Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics

8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics

1/282

T.C.SAKARYA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRK DESTANLARINDA NAN VE NANILAR

YKSEK LSANS TEZ

Serkan YILBIR

Enstit Anabilim Dal : Trk Dili ve EdebiyatEnstit Bilim Dal : Halk Bilimi

Tez Danman : Yrd. Do. Dr. Paki KKER

EYLL - 2006


2/282

T.C.SAKARYA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRK DESTANLARINDA NAN VE NANILAR

YKSEK LSANS TEZ

Serkan YILBIR

Enstit Anabilim Dal : Trk Dili ve EdebiyatEnstit Bilim Dal : Halk Bilimi

Bu tez 20/09/2006 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii kabul edilmitir.

. .. .Jri Bakan Jri yesi Jri yesi


3/282

BEYAN

Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn eserlerinden

yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atfta bulunulduunu,

kullanlan verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin herhangi bir ksmnn bu

niversite veya baka bir niversitedeki baka bir tez almas olarak sunulmadn

beyan ederim.

Serkan YILBIR

24.08.2006


4/282

NSZ

Destanlar, milletlerin maddi-manevi deerlerini, dil, tarih ve kltr birikimlerini

muhafaza eden ve bunlar sonraki nesillere ulatran zengin edebiyat hazineleridir.

zellikle szl edebiyat geleneinde nemli bir yere sahip olan destanlar, atalarmzn

yzyllar nce yaptklar savalar, yapm olduklar kahramanlklar, balarndan geen

nemli olaylar konu almaktadr. Tarih sahnesinde yer ald gnden itibaren byk

baarlara imza atm olan Trk milleti, destan yapmaya en msait milletlerin banda

gelir.

nan ve inanlar milletlerin hayatnda ok nemli bir yer tutmaktadr. Trk kltrn

meydana getiren unsurlarn da banda gelen inan ve inanlar, bizi bu konuda

aratrma yapmaya sevk etti. Trk milleti, tarihi boyunca birok dini kabul etmi ve bu

dinlerden kalan birok inan gnmze kadar muhafaza edilmitir.

Bu almayla birer kltr hazinesi olan destanlarmzda yer alan inan ve inanlar

tespit etmeyi amaladk.

almalarm srasnda yardmlarn esirgemeyen, bilgi ve tecrbelerinden istifade

ettiim deerli hocam Paki KKERe, beni daima tevik eden, destek veren ve her

trl fedakrl yapan sevgili eime ve zerimde emei olan herkese teekkr bir bor

bilirim.

Serkan YILBIR

24.08.2006


5/282

i

NDEKLER

KISALTMALAR............vi

ZET..............vii

SUMMARY..........viii

GR................................1

BLM 1: DESTAN MTOLOJ EFSANE HALK HKAYES.....5

1.1. Destan.......5

1.1.1. Destann Tanm...........................................5

1.1.2. Destann Oluumu..................................................10

1.1.3. Destann Konular.......................................13

1.1.4. Destann slubu.....................................15

1.2. . Mitoloji ....18

1.2.1. Mitolojinin Tanm.................18

1.2.2. Mitolojinin Oluumu .............22

1.2.3. Mitolojinin Konular ......................................23

1.2.4. Mitolojinin slubu ....................................24

1.3. Efsane.24

1.3.1. Efsanenin Tanm................24

1.3.2. Efsanenin Oluumu ...........27

1.3.3. Efsanenin Konular ....................................30

1.3.4. Efsanenin slubu ...............................31

1.4. Halk Hikayesi.....33

1.4.1. Halk Hikayesinin Tanm ..............33

1.4.2. Halk Hikayesinin Oluumu ...............................35

1.4.3. Halk Hikayesinin Konular ................36

1.4.4. Halk Hikayesinin slubu ..........38

1.5. Destanla Mitoloji likisi .......40

1.5.1. Destanla Mitoloji Arasndaki Benzerlikler.....................................40

1.5.2. Destanla Mitoloji Arasndaki Farklar.............................................41

1.6. Destan Efsane likisi ....41

1.6.1. Destanla Efsane Arasndaki Benzerlikler.......................................41


6/282

ii

1.6.2. Destanla Efsane Arasndaki Farklar...............................................42

1.7. Destan Halk Hikayesi likisi.........43

1.7.1. Destanla Halk Hikayesi Arasndaki Benzerlikler ..........43

1.7.2. Destanla Halk Hikayesi Arasndaki Farklar...........43

BLM 2: TRK DESTANLARI......45

2.1. Yaradl Destan.........48

2.2. Alp Er Tunga Destan......49

2.3. u Destan........50

2.4. Bozkurt Destan.......50

2.5. Ergenekon Destan...........................................50

2.6. G Destan.................................................51

2.7. Ouz Kaan Destan....51

2.8. Satuk Bura Han Destan....52

2.9. Manas Destan.....53

2.10. Alpam Destan....54

2.11. Ural Batr Destan..54

BLM 3: DER MLLETLERN DESTANLARI.......55

3.1. lyada...........55

3.2. Odysse.........55

3.3. Ramayana........56

3.4. Kalevala.......57

3.5. ehname..................58

3.6. Chanson De Roland.........59

BLM 4: NAN VE NANI..............60

2.1. nan Nedir?....................................................................................................60

2.2. nan Nedir?...................................................................................................67

2.3. nan ve nanlikisi............69

BLM 5: TRK DESTANLARINDA NAN VE NANI MOTFLER.71

5.1. Yaradl Destan.....71

5.1.1. Destann zeti.....71

5.1.2. Yaradl Destannda nan Motifleri..........72

5.1.3. Yaradl Destannda nan Motifleri.........73


7/282

iii

5.2. Alp Er Tunga Destan......77

5.2.1. Destann zeti.........77

5.2.2. Alp Er Tunga Destannda nan Motifleri.......79

5.2.3. Alp Er Tunga Destannda nan Motifleri......79

5.3. u Destan........79


5.3.2. u Destannda nan Motifleri.....80

5.3.3. u Destannda nan Motifleri........80

5.4. Bozkurt Destan...................80

5.4.1. Destann zeti.........80

5.4.2. Bozkurt Destannda nan Motifleri....81

5.4.3. Bozkurt Destannda nan Motifleri.......81

5.5. Ergenekon Destan...............82

5.5.1. Destann zeti.............82

5.5.2. Ergenekon Destannda nan Motifleri.......83

5.5.3. Ergenekon Destannda nan Motifleri.......84

5.6. G Destan.........84


5.6.2. G Destannda nan Motifleri..84

5.6.3. G Destannda nan Motifleri.....85

5.7. Ouz Kaan Destan (slamiyetten nce)...........85


5.7.2. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri.....86

5.7.3. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri....87

5.8. Ouz Kaan Destan (slamiyetten Sonra)..........90

5.8.1. Destann zeti.........90

5.8.2. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri.........92

5.8.3.Ouz Kaan Destannda nan Motifleri.............98

5.9. Er Samr Destan................100

5.9.1. Destann zeti...........100

5.9.2. Er Samr Destannda nan Motifleri....................103

5.9.3. Er Samr Destannda nan Motifleri........105


8/282

iv

5.10. Ak Tay Destan.............115

5.10.1. Destann zeti.........115

5.10.2. Ak Tay Destannda nan Motifleri..........118

5.10.3. Ak Tay Destannda nan Motifleri.............119

5.11. Kkin Erkey Destan.......123

5.11.1. Destann zeti.............123

5.11.2. Kkin Erkey Destannda nan Motifleri........124

5.11.3. Kkin Erkey Destannda nan Motifleri.......125

5.12. Altay Buuay Destan..........127

5.12.1. Destann zeti.........127

5.12.2. Altay Buuay Destannda nan Motifleri.......128

5.12.3. Altay Buuay Destannda nan Motifleri......129

5.13. Mal Mergen Destan. ...........133

5.13.1. Destann zeti.........133

5.13.2. Mal Mergen Destannda nan Motifleri..............134

5.13.3. Mal Mergen Destannda nan Motifleri.........134

5.14.Kozn Erke Destan............137

5.14.1. Destann zeti.........137

5.14.2. Kozn Erke Destannda nan Motifleri.........138

5.14.3. Kozn Erke Destannda nan Motifleri........140

5.15. Kzyke Destan.............144

5.15.1. Destann zeti.........144

5.15.2. Kzyke Destannda nan Motifleri..........146

5.15.3. Kzyke Destannda nan Motifleri.........147

5.16. Satuk Bura Han Destan........151

5.16.1. Destann zeti.................151

5.16.2. Satuk Bura Han Destannda nan Motifleri.........151

5.16.3. Satuk Bura Han Destannda nan Motifleri........155

5.17. Manas Destan.........157

5.17.1. Destann zeti.................157

5.17.2. Manas Destannda nan Motifleri..........158

5.17.3. Manas Destannda nan Motifleri.........190


9/282

v

5.18. Alpam Destan..........................209

5.18.1. Destann zeti.................209

5.18.2. Alpam Destannda nan Motifleri.......210

5.18.3. Alpam Destannda nan Motifleri......247

5.19. Ural Batur Destan...................256

5.19.1. Destann zeti.................356

5.19.2. Ural Batur Destannda nan Motifleri........257

5.19.3. Ural Batur Destannda nan Motifleri.......258

SONU........260

KAYNAKA.......264

ZGEM....270


10/282

vi

KISALTMALAR

ABD : Altay Buuay Destan

AD : Alpam Destana.g.e. : Ad Geen Eser

ATD : Alp Er Tunga Destan

Ak. TD : Ak Tay Destan

BD : Bozkurt Destan

B : Bahaddin gel

ED : Ergenekon Destan

ESD : Er Samr DestanFA : Fevzi Aygn

FY : Fazl Yoldaolu

GD : G Destan

D : brahim Dilek

KD : Kzyke Destan

KED : Kkin Erkey Destan

Ko. ED : Koz

n Erke Destan

MD : Manas Destan

MMD : Mal Mergen Destan

NS : Necati Sepetiolu

NSB : Nihat Sami Banarl

OKD : Ouz Kaan Destan

R : Radloff

SBD : Satuk Bura Han Destan

SS : Saim Sakaolu

D : u Destan

TEA : Trk Edebiyat Tarihi

YD : Yaradl Destan


11/282

vii

SA, Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tez zeti

Tezin Bal: Trk Destanlarnda nan ve nanlar

Tezin Yazar: Serkan YILBIR Danman: Yrd. Do. Dr. Paki KKER

Kabul Tarihi: 20.09.2006 Sayfa Says: viii (n ksm) + 270 (tez)

Anabilim Dal: Trk Dili ve Edebiyat Bilim Dal: Halk Bilimi

Destanlar, milletlerin hayatnda nemli olaylar konu alan ve milletlerin kltr unsurlarn

iinde barndran edebi eserlerdir. Biz bu almada Trk destanlarnda inan ve inanlar

ele aldk.

Aratrmann giri blmnde almann konusu, nemi ve metodolojisi hakknda bilgi

verilmitir. Birinci blmde destan, mit, efsane, halk hikyesinin tanmlar, oluumlar,

konular ve sluplar zerinde duruldu. Daha sonra bu trn destan ile benzerlikleri ve

farklar ortaya kondu.

kinci blmde Trk destanlar, nc blmde ise dier milletlerin destanlar zerinde

duruldu. Baz nemli destanlar hakknda bilgi verildi.

Drdnc blmde ise inan ve inan kavramlar ele alnd. Bu iki kavram ayr balklar

halinde incelenerek birbirleriyle olan ilikileri ele alnmtr. Beinci blmde, her destann

kendi bal altnda inan ve inan motifleri tespit edilmitir.

Sonu olarak Trk destanlarnda birok inan ve inan unsuru tespit edilmi ve bunlar

eitli balklar halinde snflandrlmtr.

Anahtar Kelimeler: Destan, Mit, Efsane, nan, nan


12/282

viii

Sakarya University, Insitute of Social Sciences Abstract of Masters Thesis

Title of the Thesis: Believes and Faiths in the Turkish Epics

Author: Serkan YILBIR Supervisor: Assist. Prof. Dr. Paki KKER

Date: 20.09.2006 Nu. of Pages : viii (pre text) + 270 (main body)

Department: Turkish Language and Literature Subfield: Folk Science (Folklore)

Epics are literary works which contains important events and cultural elements for nations.

This works subject is Believes and Faiths in the Turkish Epics.

Introduction part of investigation the subject, importance, extent and the method was given.

In the first section; the definition, forming, subject and the style of the epic, myth, legend,

folk story were mentioned. Then, the similarities and differences of the epic and those three

subjects were given.

We talked about Turkish and other nations epics at the second and third parts of the

research. We gave information about some important epics.

