uczenie_sie

8/3/2019 uczenie_sie

1/32


2/32


3/32

Spis treciZamiast wstpu zachta do uczenia si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Krok pierwszy do samodzielnego uczenia si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Krok drugi do indywidualnych sposobw uczenia si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Strategie uczenia si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Pami i zasady skutecznego powtarzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Pami zewntrzna notowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Uwane suchanie i czytanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Krok trzeci do utrwalajcego uczenia si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3o

Aneks Uczcy relaks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

3


4/32


5/32

Wiem i pamitam o istnieniu niepisanej zasady, mwicej o tym, e mody i zdrowyorganizm broni si przed prac i nie zapomniaem rwnie o drugiej zasadzie elementarnej na nauk nigdy nie jest za pno, a jednak zachcam do rozpoczcia uczenia si przedmatur JU TERAZ ZAPRASZAM do tego rodzaju NAUKI, ktr mona potraktowa jakoprzy-god i poniekdrelaks!

Proponowana przeze mnie motywujcazasada 4Dukazuje, e istniejdobre drogiuczenia si kilka z nich poniej przedstawimy.

Zachcam i przekonuj tych wszystkich, jeszcze nieprzekonanych, e

Dobra Droga Do Dojrzaoci (4D)

niekiedy, niestety, wiedzie szlakiem, na ktrym pojawiaj si przejcia graniczne (np. ma-tura), z naturalnym w takich miejscach szlabanem (egzamin). Jednak nie powinno to niko-go zatrzymywa, bo przecie wiadomo, e szlabany si podnosz, a posiadanie prawdziwegopaszportu (wiadectwa maturalnego) otwiera drog do... NO WANIE!?

A zatem do dziea!

Krok pierwszy do samodzielnego uczenia si

Co mona zrobi? Praktycy uczenia si proponuj, aby osobiste budowanie i utrwaleniepozytywnej motywacji do uczenia si dokonywao si poprzez choby najprostsze spisaniewszystkich korzyci wynikajcych z nauki naszego najbardziej ulubionego przedmiotu. Takiedziaanie ma wywoywa obnienie negatywnej motywacji typu: musz zda, bo jeli nie zdam, towyjd na nieudacznika, a rodzina i znajomi mnie zniszcz. Procedura ta ma wic wywoa zamia-n wewntrznego nastawienia, gdy ze sowa musz przechodzimy na sformuowanieCHC I MOG, czyli jestem w stanie to wszystko, co wymaga uczenie si do egzaminu,POZNA,ZROZUMIE I ZAPAMITA.

Zapamitajmy:Kadyz nas posiada wrodzone zdolnocido uczenia si , wystarczy wydoby jena wiato dzienne.Sztuka uczenia si polega na wykorzystywaniu wrodzonego potencjau i zdolnoci.Zapamitajmy:

Mona si nauczy tego, jak efektywnie uczy si.

Rozpoczynajc jakiegokolwiek dziaania, zwykle warto postawi sobie pytanie o ichSENS.Mona wprost, w tym przypadku, spyta:

Czy egzamin maturalny ma sens?Czy uczenie si ma sens?

Jeeli brak nam poczucia sensu, to rwnie zwykle brak nam chci do nauki oraz niedostrzegamy adnej gbszej motywacji, wtedy:

PODEJMOWANE PRZEZ NAS PRBY UCZENIA SI PRZEBIEGAJ ZWYKLE

NIEEFEKTYWNIE!

5


6/32

Innym z kolei pytaniem, ktre powinno si zjawi i zabrzmie dononie w umylekadego maturzysty jest:

Jak si uczy, by jak najmniej si uczy, a duo si nauczy

i wiele umie?

Jednym z prostych sposobw jest sytuacja, kiedy staramy si wyobrazi sobie, enauka i uczenie si do egzaminu to dobra ZABAWAi w ten sposb, i w tym nastrojustaramy si rozpocz proces uczenia si do matury.

GDY TWORZYMY W SOBIE WIZJ NAUKI JAKO CZEGO FAKTYCZNIE PRJEMNEGO, TO WYZWALAMY W SOBIE NATURALNIE SILN ENERGI EFEKTNEGO UCZENIA SI,CO JEDNAK NIE OZNACZA, E OBEJDZIEMY SI BEZKONIECZNEGO TRUDU.

PlanowanieRozpoczcie uczenia si, czyli przysowiowe zabranie si do nauki jest bardzo

czsto odwlekane i odwlekane, a bywa za pno i wtedy no wanie co wtedy?Co naley robi?

NaleyZAPLANOWAkonieczne czynnoci zwizane z uczeniem si.

Planowanie to, najprociej ujmujc, ukierunkowany celowo opis zamierze, usta-lajcy tok postpowania, dobierajcy rodki i porzdkujcy kolejno dziaa.

Przed przystpieniem do planowania harmonogramu przygotowywania si doegzaminu maturalnego, warto odpowiedzie sobie na kilka zasadniczych pyta:

6


7/32

Tabela zasadniczych pyta

1. Czego bd si uczy?2. Po co si tego trzeba uczy? Jakie s moje cele uczenia si?3. Na kiedy mam si nauczy danego materiau?4. W jakim czasie, czyli jak duo czasu mam na nauk?

5. Gdzie zamierzam si uczy?6. W jakich warunkach bd si uczy?7. Jakimi sposobami pragn si uczy?8. Czy potrafi wzi odpowiedzialno za samodzielne uczenie si?9. Czy bd si uczy z innymi osobami?

10. Co sprzyja realizacji uczenia si, jakie zastosuj wzmocnienia motywacji?11. Co utrudnia i ogranicza uczenie si?

Takich bd podobnych pyta moe by wicej.

Odpowiadajc sobie na powysze pytania, tworzymy zwykle spis rzeczy wicych si z ce-chami dobrego planu. A jaki winien bydobry plan ? Powinien by:

celowy,wykonalny,zgodny wewntrznie,operatywny,plastyczny,

wzgldnie szczegowy,dugodystansowy (lub krtkodystansowy),terminowy,caociowy,racjonalny,intelektualnie ekonomiczny.

Forma planu moe by rnorodna. Wikszo osb wypracowuje j sobie indywidualnie.Warto planowa nie tylko w mylach, szkicujc zapis jedynie w umyle. Lepiej sporzdzi pisemny

szkic, terminarz na papierze, by byo zapisane czarno na biaym.

A oto kilka zasad planowania procesu uczenia si, w ktrym naley zwrci uwag na:

Maksymalne wykorzystanie czasu pracy umysowej.Naley ceni i oszczdza czas poprzez doskonalenie organizacji pracy i systemu dopywuinformacji.Unika ludzi, ktrzy zabieraj nam czas na bezproduktywne rozmowy lub dziaania.Planowa kilkugodzinne bloki, w czasie ktrych mona si cakowicie skoncentrowa na wy-branych zadaniach.Analizowa i rozlicza budet wasnego czasu, swych planw i dokona w okrelonychokresach.

7

11


8/32

Wniesienie wkadu osobistego w uczenie si.Naley dawa z siebie wszystko w trakcie uczenia si do egzaminw, czyli przyczynia sido dziaa o istotnym znaczeniu, a przeciwdziaa rozpraszaniu si na zadaniachniewaciwych, nieprzynoszcych wymiernych korzyci w uczeniu si.

Maksymalne wykorzystanie osobistego potencjau intelektualnego.Nie wyolbrzymia trudnoci czy ogranicze, lecz dostrzega plusy kadej sytuacji i moli-woci dziaania w niej. Prowadzi to do postawy konstruktywnej. Aktywami s przede wszyst-kim nasze zdolnoci i kwalifikacje. Naley wic dy do poznania warunkw, w ktrychnasz umys pracuje najlepiej oraz opanowywa najodpowiedniejsze dla nas metody pracyumysowej sucej efektywnemu uczeniu si.

Pena koncentracja na kilku istotnych zadaniach.Chcc osign sprawno dziaania, powinnimy koncentrowa si na robieniu w danymczasie tylko jednej wanej rzeczy, na jednym zadaniu, ktre oceniamy jako pierwszoplano-

we.Przy okrelaniu priorytetw w celu wyboru danego zadania warto dziaa na rzecz przysz-oci, a nie przeszoci.Koncentrowa si na szansach, a nie na trudnociach.Obiera raczej wasny kierunek, zamiast naladowa innych.

Podejmowanie efektywnych decyzji.Naley unika popiechu, zachowywa rozwag i koncentracj na wiedzy istotnej dla dane-go przedmiotu.Szuka najpierw waciwych rozwiza w sposobach uczenia si, a nastpnie ocenia ichrealno wykonania.

Znawcy zasad efektywnego planowania tworz systemy swoistych przykazadajcych pewnego rodzaju wzory, co naley, a czego nie naley robi w trakcie pracplanistycznych tworzcych harmonogramy efektywnego uczenia si. Oto kilka ele-mentarnych wskaza:

1. Planujc wasn prac umysow warto stara si widzie siebie cho w przybli-eniu takim, jakim jestemy w rzeczywistoci. Bez upiksze i zudze odnonienaszych moliwoci szybkiego uczenia si.

2. Warto pamita, e im mniej skomplikowany przedmiot nauki, tym dokadniejmona zaplanowa okrelon ilo czasu na uczenie si.

3. Plan mona sobie napisa w sposb bardzo schematyczny, albo w ukadzie, doktrego jestemy przyzwyczajeni. Planujc kad swoj prac, warto zwracaszczegln uwag na uwzgldnianie tych godzin w czasie dnia, kiedy uczy nam sinajlepiej.

