24
Namba 2003 Janueri 17 - 23, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Saina sainim K23 milien ekonomik na teknikol sapot gren long PNG - P3 Tuna winim man.. Mikes Savi, (namba 2) long lep han sait na Tony Kairi, (namba 4 man) tupela ol i bilong Kerema, tasol stap long Mosbi. Tupela save long taim bilong kago sip ol wantok bilong tupela save kam sua long bris bilong Mosbi. Olgeta taim sip kam sua, tupela save go lukim ol wantok bilong ol na kisim ol pis wantok bilong tupela save hukim taim ol i ron long biksolwara. Mikes i karim bikpela pis klostu long sais bilong em na em salim long K150. Tony karim pis liklik tasol bihain long Mikes na em salim long K100. Mikes i painim hat long karim dispela bikpela pis na tupela save pes bilong em i kam helpim em taim Wantok Niuspepa i kisim piksa bi- long ol long rot sait long daun taun Pot Mosbi. Stori na Poto Nicky Bernard Mariwana i wanpela bikpela wari long Bogenvil - P2 Man save long rit wantaim Buk Baibel - P19

Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

Namba 2003 Janueri 17 - 23, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

Saina sainim K23milien ekonomikna teknikol sapotgren long PNG - P3

Tunawinimman..

Mikes Savi, (namba 2)long lep han sait naTony Kairi, (namba 4man) tupela ol i bilongKerema, tasol stap longMosbi. Tupela save longtaim bilong kago sip olwantok bilong tupelasave kam sua long brisbilong Mosbi. Olgetataim sip kam sua, tupelasave go lukim ol wantokbilong ol na kisim ol piswantok bilong tupela savehukim taim ol i ron longbiksolwara. Mikes i karimbikpela pis klostu longsais bilong em na emsalim long K150. Tonykarim pis liklik tasol bihainlong Mikes na em salimlong K100. Mikes i painimhat long karim dispelabikpela pis na tupela savepes bilong em i kamhelpim em taim WantokNiuspepa i kisim piksa bi-long ol long rot sait longdaun taun Pot Mosbi.Stori na Poto NickyBernard

Mariwana iwanpelabikpela warilong Bogenvil - P2

Man save longrit wantaimBuk Baibel

- P19

Page 2: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

P2 Wantok Janueri 17 - 23, 2013 niusMariwana i wanpela bikpela wari long BogenvilVeronica Hatutasi i raitim

MARIWANA o spakbrus em iwanpela bikpela wari na hevilong Bogenvil, Ekting Buka PolisStesen Komanda , Sajen EmmertTsimes, i tok.Em i tok tu olsem pasin long ol

yangpela meri i karim bel long Bo-genvil i wok long go antap.“Mariwana long Otonomes Rijen

bilong Bogenvil em i wok longkamap olsem wanpela bikpela wariwantaim hombru. Em i wanpela

bikpela wari na komyuniti i woklong mekim samting long daunimdispela long konstituensi level bi-long ol.“Planim, mekim na salim mari-

wana i wok long go antap. Ol pleswe ol i save groim na redim mari-wana long Bogenvil em long Waku-nai na Tinputz eria we em i kol.“Long rot we ol samting i go long

en, mariwana bai bagarapim olyangpela bilong dispela jeneresenhusat bai kisim bihain taim i go

fowet. Na ol i kisim bagarap longmariwana na bai olsem wanem? Olsief tu i wari stret long dispela,Sajen Tsimes i tok.Em i tok komyuniti i mas pait

agensim mariwana na kamap wan-taim sampela rihabilitesen progrembilong stretim tingting bilong olyangpela pipel.Sajen Tsimes i tok long taim bi-

long skul, Buka Polis i save lukimsamting olsem 10-pela yangpelana skul man na meri long kisim dis-

pela smok nogut.Long sait bilong ol yangpela na

skul meri i kisim bel i wok long goantap, Sajen Tsimes i tok ol papa-mama i gat bikpela salens longwanem, ol dispela tupela samtingem planti ol skul sumatin i wokimlong en.“Ol skul sumatin, ol pikinini i

sapos long stap long skul, ol yang-pela manki i wok long salim mari-wana long ol skul ples, na dispelaem i samting bilong wari long en,”Sajen Tsimes, i tok.

Em i tok komyuniti na polis i massanap wantaim long wok wantaimna karimaut ol awenes wok long olyangpela i mas tok nogat longmariwana na hombru.Polis long Buka i mekim ol wok

painimaut long dai bilong wanpelawoda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi longBuka.Ol i bilip ol bilong ol sem birua i

mas kamap bihain long man ya ispak na sampela lain i kilim em idai.

Wokbung na stopim hombrui kamapim gutpela sindaun

Veronica Hatutasi i raitim

WOKBUNG namel long polis na ol ekspaitman long Bogenvil i bin lukim dispelaKrismas na Nu Yia i go gut stret, EktingPolis Komanda long Buka Polis Stesen,Sajen Emmert Tsimes, i tok.Planti pablik long olgeta hap bilong Bo-

genvil tu i autim amamas bilong ol longgutpela Krismas na Nu Yia ol i bin gat in-sait long planti yia we ol kain hevi,bagarap na dai i save kamap bikos olyangpela i save dringim hombru nawokim ol bikhet pasin.Sajen Tsimes i tok aninit long spesel

Krismas na Nu Yia Operesen, ol polis naol eks paitman i bin wok bung wantaimlong lukautim loa na oda long olgeta hapbilong ailan.Operesen i bin stopim mekim, salim na

dringim hombru. Ol eks paitman i bin go long ol wan wan

komyuniti na rausim ol kontena olsem olges botol samting we ol yangpela man isave wokim hombru long em. “Dispela Krismas na Nu Yia i gutpela na

kwait na i no olsem ol narapela long ol yiai go pinis. Nogat bikpela asua i bin kamap.“Kombain operesen i bin patrolim ol

haiwe, na i no bin gat ol rotblok olsemlong ol yia pastaim. Em bin kwait na gut-pela stret.

“Ol wan wan konstituensi i bin kamappapa na lukautim ol wan wan eria bilongol n a wok wantaim kombain operesenlong lukautim loa na oda. “Ol bin go naut na kisim na bagarapim

ol ges botol we ol man i save wokim olhombru long en. “I no bin gat tambu long ol strongpela

dring, tasol gutpela wok bung namel longpolis na ol eks paitman na ol sief long olkomyuniti i lukim wanpela gutpela na isitaim long olgeta hap bilong Bogenvil.“Antap long dispela, i bin gat ol spot

pilai long olgeta hap bilong Bogenvil, wan-taim tu ol sios progrem,” Sajen Tsimes, itok.Em i tok wanpela birua tasol i bin

kamap long Buin we wanpela mani woklong go long narapela sait bilong rot nakar i spit i go na krugutim em.Planti pipel long Bogenvil i laikim polis

na ol eks paitman i go hetim tambu longwokim hombru long ailan bikos nau ol iken stap gut wantaim nogat meknais, paitna hevi insait long famili, komyuniti narijen.Sajen Tsimes i tok pipel i noken sin-

daun, tasol ol i mas wok bung na helpimpolis long lukim olsem luksave long wan-pela narapela, bel isi na gutpela sindauni stap long komyuniti.

Bustin Anzu i raitim

BIKPELA ren wok long kapsaitlong Morobe provins na planti

rot na bris i wok long bagarapna gavman bai mekim bikpelawok long stretim ol dispelahevi. Planti ol bikpela rot insaitlong provins i bagarap na lukolsem bai kisim sampela taimlong stretim ol rot gen.Planti ol gutpela rot na bris

na skul na haus lain arerelong ol rot i bagarap na dis-pela i pasim ol kar na man-meri long go long narapelasait long wokim bisnis bilongol.Rot bilong Bulolo/Wau,

Boana na Bukawa na NesinolHaiwe long Markham i binlukim planti hevi long las wikna long wiken we, wara i ronantap long ol rot na katim rotna stopim ol kar long go kamna tu, bagarapim ol gatenkaikai.Praim Minista Peter O’Neill

i bin go raun long Wara Ku-malu, wanpela wara we savebagarapim rot long Mumengolgeta taim na sori longwanem samting em binkamap.Praim Minista i givim K500,

000 pinis long stretim ol man-meri husait haus na samtingbilong ol bagarap na narapelaK4m long wokim narapela rot,we bai abrusim dispela wara.Dispela wara i save

kamapim hevi olgeta taim igat ren long het bilong ol

maunten.4-pela liklik bebi i dai taim ol

i wetim kar long kisim ol igolong hausik long Lae. Ol dis-pela pikinini bilong plesMenyamya na ol i kam nawetim kar long narapela saitbilong Wara Kumalu longkisim kar na go long Lae longhausik. Long dispela taim, olliklik pikinini i lusim laip bilongol.Planti kampani husait i stap

long Bulolo/Wau nau i kisimtaim long go long Lae longwokim bisnis.Kain maining kampani

olsem Morobe Mining JoinVensa or MMJV (Morobe Min-ing Joint Venture), Numinciona Pacific Natural Mining naBulolo Forest, nau i kisimtaim. Ol liklik bisnis insait longdispela hap na Garaina naMenyamya tu i kisim taim.Long sem hap na long ples

Timini, wara i pasim rot nabagarapim Timini KomyunitiSkul. Wesan na pipia bilongwara i go na bagarapim skulna haus bilong ol tisa.Long dispela taim tu, wan-

pela famili i slip i stap na waraigo insait long haus na rausimol. Long dispela taim, tripelafamili long dispela haus ilusim laip bilong ol.Nau yet, ren i wok long pun-

daun long ol maunten na sol-wara i wok long sulap na i gatbikpela tok lukaut long olmanmeri long kisim was taimol i yusim rot o ron long bot.

Ren bagarapim Morobe

HELPIM: Jonathan Noah (l) bilong ples Bagalum na Nelson Jerry bilong ples Pamelabus, insait long Mu-meng i helpim ol manmeri i go kam long Wara Kumalu.Ol Poto: Bustin Anzu

Page 3: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

Janueri 17 - 23, 2013 Wantok P3nius

David Bill Leo (UPNGjanelisim sumatin)

i raitim

GAVMAN bilong Saina isainim ekonomik nateknikol koperaisen agri-men inapim 70 milienyuan (K23 milien) sapotgren long strongim moapren na wokbung wan-taim Papua Niugini.Vais Minista long Komes

Ministri bilong Saina, ShanZhong, na ol wok lain bi-long em husat i kam longPot Mosbi long las wikTrinde i sainim dispelakontrak long Fonde.Sapot gren bai sanapim

wanpela Skul bilong Ekse-lens long Ialibu-Pangiadistrik, Sauten HailansProvins, baim moa woksamting bilong RoyalPapua Niugini Konstabu-lari, na strongim namba tuhap wok long MauntenHagen Teknikol wokbungprojek inap long K3.3 mi-lien Reuminbi (RMB). Shan i tok olsem em i

kam lukim PNG long tu-pela as, olsem nambawan em long strongimwokbung long kamapimmoa tred na invesmen, nanamba tu, em long toksave long 70 milien yuan(K23 milien).“Plen bilong mipela em

long givim stretpela sapotlong PNG divelopmen nalong helpim tru ekonomikpawa bilong Papua Niug-ini.“Mipela i wokim pinis

planti projek olsem PotMosbi Spot Senta, Usino-Yamagi rot, namba tu hapwok long Yunivesiti bilongGoroka, Markham Ne-senel Ai Skul, Kandep WitProjek, Isten Hailans Mas-rum Projek, Wewak SpotStediam, salim wok man-meri kam long Pot MosbiJenerel Haus Sik na PapaLealea rot konstraksen,”Shan i tok.Em i tok Saina i luksave

olsem PNG em i gutpelaporoman na salim tok

amamas long gutpela2013 long Papua Niugini. Foren Afes na Imigre-

sen Sekreteri, Lucy Bogarii sainim agrimen longmakim maus long gavmanbilong Papua Niugini.Bogari i givim tok tenk

yu long bikpela teknikalkoperesen sapot bilongSaina olsem PNG i ama-mas tru long stretpela nastronpela ekonomik natred bris namel long tupelakantri. Dispela i wok go antap

moa we ol opisel bilongSaina Gavman i soim taimol bin sanapim diplometikbris long 12 Oktoba 1976. Em i tok olsem ol i

rispekim tru na sapotim tu-pela sait kontrak we em ikontributim bikpela woklong ol divelopmen gol nawok plen bilong PNG. Dispela kontrak bai

helpim ol ogenaisesenhusat bai karimaut projeklong oraitim stretpela rotlong gutpela wok kenyusim dispela gren sapotaninit wantaim namba wandivelopmen plen bilonggavman.Em i tok olsem planti ol

arapela bikpela invesmenbilong Saina stap longPNG. Ramu Nikol MainingProjek insait long Madangprovins em i wanpelabikpela invesmen bilongSaina insait long PNG.

Bogari i tok welkamlong His Ekselensi MistaQiu Bohua, Ambeseda bi-long Pipel’s Ripablik bilongSaina long PNG taimtenkim Praim Minista,Peter O’Neill long wit-nesim dispela agrimensainim. Em i surukim amamas

go long Minsta bilongForen Afes na Imigresen,Rimbinki Pato, Minista bi-long Fainens na Treseri,Don Polye, Minista bilongNesenel Plening na Moni-taring, Charles Abel, PolisKomisina, Tom Kulungawantaim ol hetman bilongarapela dipatmen i wit-

Saina sainim K23 milien ekonomikna teknikol sapot gren long PNG

nesim dispela wok kontrak sainim bilong tu-pela kantri. Makim maus bilong gavman na pipel long

Papua Niugini, Bogari i salim moa amamastok na tenk yu long moa sapot i wok longkam long Pipel’s Ripablik bilong Saina nagutpela koperesen bilong ol.

Vais Minista bilong Saina, Shan Zhong,Skreteri, Lucy Bogari na Praim MinistaPeter O’Neill i lukim piksa rol bilong plesinsait long Saina bihain long sainim agri-men. Poto: Nicky Bernard

Vais Minista bilong Saina, Shan Zhong na Sekreteri, LucyBogari i senisim kontrak pepa taim ol i sainim agrimen.Poto: Nicky Bernard

Page 4: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

P4 Wantok Janueri 17 - 23, 2013 nius

Rejistaim Citifon na PawaMita Namba bilong yu longBSP Brens bilong yu tudena spendim 50t tasol longdispela transeksen!

Step Namba 1

•Mita bilong yu yet

Taipim “Top” na larim spes,na taipim “Easi”, larimnarapela spes na taipimhamas yu laikim.

(olse:. Top Easi 10)

•Mita bilong narapela

Taipim “Top”, larim wan-pela spes, taipim “Easi”,larim narapela spes, nataipim “Mita Namba”* larimnarapela spes na taipim“hamap yu laikim”

(olsem: Top Easi1861338 10)

*Mita Namba i mas stappinis long BSP akaun bi-long yu pastaim long yubaim EasiPayTopUP bi-long narapela manmeri.

Step Namba 2

Salim teks mesej i go long16288 na wetim bekim bi-long Mobail Benking.

Mobail Benking Bekim:BSP 955xxx RequestingK10 TopUP bilong “Nembilong yu” EasiPay Mita #.

Bekim wantaim TopUpKoud E123456 sapos em istret.

Step Namba 3

Salim bekim long 16288wantaim TopUp koud longkonfem EasiPay TopUp nawetim Benking Bekim.

Mobail Benking Bekim:BSP 123xxx TopUp suc-cessful 00001234567.Your K10 EasiPay token isxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx for13.6 units.

Long kisim moa tok stia,ringim 24/7 Kastoma Kealong 3456789.

Buy yourEasiPay withyour CitifonSMS Service

POPULESEN o namba longol infomol setelmen longkantri i wok long go antapbikos nogat kontrol long olples lain i wok long kam in-sait long ol setelmen na dis-pela i mekim populesen i goantap olgeta na i asua olsemolgeta gavman i no luksavena abrus long kontrolim taimol sanapim infomol setelmeninsait long ol taun bihain longplanti krismas i go pinis.

Minista bilong Helt naHIV/AIDS na patron bilongPNG Eben SetelasAsosiesen (PUSA), MichaelMalabag, i tok long liklikbung wantaim ol niuslainlong las wik Fraide olsemtingting long kisim ol infomolsetelmen stap long NesenelKapitel Distrik (NCD) ol isanapim dispela asosiesenwe em bai makim ol long tokwantaim gavman longpainim gutpela rot long lukimol infomol setelmen isu longNCD.

“Mi bin wok strong longdispela taim mi stap Presi-den long Pablik SevisAsosiesen na mi bin tokim olkomyuniti lida insait longwanwan setelmen longNCD.

“Ol manmeri i tingim bekem i namba wan long kamwantaim na bungim tok longol infomol setelmen isu bi-hain long lukim sampela in-fomol setelmen ol bin rausimna ol pipel i stap lus ausaitnating wantaim nogathelpim bilong gavman,” Mal-abag i tok.

Em i tok olsem wantaimmoa wok main na petroleumindastris, PNG i save olsemplanti investa bai kam insaitlong kantri olsem na nid bi-long haus na ol arapela eriabilong divelopmen bai goantap.

Tasol wantaim liklik graunstap nabaut na papa graun ino wanbel long salim tum-buna graun bilong ol longgavman long eben divelop-men.

Malabag i wari olsem

nogat narapela wei tasolrausim ol infomol setelmenlong putim dispela divelop-men we em i ting olsem hatliklik bilong wanem dispelasave kamapim hevi namellong mama loa na humenraits. Na tu em bai moa ek-spensiv wok na em bai kisimlongpela taim long kot i kenlukim.

Em i tok olsem wantaimsave na bihain long NesenelEbenaisesen Forum long 22– 23 Oktoba, 2012 long In-stitut bilong Pablik Edmin-istresen we minista bilonghausing na eben divelop-men na praim ministaO’Neill i bin sapotim, tingtinglong fomim asosiesen emlong makim ol manmeri staplong infomol setelmen binstatim wantaim sapot bilongol komyuniti lida long info-mol setelmen.

As bilong PUSA em longwok namel long ol pipel staplong infomol setelmen na gav-man. Asosiesen bai wok paswantaim Piskol Plening Di-sisen bilong NCDC, Opis bi-

long Ebenaisesen, Lens naPiskol Plening, Hausing naEben Divelopmen na olmemba bilong Palamen longNCD.

Namba wan em long kari-maut toksave na kliaim gut-pela bilong eben divelopmeninsait olsem Nesenl GavmanEbenaisesen polisi na helpimgavman long sanapim wan-pela rejistri opis na wokim loaem ken mekim olgeta man-meri long rejistaim na kauntimolgeta nu bon bebi na dai maninsait long siti.

Na tu asosiesen bai painimhusat man o meri laik go beklong ples na husat laik stapbek long siti na kisim tingtingna bilip bilong ol long eben di-velopmen na olsem wanem oli helpim long gavman na gav-man bai bekim sapot bilong ol.

“Mi mekim klia insait longpolisi bilong mi olsem mi baisapotim ol pipel long infomolsetelmen bikos ol i stap long-pela taim na gavman i no binluksave long ol.

Planti man insait long politiki tok long stretim laip bilong

pipel silip long setelmen naplanti ol i wokim plen yet gotasol dispela i no savekamap,” Malabag i tok.