At the fourth part, belief and faith were mentioned. Those two concepts and their

relationship were examined under two titles. On the fifth section belief and faith motives

were determined trough the epics own title.

As a result, we fixed so many elements of belief and faith in the Turkish epics and these

were classified.

Keywords : Epic, Myth, Legend, Belief, Faith


13/282

1

GR

al

man

n Konusu

Biz bu almada, Trk Destanlarnda nan ve nanlar ele aldk. Toplum

hayatnn birok yerinde bir takm inan ve inanlar ve bunlarn getirdii baz

sonular gzlemleyebiliriz. Bunlar hayatmzn birer paras haline gelmitir. Bize

basit gelebilecek gnlk meguliyetlerimizde bile yzyllar ncesine dayanan inan

ve inanlarmzdan izlere rastlayabiliriz. Bu amala eski kltrmzn, dolaysyla

inan ve inanlarmzn yer ald destanlarmz incelemeye karar verdik.

Destanlarda tespit edebileceimiz inan ve inan unsurlar, bizi bu konuda daha da

aydnlatacaktr.

Destan kelimesi dilimizde birokekilde kullanlan bir kelimedir. Milli takm bir

zafer elde ettiinde gazete manetlerinde Milliler destan yazd. gibi ifadelere

rastlarz. anakkale zaferinden anakkale Destan olarak bahsederiz. Grld

gibi kahramanlk ifade eden olaylar adlandrrken sk sk destan kelimesine

bavururuz. Bizi ilgilendiren asl konu ise destann edebi yn. Ancak bu noktada da

baz problemlerle kar karyayz.

Destanlar, szl edebiyat rnleridir. Bu ynyle, kendisi gibi szl edebiyat rn

olan mit, efsane ve halk hikyesiyle baz benzer zellikleri bulunmaktadr. Bu trler

birbirlerinden farkl olmalarna ramen szl edebiyat geleneinin ortak zelliklerini

tamaktadrlar. Bu durum, bunlar tanmlama ve tasnif etme srasnda bir takm

problemleri beraberinde getirmektedir. Biz bu almada ncelikle bu problemi

zmeye altk.

ncelikle destan, mit, efsane ve halk hikyesinin tanmlarn, oluumlarn,

konularn ve sluplarn ele alarak bu trlerin benzer zelliklerini ve farkllklarn

ortaya koyduk ve konumuz itibaryla destan bu szl edebiyat tryle

karlatrdk. Bunu yapmaktaki amacmz destanlarmz seerken gerekli olan

kriterleri belirleyebilmekti. rnek vermemiz gerekirse; Dede Korkut Hikyeleri ve


14/282

2

Krolu Hikyesi baz kaynaklarda destan olarak gemektedir. Bu, yanl bir

kullanmdr. Destann ve halk hikyesinin tanmlarn, oluumlarn, konularn ve

slubunu ortaya koyduumuzda bu eserlerin birer halk hikyesi olduunu grrz.

Dolaysyla bu eserler bizim inceleme alanmzn dnda kalr.

Konumuz itibaryla ele almamz gereken dier kavramlar ise inan ve inan. ou

kez birbiriyle kartrlan bu iki kavramn tanmlarn, benzerliklerini ve farkllklarn

ortaya koymaya altk. ncelemelerimiz srasnda inan kavramnn, inan

kavramn da kapsayacakekilde kullanldn grdk. Ancak bu iki kavramn ayn

kkten gelmelerine ve benzer anlamlar ifade etmelerine ramen baz farkllklar

bulunmaktadr. Bundan dolay incelemelerimizi inanlar ve inanlar olarak iki balk

altnda ele aldk.

Destanlar milletlerin gelenek ve greneklerini, mimarisini, giyim-kuam tarzlarn,

inan ve inanlarn, balarndan geen felaketleri, kahramanlklarn ksacas o

milleti millet yapan deerleri ve balarndan geen nemli olaylar gnmz insanna

aktaran paha biilmez eserlerdir. Hatta destanlar edebiyatn balangc olarak da

kabul edilirler. Bu sebeple destanlar, zerinde durulmas gereken kltr hazinelerimiz

olarak dikkat ekiyor.

Trk milleti, hareketli yaam sebebiyle bandan birok sava gemi ve destanlarn

olumas iin gerekli olan olaylar pek ok defa yaam bir millettir. Destan

kelimesinin altnda kahramanlk anlam yatmaktadr. Milletimiz gstermi olduu

kahramanlklarla saysz destan meydana getirmitir. Bylesi destans bir millet

olmak tarih boyunca pek fazla millete nasip olmamtr. Hatta birok millet masal,hikye ve efsanelerini derleyerek yapma destanlar oluturmulardr. Finlilerin

Kalevalasn buna rnek verebiliriz.

Destanlarmz, gemiimize k tutmaktadr. Milletimize ait birok detay

destanlarmzda bulabiliriz. Buna inan ve inanlarmz da dhil. nan ve

inanlarmz bizi biz yapan deerlerin banda gelir. nk insanlar ve milletler

inandklar lde var olmulardr.


15/282

3

almann nemi

Daha nce de belirttiimiz gibi destanlarmz, atalarmz hakknda birok bilgiye

ulaabileceimiz kltr hazinelerimizdir. Yemekten mzie, geleneklerden giyim-

kuama kadar birok alanda sahip olduumuz inan ve inanlar Trk milletinin ilk

zamanlarndan bugne ulaan uzun bir srecin sonulardr.

Destanlar toplum hayatmz, buna bal olarak inan ve inan temellerimizi daha iyi

kavrayabileceimiz eserlerdir. Destanlar sememizdeki amacmz bu olmutur.

Bizleri bu konuda aydnlataca iin byk bir nem arz etmektedir.

almann Metodolojisi

almamz iki ana blmde ele aldk. Bunlardan birincisi destan, mit, efsane halk

hikyesi, inan ve inan kavramlaryla Trk destanlar ve dier milletlerin

destanlarndan rnekler verdiimiz ksm; dieri ise Trk destanlarnda inan ve

inan motiflerini ele aldmz ikinci ksm.

Destan, mit, efsane ve halk hikyesini birbirleriyle karlatrdmz blmlerde bu

kavramlarn tanmlar, oluumlar, konular ve sluplarn konu hakknda aratrma

yapm kiilerin eserlerinden yararlanarak inceledik. Bylece bizim iin nemli olan

destan kavramnn tanmn daha net ortaya koymaya altk.

nan ve inan kavramlarn ilk blmde olduu gibi konu hakknda aratrma

yapm kiilerin grlerinden hareketle ele aldk. Bu iki kavramn benzerlik ve

farkllklarn ortaya koyarak, bu kavramlar tanmlamaya altk. Ayrca Trk

destannn zelliklerinden ve dier milletlerin baz destanlarndan bahsettik.

Son olarak, belirlediimiz destanlarda inan ve inan motiflerini tespit etmeye

altk. Bu blmde, ncelikle ele aldmz destann zetini sunduk. Daha sonra, iki

ayr blm halinde o destandaki inan ve inan motiflerini balklar halinde sunduk.


16/282


17/282

5

BLM 1: DESTAN MT EFSANE HALK HKYES

1.

1. Destan

1.1.1. Destann Tanm

Destan kelimesi dilimize Farsada efsane, mesel ve hikyet-i gzetegan

manasnda kullanlan dastan kelimesinden ses ve anlam deiiklii ile girmitir. Bu

kelimenin Trkede ilk defa ne zaman kullanldnn kesin olarak tespiti mmkn

olmamakla birlikte, slamiyetin kabulnden sonraki dnemde dilimizde bu kelime

kullanlmaktadr, denilebilir(obanolu, 2003: 13).

Destan kelimesi zerine birok tanm yaplmtr. Bunlardan bazlarunlardr:

Ebuzziya Tevfik, kssa, hikye, ekseriya manzum olan kssa, vaka karln

vermitir. emseddin Sami 1. Hikye, masal, sergzet. 2. Bir vaka veya hali

hikye eden amiyane manzume olarak, Muallim Naci, Lgat- Nacide kssa,

hikye, masal, hile, tezvir olarak zikretmitir. Hseyin Kazm Kadri ise kssa,

hikye, masal, manzum hikye demitir(Sakaolu, 2002: 20).

Destanlar adlandrmada, Trk dnyasnda gncel ve tarihsel balamlarda, sz

konusu syleni eitlenmeleriyle destan szcnn yannda, Trk boylarnca

alpt nmax, comok, jomok, cr, jr, batrclar cr, maadrlg tool,

kahramandk epos, kay rk, kaylap aydar rk, olongho, l, alpth

nmah, boy, epos, epostk jrlar, kne epos hatta irtegi veya batrlk

ertegi gibi pek ok kelime de kullanlmaktadr(obanolu, 2003: 13).

Destan kelimesinin lgat manasnn yannda, bizim amzdan nem arz eden

mesele ise destann edebi bir tr olarak neyi ifade ettiidir. Birok aratrmac edebi

bir tr olan destan hakknda eitli fikirler ileri srmtr.


18/282

6

PROF. Dr. kr ELN destan hakknda unlar sylemitir: Destan (epos), bir boy,

ulus (kavim) veya millet hayatnda tam estetik hviyet kazanmam eser saylan

efsanelerden sonra nazm eklinde ortaya kan en eski halk edebiyat mahsullerinden

biridir. Szl gelenee bal bu anonim mahsuller, zaman ve mekn iinde cemiyetin

iradesini ellerinde tutan kahraman-bilge ahsiyetlerin menkbevi ve hakiki hayatlar

etrafnda teekkl etmi uzun, didaktik eserlerdir (Elin, 1986: 72).

Edebiyatmzda destan sz, bugn, daha ok kahramanlk temalarnn ar bast

manzum, manzum-mensur veya mensur eserler iin kullanlan edebi bir

terimdir.(Yldrm, 1998: 149) diyen Dursun Yldrm destann manzum olmasnn

yannda bazen mensur bazen de manzum-mensur olabileceini ifade etmi.

Destanlar bir milletin btn varln, elemlerini, kederlerini, sevin ve cokularn,

ksaca btn duygu ve dnce yapsn oluturan zenginlik hazineleridir. Milletlerin

millet olma yolundaki abalarndan izler tar ve bu abalarn hatralar ile gemile

gelecek arasndaki zaman canl ve taze tutar. Bir ekirdek gibidir; dallanp

budaklanmas, iek ve yaprak amas, rnlerini tazeleme imknna sahip bulunmas

gibi ekirdee has sreklilik ve enerji kayna olu hali, destanlarda da vardr. Bu

bakmdan destanlar, milletlerin gemilerindeki diri ve canl emellerin belirli lkler

halinde gelecee aktarlmasnda birinci derecede nem tayan eserlerdir

(Sepetiolu, 1995: 7).

Terim EPOPE karlnda kullanlr. Epope, Tanr, tanra, yar tanr ve

kahramanlarn olaanst nitelikli servenlerini, toplumlarn eski dnemlerde

yaad sava, g, baskn ve bunlar gibi toplum belleinde iz brakan byk olaylarileyen trdr. Nazm biimindedir. Ezgi eliinde sylenmeye uygun olarak

hazrlandndan, genellikle lldr. Bazlarnda dz yaz nazm i iedir

(Akolu, 1986: 37).

Ali ZTRK destan hakknda ilgin tespitlerde bulunarak yle der : Destann

zaman ierisinde derinliine, corafya zerinde geniliine gelien bir zellii vardr.

Destanlar tr olarak edebiyatn mal olmakla beraber, tarihten beslenirler. (ztrk,


19/282

7

1980: 5). Genel olarak, kahramanlklara dayal hayatn anlatlmasndan doan edebi

trlere destan ad verilmektedir. Destanda temel olarak tarih, kahramanlk, hayat,

birbirini tamamlarlar. Bu esas unsurla, destan tr kavram olarak, btn bir

budunun milli varln ilgilendiren olaylar, bir kahramann yaay etrafnda ve

onun ahsnda mistik glere sahip motiflerle ilenerek gelien milli edebiyatn

anonim tr olarak kabul edebiliriz (a.g.e, s. 19). Anonim edeb trler arasnda,

tarihin romantizminden kaynaklanarak ekil ve zellik kazanan destan, millet

olmann zaruret ve faziletlerini ifade eder. Bu ifade ekliyle, zamann ak iinde

millet olma uuruna ykselmi topluluklarn tarih karakterini (kiiliklerini)

sembolize eden birok destan gnmze kadar yaamtr. Karakteristik yaps ise

milletlerin madd ve manev unsurlarnn, bir btn halinde yorularak ifade

edilmesinden domu, mill uurda ilenerek zellik kazanmtr (ztrk, 1985: 170).