8

22

33

44

5 5


9/32

4. Wan zasad jest rwnie to, aby nie trzyma si cile i kurczowo swojego pierw-szego planu. Mimo e wydaje si to paradoksalne, ale dobry planista wie, e bycieelastycznym daje lepsze efekty ni sztywna postawa. Tak wic plan nauki powiniennam pomaga, a nie przeszkadza w pracy.

Z przytoczonych dyrektyw praktycznych warto chyba podkreli, jak istotne jest w planowa-

niu uwzgldnianie wasnych moliwoci i zdolnoci uczenia si .Widzenie si takim, jakim si jest, pozwala planowa racjonalnie i tym samym efektywnie.atwiej bowiem zrealizowa taki plan, ktry opiera si na autentycznej samoocenie. Wi si z tymzwaszcza godziny dobrej pracy oraz sposb wdraania si do pracy umysowej. Jeeli tego nieuwzgldnimy, wwczas nasze uczenie si bdzie wymagao wikszego nakadu czasu i wysiku.A przecie powinno nam zalee na tym, aby aktywno uczenia si rozgrywaa si szybko i efek-tywnie, a take w miar moliwoci wizaa si z nastrojem emocjonalnym, ktry mona odczuwajako przyjemny.

Z planowaniem wie si rwnie organizacja warunkw pracy , czyli warunkwzewntrznych, w jakich odbywa si nasze uczenie. Warunki te maj czsto bardzo istotny wpyw na

rezultaty pracy, ale przede wszystkim odnosz si do jej przebiegu i jakoci dziaa.Praca umysowa, w tym przypadku uczenie si, odbywa si na og w jakim pomieszcze-

niu. Jego wystrj, wyposaenie, estetyka i komfort mog sprzyja z jednej strony waciwej atmos-ferze do pracy, a z drugiej waciwemu i funkcjonalnemu urzdzeniu warsztatu pracy. Chow znacznej mierze pomieszczenia do pracy umysowej s nam narzucane, a ich architektura i charak-ter nie zawsze odpowiadaj naszym potrzebom, to jednak mona przynajmniej prbowa je przys-tosowa. Idzie bowiem o to, abymy si w nich dobrze czuli i jednoczenie mogli racjonalnie i efek-tywnie pracowa. Moe w projektowaniu miejsc do samodzielnego uczenia pomog niej sfor-muowane uwagi.

W maych pomieszczeniach, przeznaczonych do pracy umysowej nie powinny nadwszystkim dominowa ksiki, zwaszcza przed oczami pracujcego.Skupieniu sprzyja pewna pustka, a przeszkadza nadmierne nagromadzenie rzeczy. Do-tyczy to rwnie tzw. kcikw do pracy. Najczciej bowiem miejscem do indywidualnejpracy umysowej nie jest oddzielny pokj, ale jedynie cz pomieszczenia. W pomiesz-czeniu tym wikszo z nas, oprcz pracy, pi, odpoczywa, przyjmuje goci, spoywaposiki.Cao staramy si podzieli na jak najbardziej funkcjonalne i oddzielone od siebie k-ciki.

Organizujc swoje miejsce nauki warto wzi pod uwag:Aby znajdowao si tam wszystko, co jest konieczne do pracy i z maymi wyjtkami tylkoto, co jest konieczne do pracy.

Aby to wszystko, co si tam znajduje, miao swoje stae (w pewnym okresie) miejsce i zawszebyo na to miejsce po uyciu odkadane.

Aby te wszystkie miejsca, w ktrych znajduj si rne rzeczy, zajmoway moliwie najmniejpowierzchni i byy rozmieszczone w ten sposb, aby atwo byo do nich trafi.

Aby pracowao si w takiej pozycji, ktra dla uczcego si jest najwygodniejsza.

Aby owietlenie i wentylacja byy na waciwym poziomie, tzn. takim, jaki uznawany jest za

waciwy. To samo dotyczy natenia dwikw, czyli haasu.

9

22

11

33

5 5

44

66


10/32

Podsumowujc zagadnienia zwizane z organizacj i higien uczenia si warto podkreli,i wiele z podanych tu informacji z pewnoci ju byo znanych, uwaam jednak, e powtarzaniei przypomnienie jest dobr metod efektywnego uczenia si.

Powtrz zatem raz jeszcze, jakie zewntrzne warunki sprzyjaj uczeniu si:Zadbajmy o wszystko, na co mamy wpyw.Zorganizujmy przestrze wok siebie w przyjazny dla nas sposb.Wywietrzmy pokj i doprowadmy do nawilenia powietrza oraz zadbajmy o je-go waciw temperatur.Siedmy na wygodnym krzele o odpowiednim ksztacie i wysokoci (odciajmykrgosup!), zbyt twarde sprzyja zmczeniu, zbyt mikkie sennoci; pozycjaleca jest zdecydowanie niewskazana, jeli naprawd zamierzamy si uczy, bodo efektywnej pracy umysu potrzebne jest pewne napicie miniowe. Prostykrgosup uatwia prawidowe oddychanie i dotlenianie mzgu.Pracujmy przy stole lub biurku o waciwej wysokoci, na ktrym mona rozoy

ksiki i zeszyty.Pielgnujmy porzdek lub taki rodzaj baaganu, w ktrym mona dotrze do pot-rzebnych materiaw bez zamania rki czy nogi.Owietlenie zaprojektujmy z lewej strony, o nie mczcej oczu intensywnoci, nieza jasne i nie za ciemne, lepiej tylko dzienne lub sztuczne, a nie mieszane.Postarajmy si o waciwe, czyli nierozpraszajce uwagi, natenie dwikw. Dlajednych osb optymalna bdzie cicha muzyka, dla innych cisza, dla jeszcze innychszum drzew i piew ptakw za oknem.Zrezygnujmy z towarzystwa osb, ktre nam przeszkadzaj.

Na zakoczenie tego rozdziau, sw kilkao poszukiwaniu osobistej motywacji.

Rozpoczcie uczenia si jak ju pisaem wczeniej winno by zbudowane na silnym fun-damencie faktycznej, a nie jedynie deklarowanej chci uczenia si .

Przyjcie jakiej przyjaznej formy przymuszenia jest w tym przypadku koniecznoci strate-giczn. Musicie wic wszyscy majcy przystpi do matury, znale jak wewntrzn formuzaproszenia siebie do nauki.

A zatem do dziea!

10


11/32

Krok drugi do indywidualnych sposobwuczenia si

Podstawow spraw, na ktr naley zwrci uwag, rozpoczynajc intensywn nauk doegzaminw, jest wyrobienie w sobie umiejtnoci koncentracji uwagi, bdcej fundamentem dlaszybkiej i efektywnej nauki.

Bez pogbionej umiejtnoci skupiania i koncentracji uwagi trudno jest opanowa wiedzi umiejtnoci w zadowalajcym stopniu, a sama nauka zajmuje nam niepotrzebnie duo wicejczasu. Koncentracja intelektualna, bdc niezbdn postaw podczas efektywnej pracy umys-owej, sprzyja rwnie udanej relaksacji po wyczerpujcej nauce, koncentrujemy si bowiem nanauce, a potem koncentrujemy si na wypoczynku, nie mieszajc jednego porzdku z drugim, co,jak wiadomo, jest czstym wrogiem efektywnego uczenia si.

Opisana poniej prezentacja nie wymusza opanowania kolejnej zawiej dyscypliny

wiedzy szkolnej.Metoda uywania narzdzi mylowych polega na pracy z nasz osobist UWAG,czyli wiadom percepcj, lec u podoa wszelkich procesw mylowych, a w tym,naturalnie, rwnie uczenia si.W proponowanej tu metodzie zaleca si trzy kroki, dziki ktrym wasze mylenie, na-kierowane na efektywn nauk, staje si przemylanym, sprawnym i operatywnymuczeniem si.

Co jest potrzebne, aby sta si osob skoncentrowan? Wymagane jest:

po pierwsze,skoncentrowanie uwagi,po drugie,ukierunkowywanie uwagi,po trzecie, wiadomesterowanie uwag .

Czym jest owa triada okrelajca zasad uwanej postawy poznawczej, jak naley przyj-mowa w trakcie uczenia si? Skoncentrowanie polega na najprostszym zatrzymaniu si. Otoprzykad: gdy kto krzyknie uwaga!, to zwykle zatrzymujemy si i rozgldamy wokoo siebie w ce-lu dostrzeenia ewentualnego zagroenia. To rozgldanie, to wanie ukierunkowywanie si na to,co jest wane. Owo ukierunkowywanie musi by wiadomie sterowane, bo inaczej jest tylko spon-tanicznym i niekiedy chaotycznym zachowaniem. To wanie zatrzymanie i ukierunkowane rozej-

rzenie si jest podstaw dla wnikliwej postawy starajcej si dostrzec, co jest wane poznawczow materiale, ktry staramy si zrozumie i opanowa w trakcie naszego uczenia si.

Przyjrzyjmy si sytuacji: biegniemy i tak trzymamy aparat fotograficzny w doniach, aby zro-bi dobre i wyrane zdjcie portretowe stojcej osoby. Wynik bdzie raczej nieudany, jeeli robicfotk nie zatrzymamy si, inaczej na pewno bdzie poruszone. Podobnie w trakcie uczenia si, gdysuchamy rwnoczenie muzyki, mamy wczony telewizor, rozmawiamy przez telefon, to trudnouzyska dobr fotografi opanowywanej wiedzy w naszym umyle. Tylko jedna rzecz czyniona naraz i to we waciwym stanie zatrzymania si moe by tak naprawd dobrze opanowana.