Em i wari olsem nogatwanpela gutpela rot longkontrolim na helpim ol olsemol gat sitisen raits longgraun bilong ol.

Na tu em i tok olsem isubilong stopim kaikai buai in-sait long siti i nogat asualong dispela bikos olgetalain tromoi buai skin nabautna putim buai spet antaplong opis fran na pablikples.

Pasin bilong kaikai buaiem i go nogut na bagarapolgeta long wanem olbikpela opis lain, hetman nabos lain long olgeta dipat-men save go insait long wokples wantaim buai stap longmaus.

PUSA bai holim pablikforum long 27 Januari, 2013long Jack Pidik Park longMosbi na bai statim progremlong 1 kilok long kisim pabliktok na tingting long eben di-velopmen isu.

Malabag wari long bikpela populesen stap long ol setelmen David Bill Leo (UPNG

janelisim sumatin)I ratim

I GAT tambu long ol gavman ministana ol narapela bikman long gavmanna pablik sevis long raun ovasis longdispela yia na tu, holim ol konprensna ol woksop.

Tambu i bin stat long las wik,Janueri 9, 2013.

Praim Minista, Peter O’Neill, iputim dispela tambu bihainim bungbilong Nesenel Eksekyutiv Kaunsel(NEC) long las wik we ol bin glasimna skelim ol dispela samting na tokoraitim.

Tambu i karamapim tu ol gavmandipatmen, ol stetuteri bodi olsem olbodi we stet i papa long ol o ol Stet

Own Entaprais (SOE) na ol provin-sel edministresen.

Praim Minista O’Neill i tok dispelaol tambu em i no bilong katim kostasol, tasol em i bilong lukim tuolsem tingting na wok bilong ol min-ista na pablik sevan i stap stret longkarimaut ol gavman polisi na ol pro-grem long dispela “yia bilong impli-mentesen” o go hetim ol samting.

“Gavman i redim pinis ol polisi napraioriti long ol infrastaksa progrem,na em i katim baset o mani plen longwan wan long ol pinis.

“Sapos ol i mekim ol samting bi-hainim ol plen mipela i putim, bai

yumi inapim ol gol o ol samting yumilaik kamapim long en. Tasol tingtingna wok bilong yumi i mas stap stretna klia long dispela yia, yumi sanapstret, katim ol raun, ol konprens naol bung i no save kamapim gutpelakaikai tasol westim bikpela manilong ol,” Mista O’Neill, i tok.

“Mipela i mekim wok painimaut nalukim olsem ol dispela mani wemipela i basetim pinis long ol bikpelasamting olsem ol guds na sevis emol i yusim krangi long ol raun i goovasis, ol woksop, bung na ol kon-prens.

“Mekim stret wok bai karim kaikai

em dispela raun i go ovasis bai noinap helpim pipel i save bagarapim,”Mista O’Neill, i tok.

Em i tok gavman bai sevim maklong K40 milian long dispela yia bi-hainim ol tambu em i putim long olovasis raun, ol konprens na ol wok-sop.

Aninit long ol nupela polisi gaidlainwe NEC i tok oraitim, ol bosman bi-long ol dipatmen na ol SOE i masraitim pas i go long praim ministapastaim long ol as tingting we ol i laikwokim raun ovasis, na em i masglasim na skelim pastaim, na tokoraitim.

NEC putim tambu long ovasis raun bilong ol palamen na gavman bikman… Noken holim ol woksop na konprens

KAMAP LONGKOKOPAU: Ol pasindia bi-long bikpels Bo-genvil i kamaplong Kokopau,Buka Pasis longwokim maket,soping, benkingna ol narapelabisnis bilong ollong Buka taun.Poto: VeronicaHatutasi

Kokopau ekspress...

Page 5: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

sabinapisin Janueri 17 - 23, 2013 Wantok P5

Dia ridas, sapos yu gat wari o liklik toktok long kolum bilong Sabina, email kam long: [email protected]

Nogat wol birua i kamap, tasol long PNG, em nomol

ORAIT, nogatbikpela birua ikamap long

namba 21 o 23 de bilongmun Desemba, 2012.I nogat wanpela pola

senis, bilong kamapimtudak long ples graun nakilim olgeta ilektronik masinbai ol balus, ol spai balus naol setelait tu i pundaun longskai i kam daun.Stretpela tingting i tokim

mipela olsem bagarap napinis olgeta bilong wanemkain sistem, i no savekamap ovanait tasol. Nogat.Taim em i kamap, em i savebihainim longpela taim brukdaun bilong bris i savestrongim wok pasin longolgeta samting.Em i luksave bilong

mipela olsem Papua Niugininau i stap aninit long hevibilong sampela 40 brukdaun bihain long indipen-dens.Ol tumbuna bilong

indipendens na ol arapelagavman i kamap inap nau, ipasim ai na stiaim dispelakantri, na i nogat tingtinglong we kantri bai inapim nabihainim ol hevi bilong tude,we ol manmeri i lusim plestudak na lukim san nambawan taim, wantaim fridombilong lukim kain pasinbilong holim na laikim samt-ing.Kain kain manmeri i kam

long kain kain pasin tum-buna na skul. Ol Tolai, Sepiko Milen Be pipel, em longwanwan provins bilong ol, olasples manmeri i sindaungut, baundri mak bilong

graun i klia, na tumbunapasin na sindaun i stap gut.Sapos yu skelim ol dis-

pela lain wantaim wanpelaman Hailans, ol narakainsamting bai stap ples klia.Man Hailans i save givim

piksa olsem em i savemekim samting bihainimpasin bilong en. Olsem nawanem kain samting em imekim, i mas go tasol, na inogat brek bilong en.I olsem em i ken smelim

birua, olsem na olgeta pasinbilong em i save go tasol. Na em i save bihainim

bilip olsem namba wan rotbilong banisim em yet, emlong atekim o paitim biruapastaim. Sapos em i mekimsamting stret o nogat, em ino wanpela samting longen.Olsem na mipela i gat kain

kain manmeri i kam longkain kain ol kalsarel o tum-buna bilip na pasin, husat ibihainim wanwan laik bilongol yet, na traim long sindaunwantaim long wanpela ples. Em i wankain olsem yu

draivim kar long Pot Mosbi.Yu no inap asua, tasol baiyu bamim narapela kar yet.Em i krangi olgeta.Nogat wanpela draiva i

save tingim ol trefik loa. Naol teksi na bas, em ol asualain tru long dispela. Ol baisuvim yu go insait long rotbilong kar i ron kam beklong yu, na bihain, yu baikisim sut toktok.Dispela em i gutpela piksa

long kain kain ol tingting, napasin i save makim laip nasindaun long kain plesolsem, Mosbi. Em i nobilong makim ol Hailansmanmeri olsem ol trabellain. Nogat.Astingting long tok makim

dispela ol stori antap, emlong tok klia olsem bikosyumi wanwan i gat pasintumbuna mipela i savebihainim, mipela i savebungim ol arapela PNGmanmeri husat i save

bihainim ol narapela kainskul pasin na bilip, we i nowankain olsem bilong yumi.Bikpela askim long dis-

pela em: Bai yu bihainimwanem kain pasin?Mipela i bilip olsem wan-

pela skul long saikoloji, ol ikolim: “Psychology andCharacter Building”, em ol imas skulim long Gret 11 na12, olsem wanpela skulolgeta pikinini i mas kisim.Na long lowa level gret 6 i

go long gret 9 na 10, mipelai ting i mobeta long autimwanpela sabjek aninit longhet-tok “Life Guidance” longskulim ol bikpela astingtinglong rait na rong, na gutpelapasin long praivet na pabliklaip wantaim. Ating dispelabai ken givim ol yangpelabilong yumi, gutpela pasinna skul long sindaun longPapua Niugini olsem ol gut-pela manmeri, husat i klialong ol rait ol i get olsem olwanwan manmeri, na tu, ol isave long pasin ol i massoim olsem memba bilongwanpela bikpela komyuniti.Bikpela hevi wantaim

moden laip, em i save paslong pasin na bilip long wan-wan tasol, olsem na famili isave stat wantaim mama,papa na pikinini, na i pinislong hap. Tasol yumi olPNG, mipela i no save stapyumi yet. I tru i gat luksavelong wanwan sindaunbilong yumi, tasol as bilongyumi olsem wanwan man-meri, i save stap long yumi,olsem ol memba bilongkomyuniti mipela i bikpelalong en. I no olsem wanwanmanmeri tasol.Olsem na, wanem kain

sindaun yumi stap long en,long PNG tude, i gat olpasin i stap we mipela i kenyusim bilong bildim wanpelastrongpela sindaun olsemwanpela kantri i gat pipel iken luksave long narapela,luksave long pasin narapelai bihainim na kamap, nawokbung yet bihainim wan-pela tingting bilong gutpelabilong olgeta arapela.Long painim dispela,

mipela i mas mekim graun-wok long kliarim wanem olpipia na rausim ol hanbilong diwai bai em i kisimsan na dai, na planim olnupela sid, lukautim ol gut,na larim ol i groa bikpela, nakarim kaikai.Sapos yumi mekim ol liklik

samting, isi isi, na wan wan,mipela i ken lainim tru rotbilong pinisim ol bikpela naliklik samting wantaim.Kisim dispela i go long

level bilong NesenelGavman na yu ken luksaveolsem sapos Papua Niuginiem wanpela sip o pontun,mipela bai no inap long dripo sel long bik solwara.Namba wan samting, em i

bikpela bilong Stet na masinbilong gavman.Masin em i bikpela tumas,

na ol man i bosim ensinrum, i nogat save long wemasin i mas wok.Olsem na nau yet, namba

wan wok bilong gavman emlong givim haus bilongmasin, wantaim olgeta welna gris bilong en. Naumasin i kamap samting we inogat laip moa long en,tasol yumi lukautim yet,bikos em i bikpela samtingbilong stap.Namba tu asua em, wan-

taim bikpela bilong dispelamasin bilong gavman, inogat bris namel long wan-wan han bilong en, olsemna sistem i no inap longkirap na mekim wok olsemwanpela masin. Na wantaimdispela, nogat wanpelawokman bilong masin i gatbikpela luksave long wanemsamting em gavman, nawok bilong en olsem wan-pela ligel samting i staptude.Long mipela ol Papua

Niugini manmeri, dispelasamting em i olsem wan-pela nupela toi, we mipela ino save long yusim stret.Olsem na nau mipela i

mas askim yumi yet wan-pela askim: I gat as watpona sistem i no wok na i noinap wok stret? Na bai yumimekim em i wok olsemwanem?

Em i wankain olsem yu

draivim kar long Pot Mosbi.

Yu no inap asua, tasol bai

yu bamim narapela kar yet.

Em i krangi olgeta.Nogat wanpela draiva i savetingim ol trefik loa. Na olteksi na bas, em ol asua laintru long dispela. Ol baisuvim yu go insait long rotbilong kar i ron kam beklong yu, na bihain, yu baikisim sut toktok.

Page 6: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

sabinaenglish Janueri 17 - 23, 2013 Wantok P7

No Doomsday in the world, but in PNG,it’s an everyday event

SO nothing happenedon the 21st or the23rd December,

2012. There was no polar shift,

resulting in the world beingsent into total darkness andall electronic equipmentbeing rendered obsolete,thus sending airplanes, spyplanes and satellites fallingfrom the sky and crashing tothe ground.Common sense tells us that

total destruction of any sys-tem does not take placeovernight, and in a vacuum,as it were. Usually, when itdoes occur, it is the accumu-lated result of wear and tearor the breakdown of a neces-sary link in the performancefunction of a given compo-nent in the whole scheme ofthings.It is our view that Papua

New Guinea is now understrain from some 40 years ofwear and tear afterIndependence. The forefathers of

Independence and subse-quent governments in thiscountry led it blindfolded withno forethought as to how thecountry would accommodatethe modern day pressures ofa people walking out of theircaves into the sunlight andfor the first time witnessingfreedom and seeing the wideand open world of material-ism.Different people come from

different cultural backgrounds. Take the Tolai, theSepik or the Milne Bay guy,for instance. In each of theseprovinces, the population iswell-settled, the land bound-aries are defined, and the cul-tural setting is set and inplace.

You compare this to aHighlander, and the differ-ence is obvious. The Highlander gives the

impression that he functionssolely by instincts so that hisimmediate reaction to any sit-uation is confrontation. It is asif he can smell immediatedanger, thus all his survivalinstincts are immediately putto play. And he puts to usethe belief that the best form ofdefence under any circum-stances is attack. Andwhether he was right orwrong, is totally irrelevant.Thus, we have different

people from different culturalbackgrounds going abouttheir own individual livesattempting to survive undervery trying conditions. Takedriving in Port Moresby, forinstance. You do not have tomake a mistake to end upwith your car colliding againstanother person’s car. It is anightmare. Nobody seems to remem-

ber any of the old traffic rules.And taxis and buses in partic-ular are the worst offenders.They will pull out into theoncoming traffic without apause and if you want to be inthe wrong, all you have to dois to be there in the wrongplace and at the wrong time.And if you happen to hit a taxior a bus, God Help you!The above scenario is at

best, a crude definition of arather complex setting thatcharacterizes life and living inPort Moresby. It is not, by anymeans, an attempt to singleout a highlander as a trouble-maker. The whole purpose for

which we highlighted theabove is to bring home themessage that due to our dif-ferent cultural upbringing, weare bound to find ourselvesconfronting a fellow PapuaNew Guinean from anotherbackground whose manner ofbehaviour will be totally differ-ent from ours. And the widerquestion is: How does onebehave under such circum-stances?We suggest that a course in

psychology called,“Psychology and CharacterBuilding” be taught in Grades11 and 12 as a compulsorysubject. And at the lower level com-

mencing Grades 6 to Grades9 and 10, we introduce a sub-ject under the heading “LifeGuidance” and teach thebasics about rights andwrong and correct behaviourboth in private and publiclives. Hopefully, this wouldgive our young people thenecessary moral grounding topartake in the life of PapuaNew Guinea as social beings,aware of both their individualrights and at the same time,their social obligations asmembers of a given widercommunity.The major problem with

modern life is that it is highlyindividualistic, so that thefamily starts with the nucleusfamily and ends there, where-as for us Papua NewGuineans, we have neverhad a solely individualisticexistence as a people orgroups of people. Whilst ourindividual roles were highlyrecognized and cultured byour individual societies, ouressence as individuals wasthe essence of the wider soci-ety in which we were broughtup so that when we left ourvillages to join a wider com-munity, we walked out as“members” of a given societyto join a wider society and notas individuals. Therefore, whatever might

be the setting where wemight find ourselves in, inmodern Papua New Guinea,there are common groundsupon which we can build asolid setting as a country ofpeople who can, at that criti-cal level, respect each other,appreciate each other’s dif-ferent upbringings, and yetstrive for the common goodbecause it is in that state ofgrace that the goodness inman/woman will flower tobring forth that essence ofgoodness and godly living.To aspire towards that end,

we have to start doing the

necessary ground work byclearing any debris anduprooting any underlyingroots or tree trunks, exposingthat to sunlight and allowingthat to burn to ashes and thenproceed with planting newseeds, culturing it and allow-ing it to grow into fruition.It is by doing small things

step by step, and one at atime, that we can master theart of accomplishing thingsbig or small. Take this to the level of the

National Government andyou can tell that if Papua NewGuinea were a ship or abarge we would not be ableto float, let alone sail theoceans.To start with, is the

immense size of the institu-tion of State and the machin-ery of government. Themachinery is far too big andcumbersome and the guys inthe engine room do not havea clue how the machine issupposed to work. Thus, rightnow the main function of gov-ernment is to keep the stag-nant machinery housed andcatered for, with the neces-sary oil and grease and what-ever it takes. The whole thingis now like an Egyptianmummy which no longer haslife as we know it, but it paysnevertheless those lookingafter the mummy to ensurethat their roles are appreciat-ed and paid for in kind.The second problem with

the size of our machinery ofgovernment, is that there isno necessary linkage fromone component to that other,so that the system is unableto kick into action as a whole.And with that, nobodyappears to have a conceptualview of what a state govern-ment should look like, andhow it is supposed to functionas a modern legal entity. Forus Papua New Guineans, thewhole thing is now like anexpensive toy that we do notknow how to operate.Thus, we must now ask

ourselves a single question:Is there any particular reasonwhy the system does notfunction and cannot function?And is there any way we canmake it work?

Dear readers, if you have any comments in reagrd to Sabina’s column,. email to: [email protected]

Nobody seems to remem-ber any of the old trafficrules. And taxis and busesin particular are theworst offenders. They willpull out into the oncom-ing traffic without apause and if you want tobe in the wrong, all youhave to do is to be there inthe wrong place and atthe wrong time. And if youhappen to hit a taxi or abus, God Help you!

Page 7: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

niusP8 Wantok Janueri 17 - 23, 2013

OL Filipino nes husat i woknau long Pot Mosbi JenerelHaus sik em ol i kisim olbikos ol i sot long ol PNGnes, moa yet, long Imejensina Eksiden yunit.Siaman bilong Pot Mosbi

Jenerel Haus Sik Bot, SeTheophilus George Con-stantinou i tok long bekim olwari we presiden bilongPNG Komyuniti Wokas Yu-nien, Dec Isaac i bin autimlong las wik.Se Theophilus i tok bihain

long nupela Pot MosbiJenerel Haus Sik Bot i bingo insait long las mun, olbin givim praioriti long stre-tim dispela haus sik, ol heviem i gat long em. Na ol bin

lukim Imejensi na Aksidenem eria we i no wok gut longtupela yia nau. Na long Kris-mas na Nu Yia taim, baiyunit i bisi na ol bai laikimmoa nes long wok long dis-pela seksen.Em i tok ol bin putim

etvestismen long kisim 50nes, tasol ol bin intavyuwim20, na kisim 8-pela tasollong wok.Olsem na bikpela spes o

sot i stap long moa nes naolsem, ol bin kisim ol spe-selis Filipino nes i kam longwok sotpela taim tasol.Se Theophilus i tok ol dis-

pela nes i no kisim pe longPNG gavman o Helt Dipat-men, tasol long wanpela

faundesen em yet i kirapimlong en. “Mi mas mekim klia olsem

ol dispela speselis nes i nokostim wanpela toea longhaus sik na pablik. Faundesen em bilong ha-

iarim ol medikel speselis nabaim ol masin we i savekisim longpela taim long di-patmen long stretim nakisim na karimaut ol woklong haus sik i ron gut.“Mipela i gat ful sapot long

ol PNG wok manmeri i kisimwok, tasol sapos mipela i noinap long kisim ol long wokbikos long sampela as tingt-ing, mipela i noken kamapimhevi long ol sik manmeri,”Se Theophilus i tok.

