucu, iyi gelir ve kariyer olanaklanna sahip profesyonel bir alanda calisryor olsa


15/24

10. U n ite - T U rk iy e 'de Ca ll~m a Y as anu ve Surun l an 203bile, erkeklerle esit kosullarda rekabet edebildigi pek soylenemez, Kadmm duygu-salligi, erkeklere gore daha zayif oldugu, otorite kullanmada yetersizligi, dayaruk-SlZ ve gucsuz olabilecegi gibi bazi erkek egemen on yargilar sonucu profesyonelmesleklerdeki kadmlar bile belli mevkilere terfi etmede ve kariyer basamaklannitlrmanmada erkeklerin gerisinde kalabilmektedir. Kaldi ki kariyer sahibi kadmlannevlenmeleri durumunda genellikle onlann omuzlanna yuklenen ev sorumlulukla-n, kadmlann isine yonelik zamaruru ve enerjisini azaltabilmektedir. Bu surece ka-drrun dogum iznine aynlma gibi kadmltk sorurnluluklart eklernlendiginde kadin-lann erkeklerle esit kosullarda rekabet edemeyecegi son derece aciktir.

Calisma yasarrunda kadirun karsilasngi aynmcrlik yalruzca i arama ve istihdamsurecleriyle sirurh degildir, iyerinde kadma yonelik cinsel taciz, hor gorulme, alayedilme, psikolojik baski ve benzeri sorunlar zaman zaman gorulebilmektedir. Ki-mi i yerlerinde erkeklerle ayru ii yap an kadmlar ayru ucreti alamamaktadirlar(Ecevit ve digerleri, 2000). Ancak 2003 yilmda yururluge giren yeni i Yasasi'nda"esit ie esit ucret" ilkesi 5. maddenin 1. ve 4. frkralannda acikca ifade edilmistir.Ornegin; ilgili maddenin 4. fikrasinda, "aynt ueya esit degerde bir ~ icin cinsiyetnedeniyle daba du~uk ucret karariastmlamae" hukmu yer almaktadir. Ancak ya-pilan calismalar ucret esitsizligi ile ilgili mevcut sorunlann halen devam ettiginigostermektedir (Duruoglu, 2007, s.76).


16/24

204 TU rk iye 'n in To p lum sa l Y a a r s :

O z e t

Dar ve genis anlamiyla caltsma, kayuti ve kayudisi calisma ve issiziik: hauramlarint tanimla-mak.Dar anlami ile cahsrna kavrarru bir bireyin bellibir ucret karsiligi ernegini satmasidir. Genis anla-mi ile calisrna kavrami ise toplumsal yasarrun sur-durulmesinc yonelik olarak bireylerin ucretlive/ya ucretsiz olarak yaptiklan ugraslann tumu-dur, Kayith cahsrna isverenler ile cahsanlar ara-sinda is giicii istihdammm, belli bir sozlesrneyedayah olarak yapilmasidir, Kayit disi cahsrna iseis giicii istihdaminm, isveren ile cahsanlar arasm-da resmi olmayan bir anlasmaya dayah olarakyapilmasidir, lssizlik bir toplumda is giicii niteli-gi acisindan calismaya hazir ve istekli olan birey-lerin i~ sahibi olamama veya ucretli bir iste istih-dam edilememe durumudur.

Caltsrna kauranumn toplumsal yapi acistndanonemini apklamak.Calisma toplumsal yasamirmzm en onemli faali-yetlerinden birisidir. Gunumuzde bireylerin netur isleri yaptiklart, hangi kosullarda calistiklan,ne kadar gelir elde ettikleri ve cahsrna yasarni ileilgili ne gibi yasal haklara sahip olduklan son de-rece onernli bir konudur. Cunku bireylerin icin-de bulundugu calisrna yasamimn niteligi toplum-sal yasarrnn diger turn boyutlan uzcrindc dogru-dan bir etkisi olmaktadir, Oyle ki toplumsal ya-sam icerisindc bireylerin cogu hayatlannm onern-li bir bolurnunu calisarak gecirirler, Calisma sos-yal statu, nitelikli bir sosyal cevre, ekonomik ge-lir ve sosyal giivence gibi getirilerin yam sira ay-ni zamanda bireyler acisindan kendilerini gelis-tirmelerinin de bir aracidir,

aurkiye'de calisma yasamtntn temel boyutlarini'([)' apklamak.Resmi verilere gore 2008 yili itibanyla Tiirkiye'ninnufusu 71 517 000 kisidir. Toplam nufus icerisin-de cahsrnaya hazir durumdaki is giicii mifusu 24632 OOO'dir.Tiirkiye'de toplam istihdam ise 21,9milyon civarindadir. Tiirkiye'de istihdam edilen-lerin onernli bir bolurnu kentlerde yasamaktadir,TUtK'in hesaplamalanna gore 2008 yili itibariylekentsel is giicii istihdarni 16 milyon, kirsal is giiciiistihdarru ise 6 milyon civanndadir, Tiirkiye'de i~gucunun dortte ii