Skupi si na nauce to niby proste zadanie, ale wanie to ono sprawia tak wiele kopotw w prak-tyce. Zawsze s bowiem wokoo rzeczy i zjawiska, ktre wydaj si bardziej interesujce nizakuwanie do matury.

11

11


12/32

Chcc, nie chcc, musimy si okreli: koncentrujemy si i bierzemy si do nauki, czy nie? Istniejenawet pi przykaza efektywnego uczenia si:

1. Musiciechcie nauczy si efektywnego uczenia.2. Musicieskupi si na nauce.3. Musiciemie czasna nauk.4. Musiciemiedo dyspozycjikilka technik nauki. 5. Musiciewiczyswojestyle uczenia si .

Bez faktycznego zastosowania si do powyszych wskazwek, trudno liczy na wikszwydajno podejmowanych prb przygotowania si do egzaminu maturalnego.

W takim razie moe warto przyjrze si wybranemu zestawowi narzdzi mylowych,sucych efektywnemu koncentrowaniu uwagi poznawczej w trakcie uczenia si.

Strategie uczenia si Proponuj zapoznanie z szecioma najefektywniejszyminarzdziami mylenia:

1. Zalety, Wady i to, co Interesujce (ZWI)2. Alternatywy, Moliwoci, Wybory (AMW)3. Rozwa Wszystkie Czynniki (RWC)4. Skutki i Nastpstwa (SiN) 5. Inne Punkty Widzenia (IPW)6. Zbadaj Obie Strony (ZOS).

Zalety, Wady i to, co Interesujce (ZWI) jest narzdziem ukierunkowywania uwagi, skon-centrowanej kolejno na trzech obszarach: najpierw na plusach, potem na minusach, a nastpniena tym, co jest interesujce w tym, czego si uczymy. Posugujc si owym narzdziem, rozmylniei konsekwentnie kierujemy nasz uwag najpierw na zalety (i tylko na zalety), potem na wady, a nakoniec na elementy wzbudzajce zainteresowanie, bez wzgldu na ich warto dodatni czy ujem-n. ZWI jest narzdziem rozszerzajcym pole poznawczej percepcji, poprawiajcym rozeznaniew problemie czy sytuacji. Trzeba po prostu aktywnie patrze najpierw w jednym, potem w drugim,a nastpnie w trzecim kierunku, co pozwala uzyska peny skoncentrowany obraz sytuacji, proble-mu, zagadnienia.

ZWI mona zastosowa np. w budowaniu tradycyjnych charakterystyk postaci bohaterwliterackich. Czy nie jest wygodne ukadanie sobie w pamici portretu postaci, np. Kmicica czy

Wokulskiego poprzez pryzmat ich zalet, a dalej ich wad. I tu tworzycie list. Na koniec refleksja natemat co przy wszystkich zaletach i wadach jest jednak tak naprawd w ich osobowociach i cha-rakterach szczeglnie i wyjtkowo interesujce.

Stosowanie ZWI jest przydatne wszdzie tam, gdzie dominuj opinie i reakcje oparte nauprzedzeniach i zastaych przekonaniach, nie zawsze susznych. Daje ono moliwo tworzeniakreatywnych interpretacji.

Naley podkreli, e stosowanie ZWI to nie to samo, co sporzdzanie listy wszystkichzai przeciw. Sporzdzanie takiej listy jest raczej wiczeniem si w dwuwartociowym ocenianiu. W na-rzdziu ZWI kierunek rozeznania poznawczego wyznaczamy dodatkowo parametremtego cointeresujce, co pozwala rozwaa wszystkie te aspekty, ktre nie mieszcz si ani w kategoriiza (plus), ani przeciw (minus).

Dziki kategoriiInteresujce mamy moliwo dostrzec sprawy i rozwizania, ktre naszaciekawiaj, jak rwnie zauwaania punktw rzeczywistoci, z ktrych co nowego moewynikn.

12

11

22


13/32


14/32

Narzdzie SiN to instrukcja wiadomego rozwaania konsekwencjiokrelonej decyzji czy dziaania, jak rwnie wszelkich zalenoci w anali-zowanych faktach, np. historycznych.

Intrygujcym narzdziem uczenia si jest IPW Inne PunktyWidzenia bowiem naley ono do najczciej wystpujcych. Jest jed-nak czsto jedynie deklaratywnym postulatem poznawczym, ktry fakty-cznie w praktyce bywa przez wikszo ignorowany. Ludzie bowiemdeklaruj, e patrz na sprawy z rnych punktw widzenia faktycznieczyni to jednak z okrelonego punktu swojego punktu widzenia.Uywanie IPW pomaga nam postawi si w sytuacji innych ludzi, znalesi w ich skrze, zobaczy sytuacj czy problem ich oczami. Jest to pro-cedura dwufazowa. Po pierwsze, trzeba okreli, kogo dotyczy konkretnasytuacja, sporzdzi list ludzi (czy grup), ktrych interesy (czy racje)wchodz tu w gr. Druga faza to prba ogldu sytuacji oczami innych ludzi.

Naley zwrci uwag, e posugujc si IPW rozwaamy, co ludzienaprawd myl w danym momencie, a nie co powinni myle! W IPWwane jest uznanie subiektywizmu racji. Trzeba stara si naprawd przyjcudzy punkt widzenia i spojrze na zagadnienie z tego punktu wi-dzenia. Mona wzi pod uwag rwnie to, co wiemy o rzeczywistychpogldach tych ludzi (czy grup). Tak wic IPW jest mieszank zawiera-jc zarwno rzeczywiste pogldy zainteresowanych ludzi i grup, jak i na-sze wyobraenie o ich racjach, stanowiskach czy interesach.

W sytuacji egzaminacyjnej uwzgldnienie rnych punktw widzenia,zarwno w sposobie prezentowania posiadanej wiedzy, jak i odnoniewyczucia oczekiwa egzaminatorw wydaje si absolutnie na miejscu.

I na koniec ZOS zachcajcy, aby zawsze i wszdzie, dla uzyskaniamoliwego obiektywizmu stara si Zbada Obie Strony.

Jest to narzdzie okrelania dogodnych i waciwych opcji w trakcienp. prowadzonych dyskusji. Zwykle dyskutanci staraj si znalesabepunkty w argumentacji oponenta. Zadaniem tego narzdzia jest aktywnie:rozpozna, rozezna si, zgbi obie strony kadego konfliktu, sporu czyzagadnienia. Pytanie zasadnicze, czyli kierujce uwag i poszerzajcepole obserwacji brzmi: Jak naprawd wyglda odmienny punkt widzenia(stanowisko) drugiej strony?

Przy stosowaniu tego narzdzia staramy si skierowa naszemylowe rozpoznanie poznawczy zwiad na waciwe, czsto ukryte,zaplecze zagadnienia i nie zwraca bezporedniej uwagi na przejawyproblemu stawiane w trakcie dyskusji itp. Chodzi o ile to moliwe o prze-prowadzenie obiektywnego, naturalnego badania problemu. Strategi prak-tyczn moe by nastpujcy scenariusz: prosimy kogo o przedstawieniejednego pogldu, a potem w ostatniej chwili, o przedstawienie innego.

Oczywicie w ramach narzdzia ZOS mona mie wasny punktwidzenia, wasny system wartoci czy wasne preferencje, ale jest tuzasad , e mamy je formuowa dopiero potem, kiedy ju zrobilimyobiektywne rozpoznanie, a nigdy przedtem.

Stosowanie narzdzia ZOS w trakcie uczenia uwraliwia dostrze-ganie rnych zda i opinii w wystpujcych obok siebie pogldach.

14

5 5

66


15/32

Pami i zasady skutecznego powtarzaniaPamito czynnoci i procesy zezwalajce na gromadzenie, przechowywanie i odtwarzanie

informacji (wiedzy,dowiadcze). Pami jest wana we wszystkich typach pracy umysowej, czyli:poznawaniu, myleniu, komunikowaniu si i oczywicie uczeniu. Psychologowie wyrniaj rnerodzaje pamici.

Ze wzgldu na jej charakter czasowy mwi si o pamici:bezporedniej (krtkotrwaej, doranej, natychmiastowej),dugotrwaej.

Charakter organizacyjny wyznacza za rozrnienie pamici na:logiczn,mechaniczn.

Pami bezporednia czyli pamitanie bodcw bezporednio po ich zadziaaniu,wyraajce si w moliwoci ich przypominania sobie tylko w cigu niewielu sekund po ustaniudziaania bodcw.

Pami dugotrwaa czyli pamitanie bodcw, przedmiotw, znakw, czynnoci przezdugi, czsto nieograniczony okres dziki trwaoci ladw pamiciowych.

Pami logiczna czyli okrelenie odnoszce si do procesw zapamitywania materiauo charakterze treciowym (sensownym) w przypadkach, gdy dokonujemy adaptacji sformuowasownych do posiadanych ju struktur pojciowych w taki sposb, e mimo reorganizacji zapa-mitanych treci, zachowany zostaje sens materiau, jego mylowa struktura.

Pami mechaniczna odnosi si do tych procesw pamiciowych w sytuacjach uczeniasi, dziki ktrym zapamitujemy wiernie i dokadnie sekwencje bodcw, ruchw lub znakw.

W innym podejciu wyrnia si trzy rodzaje pamici, mianowicie:

przechowywanie informacji sensorycznej,pami krtkotrwa,pami dugotrwa.

System przechowywania informacji sensorycznej przechowuje dokadny i peny obrazodbieranego wiata przez zmysy jedynie przez uamki sekund.