Sot na kisim ol Filipino nes... PNG gavman i no peim ol

MAN Amerika i paionia longbikpela fas fud kampanilong Amerika na wol, Mac-Donalds i dai pinis.Fred Turner i bin gat 80

krismas na i dai lon g laswik.Fas Fud em ol kaikai

olsem “Big Rooster”, “KenMighty”, “Kentucky FriedChicken” na moa we ol ipraim o babakyuvim olsamting olsem sips,kakaruk na pis na salim.Planti pipel i pilim hangere ool woklain i painim ol lanskaikai i save laik painim olkaikai long ol dispela hapbikos teis bilong ol i gutpela

na i narakain long ol kaikaiol famili i save kukim nakaikaim long haus.Long sait bilong helt, i no

gutpela long kaikaim olkaikai long ol dispela hap ol-geta de, tasol long sampelataim bikos ol dispela kaikaiwe ol i praim long bikpela oili ken kamapim ol sik longlewa na kamap patpela.Tasol ol i feveret ples bilongkaikai long planti pipel.Long ol ripot, Mista Turner

i bin namba wan sif ek-sekyutiv opisa (CEO) bilongMacDonalds na em bin gopas long kirapim HamburgerUniversity long Amerila long

ol yia long 1980’s.Taim Mista Turner i bin

stap CEO long 1974 inaplong 1987, kampani i binlukim moa stoa i op longAmerika na wol. i kam inapnau, MacDonalds i gat34,000 stoa long wol. Turner tasol i bin go pas

long kamapim kwaliti sevis,haijin na helt long kampani.Em bin holim wok olsem

siaman, CEO na presidenlong kampani. Bihain embin ritaiai long 2004, em binstap olsem onoreri siaman.Em bin dai las wik long

not Sikago (Chicago) longAmerika yet.

Papa bilong McDonald’s i dai

UNHCR na PNG bai sainimsevis agrimen bilong ol refuji long Westen ProvinsDavid Bill Leo (UPNGjanelisim sumatin) i raitim

YUNAITET Nesens HaiKomisina bilong ol Refuji(UNHCR) na Gavman bi-long Papua Niugini baisainim agrimen long 17Januari 2013, long oraitimol sevis i wok long go onna sapotim ol refuji bilongWes Papua husat i siliplong Iowara-Is Awin longBoda Setetmen, na olTaun Eria long WestenProvins.Long hap i gat 8, 000 re-

fuji stap long WestenProvins, na planti bilong olhusat i ran we go long plesklostu long Indonesia namellong 1980s.Wok poroman bilong

UNHCR wantaim ol refuji in-sait long 28-pela krismas bi-hain i lukautim na bungimgen, na UNHCR wok wan-taim PNG gavman i helpimlong givim namba wan

sapot olsem stretim ol rot,wei long wok, edukesen nahelt.Sapos long lukim ol nid i

wok long kam klostu longsampela ol nupela hevi longwol we ol i lukim long Afrikana Midal Is we UNHCR kensenisim long Iowara-Is Awinna daunim operesen bilongen long PNG olsem statlong 13.Bipo long fomol sainim

long 17 Januari 2013 longPot Mosbi, ol opisel bilongUNHCR bin lukim Iowara Is-Awin na Kiunga long 11-14Januari, long kisim gutpelabekim long arere bilong dis-pela intensiv yia long givimtaget sevis na kapesiti bilimbipo long dispela senis.UNHCR i bilip strong olsem

dispela kontrak sainim wantaimgavman bilong Papua Niuginibai mekim tru wok bilong gut-pela sindaun na stretpela laipbai stap long Is Awin olgeta.

Taim nogat moa wok longgivim ol sevis o progrem,UNHCR bai go het longstap baksait long sapotimna kontrolim wok olsemmakim maus bilong ol refujilong Westen Provins, na tuol liklik lain bilong refuji naasailam sika stap long ara-pela eria long Papua Niug-ini.Husat ol lain bai holim

siknetsa em Dipatmen bi-long Provinsel na LokolGavman Afes (DPLGA)long Nesenel Gavman, FlyRiva Provinsel Gavman,Katolik Daisos long Daru-Ki-unga, mausman bilong olrefuji, na UNHCR.UNHCR i holim namba tu

woksop long lukautim refujiwantaim lukluk long wok-abaut bilong ol man i krosimboda. Woksop kamap longLamana Hotel, tede longhap-8 long moning go inaplong 12 kilok belo.

WOK NAU: Ol sampela polis haus we ol lain bilong Helt i tok i no gutpela long polis i slip. Polis Yunionnamba tu presiden Sajen Kim Jannanis (long yunifom) i soim ol lain bilong Helt taim ol i sekim haus long2009. Bihain long Helt Atoriti i tok ol haus ino gutpela, ol i rausim. Helpim bilong MP Toni bai kamapimol nupela haus gen insait long Bumbu Polis Bareks.

Memba wokim haus bilong polisBustin Anzu i raitim

POLIS long Lae nau bailukim sampela nupela senislong polis bareks bilong ol.Memba bilong Lae i baiwokim sampela haus bilongol na bai givim wan milienkina long olgeta yia inapfaivpela yia olgeta.Memba bilong Lae na Min-

ista bilong Komyuniti Divel-opmen Loujaya Toni i mekimdispela tok promis wantaimwanpela sek mani, Km1 igolong dispela kampani husaitbai wokim haus, HardwareHaus long Lae long Mande.Minista Toni i tok bikpela

tingting bilong em long taimbilong en i stap long opis emlong wokim planti haus bi-long polis long lukautim Laesiti.“Bikpela tingting bilong mi

nau em long wokim hauslong olgeta yia igo inap taimbilong opis i pinis. olsem naolgeta yia, mi bai redim K1mbilong polis insait long Laesiti na dispela em bilongwokim haus,” em i tok.Memba i tok ol dispela

haus bai redi long Mun Masna em yet bai opim ol dispelagavman sevis.

Em i tok Polis Minista bi-long ol bai helpim em wan-taim narapela K1m nadispela em long lukluk longwokim sampela moa hausna ol banis bilong BumbuPolis Bareks.Toni i tok em i tru olsem

wok bilong Polis em wok bi-long Nesinol Gavman longlukautim ol tasol long dispelagavman bilong O’Neill/Dion,ol Minista tu i laik givim hanlong ol Ilektoreit na distrik fanlong traim na daunim hevi bi-long lo na oda.Nupela bos bilong Lae siti

polis Superintenden IvanLakatani i tok amamas longgutpela tingting bilongMemba bilong Palamen longLae long kamap wantaimdispela tingting long sapotimwok bilong polis insait longIlektoreit.Lakatani i tok dispela kain

luksave bilong Memba em igutpela long wanem, em baidaunim sampela hevi bilongpolis insait long Lae siti na olbai lukluk long ol narapelasamting bilong wok.Em i tok wantaim ol haus

bilong ol yangpela polisman,em bai givim em strongpelasapot long kisim nupela lain

long Bomana Polis Koles weol bai pinis long June.“Wantaim dispela sapot bi-

long memba wantaim haus,mi bai kisim ol nupela nambabilong polis i kam insait longLae siti. Na yumi bai traimlong bringim namba bilongpolisman meri insait long sitilong go antap,” em i tok.Toni i tok helpim bilong

Polis Minista em long wokimnarapela tupela moa haus,wokim wanpela risos sentana ol narapela wok olsembanis bilong bareks tu.Long wankain taim, bos bi-

long polis long MomaseAsisten Komisina bilongPolis Allan Kundi i tok tenkyu long luksave bilongMemba bilong Lae. Em i tok Lae em i wanpela

siti na planti hevi bilong Lona Oda i stap na kain luk-save bai helpim ol long dau-nim sampela hevi bilong olyet.Kundi i tok sapos olgeta

Memba bilong Palamen in-sait long Momase rijen iwokim wankain pasin bilonghelpim polis, ol i ken kamaplong sampela kain mak bi-long daunim ol lon na odahevi.

Bustin Anzu i raitim

LAE Siti polis i gat nupelabos bilong polis. Em Super-intenden Ivan Lakatani naem bilong Milne Be Provins.Superintenden Ivan

Lakatani i kisim ples bilongem olsem nupela bos bilongLae Metropolitan Komandalong las wik Fraide.Em i kisim dispela wok

long Sif SuperintendenNema Mondiai, husait igokisim ples bilong em olsemnamba tu komanda bilongpolis long Momase, we Asis-ten Komisina bilong Polis orACP Allan Kundi igo pas longen.Dispela wok bilong givim

sia igo long narapelabosman i kamap long LaeSentrol Polis Stesin we olseksen bos bilong polis insaitlong siti i bin stap na wit-nesim. ACP Kundi tu i binstap insait long dispela bung.Mondiai i bin tokim ol polis-

man na meri bilong emolsem long mekim dispelawok insait long kain sitiolsem Lae em ino isi pelawok. Em i wanpela hatpelawok tasol em i nidim sapot bi-long wokman meri insait longsiti.Populesen bilong Lae siti

igo bikpela na i nogat samt-ing bilong wok, dispela inodaunim wok bilong ol longkamapim gutpela sindaun in-

sait long siti.Em i tok Lae siti em i wan-

pela bikpela siti bilong indas-tri na planti wok bisnis i stapinsait olsem na plant mani bi-long Nesinol Gavman Baset,em Lae i save wokim. Longdispel, planti ol senis i woklong kamap insait long siti.“Planti bisnis i wok long

kamap insait long siti nawanpela long ol dispela senisem long planti manmeri insaitlong bus bilong Morobe nanarapela hap insait longkantri tu i kam long Lae longpainim wok.“Tasol i gat hevi bilong Lo

na Oda tu i stap na plantisetelmen tu i wok longkamap insait long siti.

Lae gat nupela polis bos

Page 8: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

merinius Janueri 17 - 23, 2013 Wantok P9

Nupela ambaseda bilongAmerika raun lukim ol WiB

OL Meri long Bisnis i bin gatsans long nupela ambasedabilong Amerika i go raunlukim ol long dispela wik.Long dispela wik Mande

moning, Ambaseda WalterNorth, em nupela ambasedabilong Amerika long PNG ibin kamap long opis longlukim na kisim kliapela savelong wok we ol meri long bis-nis i wokim long en.Gavman bilong Amerika

aninit long opis bilong emlong PNG i save sapotim wokbilong ol meri, daunim pasinbilon g paitim na bagarapim

ol meri long lukim olsempasin bilong jastis na luksavelong ol meri olsem ol ikwalpatna wantaim ol man i stap.Na tu, ol meri i wokim samt-ing long helpim ol yet i gofowet long famili, komyunitina kantri.Ambaseda i bin bungim

sampela ol meri i makim olwan wan wod insait long Ne-senel Kapitel Distrik, meri imakim Nesenel Kaunsel bi-long ol Meri, Wimen of Hope,ol Wimen in Bisnis na ol nara-pela grup moa.“Mi amamas long kam

lukim yupela na wok we dis-pela opis i wokim i stap longhelpim ol meri.

“Mipela i gat komitmen longol samting i karamapim olmeri na bai mipela i wok bungwantaim yupela long lukimsosel jastis i kamap long olmeri,” Ambaseda North i tok.Wanpela ogenaisesen bi-

long Amerika i wok wantaimol meri na sapotim ol longwok em long Vital Voices.Sekreteri bilong Stet long

Amerika, Hillary Clinton i sta-tim dispela ogenaisesen hiaem i gat ol patna long olgetahap bilong wol long wok bi-long sapotim strong ol merilong sait bilong kamapim olsamting long kisim mani nahelpim ol yet na famili bilongol.

Long PNG, wok bilong VitalVoices em long strongim olmeri long menesim bisnis, di-velopmen, maketing nakomyunikesen skil longmekim bisnis i go bikpela na iken helpim ol long lukautim olyet, ol famili bilong ol nakomyuniti.Long dispela yia, bai

namba wan Maikro FainensBenk bilong ol meri i kirap.Ol i gat inap mani na ol

meri i wok long benkim manibilong ol long Benk bilongSaut Pasifik (BSP) inap dis-pela nambawan MaikroFainens Benk bilong ol meri ikirap na ol bai trensferim olmani i go long en.

…Givim sapot bilong emVeronica Hatutasi i raitim

PASBUK: Ol meri i soim ol pasbuk we ol i wok long benkim ol liklik toea bilong ol we ol i mekim long ol liklik maket bilong ol. Poto: WiBNiusleta

REN em i gutpela samting,tasol i gat hevi sait bilongem tu.Bihain long longpela taim

em i no ren long Mosbi natuhat i wok long bagarapimpipel, ren i bin kam long sititupela wik nau nap les i luk-nais wantaim ol flawa nadiwai na ol gaden i kam gut.Planti hap bilong kantri tu

i wok long ren.Long sampela Hailans

provins, bikpela bagarap ikamap we graun i brukbikos long ol hevi ren, na ikamapim dai bilong tupelapipel.Long las wik, tupela

pikinini long Enga Provins ibin dai taim graun i bruk nakarim haus bilong ol i go.

Graun i karamapim ol dis-pela tupela brata na susa iwokim elementeri na Gred 3husat i bin dai taim ol i slipna graun i bruk na karimhaus bilong ol i go daun. Papamama bilong ol i bin

harim bikpela nois na haus iseksek, ol i kirap. Tasoltaim ol i go ausait longsekim ol samting, ol i leitpinis long go bek na kisimtupela pikinini bilong ol.Ol ripot i tok 10-pela nara-

pela haus long mauntensait, ol gaden kaikai, kopigaden na ol pik, kakaruksamting em ol bin bagaraptasol nogat man moa i dai. Ol lain i wetim helpim i

kam yet long provinsel nanesenel level.

Tupela skulpikinini dai longgraun i bruk

NAOMI Billy i laik go het longsingsing na go insait long olsingsing resis we bai kamap.Naomi bilong Sentrel

Provins i bin go insait longresis we kampani yet i binranim na ol bin holim longlas mun long LNG Plent Saitausait long Mosbi siti.“Mi no bin laik go insait,

tasol ol woklain na ol poro-man bilong mi i strongim mina mi go insait,” Naomi i tok.Em bin winim narapela 15-

pela lain i bin stap insait longfainol resis ol bin holim longBikpela Tent long Kem B.Naomi i kam long wanpela

famili i save singsing longsios, na em wok long sings-ing long sios long planti yia.“Dispela em i namba wan

taim bilong mi long singsingausait long sios na taim migo pastam antap long stej,mi bin guria liklik bikos milukim planti lain. Tasol taimmusik i stat, mi bin kisimstrong na mi bin amamaslong singsing,” Naomi i tok.Em bin win wantaim

singsing bilong WhitneyHouston em, i Have Nothing.Prais em bin winim em

long tupela trofi, wanpelasetifiket na kesmani.

WANWOK SAPOT EM BIKPELA SAMTING:Naomi (hankais)long wok ples wantaim ol wanwok bilong em longLNG na long hansut, Naomi i singsing. Poto: PNG LNG Midia

Naomi winim Talensingsing resis

SOIM LONG YUSIM: Bosmeri bilong Women In Bisnis, Janet Sapei soim ol meri long we bilong yusim pasbuk. Poto: WiB Midia

LIKLIK BISNIS!Salim aisblok em i wanpela liklik bisnis i save kamapim mani hariap, olsemyanpela meri yia i gat long en. Women in Bisnis skulim ol meri long wokimmol liklik seving long mani ol i kisim long wokim maket olsem. Poto WiBMidia

Page 9: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

P10 Wantok Janueri 17 - 23, 2013 siosnius

LONG ol yia i go pinis i kam inap las yia2012, yumi bungim pinis ol kain hevi we yumino bin bungim long laip taim bilong yumi. Yumi lukim pasin stil i go bikpela, pasin

wantok sistem i stap pinis long sistem, pasinbilong gridi o selpis na prait i go bikpela,pasin bilong abius, bia na smok nogut i kisimples pinis insait long ol taun siti na bikplesyumi sidaun long em. Pasin pamuk na sikAIDS i go bikpela.Hamas yia i go pinis, Australia na planti ol

arapela kantri i bin givim ol bikpela helpimmani long stretim na sindaunim gut PNG,tasol nogat gutpela kaikai i save kamap. Dispela ol bikpela mani i go long holim ol

wok awenes long HIV na AIDS long stopimpasin pamuk tasol i stap yet, long stopim wokbilong dring bia na simukim smuk nogut i stapyet; long stopim pasin bilong abiusim olpikinini na ol meri i no pinis tasol i stap yet.Na planti moa ol kain hevi i stap yet longPNG. I gutpela yumi pipel i mas sindaun naglasim yumi yet na ol dispela hevi i kamapolsem wanem. Em nau sapos yumi glasim naskelim mani i kam i go we, em yumi no save. Em nau, ol manmeri bilong yumi long PNG,

God i givim yumi wanpela golden o gutpelasans stret long dispela taim long yumi skelimtingting long glasim ol asua bilong yumi.Sapos yumi krangi long dispela golden sans,sori tru em bai kisim yumi 5-pela moa yia longbungim dispela sans. Tingim, pawa em yumi holim na sapos yumi

krangi long sindaun bilong yumi, sapos yumikrangi, yumi noken komplen long God longol hevi bai kamap.

Taim bilong luksavelong ol asua LONG stat bilong nupela yia,

sampela pablik na praivet oge-naisesen na ol kampani i toktenkyu na putim ol samting longhan bilong Bikpela na longgivim ol stia long ol wok ol baimekim insait long yia.Long tumora, Polis Fos bi-

long PNG bai wokim Tenks giv-ing na dedikesen seremoni longSione Kami Memoriel Sios bi-long tok tenkyu long Bikpela

long 2012 Nesenel IleksenSekyuriti Operesen i bin rongut, na tu, long putim polis kon-stabulari i go long han bilongBikpela i givim gutpela stia nalukaut long karimaut gut ol woklong dispela yia, 2013. Long wankain taim tu insait

long dispela seremoni, ol bailonsim Konstitusen o MamaLoa bilong Kristen Polis Min-istri.

Long las wik, Minerels RisosAtoriti (MRA) i bin holimdedikesen lotu long Sen Mary’sKatitrel long Pot Mosbi taun. Dispela em i namba wan

dedikesen seremoni kampani iholim stat long taim em imekim wok long 2007.Pater Cosmas Patan husat i

bin go pas long seremoni taimem i amamas long MRA i luk-save long Bikpela na putim em

olsem stia long ol woklain bi-long em i bin strongim ol (wok-lain) long mekim gut ol wok,tasol ol i laikim stia na blesingbilong Bikman long wanem, baigat sampela hevi long rot.Em bin strongim kongrike-

sen long rispektim ogenais-esen olsem wanpela hanbilong gavman we i gat bikpelawok long maining sekta bilongkantri.

Ol ogenaisesen luksave longBikpela na stia bilong em

PURENI Katolik Misin stesen long Tari insait longHela Provins las Fraide i bin bikpela amamas longlukim wanpela pikinini bilong em i kamap wanpelaKatolik Daiosisen pater long skruim wok bilong Bik-man na sevim ol pipel.Dikon Elizah Elape i gat 38 krismas i bilong ples

Tumbite na Kayalu na Topani wanpisin, em ol papa-graun bilong Hides PDL 1 Ges Fil,hap bilong bikpelaPNG LNG projek i stap long en.Nau Pater Eliza em i namba 5 yangpela man bi-

long Hela long kamap pater long Katolik Sios.Em bin mekim bikpela sakrifais long harim singaut

bilong Bikpela na givim em yet long em taim em imekim tok promis na kisim blesing long kamap wan-pela pater.Lotu bilong Dikon Elizah i kamap pater i bin pulim

planti Katolik pipel stret long Hela, Sauten Hailansna ol narapela hap moa i kam long go long dispelaodinesen seremoni long Pureni Katolik Sios. Bisop bilong Mendi, Bisop Donald Lippert, i bin go

pas long odinesen misa lotu i bin kamap long lasFraide. Laik bilong yangpela man ya i bin strongpela

tumas long kamap pater na mekim wok bilong Jisas,tasol long toktok bilong em, em bin tok planti nupelasamting i kamap long ples na provins bilong em. Na em i wanpela bikpela salens long mekim di-

sisen long bihainim singaut bilong Bikman longsevim ol man na kisim wanbel bilong God i kam longol manmeri bilong ples daun.Taim em i autim tok tenkyu i go long ol Katolik

pipel bilong Hela na Sauten Hailans long sapot naprea bilong ol long em i kam inap em i kamap pater,em bin tok tenkyu tu long ol tisa bilong em long sem-inari long Banz, Madang na Bomana long ol skul nastia ol i givim we i lukim kaikai bilong em taim embin kisim blesing na kamap pater.Nupela pater bai wok olsem asisten peris pris long

ol Apa Karinz na Wara Lau Peris long Mendi. Embai helpim narapela daiosisen pris long wok longperis, em Pater Alex Remba.