Mehmet Kaplan Ouz Kaan Destann inceledii bir eserinde, gnmzdeki roman

trnn temellerini destana balayarak destan hakknda unlar sylemitir: Edebiyat

sanatna giren eserleriir, Tiyatro, Destan veya Roman olmak zere balca nev'e

ayrlr. Roman'n destan ile birletirilmesinin sebebi, ayn ortak ekil ve ze sahip

olmas, onun yzyllar boyunca gelierek ulat son safhay ifade etmesidir. air

genellikle, ksa birekil iinde ahs duygularn anlatr. Tiyatroda manal bir vaka ve

insanlarn hayat ve davranlar, seyircilerin gzleri nnde oynayarak canlandrlr.

Destan veya romanda vaka veya ahslarn hayat maceralar hikye edilir. Destan,

halk hikyesi, masal veya romann esas, hayal veya hakiki bir vakann

anlatlmasdr. Bunlar birbirinden ayran, anlatlan hikye'nin mahiyeti ve anlatl

tarzdr. Destanlar, manzum veya mensur, szl veya yazl sava ve kahramanlk

hikyeleridir. Milletler varlklarn sava ile koruduklar iin, kendilerini kurtaranveya saadete ulatran insanlarn hatralarn yceltirler. Fakat hayal gc tarihi

hdiseleri o kadar deitirir ki, bilhassa aradan fazla zaman da gemise, bunlar

tannmaz hale gelir. unu da unutmamak lzmdr ki, eski alardaki insanlar

dnyaya bizim gibi, plak aklc bir gzle bakmyorlard. Hkmdar ve kahramanlar

onlar iin din ve efsanevi bir ahsiyete sahipti. Destanlar okurken, onlarda bize

masal gibi grnen unsurlara dikkat etmek gerekir. Eski insanlar iin onlar masal

deil, inan konusu idiler(Kaplan, 1979: 13, 14).


20/282

8

u halde destanlarn nemi tarih hdiseleri aksettirmekten ziyade, eski alardaki

insanlarn inanlarn, hayata bak tarzlarn ve kymet hkmlerini ihtiva etmesidir.

Fakat destanlarn bir sanat eseri olarak da deeri vardr. Zira onlarn dil, ekil ve

slbu, tarih bir vesikadan ok farkldr. Destanlar, tpk iir ve tiyatro gibi sanat

eserleridir. Bundan dolay da onlar bir sanat eseri gibi incelemek icap eder(a.g.e,

s.14).

Destan, eski alarda bir milletin hayatnda byk yanklar brakm tarihi olaylarn

(byk yenilgiler, byk zaferler vb.) adan aa deimi ve saysz hayal

unsurlar katlarak tannmaz hale gelmi uzun manzum hikyesidir. Byk,

olaanst toplum ve kahramanlk olaylarn uzun ve manzum olarak anlatan

edebiyat trdr(Gle, 2002: 104).

Destan, milletlerin hayatnda byk yanklar brakm tarih olaylarnn adan aa

deimi, lklemi ve saysz hayal unsurlar katlarak tannmaz hale gelmi uzun

manzum birekilde anlatmdr (Kabakl, 2002: 61).

Hseyin Nihal ATSIZ a gre destan, bir milletin eski zamanlarda bandan geen

byk hadiselerin halk dilinde edebi birekil almasdr(Atsz, 1997: 31).

Zeki Velidi TOGAN a gre ise : Destanlar, tarihi vakalar tasvirden ziyade,

milletin yksek milli duygularn inikas ettiren, tamamyla veyahut az ok tarihe

mstenit bir ideal lemi gsteren halk edebiyat eserlerinden ibarettir. (Sakaolu,

2002: 31).

Dr. Mehmet AA Kazak Trklerinin destanlarn konu ald bir almasnda

destann Milletlerin dnya grlerini, kinattaki olaylar yorumlay tarzlarn,

yaadklar tarihi ve sosyal olaylarla onlarn etkilerini, var olularn ve

bamszlklarn srdrebilmek iin yaptklar i ve d mcadelelerini, sosyal

hayatla ilgili etkinliklerini, ksacas o milleti millet yapan btn deerleri edebi bir


21/282

9

slup ve kahramani bir eda ile gnmz insanlna aktara gelen metinler (Aa,

2002: 5) olarak tanmlyor.

Cevdet KUDRET ise destann zellikle manzum olmas ynn vurgulayarak, Bir

ulusun hayatn yakndan ilgilendiren sava, g vb. gibi tarih ve toplum olaylarn

anlatan uzun manzumelerdir. (Kudret, 1995: 14) diyor.

M. Okan Baba ise destan u ekilde tanmlamtr: Destan, bir ulusun gemi

dnemlerinde, sel, yangn, sava, zelzele, ktlk, g gibi toplumda derin izler brakan

olaylar nazm biiminde anlatan rnlerdir. Bu rnler; olay, yer, yazan, kii gibi

gelerden kurulur. Destanlardaki olaylar ve kiiler, olaanst nitelikler tar,

Destanlarn zaman ve yeri kesin belli deildir, Yazldklar zamana ve yere gre

deiebilir. Bu rnlerin belli bir slubu vardr. Destanlar sosyal bir ilevleri vardr.

Destan, kahraman ve kahramanlk kavramlarnn, epik karakterli bir yaayn zaman,

mekn ve hadiseler iindeki yansmalarnn olay rgs ile biimlendirilmi

anlatmdr. Destandaki anlatlan aksiyona bal meknla ilgili, zamanla ilikili ve

kiiye bal olan, her bir oluturucu, tarih kaynakl gereimsilerdir(Tural, 1998: 12).

Biz de btn bu fikir ve tanmlarn nda destan hakknda unlar syleyebiliriz:

Destan, iptidai devirlerde, milletlerin hayatnda byk yanklar uyandrm olaylar

ve kahramanlar konu alan uzun, manzum, manzum-nesir veya nesir eserlerdir.

Ancak destanlarn, zellikle de doal destanlarn daha ok manzum olduunu

gryoruz.

Yeryz ve kinatn oluumu, tabiatta meydana gelmi bir takm olaylarn izah,

byk savalar ve mcadeleler, gler, ktlklar, byk toplumsal olaylar, byk

baarlara imza atm kahramanlar destanlarn iinde yer alabilen konulardr.

Destanlar, szl edebiyat rnleridir. Azdan aza szl olarak aktarlrlar. Bu

yzden her anlatc, destana kendinden bir eyler katar ve yle aktarr. Edebiyatn


22/282

10

balang eserleri olan destanlar, milletlerin hayatnda byk yanklar uyandrm bir

kahramann veya tarih olaynn anlatld uzun eserlerdir.

1.1.2. DESTANIN OLUUMU

Edebiyat tarihileri, destanlarn oluum ve geliimlerini iki rnekle aklarlar.

Bunlardan birincisi, bir da doruundan kopan bir kar topann yamatan aa

yuvarlandka bymesi, bydke de getii yerlerden baka paralar alarak

lamas rneidir. Dieri ise topraa den bir ekirdein kabuunu atlatarak,

dallanp budaklanp aaca dnmesi, iek amas ve meyve vermesidir(Timurta,

1990).

Eski milletlerin destan devirlerinde mitoslarla destanlar yan yana yahut ara arda

doar. Destanlarn teekklnde efsanelerin ve efsane devirlerinin byk tesiri olur.

Destanlarn iinde zengin mitoloji unsurlar bulunur (Banarl, 1997: 7). Destanlar

genel olarak, toplumun normal hayat stne km ferdi duygulardan uzak, ruhi

hareketin maddi gle birlemesinden domulardr. Kiisel isteklerin stne km,

toplumu terennm eden manzumelerdir. nsann toplum iinde baland bir takm

deerler vardr. Kiisel yaantlarnda bunlara ballk gsterirler. Bu deerlerin

varl ve korunmas tehlikeye dt zaman, bir an gelir ki insan kendi varln

aan bir savunma gc gsterir. Huzurunu, hayatn, dnmez olur. Bu andaki ruh

hali, insan normalin stndeki davranlara srkler. te toplumlardaki bu

davranlarn ifadesi destanlarekillendirir (ztrk, 1980: 21).

Bir destann ortaya kmas iin btn bir milleti derinden sarsan bir olay ve buolayn kahramanlar olmas gerekir. kisi olduktan sonra eitli safhalardan geerek

destan oluur. Bu safhalaryle sralayabiliriz:

1. Olu Safhas: Halkn ruh ve vicdanna ileyen bu olay, topluluun ve ardarda gelen kuaklarn hayal gleri ile geniler, derinleir, eitli

efsanelere brnr. Bu, destann olu safhasdr.


23/282

11

2. kinci Safha: Birinci safhada efsanelere ve olaanstlklere brnmolan olay, devrin ozan denilen airleri tarafndan mzikle ve saz eliinde

sylenir. Bu ie her blgedeki ve her devirdeki airler hayal glerini de

katarak sazla trk halinde sylerler. Bylece her aire gre sylenmi

destan halkalar meydana gelir.

3. nc Safha: Gl bir air tarafndan destan halkalar gz nndebulundurularak destan yeniden sylenir veya yazya geirilir.

Trk destanlarnn ou ikinci safhada, destan halkas halinde kalmtr. Bunun

sebebi Trklerde yaznn yaygn olmayndan destanlara son eklin verilmemesidir.

(Gle, 2002: 106)

Her milletin destan yoktur. Baz milletler, destan edebiyatna epope artificielle

denilen yapma destanlarla katlmlardr. Deiik Avrupa milletlerine mensup fikir ve

sanat adamlarnn da birou, ilhamlarn eski Yunan, Latin ve ark milletlerinin

destanlarndan veya mitolojilerinden almlardr( Banarl, 1997: 8).

nk bir milletin destan, hele tabii (epope naturelle) ve milli destan olabilmesi

iin o milletin tarihinde yle artlar bulunmas gerekir:

1. Millet, halk hayalinin efsaneler yaratmaya elverili bulunduu, en eski veiptidai devirlerde yaam olmaldr.

2. O milletin tarihinde unutulmaz tabiat olaylar, byk savalar, gler,istilalar, yeni corafyalarda vatan kurular gibi halk hayat ve hafzasn

nesillerce megul edecek hadiseler bulunmaldr( a.g.e., s.8).

Milletlerin yazya gemeden nceki devirlerde yaptklar nemli savalar,

mcadeleler ve bu savalarda n kazanan kahramanlar nesilden nesile anlatr. Bu

anlatlanlara her defasnda bir eyler eklenir. Zamanla genileyen ve bir takm


24/282

12

olaanst olay ve kahramanlarla ilgin bir hal alan destanlar halkn ortak mal haline

gelir. Destanlar teekkl ettikleri an deil, daha ok olaylarn meydana geldii

kadim zamanlarn zelliklerini tarlar.

Destanlarn teekklnde, toplum varln koruma tutkusu nde gelir. Her edebi

trde olduu gibi, destanlarda da, iten da, dtan ie doru tevik edici bir g

vardr. Dtan ie szyle anlatlmak istenen kavram, bir sanatkrla evresi

arasndaki tesirden farkl bir anlam ifade eder. Millet btnlne ynelmi ykc ve

dtan gelen tesirler, normal olarak iten gelecek bir tepkiye sebep olurlar. Harekete

gemi iki toplumun benlii arpr; bu arpmada beklenen sonu, stnl elde

etmektir. Bu stnl elde etmenin arkasnda, milleti meydana getiren fertlerin

varl, savunduu deerler, dzenli bir hayatn kurulup gelitirilmesi sz konusudur.

Srekli olarak, kar karya gelmi toplum ve olaylar, destann d yapsn meydana

getirir. Toplumlarn maddi ve manevi gc, yaants ve yaantya ekil veren

geleneksel ve manevi faktrler destann rln tamamlar(ztrk, 1980: 22).

Dr. Ahmet TACEMEN ise destann oluumu hakknda baz tespitlerde

bulunmaktadr. Ona gre destanlar genelde kinatn insanln yaratlndan, rkn

oluumundan balayarak destann olutuu zamana kadar gelmektedir. Irkn o ana

dein geirdii btn tarihi merhaleler iin; destan, kendine gre bilgi verir. Bu

yaplrken efsanelemi bir kahraman, tm bu merhalelerden geirilir. Bazen bu

yetmediinde, yani kahramana atfedilen yzlerce yllk mr bile az geldiinde, onun

nesilleri hizmete koulurlar ve destan, onu anlatann zamanna kadar getirilir

(Tacemen, 2001: 58).

Bir destan teekkl ettii asrdan ne kadar sonra yazya geirilse geirilsin, yine

teekkl ettii asrn mahsul saylr. nk onun temeli, esas fikirleri, esas unsurlar

teekkl ettii asra aittir(Atsz, 1997: 31).