17/24

Kend im iz i Smaya llm10. U nite - T U rk iy e 'de Ca ll~m a Y as an u ve So run la r 205

1. lsverenin talep ettigi iiriinlerin, alt isverenin kendi i~yerinde iiretilip asil isverene teslim etmesine ne adverilir?

a. Yalm iiretimb. Enformellcsmcc. Alt iiretimd. Fason iiretime. Orgutsuzlcsme

2. Asagidakilerden hangisi Tiirkiye'de istihdam edilen-lerin genel ozelliklerinden biri degildir?

a. Tiirkiye'de istihdam edilenlerin yaklasik dortteii


18/24


8. Asagidaki gruplardan hangisinin "cahsan yoksul" 01-rna ihtimali digerlerinden daha dusuktur?a. Yan zamanh cahsanlarb. Devlet memurlanc. Tanm iscilerid. Enformel yollarla istihdam edilenlere. Taseron isciler

9. Asagidakilerden hangisi kadmlann calisrna yasarrun-da karsilastiklan zorluklardan biri degildir?

a. Erkek egemen toplumsal norm ve degerler ne-deniyle calismalannm aileleri tarafmdan engel-lenmesi

b. Kadmlara yonelik islerin genellikle dusuk ucretlive sosyal giivencesi az olan islerle sirurli olmasi

c. Ev isleri ve cocuk bakimi gibi cinsiyete dayahrolleri nedeniyle isle ilgili olarak erkeklerle esitkosullarda rekabet edememeleri

d. Erkek egemen toplumsal degerlere gore, erkek-lerin i~sahibi olmasmin daha onernli oldugu du-~iiniildiigii icin cahsanlann isten cikanlrnasi sozkonusu oldugunda once kadin cahsanlann istencikartilrnasi

e. Kadmlann, yasal sirurliliklar nedeniyle istedikle-ri her rneslegin egitimini alarniyor olmalan

10. "Cahsmaya hazir ve istekli is giicii oldugu halde,acik islerin olmamasmdan kaynaklanan issizlik turunene ad verilir?

a. Acik issizlikb. Friksiyonel issizlikc. Yapisal issizlikd. Gizli issizlike. Teknolojik issizlik