Hela i gat nupela pater

SINGIM ol singsing lotu wanpelanait aninit long lait bilong karasinlam i bin kirapim bel bilong wan-pela mama long go bek long siosna strongim lotu na preia laip bi-long em.Tupela meri em Catherine na

Jessica i wok long singsing longlotu singsing buk bilong ol tasolslip i wok long pasim ai bilong olna Jessica i pasim singsing buk.Tasol taim em i pasim buk, em

i harim wanpela i traim longsingim las pela hap bilong “TheOld Rugged Cross.Em wasmama bilong em tasol,

Margaret husat i tanim i go longem na tok, em i save long singimdispela singsing. Tasol bikos em ino go long sios longpela taimnau, bihain long yangpela boi bi-long em i bin dai.Margaret i bin wanpela strong-

pela bilip meri long ples nakomyuniti bilong em, tasol taimdispela yangpela pikinini boi bi-long em i dai, tupela krismas i gopinis, em bin givap long go lotuna pogivim God bilong em.Em i kirap na tok, moabeta yu-

pela i harim ol singsing ya.Na em i tokim tupela meri

olsem long Sande, tripela bai golong olpela sios bilong em na lotu.

Long wik bihain, tripela meri ibihainim longpela wokabaut longsampela awa i go long sios we istap antap long maunten hap.Long hap, taim ol i lotu long TokInglis, Tok Pisin na long tokples,amamas i kisim Margaret na pesbilong em i pulap long smail istap taim ol i singsing i stap naem i givim biknem long Bikpelaantap.

Sampela wik bihain, tupelameri i tok tenkyu long Margaretna givim em wanpela lotu sings-ing buk long em.Em i kisim buk na i amamas

tru na holim buk klostu long lewabilong em na tok olsem.“Planti yia mi no bin go long

lotu, tasol yutupela i bin singim ollotu singsing na yumi go longlotu. Lewa bilong mi i amamas,

tasol mi no bin gat wanpelasingsing lotu buk long tingim olsingsing. “Tasol nau, (e mi holim bik

strong, “tenkyu long yutupela.Em i gutpela long mi go bek longsios gen.” Margaret i tok.Em i opim buk na stat long

singsing isi isi, “Amazing Gracenek bilong yu i swit we i sevimnogut man olsem mi”.

Singim ol singsing lotu tanim bel bilong mama

TAMBORIN: Pilaim tamborin long givim biknem bilong Bikpela. Stori na poto i kam long PNG SIL.

KITAKA KONPEMASIO: Ol dispela yangpela pikinini man na meri bilong Evanjelikel Luteran Sios long Kitaka kongrikesen long Lae, MorobeProvins i redi long go insait long lotu bilong kisim sakramen bilong Konpemasio. Poto: Paulus Tali

Page 10: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

Janueri 17 - 23, 2013 Wantok P11heltedukesen

I NOGAT narapela marasinlong oraitim sik TB na ol siklong kidni, tasol marasin natritmen we haus sik yet igivim.Na Helt Dipatmen i givim

strongpela tok lukaut long ologenaisesen na ol man husati promotim ol hebol marasinprodak na tok dispela baibagarapim program namarasin bilong ol lain i gat sikTB is tap long en.Ekting Helt Sekreteri

Paisan Dakulala, i wokim oldispela toktok bihainim wan-pela niuspepa i bin putim pro-mosen edvetismen longMahkota Dewa, wanpelaHebol prodak las wik.Dokta Dakulala i kros long

niuspepa kampani we i pro-motim na putim etvetismenlong dispela hebol prodak itok em i gutpela long ol lain igat sik TB long kisim.Dokta Dakulala i tok sik TB

em i wanpela bikpela sik long

kantri we planti pikinini i gat 14yias i go daun (long mak bi-long 30 pesen) i gat long em.Em i tok dispela i soim

olsem pasin bilong givim siklong narapela e mi stapstrong long dispela kantri.Em i wari long dispela ed-

vetismen bilong hebol prodaki tok i oraitim ol lain i gat sik TBbikos dispela i ken bagarapimmarasin ol lain i gat sik TB iwok long kisim.Em i tok sapos ol i lusim trit-

men, marasin long pinisim sikTB ol i wok long kisim bai noinap wok moa we i wok longkamap long sampela hap bi-long Westen Provins.Em i tok Helt Dipatmen,

Wol Helt Ogenaisesen, Au-sAID na ol narapela helpimgrup moa i putim bikpela manina i wok hat long pait agensimsik TB long las tupela yia nalong promotim hebol prodakwe ol i no wokim tes long emolsem ol marasin tru tru long

haus sik, i no gutpela.Dokta Dakulala i tok Ne-

senel halt Dipatmen i nosapotim ol narapela tritmenlong sik TB na kidni, tasolmarasin long haus sik tasolwe Wol Helt Ogenaisesen itok oraitim.Em it ok ol heb o ol marasin

ol i wokim long ol lip na diwaii no inap long pinisim sik TB.Em it ok husat man o meri i

kus moa long tupela wik , ispetim blut na lusim skin i

moabeta long em i go longhaus sik na sekap wantaim oldokta, ol nes na ol helt wokalong haus sik.Long wankain taim, em i

tok strong long midia longglasim na skelim gut ol samt-ing pastaim ol i putim ololsem advetismen long olniuspepa, redio na TV. Namoa yet long ol prodak we oli tok i gutpela marasin bikosol inap long bagarapim pipellong en.

Helt Dipatmen kros longhebol marasin advetismen...Haus sik marasin tasol bai oraitim sik TB

MINISTA bilong Polis naMemba bilong Madang,Nixon Duban long las wik igivim K300,000 long sapo-tim wok bilong Yagaum heltsenta insait long Madangdistrik.Dispela em wanpela

bikpela helpim tru wanpelaNesenel Memba i givimlong strongim helt wok bi-long dispela olpela haus siktru insait long Madangprovins we long bipo i savegivim gutpela helpim tru igo long ol manmeri.Yagaum helt senta em

wanpela hausik we Evanje-likol Luteran Sios bilongPNG (ELC-PNG) i lukautimaninit long Luteran Helt Se-vises divisen bilong en.Dispela helt senta long Ya-gaum i stap insait long

Amele eria long Madangdistrik.Ol lapun bilong tude bai

tingim yet olsem Yagaum igat nem long bipo olsemwanpela naispela haus sikstret we i save givim nais-pela medikol sevis i go longol manmeri long Madangdistrik. Planti ol helt wokman

meri na medikol opisa bi-long Yagaum helt senta iamamas tru long dispelahelpim i kam long lokal MPbilong ol, Mista Duban,bikos dispela sapot em igivim bai helpim long stre-tim helt senta na givim gut-pela sevis i go long olmanmeri insait longMadang distrik, olsem ollain long Amele eria naTrans-Gogol.Wanpela strongpela

dokta long bipo we plantiLuteran lain bai tingim em

yet, Dokta Braun, i bin wokbipo long Yagaum na i binhelpim planti manmeri wan-taim marasin na gutpela ed-vais long daunim sik.Insait long wanpela liklik

seremoni we i bin kamaplong Yagaum, Mista Dubani tokaut long ol pipel olsemdispela helpim em i givimem i no kam long Provinsalbaset mani o Nesenel gav-man. Dispela mani emMista Duban yet i redimpastaim long em i resis longileksen na nau em i bi-hainim Distrik edministreta bi-

long Madang, LawrencePitor i givim bikpela tokamamas bilong em i golong Minista Duban longdispela helpim i go long Ya-gaum helt senta.Mista Pitor i tok olsem

planti ol MP long pastaim isave mekim toktok tasol

long helpim Yagaum, tasolol i no save mekim na tu-rangu dispela rurel heltsenta i pundaun long plantimedikol sevis bilong em.Em i tok Yagaum helt

senta em wanpela olpelahaus sik tru stat longkoloniel taim yet na i binsevim planti ol pipel bilongMadang distrik long 1960sna 1970s.Tasol long ol yia bihain

long bikpela haus sik longModilon i kamap, nogat luk-save i bin kam long gavmanna tu ol MP long sapotimYagaum helt senta, na tu-rangu planti ol samting bi-long Yagaum i go baragap.Em i tok helpim Mista

Duban em gutpela helpimtru na bai bringim plantisenis long Yagaum heltsenta na ol manmeri i kengo long kisim medikol sevislong hap.

Yagaum helt senta kisim K300,000 helpim James Kila i raitim

DOKTA Banare Bun nau igo pas olsem siaman longnupela Nesenel AIDSKaunsel (NACS) Bot weNesenel Eksekyutiv Kaun-sel (NEC) i tok oraitim longen.Helt Minista, Michael Mal-

abag, i tokaut long nupelaNACS eksekyutiv Bot i gatlong em 9-pela memba, 5-pela eks opisio memba natupela memba i makim oldona ejensi.Ol nupela Bot memba i

makim ol stekholda napatna na i kam long Eduke-sen na Helt dipatmen, ollain i makim ol manmeri igat AIDS binatang, Komesna Indastri, ol sios, ol sivilsosaiti grup, ol meri na yutgrup.Nem bilong ol nupela

NACS Bot em long DoktaBanare Bun olsem Siaman,James Won i makim Komesna Indastri, Moana Ug-

walubu i makim PNG TisasAsosiesen, Christine Dec imakim ol manmeri i gat HIVna AIDS, Gium Kagl imakim ol meri, ReverenDick Av ii makim ol komyu-niti ogenaisesen, AsbisopJohn Ribat i makim ol siosbeis ogenaisesen na JimmyBunny i makim ol yut longPNG. Stuart Schaefer emhetman bilong AusAID longPNG na hetman bilong Yu-naitet Nesens DivelopmenProgrem long PNG, DavidMcLachlan Karr i makim oldivelopmen na don a patna.Narapela 5-pela em ol eksopisio memba we olsekreteri bilong ol wan wangavman dipatmen i makimol long NACS Sekreteriet.Em long Sekreteri bilongEdukesen, Helt, NesenelPlening na Monitaring,Komyuniti Divelopmen n adairelta bilong NACSSekreteriet.

NACS gat ol nupela Bot memba...Dokta Banare Bun em i Siaman

SEKIM NEM:Em dispela taim bilong yianau we ol papa mama na olsumatin i pinisim Gret 12 isekim nem bilong ol long opisbilong Haia Edukesen (OHE)lista i gat nem bilong ol Gret12 sumatin ol bin kisim ol longyunivesiti, ol tisa na nes kolisna ol teknikel skul long kantri.Poto: Nicky Bernard.

Page 11: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

P12 Wantok Janueri 17 - 23, 2013 abcpasifik

Kot long Ijip givimoda long harim genkot kes bilongMubarakWANPELA kot long Ijip (Egypt), i

givim oda long kot i harim gen kot kesbilong olpela presiden, HosniMubarak, bihain long kot i bin kisimwanpela apil agensim tingting bilongkot passtaim long kalabusim em longlaip, bihainim dai bilong ol protestalong 2011.Bihain long wanpela hiaring, top

apil kot i tok Mubarak, krismas bilongen 84, tupela pikinini man bilong en,Alaa na Gamal, olpela intiria ministabilong en, Habib al-Adly, na topsekyuriti bos, em olgeta bai fesim olnupela sas long Koto v Cassation.Dispela ruling i bin kamap long ai

bilong planti ol sapota husat i binkarim piksa bilong olpela presiden nai wok long holim pas ol yet na kraiinsait long kot rum wantaim planti olnarapela moa i bikmaus, “We loveyou, president!”Mubarak, tupela pikinini man

bilong en, na Adly, bai stap yet longkalabus na ol bai sanap long ai bilongkot ol yet wanwan.Jas Ahmed Ali Abdelrahman, i bin

tokim kot olsem, em i bin wanbel longol apil bilong Mubarak, Adly na lainproseukesen, bihain long em i binrausim ol olpela ruling pati bilongCairo kriminal kot.Lain bilong judisari i tok, ol i no

save yet long de na taim bilong harimnupela kes gen.Dispela tingting bin kamap aninit

long tupela wik pastaim long nambatu anivesari bilong ol bikpela tingtingi no laik agensim Mubarak i mekimna ol i rausim pawa long han bilongen na ileksen namba wan Islamispresiden bilong kantri, MohamedMorsi.Kot i bin kalabusim Mubarak na

Andly long laip long namba tu debilong mun Jun long ol i no stopim daibilong moa long 800 protesta insaitlong 18-pela de bilong protes em i binstat long namba 25 de bilong Janueri,2011.

Foma PNG praimminista bai hetbilong Ok TediOL i bin makim foma Praim Minista

bilong Papua Niugini, Sir MekereMorauta, long kisim ples bilongAustralia ekonomis Ross Garnautolsem siaman bilong bikpela mainingkampani long PNG.Profesa Garnaut i bin risain bihain

long PNG gavman i bin putim tambu

long em i noken go moa longPapua Niugini.Bod bilong PNG Sustenabol

Divelopment (PNGSDP) bilongPNG, i bin makim Sir Mekereolsem Siaman bilong Ok TediMaining Kampani, husat i gatbikpela sea long Ok Tedi.Ol i bin makim Sir Mekere

olsem siaman bilong DivelopmenProgrem long mun Oktoba, na igat wanpela alongpela trek rekotlong pait agensim korapsen, nalong wok bilong lukautim gutmani.Sir Mekere i bin tok tenkyu

long Profesa Garnaut long ten-pela yia wok bilong em wantaimOk Tedi na PNGSDP, na i tok emi bin mekim bikpela wok bilonghalivim Papua Niugini.PNGSDP i wanpela sariti tras,

na i gat nau $1.4 bilian dola longnem bilong en.Praim Minista bilong PNG,

Peter O’Neill i bin putim tambulong Profesa Garnaut, bihainimkros long BHP i kisim kontrol longPNGSDP.

PNG LNG Projeki sutim tok longGavman PNG GAVMAN na ol divelopabilong bikpela PNG LNG Projek,i no bihainim Ambrela BenefitsSering Agrimen (UBSA) ol i binsainim long Kokopo nainpela yiai go pinis.Dispela toktok i kam long sam-

pela papagraun bilong LNGProjek i stap long en insait longnupela Hela Provins bilongPapua Niugini.Ol i tok bihain tasol long ol i bin

sainim dispela ol agrimen, gav-man na ol kampani i tok ol baistat bihainim ol dispela agrimenhariap tru taim ol i go bek longPot Mosb i tasol ol dispela tokpromis bilong ol i bin popaia.

PNG i gutpelaforen invesmenplesPAPUA Niugini i stap olsem

wanpela gutpela kantri bilong ol

foren bisnis long mekim bisnislong en.Dispela toktok i bin kam long

Menesing Dairekta bilongInvesmen Promosen Atoriti longPNG, Ivan Pomaleu.Em i bin mekim dispela toktok

long namba 12 PNG Maining naPetrolium konrens em i binkamap long Sidni long stat bilongmun i go pinis.Long dispela taim, planti bisnis

kampani olsem maining na ges,oil na agrikalsa i wok long statimol wok bisnis bilong ol long PNG.

Vanuatu Polis ilaik lukim ol AFPopisa klostuVANUATU polis i tok ol i wok

long redi long lukim ol AustraliaFederal Polis opisa i go bek longkantri.Dispela toktok bilong o i kamap

bihain long ol i bin surukim gentaim bilong ol dispela opisa longgo bek na statim wok long Pot

Vila long Mande bilong dispela wik.Vanuatu i bin rausim olgeta

Australia Federal Polis opisa bihainlong Australia i bin arestim Politikaladvaisa bilong Vanuatu praim ministalong Sidni long yia i go pinis.Ol ripot i kam long Vanuatu i tok tu

olsem taim ol dispela AFP opisa i binlusim wok long Port Vila, dispela i binstopim Vanuatu long wokbung wan-taim Intanesenel Polisi Ogenaisesenglobal netwok o Interpol.

Ol i sutim tok longSolomon Ailans PMi paulim meriI BIN gat ol tokwin long Solomon

Ailans Praim Minista, Gordon DarcyLilo i bin paul raun wantaim wanpelameri ausait long marit bilong en.I gat ol askim tu i go long Praim

Minista long lusim opis bilong empastaim na kliarim nem bilong emlong ol tokwin i kam long ol biknempipel olsem long Sir Peter Kenilorea,Alfred Sasako, na tu ol NGO lain.

Hevi bilong buspaiaOL bun bilong kar tasol i sanap long ples Coonabarabran long noten Nu Saut Wels. Bikpela bus paia i bin bagarapim ples nakukim olgeta samting long hap. Nau, ol buspaia i wok long pinis, na ol manmeri wok long go bek long lukim wanem samtingbilong ol i stap yet.

Page 12: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

KOMENTRINoken larim savemanmeri paulim

pait agensim korapsenDISPELA yia bai lukim planti sasim bilong ol manmeri,

long pasin korapsen.Task Fos SWEEP, ol lain i wok long go pas long painim

ol stil na haitmanmeri, i wok long tokaut long pablik longplanti ol paul pasin i kamap.Dispela wik mipela i harim olsem bikpela Haus Tam-

baran bilong yumi long Waigani, em i wanpela as tru bi-long pasin korapsen.Na dispela ol samting i kamaut pinis long ol wok painim,

i go bek tupela yia tasol.Mipela i laik bilip olsem Sam Koim na ol lain wokman-

meri bilong em bai no inap long abrus long holim husat ollain stilmanmeri i wok long sindaun antap long bikpelamaunten stil mani i stap.Long wankain taim, mipela i gat liklik belwari i stap,

olsem ol stilmanmeri bilong yumi, na ol lain savemanmerihusat i gat save long yusim kain ol sistem bilong gavman,i ken giaman na sutim tok long ol stretpela manmeri longbringim nating trabel long ol.Insait long dispela kain tingting na belwari, mipela i

save long kain pasin mipela i lukim bipo, olsem ol man-meri bilong yumi, i save isi tru long pundaun long gris-mani.Sapos yu laik kisim pepa long wanpela stet ejensi o

hanbisnis bilong gavman, o sapos yu laikim sampela wok,o sapos yu givim askim long ol wokmanmeri bilong gav-man, planti taim, bai yu mas givim liklik ‘strongim skin’mani bai ol i ken mekim kwik.Dispela kain pasin, em mipela i laikim bai i mas pinis.Long sait bilong ol wok bilong gavman, nau yumi lukim

ol bikpela birua bilong mama graun i wok long pulim ai natingting bilong planti ol lida bilong yumi.Mipela i lukim Helt Minista Michael Malabag i wok long

taitim bun long senisim sindaun bilong helt sistem bilongyumi.Em i gutpela.Ol arapela minista tu i wok long mekim wok, na i givim

mipela bilip, olsem i gat gutpela taim na sindaun i stapyet bai yumi painim.Long dispela mak, i mobeta long yumi mas was gut

long olgeta hap yumi tromoi lek, na yumi mas lukaut moalong ol savemanmeri, husat i painim yet bikpela moamanimak long haitim na karim i go.Mipela i laikim moa toksave i mas kam long Tas Fos

SWEEP, na moa stilmanmeri, maski ol i holim bikpela oliklik wok, i mas kisim mekimsave.Sapos nogat, bai ol sistem bilong yumi long paitim ko-

raspsen, bai lus nating. Em nau bai yumi go bek long makbilong sindaun hangere gen.

Janueri 17 - 23, 2013 Wantok P13komentri

Published at Able Building Complex,

Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

He! He! He!... Sanslong eskeip yah!

JADA 2013

ASAILAM SIKASENTA-MANUS

ROYEL PNG Polis longdispela wik i lukim senislong ol top opisa bilongem long kantri.Ol i trensferim 40 sinia

opisa long ol top wok bi-hainim ol eria we ol imekim gut long en.Polis Komisina Tom Ku-

lunga i wokim ol senis longdispela 40-pela sinia polisopisa long kamapim gutwok long edministresennaoperesen bilong polis fos.Taim em i wokim ol

senis, Komisina Kulunga itok em i gat bikpela bilipolsem ol lain we i makim ollong go pas long ol wanwan eria bai mekim gutwok bikos dispela em olspesel wok eria bilong ol. Hen ova tek ova na stat

long ol nupela wok baikamap pastaim long nu-pela skul yia i stat.Long ol lain ol i trens-

ferim,wanpela long ol emThomas Eluh, AsistenKomisina bilong Polis long

Bogenvil we nau i trensfei go long Momase longkamap ACP long hap. ACPJoap Mangae bilong ACPLojistiks em ol i trensferimem i go long ACP Polisi naPlening.Sampela long ol nara-

pela em long A. Kundi bi-long ACP Momase baitrensfe i go kamap ACPAilans rijen taim CSP A.Billie em ekting ACP Ailansbai trensfe i go long kamapACP long Bogenvil.

CSP T. Duwang emDairekta Intenel Afeas baitrensfe long ekting ACPLojistiks taim CSP J. More-hari bai kamap PPC longMien Be Provins.CSP J. Maru em PPC

Sentrel Provins bai trensfei go olsem Dairekta Ko-manda bilong Sauten rijentaim CSP P.Guiness embosman bilong ol polislong Mosbi siti i trensfelong kisim wok olsem ekt-ing Dairekta bilong Kraims.

40 top polis opisakisim ol nupela wok

Page 13: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

FONDE JANUERI 17, 2013

4:57 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY

EMTV brings you a flashback of yesterday’s National News, sports and weather.

6:30 AM G TODAY9:00 AM MALOLO CLUB

Yellowstone KellyThe Last of Mohicans – RepeatCloudy with a Chance of MeatballsWall E – Repeat

3:30 PM G KIDS KONA3.30 PM Got to Go #134:00PM MAGICAL TALES EP#19/424:30PM THE SHAK5:00 PM G KITCHEN WHIZ

5:30 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOWA moment of fun filled with laughter for the whole family to enjoy.

6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWSEMTV brings you what’s happening around the country and abroad in news, sports and weather.

7.00 PM G RAITMUSIK8:00 PM G RESOURCE PNG Returns 20139:00 PM MAONIKITA Season 1 – Ep #2: 2.010:00 PM G EMTV NEWS REPLAY

FRAIDE JANUERI 18, 2013

4:57 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY9:00 AM MALOLO CLUB

The Princess BrideHow to Train your Dragon – repeat Bugs Bunny

1:00 PM G ONE DAY CRICKET Australia vs. Sri Lanka Game 3

5:00 PM G KITCHEN WHIZA moment of fun filled with laughter for the whole family to enjoy.

5:30 PM G ONE DAY CRICKET - continuesAustralia vs. Sri Lanka Game 3

6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G ONE DAY CRICKET - Continue

Australia vs. Sri Lanka Game 3

9:57 PM G EMTV TOKSAVE10:00 PM G EMTV NEWS REPLAY11:00 PM G AUSTRALIA NETWORK

SARARE JANUERI 19, 2013

4:57 AM G AUSTRALIA NETWORK 6:30 AM G EMTV NEWS REPLAY7:30 AM G ULTIMATE GUINNESS WORLD

RECORDEp# 5/52 – (2ndrun)8:00 AM G YOGA SUTRA EP# 28 Rpt.8:30 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 PM G MOTUGADODIA S2 –

Ep# 2 repeat5:30 PM G OLSEM WANEM - Returns 20136:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS6:30 PM PGR NO ORDINARY FAMILY – Ep#

15/20: No Ordinary Powell7:30 PM PGR THE RIVER S1 Ep# 2 - 8:30 PM G RAITMUSIK - Repeat9:30 PM G EMTV NEWS REPLAY10:00 PM G AUSTRALIA NETWORK

SANDE JANUERI 20, 2013

4:57 AM G AUSTRALIA NETWORK6:00 AM G EMTV NEWS REPLAY

6:30 AM G IT IS WRITTEN – Silent Night7:00 AM G HILLSONG

Join Pastor Brian Houston every Sunday morning as he teaches tochangesmindsets and empower people to lead and impact everysphere of life.

7:30 AM G AUSTRALIA NETWORK8:00 AM G YOGA SUTRA #29 –

Common Cold8:30 AM G BUSINESS PNG Rpt Ep#2879:00 AM G MARTIN MYSTERY #9:30 AM G OLSEM WANEM Rpt

Ep#01/201310:00 AM G RESOURCE PNG – Rpt

Ep#01/201311:00 AM G AROUND THE WORLD IN 85

PLATES S1 45/4612:00 PM G AUSTRALIA NETWORK1:00 PM G ONE DAY CRICKET

Australia vs. Sri Lanka Game 4

De - Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T6:00am – Major Nius Bulletin6:15am – Komiuniti Notis Bod6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo. 6:30am – Nius Hetlains 6:45am – Bonde gritins7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta7:05am – YU TOK – komiuniti awenes program7:15am – WAN 4 DA ROAD – Hit Prediction

– niupela singsing 7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes.8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta8:05am – YU TOK – komiuniti awenes program8:15am – “Papa Heni Fuka Show”.9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei

Tasol9:30am – Final aua cruz10am – 3pm – Monin Trek na Belo Pack

– Host: Mummy DASH10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta10:05am – YU TOK – komiuniti awenes program10:15am – Kona b’long yu. 10:45am – YUMI PAINIM WOK Segment11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta11:05am – YU TOK – komiuniti awenes program11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok 11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim

- Laik b’long yu – Niupela singsing previu12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta12:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 12:15pm – Komiuniti Notis Bod 12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta1:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen

2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius 2:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program2:45pm – YUMI PAINIM WOK Segment3pm – 7pm – Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta3:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program3:10pm – Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program4:10pm – FOAPELA KAM GUD LONG 4 – foapelasingsing4:30pm – Nius Hetlains4:45pm – YUMI PANIM WOK Segment5:00pm – Major Nius Hetlains – YUMIFM Nius Senta5:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program5:10pm – 6:00pm – KULCHA Musik (1 hr) skelim lokalmusik 6pm – 7pm – NAIT BEAT – Host: Vaviessie6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN

– YUMIFM NIUS Senta6:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program

6:10pm – 7:00pm Mon kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCA COLA GARAMUT

– Host: Angra Kennedy7:00pm - Nius – YUMIFM NIUS SENTA7:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: TuluvanVitz/Talaigu Sopi/Bata Rat00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Wikens – Sarere6am – 10:00am – Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie7am – 9am – Sarere Monin Cruz9am – 11am - Monin Treks11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host:Kasty - 1st aua NWHP12:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta12pm – 1pm - 2nd aua NWHP

Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm - Sarere Avinun Cruz6:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta6pm – 00:00am - Nait beat7pm – 9pm - Coca Cola Garamut9pm – 00:00am - Nait cruz00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowWiken - Sandei6am – 10am – Wiken Sanrais / Sandei Monin

wokabaut Muisik 10am – 12noon – Monin Treks12noon NIUS – YUMIFM Nius Senta12 – 2pm – Sandei Belo Taim Music2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm – Sandei Avinun Draiv Music6pm - Nius – YUMIFM Nius Senta6pm – 8pm – GOSPEL REKWES AUA8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – Poroman Aua00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowProgram Director – YUMIFM – Kasty

Raun wantaim Wantok kru ...

EMTV Television Guide

6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Mama Graun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Mama Graun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Wantok 8PM Lokal Ben 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

SANDE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei) 8PM Lukluk Bek Long Wik 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P16 Wantok Janueri 17 - 23, 2013 entatenmenProgram bilong Wanwan De

John Masego solo

Nicky Bernard i raitim

JOHN Mase em wanpela bilongol bikpela pes long musik naben insait long SentralProvins, dispela taim nau emkamap wantaim nupela soloalbam bilong em.

Dispela nupela solo albam bi-long em kolim yet long MY Son igat ol gutpela singsing long enwe bai yu ken harim na tingimbek ol taim bipo.

Em katim tenpela singsing longinsait long dispela solo albam bi-long em we em singsing longMotu, Tokpisin na Inglis.

John bin lonsim albam bilongem long ples bilong em longTubuseria insait long Sentral longSarere wik go pinis. Planti long olben em save pilai wantaim ol bingo stap long lonsing bilong em.

Tubuseria ples i gat nem longol ben na musik manmeri, wan-pela long ol ben nem ben olsemDJ, ol musik man olsem Lista

Laka, Dikana Manoka na plantimoa.

John save pilai wantaimGwadus ben bilong Hanuabada,nau ol kolim long NupelaGwadus, em save pilai gita nasampela taim dram taim ben lidabilong ol Asi no stap.

Long lonsing bilong em olgetaben memba bilong Gwadus bingo stap long soim sapot bilong ollong em long kamapim dispelanupela sola albam bilong em.

Dispela nupela albam bilong

em kam aut long CD na yu kenpainim long ol stoa klostu long yuna yu ken kisim long K25 tasol.

Ol lain long Sentral Provins bailaikim tru dispela nupela CD bi-long em long wanem, ol singsinginsait long dispela albam bilongem i toktok long trupela laif bilongol sentral.

John Mase i raun pinis longsampela hap long PNG na Ova-sis wantaim ben Gwadus naplanti bilong ol musik manmeri tubai klia long em.

Page 14: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

5:00 PM G PACIFIC WAY Ep# 22.5:30 PM G ONE DAY CRICKET – Continues

Australia vs. Sri Lanka Game 4

6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS6:30 PM G MOTUGADODIA S2 – EP#5/127:30 PM G ONE DAY CRICKET – Continues

Australia vs. Sri Lanka Game 4

10:00 PM MAO MOVIE: LINK 11:30 PM G HILLSONG Rpt….12:00 PM G NATIONAL EMTV NEWS – Replay 12:30 PM G AUSTRALIA NETWORK

MANDE JANUERI 14, 2013

4.57 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY

6:00 AM G TODAYToday is co-hosted by Karl Stefanovic and Lisa Wilkinson, joined byLiela McKinnon presenting Today news, Steve Jacobs presenting theweather while the immutable Richard Wilkins continues his specialreports on entertainment

09:00 AM MALOLO CLUBMen At WorkTitanic – repeatFool’s Gold

3:30 PM G KIDS KONA3.30 PM GOT TO GO #104:00PM MAGICAL TALES EP#16/424:30PM THE SHAK5:00 PM G KITCHEN WHIZ5:30 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW

A moment of fun filled with laughter for the whole family to enjoy.

5:57 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS

EMTV brings you what’s happening around the country and abroad in news, sports and weather.

7:00 PM G DAVID IRELAND: THE WILDLIFE MAN - Treasure In Paradise

8:00 PM PGRTHE MENTALIST S1 - 8:57 PM G EMTV TOKSAVE9:00 PM G TOKPIKSA – BEST OF 20129:30 PM G EMTV NEWS REPLAY11:00 PM G AUSTRALIA NETWORK

TUNDE JANUERI 15, 2013

4:57 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY 9:00 AM G MALOLO CLUB

Indiana Jones & The Kingdom ofCrystal Skull

The Secret Garden – repeatThree Little Pigs – repeatSurfs UpBugs Bunny

3:30 PM G KIDS KONA3.30 PM Got to Go #114:00PM MAGICAL TALES EP#17/424:30PM THE SHAK5:00 PM G KITCHEN WHIZ5:30 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G HAUS& HOME – Best Of 20128:00 PM G BUSINESS PNG – Rpt Ep#28….8:30 PM PGR SURVIVOR PHILIPPINES S25 –

Ep#11 – Hell Hath Frozen Over9:30 PM G NATIONAL EMTV NEWS REPLAY10:30 PM G AUSTRALIA NETWORK

TRINDE JANUERI 16, 2013

4:57 AM G AUSTRALIA NETWORK

5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY9:00 AM MALOLO CLUB

The Lord of the Rings – Return of the KingsThe Blind Side – repeat

3:30 PM G KIDS KONA3.30 PM Got to Go #124:00PM MAGICAL TALES EP#18/424:30PM THE SHAK5:00 PM G MR. MAKER5:30 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW5:57 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G FACT FILES - GLADIATORS: 8:00 PM PGRMERLIN - S1, Ep9 - Excalibur9:00 PM G EMTV NEWS REPLAY….10:00 PM G AUSTRALIA NETWORK

Stail bilong salim buai isenis arere long opis...

Tokwin i harim olsem ol lainhusat i salim buai arere long olgavman opis i senis liklik..Ol siti rangers i save go raunimol tasol ol i save go bek yetbikos planti ol gavman wokman-meri i save kaikai buai na smuk.Ol i save les tru long wokabautlongwe long opis bilong ol painimbuai. Ol buai lain save mekimgut moni long hap. Tasol sitirangers i save kam bek na kisimbuai na smuk bilong ol na tu-rangu save kisim taim stret.Nau wanpela buai sela i tingim

TORO

BIABIA

EMTV Television Guide

Ansabilonglas wikSudoku

Ansabilonglas wikPasol

TOKWIN

Janueri 17 - 23 , 2013 Wantok P17komik

KANAGE

Ol Progrem na Kilok iken senis oltaim...

wanpela aidia na neksde em bilasgut tru olsem wokman long gav-man opis long AOPI bilding napulumapim plastik 1kg rais, sugaplastik, scon na sampela ol stoakaikai. Insait long plastik em olbuai na smuk tu i stap. Em bai go sanap arerelong opis na wetim ol wok-man o meri i kam painimbuai. Em save pes olsemna ol bai go long em naaskim long buai. Em bai rausim buai insaitlong plastik na salim longol. Taim ol siti rangers baikam, em bai karim plastikna sanap olsem em wetimbrata o susa i wok insaitlong opis.

Ol bai lukim plastik na lukim olstua kaikai na ting olsem manyah i go soping na wetim wantoklong opis.Save kilim em tru!!Tokwin tasol

Yu salim buaiah??!

Yu orait o?.. Mi soping pinis nakam wetim susa.

Page 15: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

Raun wantaim Kanage olgeta wikMP3

Kanage kalap long Manu na laik golong 4 mail. Em i gat tingting longlukim ol poro bilong em na em i kalaplong go lukim ol.Namel long hausik rot boi laik rausimgas tasol em i lukim olsem planti man-meri na em i sem pipia long rausimlong ai bilong ol man.Tasol musik tu i no isi. Em i pairapnogut tru na hat long harim narapelaman long bas. Boi kisim tingting natok em bai bihainim tasol musik narausim isi isi i go inap em kamap long4 mail.Singsing blo Squatters on na boi bi-hainim tune wantaim singsing narausim kabs. Sampela ol bit bit wantu em i no isi. Kabs blo Kanage tu iwokim gut tru wantaim musik.Kamap klostu long 4 mail na em i pin-isim stret kabs na tu musik i pinis. Boi kirap na baim bas fe na laik kalapgo daun, tasol olgeta manmeri longbas i wok long lukluk strong long emna pasim nus wantaim.Na nau em i tingim olsem, em i gatMP3 long iau bilong em na i no musikbilong bas.

DTGEREHU 3B

BILAK BOKISKanage em wanpela kon man na em iwok long stori long ol pikinini longples KarKar. Tasol olgeta pikinini isave laikim ol stori bilong em bikossampela taim em i save fani noguttru.Dispela taim nau em i wok long storilong wanpela blak bebi wantaimJisas.Em i tok, Jisas i wokim wanpela blekbebi na tu em i wokim tupela wing bi-long pisin tu long bebi.Bebi i amamas nogut tru na bipo em ilaik kam daun long graun em i askimJisas olsem, “Bos, yu mekim mi guttru na givim tu tupela wing long flai.Em i min olsem mi wanpela blak enselbilong yu a? ”Nau Kanage tok Jisas i lap na bekimtoktok bilong bebi olsem.“O plis Niga. Maskim amamas natingyu em bilak bokis ya.”

JORDONGEREHU

ELEPHANT NA RATKanage em bilong ples Africa. Olgetalain Africa i save lukautim ol kainkain animol. Na itambu long kilim ani-mol bilong narapela wanples. Kanagegat wanpela elephant. Tasol wanpelataim nau, elephant dai. Em i wari nogut tru na em askim sifbilong ples long bungim ol biklain naaskim husat kilim elephant bilongKanage.Nait nau olgeta i bung tasol olgetanogat save husat kilim elephant bi-long Kanage. Tasol wanpela lapun mankirap isi tasol na tokim ol.“Mi lukautim rat bilong mi klostu 5-pla mun nau na em i tokim mi olsemem i gat bel. Long bik moning rat i golukim elephant bilong yu, Kanage natokim em olsem, EM PAPA BILONGBEBI.

KOKOGEREHU

Ol skwat! Salim ol gutpela Kanage tok pilai i kam long: Kanage Tok PilaiP.O. Box 1982, Boroko, NCDPort Moresby.

Email: [email protected]

P18 Wantok Janueri 17 - 23, 2013 penprenkanagelaiplain

NEM: Ludwick MondukKRISMAS: 25 (man)ADRES: C/- Clerance Kombukun, PO Box 302,Kimbe, West New Britain ProvinsSAVE LAIKIM: Rit, mekim pani, wok, pilai,harim musik, lukim TV na mekim poroman.

NEM: Monita RaioKRISMAS: 22 (meri)ADRES: Lae Ever Green, PO Box 167, Lae Mo-robe ProvinsSAVE LAIKIM: Go Lotu, RitimBaibel, pilaigita, singsing, mekim poroman, pilai ol bol gem,wok long gaden, ,wasim ol klos na raitim pas.

NEM: Womie Ben- EforeKRISMAS: 26 (man)ADRES: C/- Christ For The Nations, PO Box1332, Lae, Morobe Provins PNGSAVE LAIKIM: Lainim tok ples, senisim pre-sen, harim musik, gaden na painim wanpelaporomeri long stap wantaim oltaim.

NEM: Aweqwii de PapsKRISMAS: 24 ADRES: K- Toro Hire Cars, PO Box 111, Vanimo,Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Go Lotu, ritim ol buk o niuspepana mekim pren.

NEM: Gitfty Ocloo KRISMAS: 34 (meri)ADRES: PO Box 35, Agona Nyakrom, Ghana –Phn: 0023354787139SAVE LAIKIM: Raitim pas, painim wanpela manlong maritim na stap wantaim oltaim.

NEM: Shirley HoriKRISMAS: 18 (meri)ADRES: Marinumbo Primary School, PO Box352,Wewak, East Sepik Provins SAVE LAIKIM: Harimm, danis, kuk, wasim klos,pilai spots, Go Lotu, mekim pani na go swimming

NEM: Sharon TatapaiKRISMAS: 15 (meri)ADRES: Yaraka Memorial School, PO Box 532,Kavieng, New Ireland ProvinsSAVE LAIKIM: Go Lotu, lukluk CD na pilaispots.

NEM: Nasain Kalvin KRISMAS: 14 (meri)ADRES: Yaraka Memorial School, PO Box 532,Kavieng, New Ireland ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai Spots, Go Lotu, Lukim CDna rit planti

NEM: Karl Pewa KRISMAS: 30 (man)ADRES: Semoroks Gospel Club, PO Box 3368,Lae, Morobe Provins.SAVE LAIKIM: Stap wantaim Jisas, Pilaimgospel musik na laikim kristen Luteran meri oarapela sios meri husat igat strongpela tingtinglong pilaim musik bilong God.

NEM: Darren KalvinKRISMAS: 15 (man)ADRES: Yaraka Memorial School, PO Box 532,Kavieng, New Ireland Provins SAVE LAIKIM: Lukim CD, Pilai Spots na Ridimbuk

Dia Laiplain,MI traim planti rot long traim lus weit

o lusim skin bikos mi patpela tasol emno wok. Mi wokim planti eksasais,kisim marasin long kemis, yusim olkanaka marasin, no kaikaim ol griskaikai, wok nait, smuk planti na daunimmak bilong wara mi save dring long en.

Ol poroman sumatin i tok pilai tumaslonbg mi na mi pilim sori. I gat narapelarot o ol narapela marasin i ken helpimmi long lusim skin na stap bun?

Desperate to Loose Weight

Dia PrenMipela i luksave olsem yu no ama-

mas na yu no pilim gut, moa yet, taimol narapela man meri i tok pilai long yuolsem yu patpela. Yu mas save pinisolsem sampela lain i save hariap longkamap patpela na sampela em bainogat, maski ol i kisim planti kaikai. iluk olsem yu stap long nambawan grupna i min olsem yu mas mekim samtinglong lusim skin, o yu noken putim moaskin.

Yu tokim mipela long planti ol samt-ing yu save wokim long lusim skin. Dis-pela em ol gutpela tingting, tasol i gatsampela samting mipela i no wanbelwantaim.

Pastaim, yu tok yu stopim yu yetlong dringim planti wara. Mipela i luk-save olsem dispela i no gutpela samt-ing long yu mekim long en. Yu no napgo patpela taim yu dringim planti wara.Bodi bilong yu i save yusim planti wara

bikos em i nidim em na dispela em i noyusim em save rausim olsem pispis. Oldokta i tok planti manmeri i no woklong dringim inap wara insait long wan-wan de. Wanpela man i sapos longdringim 8-pela glas wara long wanpelade.

Long keis bilong yu, i gutpela long yui dringim moa wara bikos dispela baihelpim yu long klinim bodi na ol pipiasamting yu no nidim long en. Olsem igutpela yu bihainim edvais bilongdokta na dringim 8-pela kap wara ol-geta de.

Narapeal samting yu tok yu mekimem yu smok planti i stap. Sapos yusave smokim moa long 20 sigaret longwanpela de, yu gat bikpela sans longkisim lang kensa. Tasol yu ken kisim tusapos yu no smokim planti sigaret.Mipela i bilip olsem yu bai lusim smokolgeta.

Yu eksasais planti na dispela em igutpela sapos yu wokim rait eksasais.Mipela i askim yu long go long wanpelaples bilong eksasais na toktok wantaimbos long dispela ples long wanem kaineksasais i gutpela long yu.

Yu tok yu save kisim ol tabletmarasin, tasol yu no tok wanem kainstret. Yu askim mipela tu long tokim yulong wanem kain marasin yu kenkisim, tasol mipela i no ol rait lain longtokim yu. Yu mas go lukim dokta bikosem bai skelim na glasim yu gut nagivim yu ol rait edvais long mekimwanem samting, na long kisim ol raitmarasin. Em bai wokim ol tes longlukim as long yu go patpela na rot weyu ken bihainim ol progrem long lusimskin.

Pren, i luk olsem yu traim plantisamting long traim lusim skin, tasolbodi bilong yu i no senis yet. Sapos yuwok long mekim eksasais na kaikaimol rait kaikai, noken wari long ol toktokol narapela manmeri i wokim. Yu traimhat long mekim stretpela samting longlusim skin. Ating Bikman i mekim yuolsem o, sapos yu man bilong laikimstret kaikai, tasol go het long ol pro-grem na ol samting yu wokim longlusim skin.

Pren bilong yu

Sapos yu gat wari, rait i kam longLifeline, P O Box 6047, Boroko, NCD.Telipon: 3260011. Raitim trupelanem na etres bilong yu na bai mipelai ken salim bekim long pas bilongyu. Bai mipela i no inap putim tru-pela nem bilong yu long stori.

Laiplain

Ol Poroman i tok pilaitumas long mi bikos mipatpela tumas

Page 16: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

Janueri 17 - 23, Wantok P19laipstail

PAWA bilong bilip na tingt-ing strong long lainimsamting i ken mekim yu

save long wanem samting emyu no save long en bipo o yu noskul long en tu.Taim dispela i kamap, planti bai

ting em olsem em mirakol ikamap.Stori bilong wanpela man

Menus Saluk em wanpela long oldispela naispela stori. Stori ya emolsem dispela i no save long rit narait long bipo. Em i no bin go longskul long lainim rit na rait.Tasol strongpela bilip bilong em

na bikpela tingting tru long PapaGod i opim tingting bilong em imekim na nau dispela man i kenrit na kaunim tok bilong God longBaibel na tu ridim ol buk na nius-pela. Dispela em wanpela nais-pela mirakol stori stret.Menus Saluk em bilong ples

Mabet long maunten bilongBunabun eria long Not Kos Rotlong Madang provins. Dispela plesi stap klostu long Sevan eria longSumkar distrik long Madang.Menus i bin lusim ples bilong

antap long maunten long not kosna go daun long nambis long1964. Em i bin gat 11-krismas naem i go wantaim wanpela kanderebilong em husat i laik go long wan-pela evanjelis skul long Begesin.Long dispela taim bipo, ol mangibilong bus i no save werim siot natrausis, em i pasim laplap tasol nago na turangu em i pasin liklik haplaplap tasol na wokbaut wantaimol narapela poroman bilong ples.Ol lain husat i lusim ples na go

wantaim Menus long go longMadang em Sombuk En’yan, Kel,Bokiem na Gusen. Sampela longol dispela lain i dai pinis.Ol dispela 5-pela yangpela man

i wokabaut longpela rot tru statlong ples bilong em long Mabet igo long Wanuma stesin we i kisim12-pela aua olgeta na bihain ol iwokabaut i go long Kamambuklostu long Kusilanta eria na longhap ol i wokabaut i go long Mawanlong sait long Trans-Gogol erialong Madang. Long Mawan, ol i bi-hainim liklik bus rot i go kamaplong ples So’o na wanpela tipa-trak bilong Madang Kontraka ikisim ol na bringim ol i go longMadang taun, na bihain ol i kisimnarapela kar na go long mausrotbilong Nobonob na wokabaut i goantap long ples long maunten.“Long dispela taim i gat wanpela

man i stap nem bilong em Bunukbilong ples Nobonob husat emyangpela yet na i bin draivim wan-pela olpela kar bilong ol Siapan naem i save yusim kar ya long stre-tim misin rot i go long Nobobon natu helpim long bringim ol timba i golong Baitabak, Amron na Nagada,”Menus i storiDispela stori bilong Menus long

lainim long ridim Buk Baibel emlong 1967. Em i stori olsem longdispela taim long bipo, ol lain

husat i save go long konfemesenklas long Luteran Sios i save kisimsamting olsem wanpela yia longredim ol yet long kisim dispelasakramen.Long 1967, Menus i no bin go

long skul na ino save long rit narait na nogat wanpela lain i skulimem.Tasol long konfemesen klas ol

lain husat bai kisim konfemesen isave sindaun long lain na bihaimwantaim samting het-man i ridim.Ol sumatin long dispela klas baiharim het-man i toktok na bihainimtasol toktok em i mekim long TokPisin. Dispela taim Tok PisinBaibel em ol I save baim long KPIlong Nagada.Menus i tingim yet dispela het-

man nem bilong em Wadiao, naem bilong Mabunob viles longmaunten long not kos.Menus i lukim na skelim etman

i wok long tokim ol lain long klaslong bihainim toktok bilong em, naMenus i no amamas tumas.Bikpela tingting em olsem em yet imas save long rit na em yet i kenkaunim Tok bilong God long BukBaibel.“Mi yet mi ting olsem taim mi bi-

hainim het-man i ridim Buk Baibel,em mi no filim gutpela long laip bi-long mi,” Menus i stori olsem.

Long 1967 yet, Menus i wok-abaut i go daun long Kristen Preslong Nagada na baim wanpelaGutnius Baibel long K5. Bihainlong em i baim dispela Buk Baibel,em i karim i go bek long Nobonobna bilip strong na askim Papa Godlong opim tingting bilong em longrit..Long nait pastaim long em i slip,

Menus i beten strong tru longPapa God long opim tingting bi-long em long ridim Buk Baibel.Long fes nait em i slip bihain

long em i baim Baibel, wanpelakain mirakol i kamap long em stret,bikos em i ken ridim Baibel.Taim em i stap long haus em

wanpela, em i save rid i go na bi-hain long moning em save go longkonfemesen skul. Long skul em ollain long konfemesen klas i savebihainim tasol wanem tok hetmanya Wadiao i toktok, tasol taim i gokamap long Menus, dispelabagaros ya i save ridim stretwanem ves o tok. Dispela i mekimplanti lain i guria tru bikos Menus ikaunim ves o tok gut stret.Bihain long em i kisim konfeme-

sen klas bilong em long Nobonob,turangu Menus i go bek long ples.Tasol bikpela mirakol samting

tru em olsem em i ken ridim Nu-pela na Olpela Testaman long Buk

Baibel, Lotu Buk, Ol Sam na tuKanam Buk na Lotu Buk. Em ilainim tu long ritim lotu long Tok-ples Kranket.“Mi kam long bus ples, na mi no

sindaun long prep, kindagaden ogret 1. Nogat. Ol samting mi lainimem bihain long mi stat long ridimBaibel na lainim tok bilong God nabihain mi kalap long ridim ol ara-pela Tok Pisin pepa o buk,” Menusi stori.Bihain long em i kisim blessing

long 1968, turangu ol arapelabrata i lusim em na go nabaut.Menus tasol i stap bek longNobonob na em i mekim papa-mama wantaim wanpela femili.Namba wan lain long kisim em nalukautim em em wanpela mannem bilong em Aloi na meri bilongem Urak, husat em bilong plesKamba.Em i stap wantaim ol sampela

taim i go na bihain em i go olsemantaim narapela papa gen nem bi-long em Amat bilong Nobonob nameri bilong em Kanampain na embilong Karkar ailan.Bihain narapela papa i kisim em

na lukautim em nem bilong emBinik, na man ya marit longSoworam na meri bilong em nembilong em Keles. Menus stap long Nobonob i go

na bihain wanpela misinari nem bi-long em Ben Kroff i kisim na na emi wok long olpela skul bilong olmeri long Nobonob, we nau emSIL i stap long en. Dispela emnamba wan wok Menus i kisim namisinari ya i save peim em K5 longwanpela mun.Menus i stap long Nobonob i go

na mama ya bilong Soworam ilukim em na sore na i tokim emlong go painim wok long Amele.Olsem na em lusim Nobonob nago long Amele bikples na wok longkansol Sel Gulu olsem wanpelaleba-boi long kakao blok bilong bi-long em. Long 1970 em i lusimAmela na go bek long ples.Long 1971 em i stap yet long

ples na i save go wok long ples-balus long Wanuma na mekimwok wantaim ol boi long katimdiwai na brukim ston. Pei bilong olwokman long dispela taim emskel-kaikai tasol.“Mi tingim yet dispela taim ol lain

Wanuma i go karim wanpela treilabilong trakta long solda bilong emlong Wara Minam i go olsem longWanuma na dispela i kisim wan-pela o tupela mun samting,”Menus i stori.Bihain long 1971, Menus i tingt-

ing long go daun gen long nambis,na em wantaim tupela brata iwokaubat long Wanuma i go longImam na lusim i go long Marita-mbu na go olgeta long Mawan nakisim wanpela kar bilong AmriTrenspot na go long Madang.Long mun Janueri long 1972

Menus i go long Madang taun na istap long wiken tasol long hap. Emwantaim ol lain wantaim i bin goslip long Edmin Kompaun, na longMande moning ol i go painim wok.Bikos em i gat bikpela tingting

long wok, em i isi long em stretlong kisim wok wantaim Woks Di-patmen long Mande moning, na oli putim em olsem kesual wokmanwantaim Rot na Bris Seksen.Turangu, long dispela taim

Menus wantaim ol lain brata i tingolsem ol bai go stap wiken tasollong Madang taun na ol i no kisimsampela betsin o laplap bilongkaramap na slip. Ol i go han natingtasol.Narapela naispela mirakol gen i

kamap long Menus gen. Turanguem i wokabaut na tingting strongtru olsem em wantaim ol brata inogat samting bilong yusim na slipna tingting i kilim em stret.Mirakol i kamap gen long em

bikos, taim em i wokabaut bi-hainim rot long Laiwaden i kam,em i painim K5. Long dispela taim K5 em

bikpela mani tru, na wantaim dis-pela mani, Menus wantaim olbrata i baim ol betsit na karamaplaplap long slip na sampela maniol i baim kaikai na wet i go inap oli kisim pei long Woks long potnai.

(Neks wik, stori blong Menusi lain long draivim kar na wokolsem draiva bilong Gavman.Em narapela mirakol bai stap tulong en…..)

Menus Saluk lainim long ritwantaim Buk Baibel tasol

Menus wantaim tupela tumbuna bilong em i stap long haus bilong ol long Finsch Rot long Madang. Poto:James Kila

JAMES KILA i raitim

Page 17: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

P20 Wantok Janueri 17 - 23 , 2013

PRAIM Minista, PeterO’Neill i tok klia na bekimgiaman na paul tok bilongBHP Billiton olsem“Fainensel Riviu bilongAustralia” bin ripotim longen.O’Neill i tok olsem BHPBilliton nid long kisim “kolo-nial era” tingting bilong enna amamas olsem PapuaNiugini em Indipendentkantri, na tok wan kainolsem ol arapela risos kam-pani long Australia i mekim.“Olsem askim sapot bi-

long Australia Gavman,kampani mas tok wantaimgavman bilong mi, na mi,olsem Praim Minista,”O’Neill i tok. “Ripot i tok olsem mi

blokim sapot o stopimlesnes bilong kamapim moa

wokpainim bikos em mas ino wanbel wantaim plen natingting bilong mi long bodbilong PNG Sastenabol Di-velopmen Progrem(PNGSDP).“Dispela em i giaman tru

na paul olgeta. Em i no strettumas. BHP Billiton i givimbek lesnes long rekot bilongem yet. Em i bin mekimolsem na taim em wokim di-sisen em yet long nokenwokim invesmen longPapua Niugini bihain long mibin askim kampani longbung wantaim ol sinia Keb-net Minista wantaim mi yetlong tingim invesmen insaitlong PNG.“Mipela wokim olgeta

samting long mekim isi nasapotim kampani wan kainolsem mipela givim sapottok na helpim ol arapelakampani husat i invesim ol-geta taim. Ol i strongim saitna i no kisim ofa. Dispela i

kamap pastaim namel longeleksen yia, 8 o 9-pela munigo pas na bihain mi mekimkomen long Profesa RossGarnaut,” O’Neill i tok.Em i tok olsem namba

wan hevi em i no ProfesaGarnaut wantaim abrus napaul tok bilong em longwanem mi laikim ol heviantap long bod bilongPNGSDP em makim longsenisim.“Namba wan hevi em dis-

pela, bihain long 11-pelakrismas i go pinis, BHP Bil-lion bin mekim bikpela truwantok wok na PNG Gav-man i bin tok orait long kisimOk Tedi Main wantaim nogatwanpela fainensel o moralsapot wok long bikpela gav-man na sosol birua em binkamapim long 20-pela kris-mas em bin wok main longOk Tedi,” em i tok. “Em i tru 11-pela krismas

long hap em bai gutpela

long jasim BHP Billiton gohet long wokim efektiv kon-trol long NGSDP, na olsemasua long Ok Tedi Main emyet.“Tok bilong BHP Billiton

na Profesa Garmaut olsemmi laikim PNG gavman longkisim han bilong en aninitlong ol sapot bilongPNGSDP em wrong long mi.“Wanem samting mi laikim

na em bai go het long askimtok i ken pinisim wok bilongBHP Billiton em i orait longgo het.“Posisen bilong mi em

gavman bilong mi i sapotim,na mi save long nesenelpalamen na ol pipel bilongFly Riva Provins,” em i tok.O’Neill i tok olsem BHP

Billiton bin soim bikpelabagarap kamap long en-vairomen taim em bin bosimOk Tedi Main, na nogut asualong pipel bilong Fly Rivaeria –asua em stap yet nau.

“PNG gavman nau i tingt-ing long putim loa i tok oraitlong BHP Billiton longrausim wanem wok samtinglong bagarapim taim embosim main bihain long 10-pela krismas.“Em mekim fokona kam-

pani i ekspensiv tumas, naintanesenel sem pasin, nalukim long wanem em pin-isim kambensesen gut trulong ol papa graun na olkomiti bilong asples long FlyRiva. “Sindaun i tok oraitim

kampani long kontrol gutlong makim bod bilongPNGSDP, olsem na em gohet kontrloim Ok Tedi, emgutpela tasol bai nogat gut-pela as long go het,” em itok. “Mista O’Neill i tok olsem

kampani i westim bilong en,traim long kisim Gavman bi-long Australia long dispelaasua.

“Gavman bilong Aus-tralian i save gut tru long po-sisen bilong gavman bilongmi. Wanem loa i rausimBHP Billiton em loa bilongPNG,” em i tok.O’Neill i tok olsem em i

sekim tok insait long storiolsem posisen bilong em binbagarapim sindaun bilongPNG invesmen.“Dispela em i no gutpela

tumas. Las mun long Sidni,mi bin tokim 1, 400 lida manbilong maining, oil na ges,na bisnis man na save manlong bung bilong Wok main-ing na Petroleum.Long dispela bung i gat

strongpela bilip ol bin tokimolsem PNG i gutpela kantrilong wokim invesmen, naaninit long ol polisi bilong mi,na promis, em long sapotimna strongim ol investas.“Wanem tok i dauim pawa

na strong em bai nonap longgo moa,” O’Neill i tok.