System pamici krtkotrwaej przechowuje nie tyle materia bezporedni, co jego bezpored-ni interpretacj. Tutaj w wyniku powtarzania mona utrzyma ten rodzaj materiau na czasnieokrelony. Pami dugotrwaa jawi si najwaniejsz i praktycznie jest nieograniczona.

Szczeglnie istotne s problemy wprowadzania materiau do pamici dugotrwaej, przechowywa-nia go tam, wydobywania z niej i interpretowania.

Podstawowe procesy pamicioweto:

zapamitywanie, utrzymywanie si ladw;aktywizacja ladw, czyli przypominanie sobie.

Te funkcje pamici s najwaniejsze w uczeniu si.

Nie wnikajc w teoretyczne aspekty pamici i zapamitywania, gdy jest w tym zakresie sze-roko dostpna i obszerna literatura, zajmiemy si wskazwkami i uwagami wanymi dla dziaaniapraktycznego.

15


16/32

Praktycznie wan kwesti s typy pamici. W zalenoci od rodzaju najatwiej przez jed-nostk zapamitywanych bodcw (rodzaju odbierajcego analizatora) wyrnia si typ:

wzrokowy,suchowy,ruchowy.

Tak wic, czowiek o wzrokowym typie pamici najatwiej bdzie uczy si tekstu czytajc go,o typie suchowym suchajc go, o ruchowym czytajc go gono.

Zapamitywanie to proces i czynno, w wyniku ktrej powstaje dowiadczenie i wiedza.Jeeli zapamitywanie zamierzone ma charakter zorganizowany, wwczas zachodzi typowawycznie dla czowieka posta zapamitywania czyliuczenie si !

Najefektywniej i najdokadniej zapamitywalibymy, gdyby spostrzegany przez nas obrazwiata by rejestrowany w pamici wielozmysowo (obrazowo, dwikowo, zapachowo, smakowo,dotykowo), w taki sposb, jak go spostrzegamy przy przechowywaniu pamici sensorycznej lub jak

dochodzi on do pamici krtkotrwaej. Ale tak nie jest. Nasza pami rejestruje mniej dokadnie,cho znane s przypadki tzw. pamici fotograficznej, czyli dokadnej.W celu utrwalenia nabywanych informacji stosujemy rne sposoby rejestracji spostrzee,

na przykad mona nakrci film, nagra rozmow, odla ksztat.Czciej jednak stosujemy jeszcze bardziej wybircz rejestracj, np. malujc obraz, zapisu-

jc usyszan wypowied, lepic figurk. Ograniczajc zakres rejestracji chronimy si przedzalewem informacyjnym, przed informacjami zbdnymi i niepotrzebnie obciajcymi naszpami. Wybirczo zwiksza nasz koncentracj na szczegach, na sprawach istotnych. Kadarejestracja podczas czy te po spostrzeganiu przyczynia si do lepszego zapamitywania.

Jedna z zasad skutecznego uczenia si gosi, e im materia jest trudniejszy (np. bardzodugi, skomplikowany lub sabo powizany z dotychczasow wiedz), tym bardziej aktywnie trzebago przyswaja. Dziki temu zapamitujemy go na duej oraz atwiej sobie go przypominamy i le-piej wykorzystujemy tak nabyt wiedz.

Dlatego spraw niezmiernie wan, ju na samym pocztku uczenia si, jest ustalenietypowego, waciwego tylko dla nas sposobu zapamitywania. Uwaa si, e warto uczy si w spo-sb polisensoryczny, czyli za pomoc wielu zmysw:

patrzc,suchajc,

dotykajc,twrczo notujc (tradycyjna cigawka ma wanie sens jako forma osobistejnotatki!),rysujc,chodzc (ruch sprzyja lepszej pracy mzgu),wyobraajc sobie obrazy i kompozycje skojarzone z treci (np. wiczeniawyobrani),podpiewujc rytmicznie i z rymami,kcc si z kim na dany temat,tumaczc to, czego si uczymy, komu innemu.

16


17/32

Na skuteczno zapamitywania wpywaj:

czstotliwo powtarzania (spostrzegania) informacji i wiedzy;nastawienie wobec treci wiedzy, koncentracja uwagi;typ postaci informacji oraz warunki jej percepcji w trakcie uczenia si;posiadana dotychczasowa wiedza.

Uzupeniaj to podejcie trzy oglnezasady zapamitywania :

podczas zapamitywania powinnimy utrzymywa du aktywno mylow;zapamitywane treci powinnimy jak najwczeniej powtarza;do wiadomego, a najlepiej planowego zapamitywania wiadomoci przystpu-jemy dopiero wtedy, gdy materia zosta ju przez nas logicznie opracowany.

Naley wic pamita, aby zapamitywanie byo aktywne, logiczne i wielokrotnie pow-tarzane. Operatywno zapamitywania mona podnie pamitajc o nastpujcychzasadach:

zapamitywanie jest tym trwalsze, im gbsze jest przekonanie zapamitujce-go o potrzebie zapamitania;efektywno zapamitywania mechanicznego jest wielokrotnie nisza od zapa-mitywania logicznego (rozumowego, sensownego);pojemno pamici nie zaley od oglnej liczby informacji, lecz od liczby wy-odrbnionych i zakoczonych czci (waha si od 5 do 9 elementw).

Jeli chodzi o metody zapamitywania, to wyrnia si dwie podstawowe:

metod zapamitywania niedosownego,metod zapamitywania dosownego.

Umiejtno zapamitywania dosownego przydatna jest do uczenia si definicji, formu,wierszy, cytatw, dat, symboliki czy te treci wystpie.

Zapamitywanie niedosownejest przydatne we wszystkich pozostaych przypadkach.

Podobnie jak wczeniej, odniesiemy metody zapamitywania do materiau pisemnego.W przypadku zapamitywania dosownego, czyli uczenia si na pami, naley wyuczy si tek-stu na 2-3 dni przed terminem wygoszenia reprodukowania. Zaczynamy od kilkakrotnego czyta-nia cichego (ze zrozumieniem) i gonego (z interpretacj).

Naley pamita o koncentracji uwagi i intencji zapamitania. Jeeli tekst jest duszy, todzielimy go na czci. Po wyuczeniu si czci, powtarzamy je, scalajc. Po czytaniu powinnanastpi co najmniej kilkuminutowa przerwa. Z kolei prbujemy powtarza gono, w miar potrze-by zagldajc do tekstu. Po duszej przerwie (kilkugodzinnej) prbujemy powtrzy, nie zaglda-jc do tekstu, a po ostatnim powtrzeniu czytamy tekst jeszcze raz w caoci. Nastpne powtrze-nie winno by ostatni prac umysow przed snem. Kolejne powtrzenie robimy nastpnego dnia.Teksty dusze opanowujemy metod kombinowan, caociowo-czciow, w schemacie czyn-noci zblion do metody zapamitywania niedosownego.

17


18/32

W przypadku zapamitywania niedosownego, gdy mamy opanowa rozdzia lub fragmentrozdziau ksiki popularnonaukowej, naukowej lub podrcznika, proponuje si nastpujcepostpowanie:

Na pocztku przeczyta tekst w caoci, wyjani niezrozumiae kwestie lub sowa.Po kilkuminutowej przerwie sprbowa powtrzy zapamitywane treci.Nastpnie przeczyta po raz drugi, zaznaczajc i podkrelajc najwaniejsze informacje, na-pisa z nich krtki konspekt. Treci przeznaczone do dosownego zapamitania wyodrbnigraficznie. Mona te przypomnie, przeczyta treci wczeniej poznane, wice si z da-nym tematem.Po kilkunastominutowej przerwie powtrzy tre wasnymi sowami, przejrze konspekt i znwpowtrzy.Kolejne powtrzenie powinno by dokonane po kilku godzinach, najlepiej przed snem.Moe jednak otrzymany rezultat nie by zadowalajcy, ze wzgldu na trudno materiau lubmae nim zainteresowanie. Wwczas nastpnego dnia przegldamy dany tekst, notatki i pow-tarzamy.Do trwaego zapamitywania przydatne s dalsze kilkakrotne aktywne powtrzenia, czeniei zastosowanie nabytych wiadomoci w rnych sytuacjach, stosujc np. pytania proble-mowe. Rozciga to znacznie w czasie zapamitywanie i dlatego szczeglnie wane staje siwwczas jego umiejtne rozplanowanie.

Przygotowujc si do egzaminw, warto stosowa podozmian, czyli zasad kontrastu,a wic uczymy si rnych przedmiotw jednego po drugim, np. humanistyczne przedzielamycisymi lub odwrotnie. Nie uczymy si razem podobnych przedmiotw, np. angielskiego i nie-mieckiego. Informacje bd na siebie zachodzi, co spowoduje znieksztacenia i utrudni zapa-mitanie.

Zaczynamy wic nauk od najtrudniejszego dla nas materiau, eby mie go z gowy jaknajszybciej i eby w miar rosncego zmczenia byo nam atwiej. W ten sposb sterujemy swojchci uczenia si. Pamitajmy o starej zasadzie dymy do tego, co sprawia przyjemno, a nieprzykro i to warto wykorzystywa w trakcie uczenia si.

Dobrze zapamitujemy, jeelichcemy zapamita, a nie jeli wmwimy sobie, e to czegosi mamy zamiar uczy jest nudne, gupie i bez sensu. Z takim nastawieniem nie zabierajmy si donauki, bo w gowie nic nie zostanie, mimo powtarzania. Warto myle pozytywnie zarwno o sobie,jak i efekcie nauki i nie naley dopuszcza do wiadomoci myli o braku zdolnoci, lenistwie,tpocie, sabej pamici, zym nauczycielu.