Oluum sreci iinde bir destann belirli safhalar geirmesi gerekir. Bu safhalar

Zeki Velidi Togan Atsz Mecmuada yaymlanan bir makalesinde yle ifade

etmektedir : ncelikle destann olumasna tabii olarak meyilli bir millet veya boy,


25/282

13

eitli devirlerde zihinleri megul eden olaylar, maceral bir toplum hayat veya

heyecan verici dini ve fikri hayat gelenekleri yaar ve btn bunlar, o toplumun halk

airleri tarafndan ufakl bykl destan paralar halinde dile getirilir. Daha sonraki

devrelerde, millet, ciddi medeni etkilere kaplmam ve btn milleti ilgilendiren yeni

byk sarsntlar geirmi ise, bu son byk olayn etrafnda eski destan hatralar

toplanmaya balar. nc safhada toplumun bir blm, yksek bir medeniyet

seviyesine ykselir. Bu devirde, aydn bir halkairi, millet fertlerinin zihinlerinde bir

btn eklini almaya meyillenen milli destan, belirli bir plan dhilinde tertip ve

tanzim ederek ona yazl birekil verir (Togan, 1931: 4).

Destanlar oluumlar itibaryla iki grupta inceleyebiliriz:

1. Tabii (Doal) Destanlar: Bandan birok nemli olay gemi kadim milletlerinmuhayyilesinde, belli bir srete kendiliinden oluan szl verimlerdir. Daha nce

de belirttiimiz gibi bir milletin doal bir destana sahip olabilmesi iin o milletin

efsane ve mitolojilerin meydana geldii iptidai devirlerde yaam olmas ve bandan

sava, g, ktlk gibi nemli bir olayn gemi olmas gerekmektedir.

2. Yapma Destanlar: Doal destanlara sahip olmayan baz milletlerin bazair veyazarlar, kendi milletlerinin tarihinden karlm heyecanl ve byk vakalar

birtakm hayal unsurlar ile kartrarak hikye eden destanlar yazmlardr.

Asl destanlar, halkn toplu vicdanndan fkrm ortaklaa eserler olduklar halde

bunlar ferdi eserlerdir. Bir kimsenin hayal gc ne kadar geni olursa olsun, phesiz

bir milletinki ile yaramaz. Sonra asl destanlar, airlerin btn halkla birlikteharika, efsane ve mucizeye inandklar bir zamanda meydana geldikleri halde, bu

sonuncular akl ve mantk devrinde yetien airlerin verimidir. Bu yzden, bu eserlere

yapma destan denilmitir( Kabakl, 2002: 66, 67).

1.1.3. Destann Konular

Destanlar uluslarn yaz ncesi alarnda olumu, gelimi yaptlardr. O alarda


26/282

14

hem yaradl ve dnmleri, tanrlar ve olaanst varlklar, hem de toplumun

gemii ile ilgili bilgileri destanlar verirlerdi. Bu nedenle, destanlar konular

bakmndan ikiye ayrabiliriz:

a) Kozmogoni ve mitoloji konulu destanlar: Dnyann ve yeryzndekivarlklarn yaratl, tanrlar, yar tanr varlklar. Kt gleri temsil eden

dev, ejder gibi yaratklarn kendi aralarnda olan veya insanlarla olan

ilikileri.

b) Milletin gemiindeki nemli olaylar, byk nderlerin dta ve ite,toplumun dmanlar ile savalar, toplumu daha rahat bir hayata

ulatrma abalar(Boratav, 1999: 36).

Yukardaki tasnifte geen mitoloji aslnda ayr bir trdr. Fakat baz destanlar

mitolojilerde grmeye altmz konular da ileyebilirler. Bunlar sadece kozmogoni

deil; yer yer eskatoloji, antropogoni ve teogoni konularn da ele alabilirler. Bunlara

daha sonra mit konusu iinde yer vereceiz.

Destanlardaki olaylar ne tamamen masallardaki gibi olaanst ne de romanlardaki

gibi tamamen gerektir. Olaylar meydana getiren iyi-kt bilgiler, yeni mcadele ve

uzlamalar bu yzden ksmda toplanabilir:

1. nsanlarla insanlar arasndaki romantik olaylar.2. nsanlarla yar tanrlar arasndaki olaylar.3. Destana, tarihi olaylardan yansm olan d dmanlar, ordular ve baka

milletlerin kahramanlar ile mcadele, milletleraras atma.

Toplumlar nce masal ve mitoslar ve bunlara dayanarak destanlar yaratmlardr.

Medeniyet gelitike destandan romana gemilerdir. Her destan ok nemli bir

olaydan konu karr; bu olay ya byk bir sava gibi tarihle ilgili ya da kuraklk ve

ktlk gibi tabiatla ilgili olabilir(Kabakl, 2002: 63).


27/282

15

1.1.4. Destann slubu

slup, bir kiinin veya trn anlatmda uygulad zel ifade tarz olarak da tarif

edilebilir. Bir yazarn, bir airin veya bir anlatcnn kendine has zel slubu

olabilecei gibi, gelenein ortak slubunda da eser verilebilir. Destan trnn

kendine has, ortak bir slubu vardr. Bu slup, belli bir birikim iinde ekillenmi ve

eitlenmitir(Yldz, 1995: 53).

Destan slubundaki en nemli zellik, pek ok tasvir sfat ve benzetmelerin

kullanlm olmasdr. Kahramanlar, ehirler ve rmaklar anlrken, birok unvanlarsralanr. Bunlarn ou, halkn icat ettii sfatlardr(Kabakl, 2002: 64).

Destanlarn dilini gsterili kelimeler oluturmaktadr. Baya sz ve deyimler;

durgun ve snk ifadeler destanlarla badamaz. Destanlarn milli duygular harekete

geiren, canl ve gr bir slubu vardr. nk destanlar, insanoluna asil duygular,

anl maceralar, geni hayaller telkin etmesi iin karlmtr (a.g.e, s. 64).

Kahramanlar benzetmelerin yan sra, fiziki karakter ve davran zelliklerinigsteren sfatlarla anlatlmaktadr. Destanlarda tasvir, nemli slup

zelliklerindendir. Bu tasvirlere benzetmeler de elik eder. Kahramanlarn

hareketlerinin ifadesi iin benzetmelerden faydalanlmaktadr.

Destan geleneinde kullanlan dil son derece ilek, ak, veciz ve anlalr bir ifade

gcne sahiptir. Destanlardaki anlatm dili, ayn zamanda mterek konuma dilinin

ortak zenginliini ve anla

l

rl

n

yans

t

r(Y

ld

r

m, 1998: 155).

Nazm dili ile ina edilen destanlarda msra kuruluunda hece ls kullanlr.

Destan iirinin yaps drtlklereklinde olabilecei gibi msralar ard arda dizilmek

ve birbirinden ayrlmakszn eserin blmlerinde veya btnnde eseri

tamamlayabilirler. Msralarda ve msralar arasnda ahenk, hareket ve musiki,

kafiyelerle, rediflerle aliterasyon ve asonanslarla salanr. Nesir eklinde anlatlan

kahramanlk destanlarnda, iir eklinde icra edilen eserlerde rastlanlan zelliklerin

pek ou yer alr. Mensur yaplarda kullanlan dil, gnlk konuma dilinden farkl,


28/282

16

ritmik bir yapya sahiptir. Bu tr anlatmda sanat, iir tarznda olduu gibi,

muayyen kalplarla hareket etmek zorunda deildir. O, yaratmasnda daha serbest icra

imknna sahiptir. Bu ekildeki anlatmda destanc, eserine ahenk ve hareket

kazandrmak iin, sentaktik tekrarlardan istifade eder. Buna gre, eitli kelime

gruplarn, isim ve sfat tamlamalarn ard arda dizerek ve gramatikal kafiyelerle

birbirine balayarak eserinin kompozisyonunu kurar ve tpk iir formunda olduu

gibi, mensur anlatm tarznda da icra daima mzik eliinde olur(Yldrm, 1998:

155).

Destann giri blmnde bir nevi olaylarn tohumu atlr, tohum zelliinde olan

baz olaylar, toplumun gndelik hayatnda ve zaman akm iinde kk salarak nem

kazanr ve toplumun mal haline gelir. Bylece, ileride milleti veya toplumu aan,

zincirleme halinde btnleen olaylarn sebebi, tohumu haline gelirler. Bir bakma

giri blmnde grlen olaylar dier blmlerde veya safhalarda geliecek olaylarn

karakterini de tar. Ouz destannda, Ouzun ocukluk dnemindeki davranlar,

daha sonraki baarlarn mjdeler niteliktedir(ztrk, 1985: 171, 172).

Destan geleneinde; slubun ve adeta trn bir gerei olarak, kahramann portresini

izmek, atlar ve anlatlan dier olaylar gzler nne sermek, bylece dinleyiciye

adeta olay seyrediyormu hissi verebilmek iin benzetmeler ok sk olarak

kullanlr(Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, 2001: 120).

Destanlarda genellikle ksa ve hareket ifade eden cmleler ounluktadr. Destann

cmle yapsnn ounlukla basit cmlelerden meydana geldiini syleyebiliriz.

Ayrca ataszlerinin de destan slubuyla kaynatn gryoruz.

Destanda toplumu bir btn halinde grrz; kahramanlar bu btn adna i grr;

onlar kendi aralarnda bile birbirinden glkle ayrt ederiz; belki adlar ve

glerindeki derecelenme ile destanc onlarn aralarn da yapmack bir fark

yaratmtr; inceden inceye kiilii belirleyen seciye ve davran farklar, snf ve

toplum-ii ortam artlarnn salad ayr dn ve grler bu insanlar arasnda

belirmez (Boratav, 1999). Denilebilir ki doayla savamn ve toplum biiminin yine


29/282

17

toplumun ortak d gcyle insann zihninde sanatsal bir biimde yoruluu

destanlar dourmu, insanlar toplumlarnn oluumuna, doann gizlerine destan

kahramanlarnn servenleriyle yant vermeye almlardr(zkrml, 19??: 369).

Destan vakalarnn geliimi zaman ve mekn ynnden belirli bir dzenle gelimi,

bandan sonuna kadar gzel eserlere dnmtr. Buna uygun epik anlatmn her

halkn folklorunda kalplam geleneksel slubu vardr. Enteresan olan bu zelliin,

konunun geleneksel sfatn ve genel milletleraras tipolojik belirtilerini de

aklamaya imkn vermesidir. Konunun d grn, olaylarn yerleim dzeni ve

sabit emas milletleraras zellikleriyle farkllarsa da her biri konunun i rgs,

sosyal anlam; ortam ve duruma, milli psikolojiye, inanca, rf-dete, toplumsal

dnceye dayanmtr(brayev, 1998: 268).

Destanlar ekil itibariyle manzum eserlerdir. Ancak, baz kaynaklardan bir zet

halinde gnmze ulam destanlarn nesir olarak zetlendii grlmektedir.

rnein Alp Er Tunga Destanndan elimize ulaan ok fazla birey yoktur. Orhun

kitabelerinde, Kutadgu Biligde, Divan Lgatit-Trkte ve ehnamede bulunan

bilgiler bize bu destann varln bildirmektedir. Ayrca Divan Lgatit-Trkte

rastladmz Alp Er Tunga sagusunun destandan kalan tek para olduu

dnlmektedir. Bu parann manzum oluu bu fikrimizi desteklemektedir.

Baz destanlarda ise yer yer nesir paralar bulunmaktadr. slamiyet sonras ve son

dnem destanlarndan olan Manas Destan tamamen nesirken, Alpam ve Ural Batur

destanlarnda bazen paralar halinde nesirler bulunmaktadr. Bu durum, bu

destanlarn manzum-nesir bir ekilde olduklarn gstermekle birlikte destanlarnznde manzum olduklar kaidesini deitirmemektedir. nk yaznn yaygn

olmad; hatta yaznn bile icat edilmedii dnemlerde insanlarn bu eserleri kolayca

ezberleyip dier insanlara ve nesillere aktarabilmelerinin yegne sebebi bu eserlerin

manzum olmasdr. Atilla zkrmlnn u szleri bu fikrimizi desteklemektedir:

Szl anlatma dayanan destanlar, epik iirin en yetkin rnekleri saylmaktadr.

Anlatm olarak iirin seilmesi destanlarn kolayca ezberlenerek belleklerde

kalmasn, kuaktan kuaa gemesini salamtr. Bu durum, balangta bireysel


30/282

18

bir yarat olan destanlarn zaman iin de geliip bymesine, ayrntlarla

zenginlemesine, anonim bir nitelik kazanmasna yol amtr. Ama hepsinin ortak

yan rn olduklar an toplum dzenini yanstmalardr. Destan kahramanlar,

toplumu yneten kiiler ya da destana konu olan savalarda sivrilen kahramanlardr

(zkrml, 19??: 369).