Gemi lnsa Sanayicileri Birligi Baskaru'nin 2007 icerisin-de yedinci tersane iscisinin hayatini kaybettigi giiniinhemen ertesi giinii basmda yer alan demecindeki "Bi-zim kanrmz tamamen iscilikten, iscilik fiyatlan da Avru-pa'nm fiyatlanna gelirse, Tiirkiye'deki gemi insa sanayi-sinin avantajlan yavas yavas ortadan kalkar" ibaresi, ta-seronluk sisteminin yapisal bir i~ giicii maliyeti tasarru-fu sistemi oldugunu gozler onune sermektedir. t~yeriguvenligi, kisisel koruyucu donanimin saglanmasi gibihayati onerne sahip ve yasal tedbirler, kucuk kar marj-lanyla calisan taseron sirket sahibinin vicdanma birakil-mis keyfi bir karar haline gelmekte, gozlerimizin onun-de her ay tersanelerden olum haberleri gelmeye devametmektedir. lsycri guvenliginin saglanmasirn, giivenli is-kele, saglarn elektrik kablosu veya baret, koruyucu goz-luk, emniyet kemeri talep etmekte israrci olmak, fazlamesaiye kalmak istememek, sendikah olmak ve SSKprimlerinin yatinlip yatmlmadigim takip etmek isten p-kanlma nedeni olabilmektedirler. Tersane sahibi isve-renle karsilastmldiginda mali giicii ve kurumsalhgi cokdaha zayif olan taseron sirketler, kisisel koruyucu dona-rum temin ettikleri zaman standartlara uygun olmayan-lan, "ucuzundan" ve yogun cahsrna sartlan icin kulla-rush olmayanmdan secebilmektedirler. Tuzla Havza'sin-da isportalarda bile satilmakta olan baret, tulum, maskeislevlcrini yerine getiremeyecek kadar standartlann al-tmda ve temin edilmesi kucuk isletmelerin keyfiyetin-dedir. Gene t~Yasasi'na gore 50'den fazla isci cahstiranisletmelerde bulundurulrnasi gereken is guvenligindensorumlu miihendis ya da teknik eleman ve is yeri heki-mi hizmetlerinden, sadece tersanelerde kadrolu olarakcahsanlar, yani on isciden biri faydalanrnaktadir."lsbasi yaparken taseron firma iscilere egitirn veriyor.Egitimin ardmdan da 5 tane belgeyi isciye hie okutma-dan irnzalatiyor, 11kbelgede 'egitirn gordurn, baret vs,malzememi aldim' yaziyor. Bunlann icinde tarihi yazil-manus bir is cikis belgesi de var. Tarihi atilmarms ama'kidern tazrninatirm on bes giin is arama hakkimi, ihbar-namemi, butun diger haklanmi aldim' diye imzayi ati-yor. (. ..) Bu pek cok firmada yasanan bir surec ... hatta[bir is yeri] 'yasanan kazalann sorumlulugu isverene aitdegildir' diye imza attirrrus." (lsci).--------------------"Kaynak: "Tuzla Tersaneler Bolgesi lzlerne ve lncelerneKomisyonu, Tuzla Tersaneler Bolgesi'ndeki Calisma Ko-sullari ve Onlenebilir Seri t~Kazalan Hakkmda Ra-por"dan ozetlenerek aktanlrmstir. TMMOB, 2008. Rapo-run tamamma http://www.docstoc.com/docsI716267ITuzla-Raporu internet adresinden ulasabilirsiniz,
http://www.docstoc.com/docsI716267http://www.docstoc.com/docsI716267


19/24

10. U nite - T U rk iy e 'de Ca ll~m a Y as an u ve So run la r 207

K en dim izi Sm ay allm Y an lt A na hta rlYanitiruz yanlissa "Turkiye'de Cahsma YasamirunTemel Sorunlan" bolurnunu tekrar okuyunuz.Yanitiruz yanlissa "Turkiye'de Cahsma YasamirunTemel Sorunlan" bolurnunu tekrar okuyunuz.Yanitiruz yanlissa "Turkiye'de Cahsma YasamirunTemel Sorunlan" bolurnunu tekrar okuyunuz.Yanitimz yanlissa "Turkiye'de Calisma Yasarru-run Demografik Boyutlan" bolurnunu tekrarokuyunuz.Yanitimz yanhssa "Turkiye'de Calisma Yasami-run Demografik Boyutlan" bolurnunu tekrarokuyunuz.Yanitiruz yanlissa "Turkiye'de Cahsma YasamirunTemel Sorunlan" bolurnunu tekrar okuyunuz.Yanitiruz yanlissa "Turkiye'de Cahsma YasamirunTemel Sorunlan" bolurnunu tekrar okuyunuz.Yanitiniz yanlissa "Turkiye'de Calisma Yasarru-run Demografik Boyutlan" bolurnunu tekrarokuyunuz.

9. e Yanitiruz yanlissa "Turkiye'de Cahsma Yasamirun

1. d

2. e

3. c

4. a

5. b

6. c7. a

8. b

Temel Sorunlan" bolurnunu tekrar okuyunuz.10. a Yanitiniz yanlissa "Turkiye'de Calisma Yasarru-

run Demografik Boyutlan" bolurnunu tekrarokuyunuz.

Sna S izd e Yan lt A nahta rlSira Sizde 1Her ne kadar mevsimsel issizlik, friksiyonel issizlik gibigecici issizlik tiirleri de iilkemizde gorulse ve gizli issiz-lik oraru ozellikle tarim scktorunde yuksek olsa da, Tur-kiye'de issizlik gene I olarak yapisal issizlik niteliginde-dir. Bu durumun en onernli nedenleri arasmda is gucu-nun egitim duzeyinin dii~iikliigii ve ozellikle sanayiscktorunde mesleki egitim alnus nitelikli i~gucune ihti-yac duymasidir, Baska bir deyisle is gucu, acik isleringerektirdigi niteliklere sahip olrnadigi icin bir yandanisverenler nitelikli isci apgl sorunuyla karst karsiya kal-makta, diger yandan issizlik oraru artmaktadir,