Naley natomiast wytwarza w sobie przekonanie, e uda nam si, e potrafimy, jestemyw stanie, damy sobie rad. Jeli mylicie, e jest inaczej zastanwcie si, kto i dlaczego wytworzyw nas to przewiadczenie i najlepiej po prostu odrzucie je jako obce. Nie ma powodu, ebycudza opinia przeszkadzaa nam w nauce.

Na zasadzie kreowania samemu dla siebie tzw. samospeniajcej si przepowiedni naprawd mona czsto nauczy si tego wszystkiego, czego chcemy. Jeli natomiast wmwimysobie, e czego nie osigniemy, to rzeczywicie tak si czsto staje, i to nie z przyczyn magicz-nych, ale dlatego, e woymy w to mniej wiary, uwagi, energii, wysiku i umiejtnoci.

Naley zwraca uwag, o ktrej porze dnia nauka najlepiej wchodzi nam do gowy,pamitajc, e przez noc mzg porzdkuje informacje, ktre rano odtwarzamy zwykle bez trudu.Dlatego nie naley uczy si np. tu przed sprawdzianem czy egzaminem, tylko najpniejpoprzedniego dnia wieczorem. Nasz umys musi mie czas, eby posegregowa dane.

18


19/32

A oto wskazwki szczegowe, na ktre warto zwrci uwag uczc si.Naley tworzy logiczne powizania midzy czciami materiau. Skuteczno mona spraw-

dzi w prosty sposb serie bezsensownych sylab zwykle zapamitamy znacznie mniej ni frag-mentw prozy czy poezji. Uczc si swek z jzyka obcego, zapamitujmy je tematycznie, np. wi-zyta u przyjaci, wystrj wntrz, komunikacja, gastronomia, zakupy, pogoda, pory roku, miesice,kolory itd. Nigdy nie naley si uczy czego, czego nie rozumiemy to kompletna strata czasu(zapomnimy to szybko), a dodatkowo nauka zmczy nas i zniechci, po czym zajmiemy si czym

innym. Jeeli nauk sprowadzimy do wkuwania, to staje si to zwykle procederem potwornie nud-nym!

Koniecznym elementem efektywnej nauki jestnieustanne powtarzanie jeeli tego niepraktykujemy, to zwykle marnujemy trud uczenia si. Poczenia, ktre atwo moemy wytworzyw mzgu dziki powtarzaniu, w innym przypadku praktycznie nie zachodz. Bez powtarzania niemamy szansy utrwali materiau.

Uczy si i powtarza materia mona metod nastpujc: przeczytajcie cao, potemjeszcze raz z podkrelaniem wanych kwestii, podzielcie tekst na sensowne czci i powtarzajcie

kad z nich a do penego zrozumienia i zapamitania.

Po opanowaniu pierwszej czci przechodcie do nastpnej, tworzc pomosty logicznemidzy partiami materiau przy powtarzaniu nastpnej czci zawsze zaczynajcie od kocwkipoprzedniej. Po dniu przerwy, kiedy dacie swojemu mzgowi szans na uporzdkowanie mate-riau, powtrzcie cao.

Inny sposb uczenia ukada si w cig piciu czynnoci:

przejrzenia,zapytania,przeczytania,streszczenia,podsumowania.

Schemat postpowania ukada si nastpujco: pobienie przejrzyjcie materia, zadajciepytania, uwanie czytajcie, aby znale odpowied na pytania, dokonajcie streszczenia poszczegl-nych fragmentw i na koniec podsumujcie, zwracajc uwag na treci dotychczas niezapamitane.Ta do pracochonna strategia daje jednak trwae skutki, dlatego warto j wyprbowa, kiedyszczeglnie zaley nam na pozytywnych efektach.

Praktycy efektywnego uczenia si zwracaj uwag, aby stosowa reim powtrek: zacznijcieprzeglda materia tu przed pierwszym zapomnieniem utrwalonych ju informacji.Pierwsza powtrka powinna nastpi po godzinie nauki, wystarczy 5 minut. Po upywie doby

powtrzcie materia przez 3 minuty, dziki czemu utrwalicie go mniej wicej na tydzie. Po 7 dniachpowtarzajcie przez 2 minuty, a po miesicu przez minut. Stosujc t procedur, wprowadzicietreci do pamici trwaej.

Powtarzajc, rbcie przerwy. Nie dopuszczajcie do znuenia, zoci i przemczenia, bo toobniy skutecznie wasz motywacj do nauki. Przerwy krtkie wypeniajcie aktywnoci fizyczn,dusze przeznaczcie na relaks lub sen. Nie narzucajcie sobie zbyt ostrego reimu nauki, bozmczycie si i zniechcicie niepotrzebnie na duej.

Jedn dawk nauki postarajcie si zmieci w przedziale od p godziny do godziny. Mniejni 30 minut to ju rozleniwienie i przesadne wygodnictwo nie pobaajcie sobie. Wicej ni go-dzina nauki sprawi, e pniej za szybko si zmczycie. Zrbcie plan tego, czego zamierzacie sinauczy. Starajcie si koczy uczenie si na tym, od czego nauk rozpoczlicie.

19


20/32

Pami zewntrzna notowanieNajczstsz form wspomagajc celowe i zor-

ganizowane zapamitywanie (uczenie si) jestnotowanie . Notowanie to czynno zapisywaniapoznawanych treci sownych i pozasownych,

towarzyszcych temu zdarze, skojarze, interpre-tacji. Celami notowania s: uatwienie koncentracjiuwagi, lepszy porzdek i systematyzacja materiauoraz trwalsze zapamitywanie. Najczciej stosuje-my notowanie, suchajc przekazw sownych lubpodczas czytania przekazw pisemnych. Ta drugaforma nazywa si rwnie konspektowaniem.

Notowanie w trakcie wykadu, pogadanki, referatu, odczytu itp. uatwi moe kilka zalece:

Nie naley notowa wszystkiego. Aby nauczy si selekcji materiau, powinno si w cigu

dwu dni od wykadu notatki przejrze, uporzdkowa, usystematyzowa treciowo i graficznie, a w ko-cu wypunktowa, czyli wybra z nich najistotniejsze treci. Na pocztku nie zaszkodzi prowadzeniedwch zbiorw notatek. Pierwszy stanowi notatki prowadzone bezporednio w czasie suchania,a drugi notatki z treciami uporzdkowanymi.

Suchajc, starajmy si zrozumie podawane informacje, a to uatwi nam wybr treci dozanotowania. Z czasem zdobdziemy podzielno uwagi zezwalajc na notowanie poprzednichsw jednoczenie, suchajc dalszego wywodu.

Niektrzy potrafi notowa skrtami, co znacznie zwiksza szybko notowania. Jednak oso-bie nie znajcej tej metody stosowanie jej moe przynie wicej szkd, ni poytku. Dlatego naley

umiejtnoci skrtowego notowania nabywa systematycznie i nie zraa si pierwszymi niepo-wodzeniami. W duszej perspektywie umiejtno skrtowego notowania moe wiele uatwi.Najbardziej skrtowym sposobem notowania jest stenografia. Nauczenie si jej zasad i operatywnestosowanie jest jednak bardzo trudne. W wikszoci przypadkw nie jest nam potrzebne dosownezapisywanie. Takie notatki s take bardzo obszerne treciowo. Zawieraj rwnie wszystkiepowtrzenia, dopowiedzenia, pomyki itp. Dysponujc zapisem stenograficznym, moemy go trak-towa jako materia do selekcji, do zrobienia waciwych uytecznych notatek.

Uyteczne jest notowanie na oddzielnych kartkach i tylko na jednej stronie, aby atwiejporzdkowa, grupowa notatki i wprowadza uzupenienia.

Istotn jest rwnie forma graficzna, przejrzysta i czytelna dla notujcego, uwzgldniajcaprzestrzenne rozmieszczenie tekstu, operowanie wielkoci liter i wyrazw, uwzgldnianie margi-nesu i wiata midzy wierszami, operowanie kontrastami, podkreleniami, akapitami itp.

Inn form notatek s konspekty duszych tekstw, np. ksiek. Konspektowanierozumia-ne jest tu jako czynnoci uporzdkowanego i celowego notowania istotnych treci z przekazw pi-semnych. Zwykle rozrnia si dwa etapy przy konspektowaniu. Pierwszy z nich obejmuje czyn-noci szybkiego czytania ze zrozumieniem, z selekcj materiau i podkrelaniem najwaniejszychtreci. Konspekty naley pisa na oddzielnych kartkach, z marginesami bocznymi oraz dolnymi grnym. Na marginesie grnym najczciej piszemy nazwisko autora, tytu ksiki, tytu rozdziau,czyli informacje identyfikacyjne. Na marginesie bocznym, po wypenieniu strony treci notatki,wypunktowujemy wybrane treci, hasa, symbole. Moe to by jakby konspekt konspektu.

Margines dolny zostawiamy do odniesie danych treci do innych ksiek, pogldw, naszychinterpretacji, uwag. Niektrzy czyni to na odwrocie kartki.

20


21/32


22/32

lingwistycznych. Kada z tych dyscyplin wymaga innego podejcia czytelniczego w trakcie lektury.Wobec tego, poniej przedstawi ogln teori sprawnego czytania oraz podam kilka szczeglnieefektywnych schematw przyjmowania waciwych postaw czytelniczych, polegajcych wanie naobieraniu waciwego punktu widzenia wobec treci zawartych w danym, przedmiotowookrelonym tekcie. Dostarcz rwnie serii tabelarycznie opracowanych pyta do aspektowegoczytania, ktre powinny uatwi porzdkowanie poznawcze tekstu, aby wynik lektury nabieraznacze i by efektywnie wykorzystany jako istotne rdo wiedzy potrzebnej na egzaminach.

Czytanie to czynno i umiejtno zdobywana w pocztkowym okresie ksztacenia,bdca niejako podstaw dalszego uczenia si . W zasadzie naleaoby przyj, i wszyscyuczniowie szkoy ponadgimnazjalnej przyswoili sobie t umiejtno w stopniu wystarczajcym dosprawnego i efektywnego poznawania coraz szerszej wiedzy. Wwczas nie powinnimy w tymmiejscu zajmowa si czytaniem, poniewa w wikszoci indywidualnych przypadkw sprawnoszybkiego i efektywnego czytania mona podnosi. Moe wic warto sprbowa krytycznie spoj-rze na swoj osobist umiejtno w tym zakresie, a zwaszcza przed zbliajcym si egzaminemmaturalnym.

Czytanie obejmuje trzy warstwy:

pierwsza z nich, to sprawno samego czytania, czyli szybko czytania;druga dotyczy zrozumienia czytanych treci; trzecia ich zapamitywania.

Ludzie rni si midzy sob przede wszystkim szybkoci czytania. Dzieci uczce si czy-ta rozpoznaj sowa poprzez rozpoznawanie kolejnych liter i czenie ich. Zaawansowany czytel-nik rozpoznaje sowa bez analizy liter, a im bardziej jest oczytany, tym szybciej je rozpoznaje. Nie

przeszkadza mu nawet niekoczenie wyrazw. Przy duej znajomoci problematyki czyta czniecae grupy wyrazowe. Zawodowcy w czytaniu (naukowcy, redaktorzy, literaci, krytycy itp.) przyswa-jaj sobie cae zdania lub nawet grupy zda, nie dzielc ich na elementy skadowe. Ich czytanieokrelane jest wanie najczciej jako czytanie szybkie czy te czytanie selektywne.

Ze wzgldu na jako i sprawno mona wyrni kilka rodzajw czytania. Wie si toz etapowym podejciem do rozwoju umiejtnoci czytania. Przedstawmy wic i przeanalizujmyetapy procesu czytania.

Przygotowanie si do czytania jest etapem pocztkowym. Polega on, na przykad, naustalaniu elementw struktury czytanego tekstu, uwiadomienie sobie jego roli dla caoci pracy,przygotowaniu materiaw wspomagajcych, np.: rnego rodzaju sownikw, encyklopedii,wczeniejszych notatek itp. Zwizany te jest z kwesti organizacji warunkw zewntrznych, jakiewystpuj w trakcie aktywnoci czytania, czyli miejscem, owietleniem, pozycj, atmosferpomieszczenia i nastawieniem czytajcego do pracy, a take przygotowaniem przyborw do pod-krelania, notowania. Niektrzy zwracaj szczegln uwag na tym etapie na waciwe rozbudze-nie motywacji i mobilizacj do skupienia uwagi.

Czytanie pobiene (orientacyjne) to nastpny etap sucy do rozpoznania struktury logi-cznej, znaczenia czci i caoci czytanego tekstu. Polega ono na szybkim i wyrywkowym czyta-niuprzegldaniu wybranego rozdziau czy te fragmentu. Posugiwanie si podczas tej czynnocipowtarzajcym si schematem (algorytmem) orientacyjnym bardzo uatwia i przyspiesza dziaanie.Czytanie to kojarzone jest najczciej z czytaniem selektywnym, dlatego te w dalszej czcidokadniej zajmiemy si technikami czytania selektywnego.

22


23/32


24/32

Chcc podnosi szybko czytania, naleaoby pamita o wpywie takich czynnikw, jak:

warunki zewntrzne wygodne miejsce, pozycja, owietlenie, odlegowzroku od tekstu, dotlenienie pomieszczenia, przygotowanie pomocy;warunki wewntrzne uwiadomienie celu czytania, nastawienie na wysiekumysowy, koncentracja uwagi;

czynniki techniczne druku kolor, format stronicy i czcionek, szeroko wierszy,zrnicowanie graficzne, ukady typograficzne;struktura jzyka rytm tekstu, skadnia, styl, sowotwrstwo;waciwoci osobowociowe czytelnika jego zasb wiedzy, wiek,inteligencja, sposoby i nawyki czytelnicze.

Natomiast, zastanawiajc si nad uwarunkowaniami wpywajcymi na zrozumienie czy-tanego tekstu naleaoby pamita o nastpujcych czynnikach:

1.Czynniki obiektywne:poziom nasycenia tekstu informacjami,budowa, kompozycja, styl i rodzaje opisw,objto materiau, stosowane podziay na rozdziay i podrozdziay,wyrnianie tytuw i podtytuw,forma i komunikatywno jzyka.

2. Czynniki subiektywne:kierowanie uwag i jej koncentracja,pojemno i gboko uwagi,zakres i panoramiczno spostrzegania,zdolno przestawiania si na rne tematy, problemy.

A teraz zapraszamy do zapoznania si z seri praktycznie uytecznych Tabel pyta,nakierowujcych poznawczo uwag czytelnicz. Prezentuj one sze zasadniczych postaw, jakiemona obra w trakcie czytania tekstw w celu opanowywania materiau. S doskonaymi inspirac-jami przydatnymi do sporzdzania notatek powtrzeniowych. Przystpujc do czytania tekstu,warto zada sobie pytanie o to, z jakiego punktu widzenia bdziemy go poznawa i analizowa.

1. Punkt widzenia czytajcego Problem Rozwizanie

Czy ten problem wymaga rozwizania? Problem, o ktrym czytam, ktry poznaj.

Jaki to problem?Kto ma ten problem?Co powoduje ten problem?Jakie s skutki problemu?Kto prbuje rozwiza problem?Jakie rozwizania s zalecane lub warte wyprbowania?Jakie s efekty tych rozwiza?

Czy problem jest do rozwizania?Czy jakie nowe problemy powstay na skutek zastosowanych rozwiza?

24


25/32

2. Punkt widzenia czytajcego W jakim stopniu co wynika z czego innego,co jest przyczyn, a co skutkiem?

Dlaczego to si zdarzyo?Czym to jest spowodowane?Jakie wane elementy lub czynniki powoduj ten efekt?Jak s ze sob powizane te czynniki lub elementy?Czy ten efekt zawsze bdzie wywoany tymi samymi przyczynami?Dlaczego tak lub dlaczego nie?Jaki bdzie efekt, gdy zaistniej inne elementy lub czynniki?

3. Punkt widzenia czytajcego Porwnanie Kontrast

Na ile okrelone/opisane elementy s podobne lub rne?Co jest porwnywane, a co przeciwstawiane sobie?Jakie kategorie waciwoci lub atrybutw s stosowane do porwnaniai przeciwstawienia tych elementw?Jakie s podobiestwa midzy elementami?Jakie s rnice pomidzy elementami?Jakie s najwaniejsze cechy jakociowe lub atrybuty, ktre powoduj ichpodobiestwo?Jakie s najwaniejsze cechy jakociowe lub atrybuty, ktre powoduj ichrnice?Czy te elementy s podobne, czy rne, biorc pod uwag ich cechynajistotniejsze?Co moemy wywnioskowa na temat tych elementw?

4. Punkt widzenia czytajcego Cel Dziaanie Skutek

Jaki jest cel? W jaki sposb zostanie zrealizowany?Kto prbuje go osign?Jakie dziaania zostan podjte, aby go osign?Na ile wana jest kolejno dziaa podjtych dla osignicia tego celu?Jakie s rezultaty tych dziaa? Co si stao?Na ile dziaania te byy skuteczne dla osignicia celw?Czy pojawiy si jakie niespodziewane efekty uboczne tych dziaa?Czy inne dziaania byyby bardziej skuteczne?Czy co innego mogoby by zrobione?

25


26/32

5. Punkt widzenia czytajcego Pojcie Termin nazywajcy

Czy pojcie jest zrozumiae?Jakie to pojcie?Do jakiej kategorii naley?Jakie s jego najwaniejsze cechy charakterystyczne lub atrybuty?Jak ono dziaa?Jak ono peni rol?Jakie s jego funkcje?Jakie s jego przykady?Jakie s inne przykady posiadajce podobne cechy charakterystyczne?

6. Punkt widzenia czytajcego Propozycja Wsparcie

Czy prezentowany punkt widzenia jest krytykowany czy popierany?Jaka jest gwna dziedzina tematyczna lub zagadnienie?Jak propozycja (podejcie, teoria, hipoteza, teza) jest przedstawiana?W jaki sposb ta propozycja jest wspierana?Czy s przedstawione przykady? Czy wspieraj one propozycj?Czy s przedstawione dane? Na ile wspieraj one propozycj?Czy dostarczona jest weryfikacja sporzdzona przez eksperta?W jakim stopniu wspiera ona propozycj?Czy przedstawione zostay logiczne argumenty? Czy wspieraj onepropozycj?Czy zosta zaprezentowany odpowiedni przypadek, aby uzyskaakceptacj propozycji?