Ksaca ifade edersek, destann slubu; tekrar, benzetme, tasvir, mecaz, hitap, atasz

ve deyimlerin yannda orijinal ifadelerle salanmaktadr.

1. 2. Mit1.2.1. Mitin Tanm

Mit, kelime anlam itibariyle sz, sylenen ve duyulan sz, masal, yk

anlamlarna gelmektedir (Akarsu, 1998: 163). Ayrca Tanrlar, kahramanlar, nceki

alarn olaylar zerine anlatlanlar, bir toplumda yk biiminde canl olarak

yaayan eski gelenek ve grenekler balam, insanln en eski yaant ve

dncelerinde dile gelmi olan ykler, uluslarn en eski yaantlarnn simgesel

olarak dile gelii olarak da tanmlanabilir(a.g.e., 163). Mitos (mythos), Yunancada

sz, yk anlamna gelir. Mitoslar, ilkel insan topluluklarnn, evreni, dnyay ve

doa olaylarn kiiletirerek yorumlamak, henz srrn zemedikleri yaamn ve

evrenin eitli grntlerini bir anlam kolaylna balamak gereksiniminden domu

yklerdir(Necatigil, 2002: 15).

Mit, Yunanca uydurulmu sz anlamndaki mythos kelimesinden tretilmitir. ll

sz anlamndaki epos ve gerei dile getiren sz anlamndaki logosa kar mit ya da

mitos, olaanst kahramanlklar ve doast gleri anlatan hayal rn szdr.

Bilgi ncesi ve ddr, pratikle denetlenemez, inan alannn kapsam iindedir.

Bilgisiz insanln dnyay aklama gereksiniminden domutur. rnein gk

grlyor, imekler akyor, yldrmlar dyordu. Demek ki gk tanryd, kzmt

ve insanlar cezalandryordu. Hi aklayamamaktansa bylesine hayal rn

aklamalar insanla binlerce yl yetmitir(Hanerliolu, 2000: 334).


31/282

19

Mit zerine birok tanm yaplmtr. Hanerliolunun tanmnda mit kelimesinin

Yunancada hayal rn szler anlamna geldiini gryoruz. Bu konuda Bilge

Seyidolu ise unlar sylyor: Mit "myth" kelimesi baz aratrclara gre ilkel

toplumlar iin: Olay "fable", "fiction" karl olarak kullanlmtr. Mit'in asl

manas: "Gerek hikye" ve bunun da tesinde "Sahip olunan ok deerli eyler,

kutsal, deerli ve manal olandr. Bugn bu kelime: fiction-hayal, tasavvur, illusion-

gerein bozulmas anlamlarna gelmektedir(Seyidolu, 2005: 15).

Mircea Eliade ise mit hakknda ilgin tespitlerde bulunur ve yle der: Yarm

yzyldan daha uzun bir sredir, Batl bilginler mitlerin incelemesini, szgelimi 19.

yzylnkiyle aka elien bir bak as iine yerletirmilerdir. Tpk

kendilerinden ncekilerin yapt gibi, miti terimin yaygn anlamyla yani "fabl"',

"uydurma", "kurmaca" olarak ele almak yerine, onu, arkaik toplumlarda anlald

biimiyle benimsemilerdir; bu gibi toplumlarda mit, tersine gerek bir yky

belirtir, stelik de kutsal sayld, rnek oluturduu ve anlaml olduu iin son

derece deerlidir. Ancak "mit" szcne yklenen bu yeni anlamsal deer, onun

gndelik dildeki kullanmn olduka anlalmaz klar. Nitekim bu szck gnmzde

"kurmaca" ya da "hayal" anlamnda olduu kadar, zellikle etnologlar,

toplumbilimciler ve din tarihileri arasnda yaygn olan "kutsal gelenek, en eski

vahiy, rnek gsterilecek model" anlamnda da kullanlr(Eliade, 2001: 11).

Eliade miti tanmlamann olduka zor ve karmak olduundan sz eder ve miti u

ekilde tanmlamaya alr: Btn bilginlerin kabul edebilecei ve ayn zamanda

uzman olmayanlara da yabanc gelmeyecek bir mit tanm bulmak g olacaktr.Zaten, tm arkaik ve geleneksel toplumlardaki mitlerin btn tr ve ilevlerini

ierebilecek bir tek tanm bulmak olanakl mdr ki? Mit, ok sayda ve birbirini

btnler nitelikteki bak alarna gre ele aln p yorumlanabilen son derece

karmak bir kltr gerekliidir. (a.g.e., 115) Bana gre en geni kapsaml olduu

iin en az kusurlu olan tanm udur: Mit kutsal bir yky anlatr; en eski zamanda,

"balangtaki" masallara zg zamanda olup bitmi bir olay anlatr. Bir baka

deyile mit, Doast Varlklar'n baarlar sayesinde, ister eksiksiz olarak btn


32/282

20

gereklik, yani Kozmos olsun, isterse onun yalnzca bir paras (szgelimi bir ada, bir

bitki tr, bir insan davran, bir kurum) olsun, bir gerekliin nasl yaama getiini

dile getirir. Demek ki mit, her zaman bir "yaratl"n yksdr: Bir eyin nasl

yaratldn, nasl varolmaya baladn anlatr. Mit ancakgerekten olup bitmi,

tam anlamyla ortaya km olan eyden sz eder. Mitlerdeki kiiler Doast

Varlklar'dr. zellikle "balangtaki o esiz zamanda yaptklar eylerle tannrlar.

Demek ki mitler, onlarn yaratc etkinliini ortaya koyar ve yaptklarnn kutsalln

(ya da yalnzca "doast" olma zelliini) gzler nne serer. Sonu olarak, mitler,

kutsal(ya da doast) olan eyin, dnyaya eitli, kimi zaman da heyecan verici

aknlarn betimlerler. te Dnya'y gerek anlamda kuran ve onu bugn iinde

bulunduu duruma getiren de kutsaln bu akndr. Dahas, insan bugnk durumunu,

lml, cinsiyetli ve kltr sahibi bir varlk olma zelliini Doast Varlklar'n

mdahalelerinden sonra edinmitir(a.g.e., 116).

Atilla zkrml, Platon ve Heredotun da mit hakkndaki yorumlarna yer vererek

unlar sylyor: Yunanca mythos (mit ya da mitos), sylenen veya duyulan szdr

Ama mitosa pek gven olmaz, nk insanlar grdklerini, duyduklarn anlatrken

birok yalanlarla sslerler. Bu yzdendir ki Heredot gibi bir tarihi mitosa, tarih

deeri olmayan sylenti der, Platon gibi bir filozof da mitosu gereklerle ilikisiz,

uydurma, bo ve gln bir masal olarak tanmlar(zkrml, 19??: 856).

Edith Hamilton Baz kiilere gre, Yunan ve Roma mitologyas, bize insan soyunun

yzyllar nce neler dnm, neler duymu olduunu gsterir. der ve devam eder:

bylece, doayla ilikilerini son derece azaltan uygar insandan karak doayla kucak

kucaa yaayan insana varabiliriz. Mitologyayla ilgileniimizin asl sebebi de budur belki: dnya gentir; insanlar doann ortasnda, topraa baldrlar; gnlerini

aalarn, denizlerin, tepelerin, ieklerin arasnda geirirler. Gerekle gerek d

pek ayrlmamtr daha (Hamilton, 1997: 5).

Mit kelimesinin kkeni, Yunancada anlat veya hikye anlamna gelen mythostur.

Ancak anlat ve hikye gibi szl edebiyat kategorileri, herhangi birekilde bir tr

tanmlamann ok tesinde son derece geni ve bu yzden de tanm yapmay


33/282

21

imknsz klan bir muhtevaya sahiptirler. Szl kltr zerine alanlar da hemen

hemen ele aldklar btn trlerin genel zelliklerinden baka hibir anlam ifade

etmezler. te yandan mitler de masal, epik destan ve halk hikyesi gibi, greceli

olarak daha belirli zelliklere sahip anlatlara nazaran ok daha deiken ve akkan

zelliklere sahiptirler ve sz konusu anlat trleri gibi d yapya ait ekil

zelliklerinden hareketle kolayca tanmlan p benzerlerinden ayrlabilirler. Bu

balamda, btn bilim adamlarnn kabul edebilecei ve ayn zamanda da uzman

olmayanlara da aina gelebilecek mit tanm bulmak gtr(Trk Dnyas Edebiyat

Tarihi, 2001: 5).

Richard Chasein aktardna gre Frazer, gerek mitlerin, dnyann ve insann

orijini, yldzlarn hareketi, bitkilerin birbirlerini izleyen deiiklikleri, hava olaylar,

gne ve ay tutulmas, rzgrlar, atein kefi, faydal sanatlarn bulunuu ve lmn

gizemiyle ilgili olduunu sylemektedir(a.g.e., 5).

John Deweye gre mit, ilkel insann biliminde ileri srd zihinsel denemelerdir.

Malinowskiye gre mit ise, nsan uygarlnn temel bir gesidir, bo bir olaylar

dizisi deildir, tersine srekli bavurulacak olan yaanan bir gerekliktir; soyut bir

kuram ya da imgeler gsterisi deil, ama ilkel dinin ve pratik bilginin gerek bir

dzenlemesidir. (a.g.e., 6).

Bununla birlikte, Mircea Eliadenin geni kapsaml mit tanmn ilevlik deerinden

dolay benimseyip kullanabiliriz. Bu tanma gre, mit, kutsal bir yky ve eski

zamanlarda, balangtaki zamanda olup bitmi bir olay anlatr. Dahas, mit,

doast varlklarn baarlar sayesinde, ister eksiksiz olarak btn gereklik,kozmos (kinat) olsun; isterse onun yalnzca bir paras (mesela bir da, rmak, ada

veya bir bitki tr, bir insan davran veya kurum) olsun, bir gerekliin nasl

olutuunu veya meydana geldiini anlatr. Bu durum mitin en nemli zelliini,

onun daima bir yaratln yks olduunu ortaya koyar. Mitlerin bu yaratla

dayanan tematik zellikleri, onlarn kken ve ilevlerine dair baz ikna edici

aklamalar da kendiliinden getirir(a.g.e., 6).


34/282

22

1.2.2. Mitin Oluumu

Mitolojinin ne zaman olumaya baladn bilmemiz mmkn deil. Ancak u bir

gerek ki szl edebiyat mitolojiyle balar. nsanlar ilk szl verimlerini mitlerle

meydana getirmilerdir. Edith Hamilton Yunan mitolojisinden bahsettii bir

yazsnda mitolojinin balangc ile ilgili u ifadeleri kullanyor: Bugn elimizde

bulunan yklerin ilk ne zaman anlatldklar bilinmiyor. Bilinen bir ey var: O

ykler dilden dile dolamaya baladnda, Yunanllar ilkel a oktan geride

brakmlard(Hamilton, 1997: 6).

lkel mitolojiler ilk seyyahlar, misyonerler ve etnograflar tarafndan szl gelenekte

yaarken kefedilmi, bazen bir yaratc deha tarafndan yksek kltrn etkisi ile

ilenerek yazya geirilmitir. Mit almalarna mitoloji kahramanlarnn tarihte

oynad nemli rol anlamak bakmndan ilkel ve geleneksel toplumlardan balamak

gerekir. Ayrca iinde bulunduumuz zamanda mevcut olan ilkel toplumlarda mitler

hl insanlarn hareket ve davranlarna yn vermektedirler. Bu toplumlarda mitlerin

rolleri ve fonksiyonlar devaml olarak etnologlar tarafndan kontrol edilmektedir

(Seyidolu, 2005: 15, 16).