Sira Sizde 2lssizlik sadece ekonomik degil, cesitli sosyal sikintilarda yaratmakta ve bireyleri birbirine bagh bircok acidanetkilemektedir. lssizlik, mali kaynaklann azalmasi, ha-yat standartlannm dusmesi, statu ve gii


20/24


Y ara rla nlla n K ayn ak la rBugra, A. ve Keyder, C. (2003). YeniYoksullukveDe-

gi~en Tiirkiye'nin Refah Rejimi UNDP, Ankara.Cam, S. (1999). 'Trade Unions, Wages, Job Security and

Privatisation: The Case of the Turkish Cement In-dustry" Sociological Review 47/4: 695-715.

Calisma ve Sosyal Giivenlik Bakanligi (2009). Ocak Ayi~~ive Sendika Uye Saytlar www.esgb.gov.tr. (Eri-~im:20.2.2009)

Duruoglu, T. (2007). "Emek Piyasasmda Cinsiyetci Ue-ret Ayrimi: Bursa Organize Sanayi Bolgesinde BirArastirma" ileti~im Kuram ve Arastirrna DergisiSayi,24, Sayfa.61-76.

Eeevit, Y., Tan, M., U~iir, S. (2000). Kadm-Erkek E~it-ligi'ne Dogru Yiiriiyii~:Egitim, Cahsma Yasamive Siyaset Istanbul: TUSIAD Yaymlan.

Karaman B. ve Ozcalik M. (2007). "Turkiye'de Gelir Da-glhml Esitsizliginin Bir Sonueu: Cocuk Isguci;" YO-netim ve Ekonomi Dergisi Cilt 14, Sayi, 1.

Koc, Y. (2001). Taseroriluk ve Fason Uretim Sorun-lar, (:oziimler Tiirk-I~ Egitim Yaymlan, No.61.

Lordoglu, K. (2004). "Turkiye'de Meveut BaZI Sendika-lann Liderlik ve Yonetim Anlayislan ve BaZI Sendi-kal Sorunlardan Ornekler" Cahsma ve Toplum No.1.

Lordoglu, K. (2006). "Enformel lstihdarn ve Tiirkiye Kay-naklan" Sosyal Politika Cahsrna Ekonomisi BilgiPortah www.ealisma.org.

Nichols, T. ve Sugur, N. (2005). Global i~letme YerelEmek Tiirkiye'de i~~iler ve Modern Fabrika Is-tanbul: lletisim Yaymlan.

Ozcurc, G. Eryigit, N. (2008). "Cocuk I~


21/24

S i i z l i i kSiizluk 209

AApk Tabakalasma Sistemi: Endustri Devrimi sonrasinda or-

taya cikan, kazarulrms statulere dayali olan ve bireylerinkisiscl cabalan sonucunda sosyal ve ekonomik statuleri-ni dcgistircbilrnc olanagina sahip olduklan (suuf ve sta-tu s istemi gibi ) tabakalasrna s istemi.

Ataerkillik: Toplumda sosyal, ekonomik ve siyasal duzenle-melerin ve genel olarak toplumsal yasantirun erkek ege-men dusunce cercevesinde orgut lenmesi .

BBilgisayar Okuryazarhgn Bilgisayara iliskin temel bilgilere

sahip olma, gunluk yasarmnda bilgiye ulasrna ya da cg-lenme arnacryla bilgisayan kul lanabilme, bi lgisayar la il -gi li yenil ikler i takip edebi lme becerisi .

~atl~ma Kuramn Toplumu, temel maddi gereksinimler vekaynaklan elde ederken catisan gruplann bir sistemi ola-rak goren yaklasirn.

DDeger: Amaclanrmzi ve davraruslanrmzr belirlemede neyin

dogru neyin yanhs oldugunu gostercn standartlar.Dikey Toplumsal Hareketlilik: Bireylerin farkli sosyal ve

ekonomik konumlar arasmdaki hareketli likleri.

EEdtnflrnis Statu: Bireylerin caba gostermcdcn dogustan iti-

baren sahip olduklan statuler,Ekonomik Sistem: Toplumdaki mal ve hizmetlerin uretirni

ve bolusurnunun nasil olrnasr gerektigine iliskin, uyum-lu dusunce ve dcgerler toplarru.

Evrimci Sentez Kurarnu Lenski'nin, catisrna kurarm ile i-levsclci ligi evr imci bir cercevede sentezlemeye cahsugibir tabakalasrna kurami.

GGecekondu Ailesi: Koyden goc eden ve kentin kenar bolge-

lerinde rnulkleri olmayan, devlet arazi ler i uzerine yasa-dl1yollarla ev insa eden, kent yasanusi icerisindc kirsaltoplumun ozclliklcrini iccrisinde barmdtran aile.

Go..:Ekonomik, sosyal, kulturel, demografik, cografik ve siya-sal nedenlerin etkisiyle gerceklesen nufus harcketli ligi.

Goreli Yoksulluk: Bir toplumda ortalama yaam seviyesininaltmda gelir ve tuketirne sahip olma.

Giimriik Birligi: Gurnruk birligi olusturan ulkeler arasinda ti-carete konulan her turlu kisitlarna kaldmlmasi ve Birlikdismdaki ulkelere karst ise ortak pol itikalar yurutul rnesi .

ihracata Yonelik Sanaytlesrnes Ulkenin i~ uretim icin kulla-nabi leccgl kaynaklann ihracat arnacryla yapilacak ureti-me vonlcndirilrncsi ve ulusal mallann dl ulkelerde re-kabet ine oriern veri lerek, karsilasti rrnah ustunlukler inesas almrnasi.

inan ..: Gcrcckl igj n dogasi hakkmda ileri surulen iddialar;dunya hakkinda paylasilan fikirler.

ins ani Yoksulluk: Toplumun sundugu hak ve olanaklaraulasabilrne cksikligi.

i~siz: istihdam halinde olmayan, son altr ay icinde i aramakanallanndan en az birini kullanrrus ve 15 gun icinde i-basi yapabilecek durumda olan 15 ya uzcrirideki kistler.

ithal ikameci Sanaytlcsrnes Bir maim yurt disindan ithaledilmesi yerine yurt icinde uretilrnesini ongoren, boyle-ce doviz tasarrufu saglayan sanayi lesrne st ratej isi .

KKapah Tabakalasma Sistemi: Veri lrnis statulere dayah olan

ve bireylerin sosyal ve ekonomik statulerini kisiscl caba-lanyla degtstlremcdikleri (kast, kolclik ya da zurnre gibi)tabakalasrna sistemleri.

KarmaEkonomik Sistem: Ekonomik faaliyetlerde hem dev-letin, hem de ozel tesebbusun birlikte yer aldigr ekono-mik sistem.

Kazanrlrrus Statu: Bireylerin kisiscl cabalan sonucunda eldeettikleri statuler,

Kent: Toplumsal acidan farkli lasrms insan topluluklannm,genis bir alanda, yogun bir bicirnde ve surekli olarakbirl ikte yasadiklan yer .

Kerrtleernes Sanayilesmeye ve ekonomik gehsmeye kosutolarak kent saYIsmm artmasi ve to plum yapismda, artanorand a orgutlesrne, isbolurnu ve uzrnanlasma yaratan,insanlann davrarus ve iliskilcrindc kentlere ozgu dcgi-sik l iklcrc yol acan bir nufus birikim surcci,

KOYEnstitiileri: Egitimde kay-kent cs it sizl igini, cinsiyet fark-hhklaruu ve bolgeler arasi dengesizlikleri gidermek, hal-kin cgitirn diizeyini yukseltrnek ve cgitirn yoluyla ulke-nin ekonomik, kulturel ve sosyal acidan kalkinrnasimsaglarnak arnacryla 1940'ta kurulrnus ve 1952 yilmda ka-patilrms olan cgitirn kurumlan.

Kusak ~atl~masl: Degerlerin zamanla degismesi sonucu ku-saklar arasinda yaanan cansrna.

Kii..iik Meta Uretimi: Meta uretirninin aile ya da hane mer-kez li olarak ucrets iz aile crncgi kul larularak yapilrnasi.

Kiiltiir: Toplurnsallasma surccinde ogrenilen ve paylasilanla-n kapsayan genis bir kavram.

Kiiltiirel Siire..ler: Basi-sonu belli olmadan siiregelen olay-lardir.


22/24

2 1 0 TU rk iye 'n in To p lum sa l Y a a r s :

L TLaiklik (Laicite): Dinsizlik, dindisihk (devlet, hukuk, cgitirn

gibi kurumlan isleyis acismdan tarif eden ilke); devletindinsizligi ilkesi ve politik soylemin din dllhgl ile birlik-te dine dayali olanlar da dahil esitlik ilkesini zedeleye-cek her turlu sarun lagvcdilmcsi; din ve devletin aynlrmsolmasi ile birlikte dinin siyaset alanmdan tamamen cckil-rnis olrnasr, politika unsuru olarak var edilmemesini an-latan polit ik i lke.

Laisizm (Laicisme): Hem dinsiz bir devlet ongorcn hem dedin/devlet aymmmm turunu anlatan, din ve siyaseti ta-mamen aYlran ve bunun icin dinsel yasantirun sirurlanrutarif eden gorus; din ile siyaset arasmda kesin bir aymmyapan ve toplumda dinin suurh bir rol oynadigim savu-nan bir dokt rin.

MMutlakYoksulluk: Temel fiziksel Ihtiyaclann karsilanamamasi.

NNorm: Yaptrnrm olan kurallar butunudur,

Orgiitsiizliik: Bir iskolunda calisan bireylerin yasalann bel ir -ledigi orgutlenrne haklanndan yararlanamarnasr.

ozel Miilkiyet: Toplumsal mulkiyetin tersi olarak toplumsalhayat iccrisinde bireylerin sahip olduklan her turlu mul-kun tarumlanmasr.

pParlamenter Demokrasi: Halkm genel sccimle sccrnis oldu-

gu parlamenterlerin veya milletvekillerinin bir meclis ta-rafmdan yonctilmesl.

sSecim Sistemi: Demokratik ulkelerde sccirnlcrin hangi esas

ve ilkelere gore yaprlacagmi gostercn sistem.Sektrler-lesrner Dinin butun yaam alanlanndan cckilmcsi ,

kuculmesi surcci,Sembol: Belirli bir durum ya da olayi anlamlandiran ey.Sendika: lscllerin kendi hak ve cikarlanru korumak ve gclis-

tirmek uzere olusturduklan, orgutlendikleri sirufsal vetoplumsal orgutler.

Siyasi Parti: Demokrat ik ulkelerde bireylerin orgutlenerekaktif siyaset yapacaklan alanlardan biri ve siyasetin vaz-gecilrnez unsuru.

Sosyal Ahsverts Kurarnn Kokenleri ekonomi ve davraruspsikolojisine baglanan ve sosyolojiden cok sosyal psiko-lojiye dayanan kuram.

Sosyal Refah Devleti: Toplumsal refahm arunlmasi arnacrylaekonomik faaliyetleri duzenleycn, gercktigtnde sosyaladaleti saglarna arnacryla piyasalara rnudahale eden, sos-yal guvenlik, saglik ve cgitirn harcarnalanru ustlcnendevlet anlayisi.

Toplum: Toplum, insanlan etkileyen gercek iliskiler butunu,Toplumsal Drslanrnas Ekonomik, toplumsal, siyasal ve kul-

turel sureclerinden dislanrna ve toplumla olan baglannmkoprnasi,

Toplumsal E~itsizlik:Bireylerin toplumsal kaynaklara eris-me olanaklannm ve sanslannm esit olmarnasr durumu.

Toplumsal Hareketlilik: Bireylerin ve gruplann farkh sosyalve ekonomik konumlar arasmdaki akiskanhgi.

Top'lumsaflasmas Toplumsallasrna (sosyal izasyon) , bi reyle-rin uyesi olduklan toplumun dcger ve norrnlanrn, sahipolduklan statu ve rollerin gerektirdigl davraruslan vetoplumun kendinden beklentilerini ogrenme ve icselles-tirme siireci.

Toplumsal Srrufs Benzer sosyal ve ekonomik konuma sahipbireylerden olusan grup.

Toplumsal Tabakalasrnas Toplumun sosyal ve ekonomikolarak farkli gruplara, suuflara ve katmanlara esit olma-yan bir sekilde bolunrnesi.

Toplumsal Yapu Toplumsal yapl, toplumda organize olrnussosyal iliskilcrin butunu,o

Uretim ili~kileri: Uretilen mal ve hizmetlerin uretirn surcci,dcgisirni ve paylasimi.

yYaprsalcrlrks inceleme konusu olarak yaplyl ele almak ge-

rektigini ileri suren cesitli bilim dallanndaki ortak goru-sun adr,

Yaprsal Fonksiyonalizm: Toplumsal kurumlan to plum icin-de yerine getirdikleri fonksiyonlanna gore inceleyen biryaklasim.

Vasa Giiciinde Kararname (Kanun Hiikmiinde Kararna-me): Yasama organmm (meclisin) konu, sure ve arnacrbelirleyen bir yetki kanunu ile verdigi veya dogrudandogruya Anayasa'dan aldigr yetkiye dayanarak hukurne-tin cikardrgr kanun gucune sahip bir kararname.

Yasama Sorurnsuzlugus TBMM uyeleri meclis cahsrnalann-daki oy ve sozlerindcn, Mecliste ileri surdukleri dustin-celerden; 0oturumdaki baskanlik divanmm tekli fi uzeri -ne rncclisce baska karar ahnmadikca bunlan meclis di-sinda tekrarlamak ve aciklarnaktan sorumlu tutulamama-sr; milletvekillerinin soz hurriyetinin korunrnasi.

Yasam Boyu Egitim: Bireylerin yasarnlan boyunca surekliolarak ccsitli bilgi ve becerileri ogrenme ve yenilemearnacla aldiklan kursla r, seminerler, cgit irn programlangibi kurumsal cgitirn faaliyetleri.

Yatay Toplumsal Hareketlilik: Bireylerin benzer sosyal veekonomik konumlar arasmdaki hareketlil ikleri .


23/24

D i z i nDiz in 211

AA.R. Radcliffe - Brown 3,6,7Alfabe 31, 32, 86Auguste Comte 6,7AyrtmClhk 98, 177, 190, 193, 196,201-204Aytiil Kasapoglu 16-18

BBahattin Ak~it 16, 18Bakanlar Kurulu 108, 112, 151-153, 202Bankacrlrk Diizenleme ve Denetleme Kurumu 115, 122Batthlasma hareketleri 151, 157Behice Boran 14, 18Benedict 28Be~ vtlhk Kalkmma Planfarr 109, 111, 112Beylii Dikeo;ligil 16-18Birinci Me~rtltiyet 151, 157Birinci Tiirkiye iktisat Kongresi 106, 107Birsen Goko;e16, 17, 18Bosanrna 65, 66, 69, 70, 72, 73, 75, 133Bozkurt Giiveno;27, 33Bolgesel esitsizlfk 48, 49, 54, 55, 59, 84, 92Bronislaw Malinowski 7

c-c;Carr 28Cinsiyete dayah esttsizltkler 84, 92, 98Clericus 132Curnlrurbaskaru 151, 152, 157Cumhuriyet Senatosu 151, 155, 157~at~ma Kurarm 2, 6, 10, 12, 18

DD'Hont sistemi 156Deger 3-6, 1O-l2, 14, 18, 26, 29, 36-38, 42, 43, 57, 67, 70, 75,

83,85, 106, 111, 121, 193,202Devlet Planlama Tesktlatr Iu-i, 110, 111, 114, 115, 122Dl~ Ticaret Miiste~arhgl 112, 114Dil3, 26, 29-32, 34, 35, 43, 85, 87, 91, 95, 129, 154Dogurganhk 66,71,72

EE.Leach 67Ekonomik sistem 11, 106-108, Ill, 121, 184Ekonomik ve Sosyal Konsey 115, 116, 122Ekonominin kurumlari 104, 105, 111, 122Emile Durkheim 6, 7, 8, 9, 130, 141Emre Kongar 16, 18

Enforrneflesme 190, 197, 198, 204Evlilik 11,41,43,66-69,71-75Evrimci sentez kurarm 2, 12, 18

FFrrsat e~itligi 51, 52, 54, 57-59, 82-84, 87, 91, 96-98

GGecekondu 70,75,164,171,172,174,176,177,180,181George C. Homans 9Gerhard Lenski 12GoO;34,52,55,56,65,68,70,87,138,139,164,166,167,170-

172,176,177,179,181,192,194,198,201,204Goreli yoksulluk 174, 180Giilhane Hattl Hiimayunu 151, 157Giimriik Birligi 110Giimriik Miiste~arhgl 112

HHazine Miiste~arhgl 110, 113Herbert Spencer 3Heyet-iAyan 151Heyet-iMebusan 151Humbolt 31

ibrahim Vasa 14, 15, 18ihracata yonelik sanayllesme stratejisi 110inano; 26, 30insani yoksulluk 175, 180istihdam 117, 181, 190, 192, 195, 198i~giicii piyasalart 82, 95i~o;i sendikalart 119i~sizlik 190, 191, 194, 204ithal ikameci sanayllesme 108

KKanun-i Esasi 151, 157Karl Marx 6, 11, 105Kent 8,16, 17, 26, 27, 48, 49, 52-59, 65, 66, 68-71, 75, 84, 92,

93, 128, 138-140, 142, 163-181, 191, 192, 194-196, 198,201, 204

Kerirlcsme 55, 69, 70, 83, 93, 163-167, 169, 170, 173, 174,178, 180, 192, 194, 197

Kentsel aile 66, 69, 70Kirsal aile 66, 69, 75KorkutBoratav 16,17,18,110Kusak cansmasi 29


24/24

2 1 2 TU rk iye 'n in To p lum sa l Y a a r s :

L

Sosyal ahsveris kurarm 6, 8, 10Sosyal Giivenlik Kurumu 39Sosyoloji 3, 5-7, 9, 10, 13-16, 18Statu 4,6,9, 18,30,37,40, 51, 53, 57, 59, 69, 83, 84, 116, 135,

136, 154, 176, 190, 191, 197,204~erif Mardin 17, 18

Kiiltiir soku 33, 43Kiiltiirel deg~me 33Kiiltiirel oziimseme 33, 43Kiiltiirleme 33, 43

Laikos 132Laisizm 128, 132, 141Lewis A.Coser 6 , 11Linton 28

T

M

Tahir ~agatay 14, 16, 18Talcott Parsons 7, 67Tanzimat 14Taserorilasma 190, 200, 204TBMM32, 133, 151, 152, 154, 157Teodise 130, 141Tcsktlat- 1Esasiye Kanunu 151Toplum 2-18,27-30,33,35-38,41,48-52,54-59,67-71,75,83,

84,87,91,93,95,96,98,105-107, Ill,115, 121, 128-131,133-142,150,153,154,165,169,173-175,177,180,191,204

Toplumsal cinsiyet e~itsizligi 48, 49, 54, 56, 57, 59Toplumsal dislanma 175, 177, 180Toplumsal esitsizlfk 48-52, 54, 59, 82, 84, 91, 98Toplumsal hareketlilik 16, 47-49, 55, 59, 65, 83, 139Toplumsal srmf 3-5, 17, 18, 47, 48, 50-52, 54, 59, 69, 83, 93,

98, 175Toplumsal tabakalasma 47, 48, 49, 59Toplumsal yapi 1-10, 13, 15, 16, 18, 25, 35, 47, 56, 81, 105,

129, 165, 178, 189Tiirk kiiltiirii 25, 26, 33, 34, 43Tiirkiye Esnafve Sanatkarlar Konfederasyonu 119Tiirkiye i~ Kurumu 117, 122Tiirkiye i~veren Sendikalart Konfederasyonu 117, 119,

120, 122Tiirkiye kulturu 26, 33, 35, 43, 136Tiirkiye Odalar ve Borsalar Birligi 115, 117, 118, 122Tiirkiye Sanayici ve i~adamlart Derriegi 117, 118Tylor 27

Maliye Bakanhgr 113, 114, 122Meclis-i Umumi 151Mehmet Ecevit 16-18Merkez Bankasi 104, 110, 114, 115, 122Milletvekili Secirn Yasasr 155Murdock 28Mutlak Yoksulluk 174, 180Miibeccel B.Klray 18

NNadel 4Nafaka 72, 74, 75Nevzad Yalcmtas 14, 15, 18Nihat Nirun 14, 15, 18Nispi temsil sistemi 154-157Niyazi Berkes 14, 18Norm 4-6, 8, 9, 26, 29, 36, 38, 43, 57, 70, 202

0-0orhan Tur-kdogan 14, 15, 18Osmanh imparatorlugu 2, 35, 52, 82, 84, 85, 98, 136Orner Bozkurt 14, 16, 18

pPeter Blau 8, 9Prens Sabahattin 13, 14, 18, 85 wR Wissler 28Rekabet Kurulu 116, 122Robert K.Merton 4 yS-$ Yaprsal Fonksiyonalizm 2, 6, 8-10, 18Yaprsalcthk 2, 6, 18

Yoksulluk 52, 55, 56, 81, 140, 163-165, 174-178, 180, 181,193, 196, 197

Saeculum 132, 141Sekulerfesme 128, 129, 132, 141Sembol26, 29,30,43Sermaye Piyasasr Kurulu 116, 122Smtf e~itsizligi 48, 54, 57Siyasi Partiler Yasasr 153

zZiya Gokalp 13, 14, 18, 85Zorla kulturtenme 33, 43

Documents

Türkiyenin toplumsal Yapısı ünite10