Elementarn technik jest po prostu uwane czytanie, ktre kady realizuje zwykle w wypra-cowany indywidualnie sposb i we waciwym sobie stylu. Proponujemy jednake pewne, wypra-cowane w praktyce, stosunkowo uniwersalne schematy okrelajce kolejne konieczne etapy i ele-menty skadajce si na to, co zwiemy dokadnym, rzetelnym czytaniem ze zrozumieniem rnegorodzaju materiau przedmiotowego.

26


27/32

TABELA Uwane czytanie

1 Czytaj.Przeczytaj fragment tekstu. Postaw owkiem znak(+) obok kadego akapitu, ktryzrozumiae. Postaw znak zapytania(?) obok kadego akapitu, w ktrym znajdujeszco, czego nie rozumiesz.

2 Samotumaczenie.Na kocu kadego akapitu zrb przerw, aby wyjani sobie wasnymi sowami to, cowanie przeczytae. Co jaki czas wracaj do akapitu.

3 Autorozumienie.Wr do kadego ze znakw zapytania(?) i teraz zastanw si, czy potrafisz zrozumieakapit.

4 Ponownie przeczytaj partie tekstu sprawiajce ci trudno, by przekona si, czy nadals niezrozumiae.

5 Sprecyzujdokadnie istniejcy problem, aby stwierdzi, skd wynikaj trudnocize zrozumieniem tekstu:Czy chodzi o trudne sowo lub nieznane sownictwo?Czy chodzi o trudne zdanie lub niezrozumiay jzyk?Czy chodzi o temat, o ktrym niewiele wiesz?

6 Wyprbuj strategi naprawcz:Posu si sownikiem (np. tym umieszczonym w podrczniku) lub innymipomocami jzykowymi.Przyjrzyj si obrazkom lub innym znakom graficznym.

Przeanalizuj inne czci rozdziau (streszczenie, diagramy, przypisy i inne).7 Wyjanijsobie, czego dokadnie nie rozumiesz lub co jest dla ciebie niejasne.

8 Zwr si o pomoc do nauczyciela lub kolegi, bd koleanki z klasy.

TABELA Co autor mia na myli?

1 Co autor prbuje powiedzie?

2 Jakie jest przesanie autora?3 O czym autor mwi?

4 Czy autor jasno tumaczy temat?

5 Czy wie si to z informacjami, ktre autor poda nam wczeniej na ten temat?

6 Jak to si wie z informacjami, ktre autor poda nam wczeniej?

7 Jakiej wiedzy wczeniejszej oczekuje od nas autor?

8 Czy autor mwi nam, dlaczego?

9 Jak sdzisz, dlaczego autor mwi nam to wanie teraz?

27


28/32

TABELA Wnikliwe czytanie

1 Temat:O czym jest ta cz rozdziau?Co ju wiem na dany temat?Jak wiedz mam zamiar zdoby po przeczytaniu tego tekstu?

2 Gwna myl, zaoenie:Co jest istot tego materiau?Dlaczego autor ten materia napisa?W jaki sposb materia ten mgby by mi przydatny?Na czym powinienem si skoncentrowa?

3 Gwne tematy:Jakie tezy stawia autor?Jakie s kluczowe argumenty i wnioski?

Gdyby powstao streszczenie tego materiau, jakie byyby najwaniejsze myliodnoszce si do wikszoci szczegw?Jakie s przekonania autora?

4 Struktura:Jak materia zosta skonstruowany?W jaki sposb jest podzielony?W ktrym miejscu powinienem najbardziej si skupi?

5 Najistotniejsze szczegy:

Czy s jakie fakty, na ktre zdecydowanie musz zwrci uwag?Co wyrnia ten materia?Czy zawiera on teksty napisane pogrubion czcionk lub kursyw, cytatyalbo wyrazy napisane duymi literami?Czy s tutaj jakie zdania kluczowe, ktre wydaj si wane?W jakim stopniu jest mi znany materia?Jakie szczegy z tego materiau s mi znane?

6 Style:Co zauwayem w odniesieniu do pisania?

Zoono zda? Nagromadzenie sownictwa?Czy jzyk tekstu jest pynny?Czy mona go bdzie czyta z atwoci?

7 Ton Podejcie Nastrj:Czy autor wyraa pogld na temat zawartego w materiale problemu?Czy mog odnale jakie jego emocje w materiale?Jaki nastrj przebija z tekstu? Zo? Humor? Entuzjazm? Krytycyzm? Sarkazm?Ironia? Rozsdek? Perswazja? Inspiracja? Objanienie?Jeli autor musiaby przygotowa najwaniejsz w yciu prezentacj o swoimmateriale, co by w niej zawar?

28


29/32

TABELA Czytanie zada matematycznych

1 Czytaj dokadnie, by upewni si, e kade zdanie ma sens.

2 Streszczaj to, co przeczytae, swoimi wasnymi sowami.

3 Kiedy napotkasz trudne sowa, pojcia zastanw si chwil i zastp je atwiejszymisformuowaniami.

4 Omw z partnerem to, co przeczytae:by upewni si, e to rozumiesz,by wyjani to, czego nie rozumiesz.

5 Szukaj:treci, ktre autor zakada, e ju znasz,treci, ktrych nauczye si poprzednio z matematyki.

6 Czytaj z owkiem w rku:by odnale podane przykady,by powtrnie przeczyta kady fragment po przeanalizowaniu przykadw.

7 Napisz i zachowaj w zeszycie swoje wasne definicje terminw kluczowych.

TABELA Przegld rozdziau przed przystpieniem do czytania tekstu historycznego

Aby zorientowa si, o czym jest rozdzia, zrb najpierw jego przegld. Nastpujce krokipozwol ci zdecydowa, na co zwrci uwag podczas procesu czytania:

1 Jaki tytu ma rozdzia?Rozdzia jest podzielony np. na trzy czci. Zrb ich list.

2 Otwrz podrcznik na pierwszej stronie. Zwr uwag na wane wydarzenia, ktremiay miejsce w czasie, ktry jest opisywany i wypisz je poniej.

3 Znajd oznaczenie wane (o ile zostao zastosowane). Czego dotyczyo?Zauwa, e najwaniejsze fakty historyczne s wypisane pod istotn myl. Przeczytaj jei zapisz jeden problem opisany w rozdziale.

4 Odnajd fragment bdcy wstpem. Przeczytaj wstp, ktry pomoe ci zorientowa si,o czym jest rozdzia. Jaka osoba jest cytowana w tym fragmencie? Jakie wymienionowydarzenie?

5 Spjrz na konkretny rozdzia rozpoczynajcy si na najbliszej stronie. Od jakich pytazaczynaj si akapity lub jakie pytania mona by tam postawi?

6 Przejrzyj szybko strony pierwszej czci nowego rozdziau. Zauwa, czy materia jestpodzielony, czy ma np. mniejsze grupy tematyczne, z ktrych kada oznaczona jesttytuem. Jeli tak, to wypisz trzy tytuy znajdujce si w takiej czci (nie pomyl istniej-cych tytuw z podtytuami).

29


30/32

7 Znajd wane punkty. Zapisz numery stron zawierajce sowa kluczowe wystpujcew tytuach i podtytuach o ile takie wystpuj w edycji danego podrcznika.

8 Przejrzyj zdjcia w tym rozdziale. Wr do wanych faktw z pytania 3. Jaki zwizekdostrzegasz pomidzy zdjciami a tymi faktami (o ile wystpuj)?

9 Przejd na koniec rozdziau, gdzie moe znajduj si podsumowania materiau. Znajdjedno wydarzenie, ktre wyglda na do skomplikowane i zanotuj je wraz z rokiem,w ktrym miao ono miejsce.

Na zakoczenie prezentacji zagadnie sztuki czytania naley oglnie stwierdzi, e szybkoczytania, jak i stopie zrozumienia treci wpywaj na siebie. Szybsze czytanie czsto zwikszazrozumienie, ale i zrozumiao tekstu przyspiesza czytanie. Obie te warstwy maj czne znacze-nie dla ostatniej warstwy czytania, czyli dla zapamitywania.

Krok trzeci do utrwalajcegouczenia si

Uczenie si wymaga takiej pomocy naukowej, jak jest najbardziej tradycyjna cigawka,czyli osobista notatka zapisujca treci, jakie powstay w wyniku procesw dochodzenia do zrozu-mienia i nauczenia si danego materiau do egzaminu.

Jeeli przygotowujemy j jako pomoc w nauce i robimy to naprawd dobrze, to nie bdziewcale potrzebna w trakcie egzaminu! Gwna zaleta takiej pomocy naukowej polega na zaan-gaowaniu naszej aktywnoci w czasie czytania, rozumienia i selekcji informacji.

Notatki robimy w cile okrelonym celu przede wszystkim, aby pomc swojej pamici,a nie j zastpi. Sporzdzanie notatek to jeden ze sposobw zapamitywania przede wszystkimtreci obszernych. Jest to doskonaa pomoc w przypominaniu sobie i utrwalaniu wyuczonegomateriau, zwaszcza jeeli korzystamy z notatek, ktre sami opracowalimy.

Powtarzanie jest w utrwalaniu wiedzy czym niezbdnym.Warto wiedzie, e wedug tzw. krzywej zapominanianajwicej zapominamy natych-

miast po zakoczeniu uczenia si. W zwizku z tym naley powtarza jak najszybciej po przyswo-jeniu informacji, tego samego dnia. Jeli jednak uleglimy pokusie przeoenia tej czynnoci napniej, stwierdzamy najczciej, e pamitamy niewiele i musimy zacz uczy si od pocztku.