Mit, arkaik insana, kendisini varoluu bakmndan oluturmu en eski "ykleri"

retir, varoluuyla ve kozmos iindeki kendi z varolu biimiyle ilgili herey de

onu dorudan doruya ilgilendirir. Modern insan nasl kendisinin Tarih tarafndan

oluturulduu kansndaysa arkaik toplumlarn insan da kendini belli sayda mitsel

olayn sonucu olarak grr. Szgelimi tpk bir aracn kesin bir biimde yaplportaya konmas gibi, bir kerede ve kesin olarak "verilmi" , "yaplm" olduklarn her

ikisi de kabul etmez. Modern insan u biimde akl yrtebilin Ben bugn iinde

bulunduum durumdaym nk bamdan bir yn olay geti; ne var ki, bu olaylar

ancak, 80009000 yl kadar nce, tarm kefedildii iin gerekleebildi ve yine,

Eskia'da Yakn Dou'da kent uygarlklar gelitii iin; Byk skender Asya'y

fethettii, Augustus da Roma mparatorluu'nu kurduu iin; Galile ve Newton,

bilimsel bululara yol amakla ve sanayi uygarlnn gelimesini hazrlamakla Evren


35/282

23

anlayn kknden deitirdikleri iin; Fransz Devrimi gerekletii iin ve

zgrlk, demokrasi, toplumsal adalet kavramlar Napolyon savalarndan sonra Bat

dnyasn altst ettii iin ve bu byle uzar gider. Ayn biimde "ilkel" bir insan da

kendi kendine yle diyebilir: Ben bugn iinde bulunduum durumdaym, nk

benden nce bir dizi olay gerekleti. Yalnz hemen ardndan da unu eklemek

zorundadr: Bunlar mitsel zamanlarda geen olaylardr, dolaysyla kutsal bir yk

olutururlar; nk olaydaki kiiler insan deil doast varlklardr(Eliade, 2001:

22).

1.2.3. Mitin Konular

Mitleri konularna gre drt grupta inceliyoruz:

1. Teogoni: Tanrlarn nasl olutuklarn anlatan mitlerdir (zkrml, 19??: 857).

Tanrlarn orijine ilkin bir dinsel mitler sistemi, tanrlarn soyaac, eceresidir

(Rosental, Yudin, 1997: 492). Tanrlarn doumu ve nereden geldiklerini konu

edinen mitoloji blm. Tanrlarn genellikle doadan ya da doayla birlikte

- ama gene doal olan- bir nesneden doduklar tasarmlanmtr(Hanerliolu,

2000: 502).

2. Kozmogoni: Evrenin nasl olutuunu konu alan mitlerdir (zkrml, 19??:

857). Bu mitler evrenin ve dnyann nasl olutuunu, olumadan nce nelerin

olduunu anlatrlar. Evrenle ilgili hibir bilgiye sahip olmayan ilkel insann,

dnyann oluumu hakkndaki dncelerinden ve bu konudaki inanlarndan

meydana gelmitir.

3. Antropogoni: nsann nasl olutuunu konu edinen mitlere denir (zkrml,

19??: 857). Dnya ve evrenin olduu gibi insann da nasl meydana geldii merak

konusudur. zellikle ilkel insan iin bu konu daha da ilgi ekiciydi. Kainat

hakknda pek de bilgisi olmayan insanolu kozmogoni mitlerinde olduu gibi

insann da yaradl hakknda, o gnk muhayyilesi ve inanc lsnde eitli

senaryolar gelitirmi ve bunlara inanmtr.


36/282

24

4. Eskatoloji: Kinatn ve insanln sonunu, kyametten sonra olacaklar konu

alan mitlere denir. Hanerliolu eskatolojiyi yle aklar: nsann, yaamn ve

dnyann gelecei stne ileri srlm inanlar... (Hanerliolu, 2000. 145). M.

Rosental Eskatoloji hakknda unlar syler: Dnyann ve insanln kaderi,

dnyann sonu ve kyamet hakknda ileri srlen dinsel bir doktrin. Eskatoloji,

eski nosyonlara dayanr: tabiatta gizli aktif gler vardr; hayr ve er mcadele

halindedir; lmden sonra, br dnyada gnahkrlar cezalandrlacak, doru

insanlarsa mkfatlandrlacaktr (Rosental, Yudin, 1997: 141).

1.2.4. Mitin slubu

Mitler, kutsal merasimler esnasnda anlatlrlar. Bu merasimler icra edilirken arklar

sylenir, dans edilir ve ayn zamanda bir tiyatro oyunu gibi mitler sahnelenir. Bu

yzden tiyatronun, dansn ve arklarn ortaya knda mitlerin rol ok byktr.

Mitleri tanmakla belli bir toplumun davranlarn, isteklerini, zevklerini anlamak

mmkndr(Seyidolu, 2005: 10).

Mitolojilerin iinde kutsal hikyeler, merasimler bulunur. Zamanla bu hikayelerin

iinde bulunan bir takm kutsal vasflar unutulmu, bylece masallar ve efsaneler

ortaya kmtr(a.g.e, s.9).

1. 3. Efsane

1.3.1. Efsanenin Tanm

Efsane kelimesi dilimize Farsadan girmitir. Bat dillerinde Latince Legendus

kknden kanlegenda, legend, leggenda, leyenda vb. kelimeler, efsane

kavramnn karl olarak kullanlmaktadr. Bununla birlikte Almanca sage ,

Yunanca mithe / mithos , Arapa usture, esatir terimlerini de ilave etmemiz

gerekmektedir. Anadolu Trkleri arasnda efsane, menkbe, esatir, mitoloji terimleri

yaygnlk kazanmtr (Ergun, 1997: 1).


37/282

25

Trk Dil Kurumu tarafndan yaymlanan Trke Szlkte efsane: 1. Eski alardan

beri sylenegelen, olaanst varlklar, olaylar konu edinen hayali hikye, sylence.

2. Geree dayanmayan aslsz sz, eklinde tarif edilmektedir(TDK Szl, 1988:

433).

emseddin Sami, Kamus- Trkde efsaneyi, 1.Masal, aslsz hikye, hurafat. 2.

hret bulup dillere den vaka ve hal diye tarif etmektedir(emseddin Sami, 1978:

136).

Mustafa Nihat zn, Edebiyat ve Tenkid Szlnde efsaneyi yle tarif

etmektedir: Bir tabiat olayn, bir varln meydana geliini, tabiat elemanlarnn

birinde olan deiiklii akl d ve olaanst aklamalarla anlatan hikye. Bunun

temeli olan olay, halkn muhayyilesinde ekil deitirerek, azdan aza, kuaktan

kuaa geer. (zn, 1954: 74).

Bu konuda en geerli isimlerden olan Grimm kardelere gre efsane, gerek ya da

hayali, muayyen ahs, hadise veya yer hakknda anlatlan bir hikyedir(Sakaolu,

1980: 4).

Grimm kardelerden sonra efsane zerinde alan Max Luthiye gre efsane, aslnda,

gerekte vukua gelmi hadiseleri anlatr. Fakat o, gerekten iki ekilde

uzaklatrlmaktadr. Azdan aza nakledilirken deimesinin yannda airler

tarafndan edebi olarak ilenmeleri de balca deime sebebi olmaktadr. Asl halk

efsanesi, allamam, tuhaf ve ekseriyetle huzursuzluk meydana getiren eylerden,ekillerden ve hadiselerden bahseder(Ergun, 1997: 5).

Trk Ansiklopedisinde ise efsanenin tarifi yledir : Balangta tabiatst

nitelikler gsteren aziz hayatlarn, sonralar da, halk muhayyilesinin veya air

yaratmalarnn etkisiyle, biim deitirmi tarih olaylarn anlatan harika niteliinde

hikye. (Trk Ansiklopedisi, 1966: 394).


38/282

26

M. Okan Babann efsane tanm ise u ekilde: Szl gelenekte azdan aza

sylenip gelen olaanst nitelikteki hikyelere verilen ad. Bunlar doa olaylarn ve

yaam nl kiilerin bandan geen olaylar olaanst bir biimde anlatan

rnlerdir. Bunlarda zaman ve ahs gesi vardr. nan yn ar basan, retici,

t verici rnlerdir. Doa ve toplum olaylarn mistik bir dnce ile dile getirirler.

Halk arasnda zellikle krsal blgelerde, her tan, yatrn bir efsanesi vardr(Baba,

2001: 33).

Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisinde ise efsane iin unlar yazlmtr :

Edebiyatta, tabiatst nitelikler gsteren kiilerin hayatlarn, halk muhayyilesinin

veya airlerin meydana getirdii tarih olaylarn anlatan, olaanst olaylarla ssl

hikyelere verilen isimdir. (Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, 1979: 78 ).

Yeni Trk Ansiklopedisinde efsane: Bir toplumun en eski hayatn, zaman d bir

vakalar hikyesi halinde anlatan hatralar btn. Balangta tabiatst nitelikler

gsteren kimselerin hayatlarn, sonralar da halkn hayal gcn veya airlerin ortaya

koyduklar eserlerin tesiriyle ekil deitirmi tarih olaylarn anlatan harika

niteliinde hikyeler tarif edilmektedir(Yeni Trk Ansiklopedisi, 1985: 757).

kr ELN, Halk Edebiyatna Giri adl eserinde, efsaneyi yle tarif etmektedir :

nsanolunun tarih sahnesinde grd ilk devirlerden itibaren, ayn corafya,

muhit veya kavimler arasnda gelien, zamanla inan, adet, anane ve merasimlerin

teekklnde, az ok rol olan bir eit masal (Elin, 1986: 314).

Bir olay, yer veya adla ilgili inan dile getiren veya bunlarn ortaya k nedeniniaklayan, olaanst zelliklere sahip anlatmalardr. Efsanelerde geen olaylarn

gerek olduuna inanlr. Efsanelerde yer alan kii ve zamanla ilgili bilgi vardr.

Efsanelerde halkn zlemleri, dnya grleri ve ideal insan tipi ortaya konulur.

Efsaneler halk muhayyilesinin rndr(Artun, 2004: 3435).

Efsaneden bahsederken menk be kavramna da deinmekte yarar var. Menkbe,

ou tannm, Tarihe gemi kiilerin, din ulularnn, ermileri yaamlaryla ilgili


39/282

27

olaylardan birini olaan st bir biimde anlatan yklere verilen ad dr ( Baba,

2001: 72). Tasavvuf tarihinde Allah'n dostluunu kazanm ve "veli" denilen din

byklerinin gsterdikleri kerametleri konu edinen kk hikyeler anlamnda

menkbe, tahminen IX. yzyldan itibaren kullanlmaya balanmtr. slm inancnda

velilerin baz kerametler gstermesi, Allah'n sevdii kullarna bir ltf kabul

edildiinden, keramet kavram tasavvuf tarihinde veli anlayyla birlikte ortaya

km ve zamanla bu anlayn ayrlmaz bir paras hline gelmitir. Tasavvuf

yoluyla Mslmanl renen Orta Asya'daki eitli Trk topluluklar, slm ncesi

Samanlarn ve Budist azizlerin de etkisiyle, menkbeleri kolayca benimsemilerdir.

Ahmed Yesev'nin; menk beleri Trkler arasnda byk bir kabul grm ve hzla

yaylmtr. slm kaynakl menkbeler yannda, birokamanist ve Budist menkbe

de slm bir kla sokularak, daha sonraki menk belerin teekklne zemin

hazrlamtr(Albayrak, 2004: 382).

1.3.2. Efsanenin Oluumu

nsanlk, varl ile balayan d dnyay ve evresini tanma, ondan faydalanma

mcadelesi, ister istemez, bu mcadele iinde kar karya geldii, fakat baarda

aciz kald d lemin olaylarn kendine gre deerlendirmi; onun yaps, var oluu

hakknda kendine gre baz varsaymlar gelitirmek ihtiyacn duymutur. Deiik

evre ve zaman iinde gelien insan dncesi, da kar stnlk kazanma tutkusu

iinde ekillendirdii baz kavramlar, olaylarla sergileyerek, szl gelenekte yaayan

anlatm trlerini oluturmutur. Bu trler arasnda, daha ok zaman akm iinde

inanlardan gelenek ve ananelerin, bunlarn zellik kazandrd hayat anlayndan

kaynaklanan efsane trn kendine gre baz zelliklerle meydana gelmitir(ztrk,1985: 141).

Efsanelerin teekkln aklayabilmek iin nce, kklerini aratrmak gerekir.

nk efsaneler teekkl ederken beslendikleri kaynaklara, kklerine gre farkllk

arz etmektedirler. Yani, btn bu efsaneler ayn oluum srecinden gememektedir.

Kanaatimize gre, dini efsanelerin teekkl, dierlerine gre baka bir ekilde,

baka bir yolla, farkl bir zaman srecinden geerek olumutur. Tarihi efsaneler ise


40/282


41/282

29

Efsanelerdeki kklerden biri de dini kklerdir. Dini kahramanlarn maceralar eitli

hayali unsurlarla birlikte zaman ierisinde efsanelemilerdir. Dini kitaplarda

anlatlan birok macera halk arasnda efsane haline gelmitir. Halkn sevdii din

bynn etrafnda gerekte olmam olsa bile birok efsane teekkl etmitir.

Her efsanede az ok hayali bir yn vardr. Halk gemite olmu bir olay dilden dile

anlatrken ona bir eyler katar. te halk tarafndan katlan bu unsurlar efsanelerin

hayali, fantastik kkleridir. Efsanelerde anlatlan tarihi bir olay, bu hayali kkler

sayesinde kronolojik tarih olmaktan kp folklor anlatmasna, efsaneye dnmtr.