PM O’Neill bekim giaman tokbilong BHP BillitonDavid Bill Leo (UPNG

janelisim sumatin) i raitim

bisnisnius

PRESEN: Krismas na Niu Yia, planti bisnis haus bin mekim gut mani. Brain Bell stoa long Nesenel Kapitel Distrik bin gat planti spesol na ol manmeri i no isi long painim ol samting olsem presenbilong ol pikinini na ol poro manmeri bilong. Long poto sampela ol sumatin i kisim pat taim wok long karamapim ol presen long taim bilong Krismas na Nupela yia. Poto Nicky Bernard

Page 18: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

bisnisnius Janueri 17 - 23, 2013 Wantok P21

OL lokol pipel long ol haus-lain na viles long wanpelarurel distrik long IstenHailens i no stop liklik longlukim ol sevis na infra-straksa divelopmen we iwok long kapsait i go longdistrik bilong ol. Isten Hailans i gat etpela

(8-pela) distrik, na Unggai-Bena em i wanpela longdispela etapela distrik we iwok long kisim planti sevisna divelopmen long las ten-pela (10) yia. Na i lukolsem em bai go het yetlong kisim moa sevis na di-velopmen long narapelafaivpela yia gen longwanem lidaman bilong olBenny Allan i wok long wokhat na bringim yet moasevis i go long ol pipel bi-long em.Nau yet long taim ol ara-

pela sevenpela (7) distrik islip yet – Unggai-Bena dis-trik i wok long ron i go pasnau long kamapim planti olprojek, wanpela long ol emdivelopmen bilong malti mi-lien kina distrik edministre-sen senta long Lahame. Nau i no dispela tasol, ol

arapela projek tu olsemviles wara saplai, rurel ilek-trifikesen o pawa saplaiprojek, konstraksen woklong ol rot projek long Ben-aBena na Unggai distrik,lokol maket projek na olarapela divelopmen projektu bilong ol mama, yuts,sios, edukesen, helt,agrikalsa na arapela moa.Wanpela bikpela samting

em distrik i lukim tu emwanpela yia eniveseri bi-long distrik long stap pisful. Hevi bilong Lo na Oda i

go daun tru long sait bilongBenaBena eria we birua natraibol pait namel long olwanpisin em i no save stap,mekim olsem i go – i go nalidaman, Benny Allan i tok,

sapos pasin birua na pait ino nap stop, distrik tu bai ino nap divelop na senis. Mista Allan husat em

memba bilong Unggai-Bena na tu em minista bi-long lens na fisikel pleninglong O’Neill na Dion gav-man i tok sapos ol man–meri i stopim pasin biruana tingting long senis nakamapim gutpela sindaungen, orait em gutpela longwanem nau em i taim longtingim ol pikinini. Nam-bawan tingting em yumimas stretim na divelopimol. “Inap em i nap nau,longpela taim yumi pait i go–i kam na sindaun bilongyumi long Bena Bena ibagarap, so yumi nid oyumi mas stretim dispela.Nambawan tingting – yumimas tingim ol pikinini, skulna edukesen bilong ol, natu sindaun bilong ol long bi-hain taim. Hiuman(human)risos divelopmen embikpela samting, so yumimas wanbel na stat longgivim skul na edukesen genlong turangu ol pikinini bi-long yumi,”Mista Allan i tok.Em i tok long las ten o 15yias ol pikinini i stap longskul bikos long traibol pait.Mista Allan i tok dispela

em i namba tri tem bilongem olsem memba bilongUnggai/Bena na em i laikimolsem ol pipel bilong em imas kisim sevis na ol massindaun gut na plen long olpikinini na bihain taim bi-long ol. Em i bin mekim dis-pela toktok i no long taim igo pinis long taim em ibungim i go na lonsim rurelilektrifikesen projek we emi onim lait olsem krismaspresen bilong ol pipel longLahame long BenaBena naArikayufa long Unggai dis-trik. Dispela rurel ilektrifike-sen projek em opis bilongmista Allan na PNG Pawa iwok patnasip na bungim igo long sevim ol pipel bi-long Ungga-Bena.

Unggai-Bena em i model distrikSape Metta i raitim

RUREL PAWA PROJEK: Ol lidaman na Gavana bilong Isten Hailans, Julie Soso Akeke, i katim riben long makim opisel lonsimbilong Unggai-Bena rurel ilektrifikesen projek long Lahame. Lukluk i stap long hansut em memba bilong Unggai/Bena, BennyAllan, na wanpela dairekta bilong PNG Pawa. Poto: Sape Metta

PLES BILONG KAKAU: Ol dispela yangpela man bilongTinputz, Not Bogenvil i pulumapim ol drai kakau i go insaitlong ol bek na ol bai go salim. Long Bogenvil, Tinputz em ipapa bilong kakau bikos kakai i save groa gut tru long hap.

Page 19: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

AMBASSADA bilong Chinai kam long PNG, QiuBohua long las long las

mun i tokaut olsem baileteraltred namel long China na PNGna ol Saut Pasifik Ailan kantri isanap olsem US1.2 bilien insaitlong las 10-pela krismas. Na PNG i sanap olsem bikpela

treding patna na ples we China ikamapim invesmen.Bikpela stori na nius nau i stap

nau stap pinis olsem China emwanpela global ekonomi we i gopas tru long wol. Na long olgetahap bilong graun stat long Pasifik igo olsem long Afrika na tu long hapbilong Saut Amerika insait long busbilong Amazon bai yu lukim wan-pela China man i sanapim stua bi-long em na salim ol prodak bilongChina i stap.Tude long wol, planti lain long

sait long bisnis na ekonomi na olbikpela indastri i surik na prêt prêt istap bikos gro bilong ekonomi bi-long China insait long las 5-pela yiai go bikpela tru na klostu bai tekovalong Amerika.“Ekonomi bilong yumi na tred ko-

poresen i go bikpela, na PNG i stapnau olsem Em i tokaut tu olsem baileteral

tred i go antap 10-pela taim moalong tred tupela kantri i save mekimlong 2001.China tu i helpim PNG long ol

arapela eria long kamapim gutpelawok-bung na helpim long PNG. In-sait long ol yia i go pinis, China-eidi kam long PNG i bin go antap.Sampela long ol dispela bikpelahelpim em taim gavman bilongChina i givim mani long wokim SirJohn Guise Spots Stedium longMosbi, Lae Fis Prosesing nsa KolStores Plen, Wewak Spots stediumna Hagen Agrikalsa Teknikol Ko-poresen. Mista Qiu i tokaut tu olsem China

i bin salim 6-pela medikol tim bilongem i kam long PNG na tu China igivim moa long 200 skolasip longol PNG sumatin long go skul longol koles na yunivesiti long China.Em i helpim tu sampela ol wokmanmeri bilong gavman na praivetsekta long go skul long China longkisim moa save long wok.“Long nau yet PNG i wok long

kisim sampela liklik dinau longhelpim kantri long wokim domitori(ples-slip) bilong ol sumatin longYunivesiti ov Goroka (UOG) na tuem i givim helpim long sait long In-tagreted Gavman Infomesen Net-wok (IGIS) na Distent Edukesen

Netwok bilong ol Komyuniti Koles,”Mista Qiu i tok.“Mipela i bilip olsem dispela ol

projek bai kamapim bikpela wok napromotim divelopmen long gutpelawok-bung namel long PNG naChina,” Mista Qiu i tok.China Embeseda i tokaut olsem

long las mun tasol, wol i bin lukimgutpela pinsi bilong 18th NesenelKongres bilong Komunis Pati bi-long China (CPC). Dispela bikpelakongres o kibung i putimaut wan-pela nesenel plen long kamapimwanpela strongpela na gutpela so-saiti we rispekt i mass tap long enlong China.“Insait long dispela plen,

ekonomi bilong China i mas goantap o dabol na winim 2010 GDPna pe-kapita inkam o mani ol pipeli gat long rurel na taun bilong Chinalong yia 2020.“Long kamap wantaim dispela

gol o mak China i setim, kantri bi-long ol i mas gohet long holimstrong na soim pasin bilong bel-isi,divelopmen, wok-bung wantaimarapela kantri na tu bringim bel-isilong wok na promotim divelopmennamel long husat kantri ol i wokklostu wantaim long sait long tred,”Mista Qiu i tok.“Mi bilip olsem dispela ol polisi

gaidlain bai strongim ol foren polisibilong China long sait long forenrilesins na bai strongim wok-bungna tred wantaim PNG long ol yia ikam.Mista Qiu i tok China na PNG em

tupela diveloping kantri, na tupelapipel long bipo yet i save stapklostu long ol yet olsem brata sudalong planti handret yia i go pinis.“Mipela i save long wanem divel-

opmen nid na wanem kain samtingi ken kamapim gutpela wok binis namipela i laik promotim dispelanamel long tupela ekonomi nakamapim helti gro long ekonomi,”Mista Qiu i tok.Praim Minista bilong PNG, Peter

O’Neill i tokaut olsem China emwanpela strongpela kantri nau longwol long sait long bisnis na woktred, na PNG mas wok bung wan-taim em. PNG no ken abrus na tok-tok krangki long China“Mi makim 40,000 pipel bilong

Usino-Bundi distrik long Madangprovins long tokaut olsem pipel bi-long mi i amamas tru long MCClong kamapim invesmen bilong enlong distrik bilong mi’Dispela em strongpela toktok

Memba bilong Usino-Bundi, AntonYagama i bin mekim dispela toktok

long Trinde, Disemba 5 longMadang Risot Hotel, taim em i wokwelkam long bikpela lain grup bi-long China, olsem Presiden bilongMCC Grup, “Stat long maunten bilong maun-

ten bilong Usino-Bundi i go daunlong nambis bilong Raikos, mi kentokaut olsem planti lain i wok longluksave nau long senis Ramu Pro-jek i wok long kamapim,” MistaYagama i tokautMista Yagamai i tokaut olsem

kam na stap bilong Ramu NiCo(MCC) bai bringim bikpela senis nadivelopmen long distrik bilong emlong Usino-Bundi.Minista bilong Maining, Byron

Chan, husat i bin go long Madanglong stap long seremoni i tokautolsem sapos Ramu NiCo Projek ino bin kamap, ating PNG bai inoinap save olsem i gat ol narapelamineral i stap long raun bilongyumi. Ino gol na kopa.

P22 Wantok Janueri 17 - 23, 2013 ramunius

PNG em bikpela tred patna bilongChina long Pasifik

‘Wanpela

Ramu NiCo,

Wanpela

Komyuniti’

Insait long moa long tupela yia, Ramu NiCo i sanapim pinis malti bilianKina Ramu Nikel Projek, na nau mipela i redi long komisinim.Bihain long mipela i kisim olgeta tok orait na stretim ol teknikal wok redi,

Ramu NiCo i go het wantaim bikpela wok konstraksen long namba tu hap bi-long 2008. I kam inap nau, olgeta bikpela konstraksen wok long Krumbukarimain sait na Basamuk rifaineri i pinis, na projek i stap redi long kisim komisino tok orait long mekim wok. Long wol tu, dispela kain hariap sanapim em i nokamap bipo long wanpela kain bikpela projek olsem, na i daunim olgeta

salens bilong graun na masin bilong mekim wok.

Ol dispela namba i soim klia mak bilong wok mipela i pinisim:

n Moa long 4.5 milian kubik mita bilong graun wok i pinisn Klostu 195,000 kubik mita simen i silip pinisn Klostu 48,000 tan stil bilding i sanap, hap long ol em ol nupelan Moa long 2,000 yunit masin i sanap redin Moa long 227 kilomita bilong baret na proses paip i silip (antap

long 135 kilomita slari paiplain)

Ramu NiCo redi long givim

Embeseda bilong China, Qiu Bohua I sanap namel long Praim Minista PeterO’Neil na Maining Minista, Byron Chan.

Bikpela invesmen bilong Chinalong PNG em bikpela Ramu NikelProjek long Madang.

Bikpela bris longBasamuk

Page 20: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

ruralindastri Janueri 17 - 23, 2013 Wantok P23

MEMBA bilong Wapena-manda na Minista bilongForen Afes na Imigresen,Rimbinki Pato, i sapotim 2013Enga provinsel baset wan-taim tok promis long infra-straksa divelopmen insaitlong distrik.Pato i amamas long ga-

vana bilong Enga Provins,Peter Ipatas long putim infra-straksa divelopmen i go pasinsait long provins aninit longrekot K216.68 milien basettaim em tok, “mipela masgivim impek long laip bilongpipel bilong yumi.”Namel long sevis bilong

Wapenamanda distrik aninitlong baset, ol i putim 3 milienlong wokim banis projek bi-long Wapenamanda plesbalus we em i bikpela tru longstretim ples balus long soimolsem namba wan sapot longdistrik. Provinsel gavman isapot wantaim 3 milien longsapotim 5 milien mani mak bi-long 2013 Nesenel GavmanBaset.Mista Pato i welkamim dis-

pela mani mak olsem em isindaun gut stret wantaimpromis bilong em long infra-straksa divelopmen na ol pab-lik skul insait long distrik.“Dispela em i gutpela stat

na promis bilong mi long stre-tim imfrastraksa insait longWapenamanda Distrik.“Promis bilong mi long

Wapenamanda long nu yia nago olsem bihain em infra-straksa divelopmen na stretimol pablik institusen save staplong bipo yet kam inap nau.“Mi statim long stretpela rot

aninit long sapot bilong Engaprovinsel gavman baset longdispela na planti ol arapelaeria long infrastraksa sapotwe Enga provinsel gavman iputim kam long Wapena-manda distrik.“Dispela olsem wokim skul

haus long Stain Paul’s Seke-dori, Foa Skwe Sekendori,Tsak Sekendori na Mam-bisanda Haus sik na bilim olrurel polis stesen,” Pato i tok.Memba bilong Wapena-

manda long sapotim provinselgavman baset em i stap aninitwantaim tok bilong em longdivelopmen progrem longmekim impek long laip bilong

ol pipel bai sanap antap longprogrem stap insait long Ne-senel Baset.Pato i strongim sapot olsem

we bilong givim sevis i bungwantaim lidasip bilong em nasapot long strongim dispelavisen.“Provinsel gavman baset

pasim daun em olsem helpimmi long bihain wok plen bilongmi na dispela em i gutpelastat long stretim laip bilongWapenamanda pipel.Ol pipel bilong yumi laikim

gutpela sevis na mi laik lukimdispela i mas kamap longmanmeri long distrik,” Pato itok.2013 em i lukluk long senis

insait long WapenamandaDistrik aninit long politikol li-dasip bilong Pato na emlaikim pipel bilong Wapen-manda long soim onasipbliong wok we em plen longkarimaut long sevis bilong olpipel.Pato i tu askim kopereisen

na sapot bilong olgeta provin-sel lida na ol pipel long statimnupela yia long Wapena-manda na Enga provins nawan kain sevis olsem longPapua Niugini

Pato sapotinprovinsel baset

David Bill Leo (UPNGjanelisim sumatin) i raitim

PLES Toll long Pomio distrikbilong Is Nu Briten i wokimkamapim piul long wel bilongkokonas.Memba bilong Pomio,

Paul Tiensten, wantaim olmemba bilong join distrikplening na baset praioritikomiti bilong em i tok oraitlong 2011 long wokimkamapim dispela projek longToll long helpim sindaun bi-long ol manmeri long hap.Tiensten i tok, dispela pro-

jek bilong ol i karim kaikai wetude, planti manmeri i yusimkokonas wel long kamapimdisel long yusim long oljenereta na autbod mota bi-long ol.Em i tok olsem dispela

projek bai helpim ol manmerilong noken go long Kokopolong baim piul bilong ol kar,autbot mota na jenereta.Wanpela Australia kam-

pani, ol i kolim Not KwinslenPasifik Baio Disel kampani, i

go pas long dispela projek.Bosman bilong dispela

projek, Peneia Palangat, itok olsem i no long taim i gopinis, ol i baim sampelakokonas long ol asples nawokim kamap piul.Palangat i tok olsem ol i

traim long yusim piul ol iwokim long kokonas long oljenereta na autbot mota naem i wok gut tasol.Moa yet, em i tok ol bai

traim long wokim sop na olarapela samting yusimkokonas long helpim sin-daun bilong ol manmeri longbusples Pomio. Em i tok taimol i lonsim dispela projek i gohet, em i daunim prais bilongbaim piul.Long wankain taim, Paul

Tiensten i givim wanpela am-bulens kar i go long Musuraueid pos long Pomio distriklong wik i go pinis.Tiensten i tok em i baim

nupela ambulens yusimmani i kam long Pomio dis-trik trenspot sevis impru-vmen progrem. Moa yet, em

i tok olsem Tzen Niugini Lim-ited long Musurau planteseni wokim etpos, tasol i nogatambulens long en.“Mi givim dispela ambu-

lens bai em i helpim ol wok-lain bilong kampani, na tu,kampani bai yusim longgivim helt sevis i go long olpipel bilong Pomio.”Em i tok, em i amamas

long wokbung wantaim kam-pani long givim helt sevislong ol manmeri. Moa yet,em i tok kampani i wokimskul na givim helpim long olsios tu insait long Musuraueria bilong Pomio distrik.Bosman bilong Tzen Niug-

ini Limited, Jun Juban, husati papa long welpam kampanilong Musurau i tok tenkyulong helpim i kam longmemba.Em i tok kampani bilong

em bai wokbung wantaim olpipel bilong Pomio long kisimsevis i go long ol manmerilong busples Pomio long ki-rapim gutpela sindaun bilongol.

Toll mekim piul long welbilong kokonasMichael Novingu i raitim

OL PAPAGRAUN longSinivit gol main long Baininghap bilong Is Nu Briten ikisim royalty mani long laswiken.Minerals Risos Atoriti

(MRA) yet i makim gavmanlong mekim pemen i go longol papa graun.Bosman bilong MRA,

Sean Ngansia, i tok olsem oli peim 50 pesen i go longtripela papagraun na arapelafoapela wanpisin husat olpapa long graun we Sinivitgol main i stap long en.Ngansia i tok arapela 50

pesen MRA i holim bek longkirapim papa graun inves-

men tras fan bilong ol. Moayet, em i tok dispela em tokorait i stap long MOA ol isainim long 2009 yet.Em i tok Niugini Gol Lim-

ited kampani i mekim pemeni go long gavman we i givimi go long ol papagraun.Ngansia i tok long dispela

50 pesen, 30 pesen ol i peimol royalty i go long tripela pa-pagraun, na 20 pesen i golong ol wanpisin papagraunbilong ol.Em i tok manimak olsem

K1.4 milian, kampani i givimMRA na 50 pesen ol i peimroyalti, wantaim arapela 50pesen i go long invesmenfan bilong ol papagraun.Moa yet, em i tok K56,000

pemen ol i peim ol Uramot

Bainings papagraun long laswik Sarere.Mausman bilong ol papa-

graun, Douglas Augustine, itok tenkyu long MRA, Niug-ini Gol Kampani long peimroyalty i go long ol papa-graun.Augustine i tok dispela

pemen bai helpim sindaunbilong ol papagraun, nasapos ol i wokbung wantaimgavman na kampani, ol i kenkirapim gutpela sindaun bi-long ol manmeri bilong ENB.Long wankain taim, Deputi

Administreta long ENBProvinsal Administresen,Levi Mano, i tokim ol papa-graun long wokbung wan-taim long lukim projek i gohet.

Ol Sinivit papagraun kisim royalti pe

TUPELA papagraun long IsNu Briten, husat gavman i gatluksave long ol, i singaut longTavurvur Holdings Kampanilong noken karimaut wok bi-long kisim hat wara longmaunten paia, long kama-paim pawa o lait.Tupela lidaman bilong

Saelmander na Iavoro wan-pisin long Is Nu Briten, JohnWaula na Tati Kevi, i tokolsem Tavurvur Holdings imas wok long ol memba bi-long em na larim projek longhan bilong gavman na di-velopa na trupela papagraunlong karimaut wok bilong pro-jek i go het.Waula na Kevi i tok olsem

Tavurvur maunten paia na olhap i stap arere long en, em iwanpisin bilong tupela i papalong en, na Tavurvur Hold-ings i no papa long dispelahap graun.Moa yet, tupela man ya i

tok kot bilong dispela hapgraun i no stret yet, pastaimlong projek i go het.Waula na Kevi i tok dispela

projek bai no inap go het inaphevi bilong graun long dis-pela hap i stret.Long wankain taim,

bosman bilong Matupit papa-graun asosiesen na siamanbilong Tavurvur HoldingsKampani, Thomas ToBunbuni tok olsem em i taim nau longsenisim pasin na larim projekmas go het long kisim divel-opmen i go long ol pipel.ToBunbun i tok dispela pro-

jek bai kamap bai helpim sin-daun bilong ol manmeri longMatupit na Is Nu Briten.Em i tok Tavurvur Holdings

Kampani em ol trupela papa-graun i gat graun long dispelahap we ol i seholda bilongkampani.Em i tok tu olsem ol i

rispektim ol wanpisin i gatluksave i stap long wanem olpapa long ol graun we projekbai kamap long en.Moa yet, em i tok nogat gi-

aman papagraun i stap longdispela proje, na olgeta wan-pisin em o trupela papa bi-long graun.

Em i tok hap we baikamapim projek i stat longKaivuna i go long olpela plesbalus i stap long en, na i golong Matupit na i no longTavurvur maunten paia tasol.ToBunbun i tok maski ol

kain kain toktok i kamap longstopim proje, tasol projek baigo het. EEm i tok i gat wanpela ki-

bung i kamap long stretimtoktok long trupela na pasintumbuna bilong ol long gut-pela bilong 34 wanpisin ipapa long dispela graun.Em i singaut long tupela li-

daman bilong Saelmander naIavoro wanpisin long joinim olna kirapim projek i go hetlong kisim sevis i go long olmanmeri na ol pikinini bilongol long bihain taim.ToBunbun i tok ol papa-

graun nau i wetim gavmanlong givim tok orait long polisilong karimaut wok long kisimhat bilong maunten paia longtanim i go long pawa o laitlong sevisim ol bisnis haus namanmeri bilong Is Nu Briten.

Tupela papagraun no laikim arapelai yusim hat wara bilong Tavurvur

Michael Novingu i raitim

WARA MELEN: Wanwan olbikpela maket long NesenelKapitel Distrik i gat ol waramelen, dispela ol wara melensave kam long SentrelProvins, na long taim bilongmelen, ol Mosbi manmeri isave isi tru long painim. PotoNicky Bernard

Page 21: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

Janueri 17 - 23, 2013 Wantok P25olspotpoto

TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kam lusimlong Wantok Niuspepa opis long Central Waigani, NCD.

Ol Spot Eksenpoto long wiken...

IEA pilaia traim long kisim bal taim WD bilong Australia Hai Komisin traimlong rausim long han bilong em.

Dream Inn Gol kipa i rausim bal longhan bilong Gol suta bilong Ela Motorstaim tupela pilaia bilong Ela Motorsna Dream Inn i ron kam long sapotimtupela. Ela Motors i winim dispelapilai.

SEASON PROPER - ROUND ONE, GAME SIX

Ran Aut long nambawan bes: Mantarys pilai i ron long nambawan bes tasol ol Gazelle i autim em .

Ol Poto Nicky Bernard.

Beta bilong Mantarys iswingim bet taim kesa bilong Gazelle i putim ai bilong em long bal.

Page 22: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

LAS wik mi tok bai yumi stat wan-taim lukluk long Liklik PasifikGems (Pacific Mini Games) dis-

pela wik, tasol bai yumi surukim i gobek liklik pastaim na stat wantaim sam-pela ol kain spot we i save kamap longol arapela kantri na i nogat biknemlong ol.Planti long dispela kain ol spot i save

kamap bihainim ol tumbuna pasin na storibilong ples na laip bilong ol manmeri longhap long bipo tru.Dispela kain ol pilai no save kisim

biknem olsem ol arapela intanesenel nanesenel spot bilong wanwan kantri tasol oli save stap olsem bikpela hap bilong wan-wan kalsa na laipstail bilong ol dispelamanmeri na ples long hap.Wanpela long dispela kain spot we yumi

bai lukluk long en dispela wik em gembilong tromoi hap diwai (log tossing/ cabertossing).Long ol wik I kam, bai yumi lukluk long

planti moa ol kain spot olsem we I savekamap long wanwan ol ples we plantibilong yumi no save long en.

Histri bilong gemDispela gem bilong tomoi diwai o log

tosing em bilong Skotlen (Scotland) longYunaited Kingdom (United Kingdom oUK).Em i save kamap insait long Hailan

Gems long Skotlen we ol man i savekarim longpela diwai, apim i go antapwantaim tupela han bilong ol na traim longtromoi go antap na longwe tru.Ol i save kisim poin tasol long wanem

kain silip bilong diwai kamap bihain longem i pundaun long graun.Astingting bilong dispela long lukim

diwai pudaun stret na i no long antap olongwe bilong en taim yu tromoi.As bilong dispela gem i kamap long

bipo tru long Hailans bilong Skotlen we olami bilong wanwan ples i save ronim olbirua bilong ol long taim bilong pait.Skotlen em i kol ples we i gat planti ren

na wara olsem na long taim bilong pait, olman i save apim ol longpela hap diwai natromoi go hapsait long wara long traim namekim wanpela bris we ol i ken bihainim igo long pait o ronim ol birua.Long dispela as, ol i save lukluk long

sait bilong tromoi diwai stret na i no tumaslong longwe bilong en.Dispela em bilong wanem, sapos yu no

tromoi stret nae m go silip Karangi baiwara i karim i go na tu bai yu nogat gut-pela bris bilong ol arapela long kalapimwara i go long hapsait.Namba wan taim tru ol i rekotim dispela

gem olsem wanpela spot long Skotlen emlong 1574 insait long gem bilong tromoi olsamting bilong pait.Em i wanpela gem we ol pilaia i save

yusim long soim strong na save bilong olbodi na tingting bilong ol.

Stail bilong pilaiTromoi diwai em i gem bilong soim

strong olsem na planti ol man husat i savepilai em ol bikpela sais man tru.Diwai ol i save yusim long pilai em long-

pela inap long 4 i go 7 mita na ol i save

rausim skin bilong en.Long pilai, yu bai sindaun i go daun long

tupela lek bilong yu na yusim tupela hanbilong yu long apim diwai na putim namellong solda na nek bilong yu.Bihain bai yu i sanap na putim han

bilong yu i go aninit long nus bilong diwai.Diwai mas pas gut long solda bilong yu.Diwai hevi olsem na planti taim bai ol

pilaia i tanim i go kami nap ol i sindaunimgut hevi bilong en long namel stret.Bikpela o hevi hap bilong diwai mas i go

antap na liklik na sait we i no hevi mas i godaun, we yu bai putim han bilong yu aninitlong en tu.Long taim bilong pilai, nogat narapela

man bai helpim yu long apim dispeladiwai.Taim yu redi, ron i go liklik na wantaim

olgeta strong bilong yu, traim long apimna tromoi diwai go tasol taim yu tromoi, yumas traim long tanim diwai bai dispelahevi sait bilong em i go daun long graunpas na hapsait we han bilong yu i holimlong en i mas tanim i go pundaun longhapsait.Ol bai givim poin long diwai bilong husat

i pundaun na silip stret we wanpela hetbilong diwai mas silip makim yu na nara-pela sait bilong en i silip stret long hapsait.Em i no wanpela bikpela spot long wol

tasol em i gat histri na kalsa wantaim laipbilong ol manmeri long Skotlen.Long PNG, i gat planti kain ol gem we ol

manmeri bilong yumi tu i save pilai longbipo i kam tasol yumi no holim ol strongna yumi tanim i go long ol arapela spot weol manmeri long ol arapela kantri kisim ikam long yumi.

P26 Wantok Janueri 17 - 23, 2013 spotlaipstail

Gem bilong tromoi diwaiwantaim

ANDREW MOLEN

Save Long Gem

APIM: Wanpelaman i apim diwaigo antap longredi long tromoi.

DIWAI: Sampelaol diwai ol i redimbilong pilai.

SOLDAIM: Diwai mas pas gutlong solda bilong yu bai yuken karim gut na wokabaut.

TROMOI: Yu mas traim long tanimdiwai bilong yu taim yu tromoi baiem i go silip stret.

Page 23: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

LONG 2012, Papua NewGuinea profesenol paitman,Alfred “White Shark” Samuel ino mekim planti nois tumastasol nau em i redi long kirapgen.Samuel i bin bisi long tren-

ing wantaim F-16 klap longKens ( Cairns), Australia aninitlong profesenol trena na pait-man, Francis MacDonald na ino bin gat sans long stap in-sait long planti pait tumas.Laspela trening bilong em i

bin long Novemba 2012 weem i stap wanpela mun na ikam bek long Disemba longstretim ol visa pepa bilong embipo em i ken go bek gen.Em i gat sampela ol pait

long kikboksing, muai tai(Muay Thai) na boksing na emi wok long trening hat nau longstap insait long ol.Namba wan taim bilong em

long go insait long ring dispelayia bai long Febuary 18 longSydney.Bihain long dispela bai em i

kam bek pait long Brisbanelong Febuari 22.Em i tok MacDonald i save

lukautim em gut na i soim emplanti kain gutpela stail bilongpait we em i no bin kisim bipotaim em i stap trening longMosbi.“Francis i save lukautim na

trening mi gut na mi save wokhat tru long trening long redi

long ol pait bilong mi.“Em i gutpela trena na pilim

gutpela tu long stap wantaimem na trening,” Samuel i tok.Wanpela hevi tasol we em i

no amamas long en em ol visawe Hai Komisin bilong Aus-tralia long Mosbi save givimlong ol.Samuel i tok ol i save givim

Visa bilong stap wanpela muntasol na dispela i no savegivim ol taim long stap gut natrening nap ait.“Ol i mas givim visa we

mipela i ken stap olsem wan-pela yia nabaut bai mipela iken trening gut na tu at sanslong stap insait long plantimoa pait long hap,” em i tok.

Em i tok dispela ol sotpelavisa i save mekim ol i lusimtrening na tu ol i save putimbikpela mani long go na kambek long stretim pepa na bi-hain go bek gen.Tasol long Mosbi, Samuel i

no stap nating, em i save wok-ing liklik trening yet long stapgut na redi long go bek longAustralia.“Mi save mekim ol ron bi-

long mi stap na taim mi go bekbai mi lukluk tasol stretim olhan na lek bilong mi long kiknap ait,” em i tok.Samuel i wok long painim ol

sponsa tu long helpim em baiem i ken stap longpela taim lik-lik aninit long was bilong F-16.

Janueri 17 - 23, 2013 Wantok P27spotnius

OLGETA manmeri nau i wok long lukluk long2015 Pasifik Gems tasol tupela Nesenel SpotsOgenaisesen bilong yumi, PNG Sports Foun-dation (PNGSF) na PNG Sports Federationand Olympic Committee (PNGSFOC) i woklong painim ol gutpela yangpela manmerihusat i ken pilai gut na makim kantri long dis-pela bikpela gem.PNGSF i kamapim wanpela progrem ol i

kolim “Grassroots to Gold” we i gat bikpela ast-ingting long painim ol nupela na gutpela yang-pela spotsmanmeri bilong redi long 2015 gem.Dispela i gutpela tasol i nogat inapt aim long

painim ol dispela lain na redim ol gut tru bilongdispela gem, we i kamap klostu pinis.Wanpela gutpela samting em olsem, dispela

wok bilong painim ol gutpela yangpela pilaiaem i no bilong 2015 Pasifik Gems tasol, em ilukluk tu long ol arapela tonamen na gem webai kamap long ol yia i kam bihain tu.Dispela progrem i kamap nau na bai stap ol-

geta taim, bihain long 2015 gems bai em ikisim sapot long surukim wok bilong en i goyet.Insait long 5-yia stretejik plen bilong PNGSF

2013-2017, ol i lukluk tu long wok bilong painimol gutpela yangpela pilaia long olgeta rijen,provins, distrik na LLG insait long kantri.Dispela bai kamapim wanpela ples bilong ol-

geta spots long painim na kisim ol manmerilong pilai bilong ol.Bihain long ol i luksave na painim aut ol dis-

pela manmeri, ol bai putim ol i go insait long oldivelopmen trening progrem long redim ol longol gem we ol bai stap insait long en.Ol dispela etlit bai kisim gutpela lukaut bai ol

i ken kamap namba wan tru long wanwan spotbilong ol.Olgeta spots opisa bai go pas long ronim dis-

pela progrem long wanwan ples ol i stap longen.Progrem bai kamap olgeta hap long kantri

long wanwan skul ol i makim long en.Sampela ol tes bai kamap insait long dispela

progrem long helpim ol wokman i luksave longol lain husat i soim gutpela mak bilong pilaiwanpela gem.Bihain bai ol i kisim dispela ol pilaia na

helpim ol i kamap gutpela moa long spot bilongol.I mas i gat planti gutpela save manmeri long

ronim dispela progrem na tu ol risos olsem olmani na ol samting bilong wok long lukim em ikamap gut na i go moa yet.Tasol progrem yet bai no inap kamap em yet

na wok gut, i mas i gat gutpela wokbung tu ikamap namel long olgeta insait long spots, olsponsa, gavman na arapela tu.Olgeta stekholda bilong yumi mas givim han

long mekim em i kamap gut long olgeta hap bi-long dispela kantri.Gavman yet bai go pas long ronim dispela

progrem aninit long nem na was bilongPNGSF.Tasol i no gavman wanpela bai givim sapot

long en, ol sponsa na husat i ken helpim tu imass givim han, em i bilong yumi olgeta.

Progrem bilong painim ol

gutpela pilaia

Samuel laik kirap gen

BIHAIN long tupela wik malololong Bisini sofbol pilai graun,Gazelle kam bek wantaimstrong long daunim ol yangpelaMantarys long 3-pela ran longwinim gem bilong ol A gret pilai3-0.Gazelle na Mantarys i pilaim

men gem long apinun, longnambawan ining bilong tupelatim i nogat wanpela skoa ikamap.Gazelle bin skoaim wanpela

ran long namba tu ining taimwanpela beta i paitim bal we ol-geta pilaia bilong Mantarys binpaul na dispela pilai bilongGazelle bin raun olgeta bes nakam skoa.Long namba tu ining yet,

Gazelle mekim wanpela homran i kam long Resin DemasTotil husat i kisim skoa bilongGazelle i go antap long nambatu.Mantrays i mekim gutpela

pilai tasol ol i no inap long kisimskoa long wanem Gazelle iputim was gut tru long ol bes bi-

long ol.Gazelle i mekim wanpela

skoa gen long namba tri iningna dispela i strongim ol moalong noken larim ol Mantarysskoa.Pitsa bilong Gazelle i mekim

planti long ol Mantarys i painimhat long paitim bal bilong em,dispela tu i helpim ol Gazellelong winim pilai bilong olMaski ol Mantarys em yang-

pela mangi tasol pilai bilong olbin opim ai bilong ol lapun sof-bol pilai manmeri long dispelagem bilong ol.

Sot Stop bilong Mantrays binmekim planti long ol gutpelastop na autim planti long olGazelle pilaia long namel bilongpilai. Em bin pilai gut na holim olGazelle long skoaim moa point. Gazelle kamap wina long

namba 5-inings taim ampaiaMoses Tolingling tok taim nagem ova, tasol dispela i no dau-nim het bilong ol yangpelaMantarys long wanem ol saveolsem ol kamapim wanpelagutpela pilai long wanpelastrongpela tim long kompe-tisen.

Gazelle daunim MantarysNicky Bernard i raitim

REDI: Samuel ilaikim moa pait natrening long 2013.

Page 24: Tuna winim man.. - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok... · 2016. 7. 7. · woda las wiken long ples Bekut in-sait long Peit Konstituensi long Buka

Wan wik: Fonde, Janueri 17 - 23, 2013.Isu 2003

Publisher of the newspaper operates at Able Building Complex, Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

AUSTRALIA Hai Komisin igat wanpela tim bilong olmeri save pilai longPraivet Netbol Kompe-tisen long Pot Mosbi.Planti bilong ol wok meri

bilong ol husat kam longAustralia na Papua Niuginisave pilai long dispela timbilong ol.Pen Robinson, longpela

gol suta bilong ol husat emnupela taim bilong em longpilai, i winim gem bilong ollong putim planti gol. Emtasol i longpela na bikpelalong kot taim ol pilai agen-sim IEA.IEA gol kipa i sot liklik,

tasol em bin was gut tru

long Robinson bilong AHC.Robinson i wok long yusimstrong bilong bodi na long-pela bilong em long kisimgut bal.IEA em ol yangpela meri,

olsem na ol yusim spit bi-long ol long tromoi bal i gokam namel long kot longmekim ol mama bilong AHCi sotwin, tasol ol dispelamama wait meri save tren-ing, olsem na ol tu fit longstopim ol dispela yangpelabilong IEA.Long nambawan hap bi-

long pilai long strongpelasan bilong Mosbi bihainlong ren, ol wait meri binpilai gut na go pas long gol.Gol kipa bilong ol wait meribin pas gut tru gol suta bi-long IEA.

Olsem na dispela bikpelana lonpela GS bilong AHSbin kisim gut sans longmekim tim bilong go paslong nambawan hap.Long namba tu hap, IEA

kam bek strong tru tasolAHC bin go pas long nam-bawan hap pinis olsem IEAi painim hat long kam beklong namba tu hap.Planti gem tu bin fofit,

long wanem krismas na nu-pela yia i no pinis long plantitim bihain long ol kisim tu-pela wiken malolo longamamasim krismas na nu-pela yia.Long dispela wiken planti

bai kam bek strong tru bi-hain long dispela malolo bi-long dispela praivet netbolkompetisen.

Nicky Bernard i raitim

Longpela bilong Pen winim gem bilong AHC

BIKPELA NA LONGPELA: Gol suta bilong Australia Hai Komisin,(AHC) Pen Robinson,(waitmeri)traim long kisim bai long pilaia bilong IEA. Robinson i gat bikpela bodi na longpela merilong long stap long Gol suta. Poto Nicky Bernard