Zauwacie, e znajomo tej prawidowoci psychologicznej jest wykorzystywana w naucza-niu. Nauczyciele z pewnoci wielokrotnie powtarzali, e naley odrabia lekcje tego samego dnia,w ktrym byy zadane. Nie jest to tylko fanaberia, ale bardzo mdra i skuteczna rada. Pozwalazaoszczdzi czas i wysiek. Wiemy ju, e naley zacz powtarza od razu. A jak to robi?

Zacznijmy od zagadnienia, czy robi przerwy, czy moe lepiej powtarza raz za razem, bezodpoczynku?

Wiadomo, e uczenie si skomasowane w czasie (powtarzanie bez przerw) jest mniej przy-jemne i moe by bardziej czasochonne ni uczenie si rozoone w czasie (z przerwami).

30


31/32

Co si dzieje z nami i z nasz pamici, gdy powtarzamy bez przerw? Czujemy, jak pojawiasi zmczenie, zniechcenie, znuenie. W miar upywu czasu wzrasta opr przed powtarzaniem,po raz kolejny, tego samego. Psychologowie mwi, e pojawia si hamowanie reaktywne. Nato-miast, gdy robimy przerwy, zmczenie znika, mona powiedzie, e nabieramy siy i ochoty dodalszej pracy. Trudno jednoznacznie okreli, ile dokadnie powinny trwa przerwy. Nie ma na toelaznej reguy. Optymalna dugo przerwy zaley od wielu czynnikw: etapu uczenia si, rodza-ju materiau, ktrego si uczymy, jego dugoci, ale te w duej mierze od osobistych cech i pref-

erencji, przyzwyczaje, samopoczucia.Najoglniejsza zasada jest nastpujca: pocztkowo przerwy nie mog by zbyt dugie,

gdy grozi to szybkim ubytkiem informacji z pamici wanie zapominaniem. W miar utrwalaniamateriau mog by one coraz dusze. A o tym, ile czasu powinny wynosi, najlepiej zdecydowasamemu, uwzgldniajc waciwe osobiste predyspozycje.

Aktywne powtarzanie moe mie rn form. Niektrzy dokonuj prbnych przypomniena pimie, inni wol opowiada komu na gos, czego nauczyli si, gdy suchacz sprawdza ich,lub wskazuje na opuszczenia. O wyborze ktrej z tych metod powinny decydowa wasze prefe-rencje, gdy adna z nich nie jest obiektywnie najlepsza.

Mona postawi sobie pytanie czy tak samo naley powtarza treci, niezalenie od ich

dugoci? Uwaa si, e nie. Treci krtkie starajmy si traktowa caociowo, uczmy si, pow-tarzajc je w caoci. Materia obszerny naley dzieli na mniejsze czci i kad z nich opa-nowywa oddzielnie. W tym przypadku pamitajmy, e dodatkow trudno sprawi moe zapa-mitanie przej midzy czciami i kolejno poszczeglnych fragmentw. Bardzo obszerne tek-sty przeznaczone do zapamitania naley dzieli tak, by wyodrbniony fragment stanowi jakautonomiczn, ale sensown cao. Mona posuy si podziaami ju istniejcymi: rozdziay,paragrafy, punkty.

Stosunkowo duo uwagi powicamy powtarzaniu, gdy psychologowie opracowali sporopraktycznych wskazwek na ten temat. Ju w staroytnoci zauwaono, e Repetitio est mater stu-diorum co zwyczajowo tumaczy si jako konieczno nieustannego powtarzania, ktre jestnajlepszym sposobem trwaego zapamitywania i uczenia si.

Aneks Uczcy relaksUczenie si jest chyba jedn z najtrudniejszych prac umysowych. Z tego wzgldu znajo-

mo higieny teje pracy i zwizanego z tym zjawiskawiadomego odpoczynku i relaksu jestna tyle wane, e powinno by przedstawione, aby nasze rozwaania o uczeniu si uzyskay penintegralno.

Stosujc w praktyce wszelkie zasady i zabiegi psychohigieny, naley pamita o ichwzgldnoci. Wszelkie rady, wskazwki, recepty, to jedynie propozycje, ktre naley przeanali-zowa samodzielnie. Stosujc je, powinno si jednoczenie sprawdza ich skuteczno w konkret-nym wypadku i dla konkretnej osobowoci. W wikszoci przedstawione tu treci zostay wielokrot-nie i na rne sposoby zweryfikowane, mona wic przypuszcza z duym prawdopodobiestwem,i ich uwzgldnianie i stosowanie okae si skuteczne w odniesieniu do wielu konkretnych osb.Dotyczy to zwaszcza wykorzystywania wskaza psychohigieny do uczenia si.

Aby skuteczniej si uczy i zdawa egzaminy, bardzo wan spraw jest umiejtnoodprania si. Co zatem robi, aby si zrelaksowa?

Warto sign po techniki oddychania przepon. To wzmacnia organizm, wycisza, poprawiastan zdrowia. Oddychajmy w ten sposb wtedy, gdy skupienie si jest nam szczeglniepomocne i gdy chcemy natychmiast si uspokoi. Oddycha tak naley jednak nie duejni 2 minuty, bo przetlenienie mzgu spowoduje mroczki w oczach i zawroty gowy. Wydech(przez usta) ma trwa dwa razy duej ni wdech (przez nos).

31

11


32/32

Zadbajcie o odpowiedni dla siebie dawk snu, odpoczynku, rozrywek rbcie wtedy to, coszczeglnie lubicie.Zorganizujcie sobie czas w taki sposb, aby znale go na nauk, rozwj wasny, przyjai mio, dziaania na rzecz innych bliskich osb, celw dugofalowych i odpoczynek oraz nanieprzewidziane wydarzenia (15% czasu).Poszukajcie swoich mocnych stron i opierajcie si na nich w trudnych chwilach oraz zacznij-cie docenia innych ludzi, skupiajc uwag na tym, co w nich dobre, silne, godne szacunku.

Wykacie tolerancj dla inaczej mylcych i zachowujcych si ludzi choby po to, byzechcieli akceptowa rwnie was podczas wsplnej nauki. Odraczajcie negatywne, kryty-czne oceny do momentu lepszego poznania ludzi. Nie uprzedzajcie si na podstawie pier-wszego wraenia.Porozumiewajcie si asertywnie, tj. przyjanie, ale stanowczo, bez agresji i lku.Suchajcie muzyki, ktra wprawi mzg w rytm alfa (814 cykli na sekund), czyli najlepiejmelodii w rytmie wolnym (largo).miejcie si, a ustpi skurcz mini i nastpi spadek napicia. Starajcie si poczyta,posucha lub pooglda co, co doprowadzi was do rozbawienia i paroksyzmw miechu.Warto poszuka pikna wok siebie w ludziach, przedmiotach, krajobrazie, galeriachsztuki.

Dbajcie o codzienny kontakt ze wiatem, najlepiej sonecznym.Warto stosowa rwnie akupresur stp masa tej czci ciaa nie tylko obniy napiciew caym ciele, ale wpynie te pozytywnie na stan narzdw wewntrznych.Korzystajcie z automasau caego, dostpnego doniom, ciaa (poza strefami erogennymi bo celem nie jest pobudzenie) mocno i rytmicznie (skronie i brzuch delikatnie), wicejczasu powicajc bolesnym partiom. Zaczynajcie od stp.Mona poprosi kogo o masa grnej czci plecw ustpi wtedy zmczenie i blegowy.Dobre s kpiele lub pywanie na basenie.Dla wielu osb siganie po przyjemne zapachy dostarcza chwile doskonaego relaksu.Kolejno napinaj i rozluniaj antagonistyczne partie mini.Szczeglnie cenne s rne uspokajajce wizualizacje (tj. mylenie w postaci obrazu), np.wizualizacj kolorw tczy (od czerwonego i pomaraczowego, przez ty i zielony, doniebieskiego i fioletu przy tym zastosujcie jeszcze wyobraenie ciepa w splociesonecznym i mostku).Dla ambitnych polecana jest medytacja dwa razy dziennie po 15 minut, w ciszy i spokoju nie mylc o niczym (co nie jest wcale atwe) lub skupiajc uwag na kojcych treciach,przepywajcych leniwie przez umys.Jak najczciej starajcie si przebywa na onie natury, wybierajc otoczenie wyciszajceemocje.Zaywajcie jak najwicej snu nie przepijcie jednake dnia egzaminw.

Powodzenia!

Literatura przedmiotuE. de Bono,Naucz swoje dziecko myle, Prima, Warszawa 1994 (ISBN 83-85855-37-8).E. Czerniawska, M. Ledziska,Ja i moja pami, WSiP, Warszawa 1994 (ISBN 83-02.05502-6).J. Rudniaski,Jak si uczy? , WSiP, Warszawa 1987 (ISBN 83-02-02998-X).H. Hamer,Nowoczesne uczenie si, Veda, Warszawa 1999 (ISBN 83-85584-73-0).D. Whitmore,Rado uczenia si, Medium, Warszawa 1994 (ISBN 83-85312-49-8).C. Rose, M. J. Nicholl,Ucz si szybciej, na miar XXI wieku, Logos, Warszawa 2003 (ISBN 83-86941-31-6).S. Ostrander, L. Schroeder,Superlearning 2000, Medium, Warszawa 1997 ( ISBN 83-86755-75-X).M. Silberman,Uczymy si uczy, GWP, 2003 (ISBN 83-89574-19-5).D B ehlStr tegie kt nego n c ni W da nict o Ed kac jne Krak 2004 (ISBN 83 89434 51 2)

22

33

5 5

1100

1133

11771166

1199

88

1212

11 5 5

1188

2020

44

66

99

77

1111

1144

Documents

uczenie_sie