Bir olayn efsaneye dnebilmesi yahut bir kahramann etrafnda efsane

oluabilmesi iin, o olayn veya kahramann halk iin nemli olmas; halkn tarihinin

kaderinin akn deitirmi olmas gerekir.

Efsanenin olumas meydana gelmesi ok eskidir. ptidai insanlar, tarihi hadiseleri

hikye eklinde birbirlerine naklederlerdi. Bu hikyeler, gittike efsaneye dnerek

nesilden nesile, lkeden lkeye geer ve yaylrd.

Yalnz unu unutmamak gerekir ki, bir olayn efsaneye dnebilmesi yahut bir

kahramann etrafnda efsane oluabilmesi iin o olayn veya kahramann halk iin

ok nemli olmas; halkn tarihinin, kaderinin akn deitirmi olmas gerekir

(Ergun, a.g.e, s.46).

Max Luthi'ye gre yeni bir kavram olan efsane (sage) aslnda, gerekte vukua gelmi

hadiseleri hikye eder; fakat o gerekten iki ekilde uzaklatrlmaktadr. Azdanaza nakledilirken deiiklie uramasnn yannda airler tarafndan edeb olarak

ilenmeleri de balca deime sebebi olmaktadr(Trk Dnyas Edebiyat Tarihi,

2001: 3).

Saim Sakaolu, efsanelerin teekkl konusunda R. Rosires ve M. Benigninin

grlerinden hareketle efsaneleri kaynakta toplar.


42/282

30

Ayn akli kapasiteye sahip olan btn milletlerde muhayyile aynekilde ortaya

kar. Bylece benzer efsaneler oluur.

Bir kahramann hatras zayfladka onun erefine yaratlm olan efsane bu

kahraman terk eder ve daha nl birine mal olur.

evre deitiren her efsane yeni evrenin sosyal ve etnografikartlarna kendisini

adapte eder(Gle, 2002: 92).

1.3. 3. Efsanenin Konular

International society for folk-narrative research / Milletleraras Halk Nakilleri

Aratrmalar cemiyeti, konular bakmndan efsanelerin drt byk blmde

toplanmasn kararlatrmtr:

1. Yaradl Efsaneleri: Dnyann yaradl, tabiat varlklarnn meydanagelii, kinatn sonu, maher ve kyamet.

2. Tarihi Efsaneler: Kendi iinde u blmlere ayrlr:a) Adlar belli olan yerler zerine anlatlanlar.

b) nsan topluluklarnn oturduu yerler zerine anlatlanlar.c) nl byk mimari eserleri anlatanlar.d) Millet ve hkmdar soylarn anlatanlar.e) Byk felaketleri anlatanlar.f) Tarihi ahsiyetlerin savatklar tabiatst gce sahip yaratklar konuedinenler.g) Sava ve fetihleri anlatanlar.h) syanlar ileyenler.i) lim, air, eyh, mrit gibi eitli sahalardaki nemli ahsiyetlerinhayatn konu alanlar.

j) Ak efsanelerik) oban, hizmeti gibi ikinci derecede kalan fakat toplumda iz brakminsanlarn hayat etrafnda gelien efsaneler.


43/282

31

3.Olaanst varlklar, kiiler ve gleri konu alan efsaneler de u ekilde

sralanr:

a) Alnyazsb) lm ve ahiretc) Tabiatd) Cin, peri ve ejderhalare) eytanf) Hastalk ve sakatlk getiren varlklarg) Byc, frk gibi olaanst gc olduu sanlan kiileri anlatanlar.h) Esrarl gleri olduuna inanlan hayvan ve bitkileri anlatan efsaneler.4. Dini Efsaneler: Tanr ve kahramanlarla ilgili efsaneler ise eitli

seviyedeki din byklerinin hayat, savalar, mcadeleleri etrafnda teekkl

etmitir(Gle, 2002: 93).

1.3.4. Efsanenin slubu

Efsane, kendine zg bir slubu, kurall biimleri olmayan, konuma dili ile anlatlan

bir trdr (Ergun, 1997: 6). Dier szl edebiyat trlerindeki manzum ve yar

manzum anlatmlarn aksine efsanelerde yer alan olaylar nesir olarak anlatlmaktadr.

Burada kullanlan dilin kendine has, belli kalplar yoktur. Destan ve hikyelerde

grlen kal plar, efsanelerde olmad iin anlatm dili anlatcya gre farkllklar

gsterir.

Efsanelerin belirli birekli yoktur; ksa ve konuma diline yer veren anlatmalardr.

Yap bakmndan sabit veya yar sabit bir forma sahip olmayan efsaneler icra

edildikleri konuma durumuna uygun bir biim alarak hacimleri ilk, ikinci defa veya

daha fazla anlatlmakta olduklarna bal olarak deiebilen konumalk trlerin

zelliklerini gsterirler. Efsaneler genel olarak bir veya birka motif ihtiva eden ksa

bir anlatm trdr. (Trk Dnyas Edebiyat Kavramlar ve Terimleri Ansiklopedik

Szl, 2003: 324 )


44/282

32

Efsaneler, hayatn btn alanlarn kapsamaz. Belli olaylar ele alr. Bu olaylarn

iinde sosyal snflar ve belli bir zaman dilimi bulunur. Bu olaylar olaanst

motiflerle anlatlr. Olaanst motifler masallarda inanlmaznerevesinde getii

hlde, efsaneler olaanstlklere inanr ve bunlar gerek olarak kabul eder. Bu

gerek, objektif gerek deildir. Efsaneler; olaanst, tuhaf ve olamayacakeyleri

konu edinirler. Bunlarn arasnda balantlar kurar, sorular sorar; fakat sonuta bu

sorularn cevaplar verilmez, zm getirilmez. Bu olaylar hem dnyada hem de bu

dnyann dnda geebilir. Bu dnya ile te dnyay birbirinden ayrmak ihtiyacn

duymaz. Efsanelerde iki farkl boyut bir arada bulunabilir. artc ve sarsc olaylar

te dnya ile ilgilidir. nsanlarn kaderi ile ilgili projeler bu esrarengiz dnyada

gerekleir; ama hibir aklama yaplmaz ve olaylarn anlalmas da beklenmez.

Efsanenin derinliklerine doru bazen girilebilir. Efsane yeraltnda bir maarada bir

kiinin yzyllarca yaadn syler; sonra o kii insanlarn arasna dner. Bu

dnyann dndaki lem bilinmeyen bir lemdir, srlarla dolu ve kutsaldr. nanca

dayal gereklik ve kutsallk efsanelerin temelini oluturur. (Trk Dnyas Edebiyat

Tarihi, 2001: 1)

Her anonim trde olduu gibi, efsanelerin de kendilerine gre kurulu ve anlatm

kurallar vardr. Yine dier trlerden farkl olarak da efsanelerde kendine zg bir

hayat anlay yaanr. Bu hayat anlay ise her devrin efsanesine gre inan

sisteminden gelen baz kymet faktrleri ile deer kazanr; hi bir efsaneyi bu inan

dnyasnn dnda dnemeyiz. nan sistemi toplum hayatn, ferdin yaayn

ilhi bir nizam iinde ekillendiren faktrlere dayand iin, dzenleyici ve tanzim

edici esaslar vardr, bu esaslardan kaynaklanan ayrntlar, efsanelere ekil ve zellikverir. Dier anonim trlerde olaylarn ve dncelerin arkasnda sezilen bu hal,

efsanelerin kaynakland alanlarda asl tema olarak grlr. Efsanelerin

kahramanlar byle bir dnyann anlayn yaarlar; bu yaay iinde gelien baz

kavramlar, efsaneleri ekillendirip onlara zellik kazandran deimez kurallar

halinde, tre anlatm ekli verir. Bu kurulu ve anlatm, kurallarn, efsanelerde u

esaslar etrafnda incelemeye alacaz:


45/282

33

1. lahi nizam kural2. ekil deitirme kural3. Zamann ve meknn dna kma kural (Tyyi Mekn)4. Manevi gc bir varlkta sembolletirme kural

Efsanelerin kurulularn ekillendiren bu kurallar daha da geniletilebilir, Efsane

trnde grlen motiflerin de bu kurallarla ilgisi vardr, bu sebepledir ki, efsaneler en

azndan bir motif ve bu kurallardan ikisi zerine kurulurlar. Efsanelerin iyaps

incelendiinde, bu kurallar arasnda, ak veya kapal bir ballk grlr, bunlar

birbirinden ayrmak mmkn deildir, biri bir dierinin sebebi gibidir. Bir ekil

deitirme kuralnda grlen aslnn dnda, baka birekle girme hali, lhi nizam

koruma veya devam ettirme kuralna bal olarak geliir. Manevi gcn

sembollemesi ise, bir taraftan lhi nizam koruma kuralna, bir taraftan da Tyyi

Mekn kuralna baldr. Bu kurallar, efsane trnn zellikleri icab, toplum

dzenini koruyucu, iyiye yneltici bir etkinlie sahiptirler. Bu kurallar ilk bakta

gndelik hayatn stnde gibi grnrler ve efsanelerin meydana geldii alanla

birlikte toplum yapsna baldrlar. Burada unu da syleyelim ki, efsaneler, bu

kurallara bal olarak ekillenirken, kuraln mahiyetine uygun motifler zellik

kazanr; bylece efsanelerin kayna ile kurulu kurallar ve efsane motifleri arasnda

teekkl ynnden zincirleme bir ballk vardr(ztrk, 1985).

1.4. Halk Hikyesi

1.4.1. Halk Hikyesinin Tanm

Hikye, Arapa hakeve kknden tremitir. Bu kelime, anlatma, benzetme, tarih,

destan, kssa, masal, rivayet manalarn da ifade eder. Hikye en basit manasyla olay

demektir; olaylarla, hikye yoluyla anlatma, en eski ifade trlerinden biri olup, amac

dinleyenleri ve okuyanlar dndrmekten ok heyecanlandrmaktr(Boratav, 1988:

63).


46/282

34

Bir olayn szl veya yazl olarak anlatlmas; gerek veya tasarlanm olaylar

anlatan dz yaz tr, yk; yaln bir olayn evresinde kiilerin ilikilerini anlatma

esasna dayanan edeb tr." Azerbaycan Trkesinde "hekya", Bakurt Trkesinde

"hikya", Kazak Trkesinde "hikaya", Krgzcada "angeme, ikaya", zbekede

"hikya", Tatar Trkesinde "hikaya", Trkmen Trkesinde "hekaya", Uygur

Trkesinde "hikya" olarak adlandrlmas kelimenin btn Trk ivelerinde ortak

bir kullanma sahip olduunu gstermektedir. Ancak Trk halk hikyelerine devirlere

ve yrelere gre farkl adlar da verilmitir: Dede Kor-kut'ta "boy", 16.-18. yzyllarda

"hikye", Azerbaycan Trkesinde "hekt", gnmzde Dou Anadolu Blgesi'nde

ve Azerbaycan'da "nal" bunlardan bazlardr. Ayrca ksa halk hikyelerine "kssa",

"serkte" (sergzet), trksz hikyelere de "kara hikye" denilmektedir (Albayrak,

2004: 231).

Trk edebiyat verimleri iinde 16. asrdan itibaren grlmeye balanan, genellikle

klar tarafndan nazm-nesir kark bir ifade tarz ile dinleyicilere kar anlatlarak

nesilden nesile intikal eden, yer yer masal ve destan zellikleri gsteren hikyelere

halk hikyesi diyoruz.

Halk hikyeleri, zaman seyri ve corafya-mekn iinde efsane, masal, destan,

menkabe vb. mahsullerle beslenerek dini, tarihi, itimai hadiselerin potasnda i

bnyelerindeki balarn muhafaza ederek milletimizin roman ihtiyacn karlayan

eserlerdir(Elin, 1999: 444).

Nazm-nesir kark gerek olaylarn yan sra hayali olaylarn da anlatld uzun

anlatmalardr. Konularnn kaynan tarihten, gnlk hayattan alr, musannif adverilen klarca dzenlenir. Halk hikyelerinde ak ve kahramanlk konular ilenir.

Hikyeleri genellikle saz al p syleyerek meddah edasyla klar anlatr(Artun,

2004: 3435).

Halk hikyeleri eskiden destanlarn grdkleri vazifeleri yerine getiren yeni bir tr

olarak ortaya kmlardr.


47/282

35

Destan dneminden sonra ortaya kan, destan etkisini tayan halk arasnda szl

gelenekte oluturulan anlatm trne verilen ad lk rnekleri destan halk

hikyeleridir. Bunlar zamanla genileyip deiik konular anlatmlardr. Trk halk

hikyeciliinin balang dneminin Orta Asya'da olduu sylenebilir. Bu trn ilk

rnei Dede Korkut Hikyeleridir. Bunlar on beinci yzylda yazya geirilmilerdir.

Bundan sonra Trk halk edebiyatnda deiik rnlere rastlyoruz(Baba, 2001: 37).

inde nazm paralar olmayan, sadece nesir halinde anlatlm hikyelere kara

hikye ad verilir. Bir trkye bal olarak anlatlan hikyelere Gneydou

Anadoluda bozlak denilmektedir. Ayrca ksa hikyelere kssa, serkte ad

verilir. Dou Anadoluda trksz kk hikyelere karavelli denmektedir(Gle,

2002: 59).

1.4.2. Halk Hikyesinin Oluumu

Halk hikyelerinin teekkl az ok destan hatrlatr. Destanlardaki nemli ve eski

olmayan bir ak, kahramanlk ya da isyan olay abartlarak sylenmeye, dillerde

gezmeye balar. O olaya trkler yaklr. Duyanlarn hayal gcne yeni ufuklar aar,

sylentiler oalr.

Halkn oaltt ve duygu ile derinletirdii bu trkl olaylar klarn anlatt

eylerin arasna girer.

Yani olaylar saz airleri de anlatmaya balarlar. Burada grld gibi bir olay

vardr. Buna sonradan iirler, trkler eklenmitir. Halk hikyelerinin bazlarnn ise bundan farkl olarak ortaya ktklar tahmin edilmektedir. Buna gre bir an

sevgisi iin veya gzeller iin ak dile getiren iirleri vardr. Bunlar halk arasnda

trk olarak okunurken sonradan bunlara nesir ksm eklenmitir(Kabakl,2002: 142).

Hikyeler, klarn hayatndan, her hangi bir olaydan veya baka bir trden aldklar

konuyu, ekil kazandrlm bir hikyeyi, yine "halk arasndan alm olduklar bir

menkbeyi, kendi duygu ve dncelerinde oluturduklar ayrntlarla kaynatrarak,


48/282

36

asl ana duyguyu benimsemi olay etrafnda hikyeyi dile getirir ve yaatr, bunu

yaparken, duygu ve olaylara uygun olarak dier klarn trklerinden faydalanr,

gerekirse kendi karinesinden deyiler dile getirir. Asl olaya katlan bu ayrntlar

hikyeciden hikyecie deiebilecei gibi, nesilden nesile de deiir. Bu sebepledir

ki, hikyeler ilk anlatcnn verdii ekilde kalmaz; her anlatc veya hikyeci, kendi

anlayna gre hikyeye yeni ilveler yapabildii gibi, dinleyicilerin istei ve

anlayna gre de hikyeyi ekillendirebilir, hatta evrenin ve dinleyicilerin arzular

hikyenin ekil almasnda, iyaplarnn zellik kazanmasnda byk etkisi olduu bir

gerektir(ztrk, 1985: 47).

Halkn iinden kan trkl olay klar tasnif ederler. Bu tasnifi yaparken kendi

bulularn da ilave ederler. Hayal ve eilimlerinden, halkn arzularndan bir eyler

katarlar. Bu tasnif iini yapan saz airlerine musannif denir. Musannifler ele

aldklar konuyu ok defa kendi iirleri ile donattklarndan bu trkl hikyelerin

mellifi saylrlar. Sonra gelen klar da onu ylece tekrar etmeye alrlar. Hikye

szl olarak dolat ve yazl olmad iin birok deiikliklere urarlar. Her an

ve her yerin ivesine gre yeni sluplara brnrler. Usta klarn eline getike

daha da geliip zenginleirler(Gle, 2002: 61).

1.4.3. Halk Hikyesinin Konular

Boratav, halk hikyelerini konularna gre ana balkta toplar:

1. Kahramanlk HikyeleriA. Krolu KollarB. Dier Kahramanlk Hikyeleria. Krolu Dairesine bal olanlar: Celali Bey, Kirminah

b. Dier Hikyeler: Eref Bey, ah smail

2. Ak Hikyeleri

A. Kahramanlar Muhayyel (Hayali) Olanlar: lfetin, Elif ile Murat

B. klarn Romanlam Hayatlar


49/282

37

a. Yaadklar Rivayet Edilen Aklar: Ak Kerem, Ak Garip

b. Yaadklar Kesin Olan Aklar: Ak Ali zzet, Karacaolan

3. Bu Kategorilere Tamamyla Girmeyen Hikyeler:

A. Ak Maceralar: Hasan ile Mihrican, Yahudi Kz

B. Mehur Kaaklara ve Kabadaylara Ait Hikyeler: Mihrali Bey, Kaak

Nebi, Deli Yusuf Bey (Boratav, 2002: 3536)

Fuad Kprl ise yle bir tasnifte bulunmutur:

5. Eski Trk ananesinden geen mevzular2. slam ananesinden geen dini mevzular.

3. ran ananesinden geen ekseriyetle dini olmayan ve bazen de zahiri bir

slami renge boyanm mevzular [ran yolu ile geen Hind mevzular da bu

devre girebilir] (Kprl, 1986: 366).

Halk hikyeleri ile ilgili bir baka almada, Necdet Sakaoluna aittir. Sakaolu,

Halkn Okuduu Cenk Kitaplar Ak Masallar adl makalesinde konu ile ilgili

kitaplar bir arada deerlendirmitir:

1. Ak hikyeleri2. Olaanst Kahramanlk Masallar3. Deiik Kurguda Cenk, Ak, Korku, Serven Kitaplar4. Mizah Hikyeleri5. Din Kitaplar6. Deiik Konulu Kitapklar (Sakaolu, 1985: 38)

Ali ztrk de Trk Anonim Edebiyat adl eserinde konuyla ilgili dier tasnifleri

verdikten sonra yle bir tasnifte bulunmutur:

1. Mistik Ak Hikyeleri


50/282

38

2. Romantik Ak Hikyeleria) Nesir ve nazmn birlikte, yan yana oluturduu hikyeler

b) Sadece nesirle ekil alan hikyeler3. Didaktik Eitici ve retici Hikyeler4. Realist Gereki Hikyeler (ztrk, 1985: 6185)

1.4. 4. Halk Hikyesinin slubu

Biim bakmndan halk hikyeleri iki eit anlatmdan oluur. Destan geleneinin

izlerini tayan kouk (nazm) ile dzyaz (nesir) blmlerinden oluur. Halk

hikyeleri bu elere gre biim alr. Bunlarn kullanna gre hikyeler iki bekte

toplanabilir:

1. Bir tek olay evresinde gelimi, kouk blm az veya hi bulunmayanhikyelerdir. Halk hikyecileri bunlara Kara Hikye derler. Baz

blgelerde Serkte denir.

2. Daha geni olaylarn sralanmasndan oluan, kahramanlarn, klarnyaam yklerini anlatan kouk blmleri ok olan hikyelerdir.

BunlaraKoca Hikye veya Trkl Hikye denir(Baba, 2001: 37).

Halk hikyelerinin slubu dier szl edebiyat rnlerinden ok farkl deildir.

Hikye anlatclarn szl gelenee bal bir takm klie ifadeleri, yazya gemitir.

Hikyeci klar mesela, sabah olduunu syledikleri srada : Sabah oldu.

Cmlemizin stne hayrl sabahlar olsun! eklinde bir temenniyi hikayelerinin iine

katmaktan kendilerini alamazlar. Ancak bu hikyeleri neredenler yllar getike,hikyeleri dzeltmek, przlerinden temizlemek, dilini ve slubunu gzelletirmek

iddiasyla bu syleyileri yava yava kaldrmlardr(Gle, 2002: 64).

Hikyelerin ifade slubu da ounlukla belli kal plar kazanmtr. Pek ok hikye

raviyan- ahbar ve naklan- asar ve muhaddisan- ruzigaryle rivayet eder ki

diye balar. Balang kliesi baz hikyecilerin gzel bir kz verken syledikleri u

afet-i cihan hkm Sleyman, bir kar gerdan, zelha-y sani Yusuf u zaman ah al


51/282

39

krmzs, krmz her bir krmzs, yz bin krmz yanana bir fske vuesan bal

palzesi gibi, krk gn, krk gece tir tir titrer. tasvir kliesi herhalde kitaplarn

maldr. Yani szl gelenee kitaplardan gemitir. Baz klie tabirler szl

gelenekten kitaplara, bazlar ise kitaplardan szl geleneklere gemitir; ald

bakalm ne dedi gibi. Burada ald kelimesiyle saz eline ald demek

istenmektedir. Ve szl gelenekten kitaba getii aktr(a.g.e., s.64).

Halk hikyelerinde, kaynakahs adn verdiimiz anlatclar mutlaka kendilerinden

ilavelerde bulunurlar. Ksacas halk hikayelerinin ierisinde zaman zaman fkra,

efsane, atasz, deyim, masal vs. rneklerini bulabiliriz. Halk hikyeleri nazm-nesir

karm anlatmalardr. Halk hikyelerinin dili anlatcnn zelliine bal olarak

adal veya sade olabilir(Alptekin, 1999: 16).

Szl gelenekteki halk hikyelerini tetkik edince gryoruz ki, onlarda, muhtevada

olduu gibi ekil ve slupta da deien ve deimeyen unsurlar bulunmaktadr. ekil

bakmndan halk hikyeleri gelenekteki anlatl halinde u emay verir:

Hikyeci bir faslla ie giriir. Bu fasl umumiyetle bir divani ile balar, ondan sonra

bir tecnis. Arkasndan tekerleme adn verdikleri ikinci bir trk; ondan sonra,

cinassz ve 6+5 vezinli bir trk olan koma; arkasndan bir semai, en sonra bir

destan okunur: Bu mizahi, uzun bir iirdir; pire destan , zrtlk destan gibi

(Boratav, 2002: 32).

slup, hikyelerin en belirgin zelliklerinden biridir. Hikyenin anlatmnda bir

akclk vardr. Zaman zaman ayrntlara inilir. Temel hikyenin arasna yerletirileneler slbu biimlendirir ve gzelletirir. Bunlar, deyiler, tekerlemeler,

kalplam ho szler, ataszleri, darb- mesellerdir. Bu tr eklentilerin baarl

olmas anlatan kiinin ustalna baldr(Baba, 2001: 38).

Halk hikyeleri szl ve yazl anlatmda baz ekil ve slp farkllklar gsterir.

Szl anlatmda anlatc daha rahat olduundan anlatm genellikle daha uzun ve

konuma slbundadr. Hikyeyi an latan k, dinleyicinin dikkatini canl tutmak


52/282

40

iin, zaman zaman dinleyicilerle akalar. Yazya geirilen hikyelerin ise anlatm

daha dzgn ve daha ksadr(Albayrak, 2004: 232).

Halk hikyelerinin hikye ksmlarnn genelde nesir olduunu gryoruz. nemli

yleyi ve konumalar ise manzum olarak ifade ediliyor. Kahramanlar duygu

alkantlarn da vuracaklar zaman hikyeyi anlatan k sazna bavurur. zellikle

koma eklinde sylenen iirler duyguyu younlatrmaya yarar.

1.5. Destan Mit likisi

1.5.1. Destanla Mit Arasndaki Benzerlikler

Destan ve mitolojilerin oluum sreleri birbirine benzemektedir. Her iki trde de

anlatlanlar, anlatm zamannda ok nce meydana gelmitir.

Mitler genellikle dnyann, insann veya baka bir eyin oluumunu konu alrlar.

Destanlarda da ksmen bu tr konularn ele alndn grmekteyiz.

Doast ve fiziktesi gler yan sra, doa gleriyle savaa girmi, onlar yenmi

ya da yenememi ilk yiitlerin kimlik ve kiiliklerini belirtmesiyle de mitoslar,

eposlara, yani destanlara malzeme olur, destanlar olutururlar(Necatigil, 2002: 13).

En ksa tanmyla mitoslar; doa glerinin kiiletirilmesi, canl varlklar ya da

lmsz tanrlar halinde tasarlanmas, eposlar ise tarihten nceki insan

topluluklarnn ilkel tarihleri olduuna gre; mitoslarla eposlar arasnda yer yer ayn

malzemeyi kullanmak, aralarnda balantlar olan konular deiik oranlarda ve farkl

alardan ilemek bakmndan bir kesime grlr (a.g.e., s.13).

Destan kahramanlar, mitoslardaki tanrlar ve tanrsal glerle yaamdaki insanlar

arasnda kprler kuran kiilerdir(a.g.e., s.13).

8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in

Documents

Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics