UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BUJQËSISË … · programet, tri kohët e trajtimeve dhe për të tre vitet e studimit ..... 94 3.4.5 Rezultatet e analizës së variancës

Sjellja e disa kultivarëve të mollës ndaj kromës Venturia inaequalis dhe kontrolli i integruar i saj në zonën e Gjilanit në Kosovë [Edmond Rexhepi] _______________________________________________________________________________________________________________________________

DISERTACION

Paraqitur nga Msc. Edmond REXHEPI për gradën shkencore

DOKTOR

SJELLJA E DISA KULTIVARËVE TË MOLLËS NDAJ KROMËS VENTURIA INAEQUALIS DHE KONTROLLI I

INTEGRUAR I SAJ NË ZONËN E GJILANIT NË KOSOVË

Udhëheqës Shkencor Prof. Asoc. Dr. Harallamb PAÇE

2019 UBT, Tiranë

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BUJQËSISË DHE MJEDISIT DEPARTAMENTI I MBROJTJES SË BIMËVE


1

© Copyright

Edmond Rexhepi

2019


2

Udhëheqësi i kandidatit Edmond Rexhepi vërteton se ky është versioni i miratuar i disertacionit të mëposhtëm:



Prof. Asoc. Dr. Harallamb PAÇE


3



Përgatitur nga: Msc. Edmond REXHEPI

Disertacion i paraqitur në

Fakultetin e Bujqësisë dhe Mjedisit,

Universiteti Bujqësor i Tiranës,

në përputhje të plotë

me kërkesat

për gradën DOKTOR

Universiteti Bujqësor i Tiranës

2019


4

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BUJQËSISË DHE MJEDISIT

DEPARTAMENTI I MBROJTJES SË BIMËVE

Në kërkim të gradës: Doktor i Shkencave



Udhëheqësi Shkencor: Prof. Asoc. Dr. Harallamb PAÇE

Mbrojtur publikisht me datë 22.02.2019, para Jurisë së përbërë nga:

1. Prof. Dr. Thanas RUÇI Kryetar

2. Prof. Dr. Myzejen HASANI Anëtar (Oponent)

3. Prof. Asoc. Dr Besnik SKENDERASI Anëtar (Oponent)

4. Prof. Dr. Skender VARAKU Anëtar

5. Prof. Dr. Mersin MERSINLLARI Anëtar

Universiteti Bujqësor i Tiranës 2019


5

Mirënjohje dhe falënderime

Gjithmonë mirënjohës dhe i falënderohem përzemërsisht udhëheqësit tim, Prof. Asoc. Dr. Harallamb Paçe, për udhëheqjen në realizimin e këtij kërkimi, pa ndihmën dhe mbështetjen e të cilit nuk do të ishte i mundur realizimi i këtij studimi.

Falënderoj të gjithë stafin e departamentit të mbrojtjes së bimëve të FBM-së, për këshillat dhe sygjerimet e dhëna gjatë referimeve në departament.

Falënderoj prof. dr. Marc Trapman, nga Hollanda që më dha mundësinë e bashkëpunimit dhe të ndërlidhjes në platformën e tij të sistemit të mbështetjes RIMpro® B.V. si dhe administratoren znj. Marga Gerards për bashkëpunimin në baza javore, gjatë tre sezoneve të kultivimit.

Falënderoj z. Gotffried Pessl, nga kompania Pessl Instruments nga Austria për dhënien në përdorim tre vjeçar falas të programit të kromës së mollës, enkas për këtë studim, si dhe ndërlidhjes së stacionit tim meteorologjik, me platformën e tyre të FieldClimate®.


6

Dedikim

Familjes dhe bashkëshortes time, për dashurinë e tyre të pakusht, për mbështetjen e pakursyer me punë fizike dhe teknike në pemishten familjare. Muzave të shpirtit tim, Niedës dhe Benës!


7

Deklaratë mbi origjinalitetin Edmond Rexhepi

Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera përveç atyre të evidentuara përmes citimeve. Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tillë. Jam i vetëdijshëm se në rast të mospërputhjeve, Senati i UBT-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me ‘’Rregulloren e Programeve të Studimit të Ciklit të Tretë (Doktoratë) në UBT’’. Tiranë, më 18.10.2018


8

PËRMBAJTJA E LËNDËS Lista e Tabelave ................................................................................................ 10 Lista e Figurave ................................................................................................. 13 Shkurtesat .......................................................................................................... 15 KAPITULLI I ................................................................................................... 16 1. HYRJE .......................................................................................................... 16

1.1 Origjina e bimës së mollës ....................................................................... 16

1.2 Rëndësia e kultivimit të frutit të mollës .................................................. 16

1.3 Prodhimi i mollës në botë, europë dhe rajon ........................................... 17

1.4 Kultivimi i mollës në Kosovë .................................................................. 20

1.5 Baza teorike e studimit ............................................................................ 22

1.5.1 Kroma e mollës (Venturia inaequalis) .............................................. 22 1.5.2 Simptomat e sëmundjes ..................................................................... 24 1.5.3 Biologjia dhe Epifitologjia (epidemiologjia) e sëmundjes ............... 25 1.5.3.1 Infeksioni primar (Cikli i parë) ...................................................... 25 1.5.3.2 Infeksioni sekondar (cikli i dytë) .................................................... 28 1.5.4 Masat e kontrollit .............................................................................. 28 1.5.4.1 Kultivarët rezistent (të qëndrueshëm) ............................................ 28 1.5.4.2 Higjiena .......................................................................................... 29 1.5.4.3 Kontrolli kimik ............................................................................... 30 1.5.4.4 Rezistenca e kromës ndaj fungicideve ............................................ 32

1.6 Problemi i kromës së mollës në zonën e studimit ................................... 33

1.7 Korniza ligjore e mbrojtjes se bimëve në Kosovë ................................... 33

1.8 Rëndësia e studimit .................................................................................. 34

1.9 Qëllimi i studimit ..................................................................................... 34

1.10 Objektivat e studimit ............................................................................. 34

KAPITULLI II .................................................................................................. 35 2. MATERIALI DHE METODAT ................................................................... 35

2.1 Pemëtorja eksperimentale ........................................................................ 35

2.2 Skema eksperimentale ............................................................................. 35

2.3 Materialet bimore .................................................................................... 36

2.3.1 Kultivari Starking .............................................................................. 36 2.4 Kohët dhe Programet (varjantet) në provë .............................................. 37

2.4.1 Koha e trajtimit sipas sistemit të mbështetjes RIMpro (a) ................ 38


9

2.4.2 Koha e trajtimit sipas fazave fenologjike të Starkingut .................... 42 2.4.3 Koha e trajtimit sipas fermerit të zonës (c) ....................................... 42

2.5 Të dhënat klimatike ................................................................................. 42

2.5.1 Platforma FieldClimateᵀᴹ.................................................................. 43 2.6 Preparatet kimike të përdorura ................................................................ 45

2.7 Vlerësimi i sëmundjes së kromës ............................................................ 47

2.8 Përpunimi statistikor ................................................................................ 49

KAPITULLI III ................................................................................................. 50 3. REZULTATET DHE DISKUTIMI I TYRE ................................................ 50

3.1 TË DHËNAT KLIMATIKE DHE TË DHËNAT PËR INFEKSIONIN NGA KROMA PËR VITIN E PARË (2015) ................................................ 50

3.1.1 Kushtet klimatike në pemishte .......................................................... 50 3.1.2 Prognozimi dhe vlerësimi i infeksionit nga sistemi i mbështetjes RIMpro. Viti I, 2015 .................................................................................. 51 3.1.3 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) i vlerësuar në gjethe. Viti I, 2015 ................................................................................. 53 3.1.4 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) i vlerësuar në fruta. Viti I, 2015 ................................................................................... 56 3.1.5 Të dhënat mbi sjelljen e Indeksit të sëmundjes Imc-ja në % për programin e kontrollit (pa trajtim) në cv. Starking dhe kultivarët e tjerë nën monitorim. Viti I, 2015 .............................................................................. 59

3.2 TË DHËNAT KLIMATIKE DHE TË DHËNAT PËR INFEKSIONIN NGA KROMA PËR VITIN E DYTË (2016) ................................................ 61

3.2.1 Kushtet klimatike në pemishte .......................................................... 61 3.2.2 Prognozimi dhe vlerësimi i infeksionit nga sistemi i mbështetjes RIMpro. Viti II, 2016 ................................................................................. 62 3.2.3 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) të vlerësuara në gjethe. Viti II, 2016. .............................................................................. 64 3.2.4 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) i vlerësuar në fruta. Viti II, 2016 .................................................................................. 67 3.2.5 Të dhënat mbi sjelljen e Indeksit të sëmundjes Imc-ja në % për programin e kontrollit (pa trajtime) në cv. Starking dhe kultivarët e tjerë nën monitorim. Viti II, 2016 ...................................................................... 70

3.3 TË DHËNAT KLIMATIKE DHE TË DHËNAT PËR INFEKSIONIN NGA KROMA PËR VITIN E TRETË (2017) .............................................. 71

3.3.1 Kushtet klimatike në pemishte .......................................................... 71 3.3.2 Prognozimi dhe vlerësimi i infeksionit nga sistemi i mbështetjes RIMpro. Viti III, 2017 ................................................................................ 73


10

3.3.3 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) të vlerësuara në gjethe. Viti III, 2017 .............................................................................. 75 3.3.4 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) e vlerësuar në fruta. Viti III, 2017 ................................................................................ 78 3.3.5 Të dhënat mbi sjelljen e Indeksit të sëmundjes Imc-ja në % për programin e kontrollit (pa trajtime) në kultivarin Starking dhe kultivarët e tjerë nën monitorim. Viti III, 2017 ............................................................. 81

3.4 TË DHËNAT KLIMATIKE DHE INDEKSI I SËMUNDJES SË KROMËS PËR TRE VITET E STUDIMIT 2015, 2016, 2017 .................... 83

3.4.1 Kushtet klimatike në pemishte për tre vitet ...................................... 83 3.4.2 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) të vlerësuara në gjethe për tre vitet .................................................................................. 85 3.4.3 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) të vlerësuara në fruta për tre vitet .................................................................................... 89 3.4.4 Rezultatet e analizës së variancës dyfaktoriale ANOVA mbi Indeksin e sëmundjes së kromës e vlerësuar në gjethe dhe fruta, për të tetë programet, tri kohët e trajtimeve dhe për të tre vitet e studimit ................. 94 3.4.5 Rezultatet e analizës së variancës trefaktoriale MANOVA mbi Indeksin e sëmundjes së kromës e vlerësuar në gjethe dhe fruta, për të tetë programet, tre kohët e trajtimeve dhe për tri vitet e studimit: 2015, 2016, 2017 ............................................................................................................ 95 3.4.6 Mbi sjelljen e kultivarëve të mollës nën monitorim. Indeksi i sëmundjes Imc-ja në % për programin e kontrollit (pa trajtime) në tri vitet .................................................................................................................... 97

KAPITULLI IV ................................................................................................. 99 4. KONKLUZION ............................................................................................ 99 KAPITULLI V ................................................................................................ 101 5. SUMMARY ................................................................................................ 101 KAPITULLI VI ............................................................................................... 116 6. LITERATURA ........................................................................................... 116

Lista e publikimeve në kuadër të tezës së doktoraturës .............................. 121

ANEKS I ...................................................................................................... 123

Lista e Tabelave Tabela 1.1 Vlerat ushqyese për 100g në kultivarin Red Delicious 18Tabela 1.2 Prodhimi botëror i mollës 2014-2016 19Tabela 1.3 Prodhimi i mollës në 10 vendet kryesore prodhuese 19Tabela 1.4 Prodhimi i mollës në vendet e rajonit (ton) 21Tabela 1.5 Sipërfaqja dhe prodhimtaria e mollës në Kosovë, 2010 -

2016 22


11

Tabela 1.6 Bilanci i furnizimit për mollën në Kosovë, 2010-2016 23Tabela 1.7 Periudha e përafërt e lagështisë së nevojshme për fillimin e

infeksionit primar të kromës në temperatura të ndryshme dhe koha e nevojshme për zhvillimin e konidieve

28

Tabela 2.1 Kohët dhe Programet/varjantet e trajtimit ndaj kromës së mollës 39

Tabela 2.2 Koha e trajtimit sipas fazave fenologjike për tre vitet 43Tabela 2.3 Karakteristikat e fungicideve të përdorura 45Tabela 2.4 Pasqyrimi i përdorimit të fungicideve 46Tabela 3.1 Të dhënat klimatike 10-ditore të grumbulluara në pemishte

nga stacioni meteorologjik. Viti I, 2015 50

Tabela 3.2 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

55

Tabela 3.3 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

55

Tabela 3.4 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

56

Tabela 3.5 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

58

Tabela 3.6 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

59

Tabela 3.7 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

60

Tabela 3.8 Të dhënat klimatike 10-ditore të grumbullura në pemishte nga stacioni meteorologjik. Viti II, 2016

62

Tabela 3.9 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

66

Tabela 3.10 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

66

Tabela 3.11 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

67

Tabela 3.12 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

69

Tabela 3.13 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

69


12

Tabela 3.14 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

70

Tabela 3.15 Të dhënat klimatike 10-ditore të grumbulluara në pemishte nga stacioni meteorologjik. Viti III, 2017

73

Tabela 3.16 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

77

Tabela 3.17 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

77

Tabela 3.18 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

78

Tabela 3.19 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

80

Tabela 3.20 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

80

Tabela 3.21 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

81

Tabela 3.22 Të dhënat klimatike mujore të grumbulluara nga stacioni meteorologjik në pemishte për tre vitet: 2015, 2016, 2017

84

Tabela 3.23 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet të realizuar në tre kohët e trajtimeve në tre vite: 2015, 2016, 2017.

87

Tabela 3.24 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Vitet 2015, 2016, 2017.

88

Tabela 3.25 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet të realizuar në tre kohët e trajtimeve në tre vite: 2015, 2016, 2017.

91

Tabela 3.26 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Vitet 2015-2016-2017

92

Tabela 3.27 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe dhe fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve për të tre vitet 2015-2016-2017

95

Tabela 3.28 Analiza e variancës trefaktoriale (MANOVA) mbi Indeksin e semundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Vitet 2015-2016-2017

96

Tabela 3.29 Analiza e variancës trefaktoriale (MANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe

97


13

për të tre kohët e trajtimeve. Vitet 2015-2016-2017 Lista e Figurave Figura 1.1 Harta globale e prodhimit të mollës 19Figura 1.2 Prodhimi i mollës në kontinentin Europian 2014-2016 20Figura 1.3 Prodhimi i mollës në Bashkimin Europian 2014-2016 20Figura 1.4 Struktura e plantacioneve të frutave në ekonomitë

bujqësore në Kosovë 21

Figura 1.5 Importi (majtas) dhe eksporti (djathtas) i mollës në vitet 2013/2014

22

Figura 1.6 Shpërndarja gjeografike botërore e Venturia Inaequalis 24Figura 1.7 Njollat e kromës në anën e pasme të gjethes dhe në majën

e frutit 26

Figura 1.8 Periteci me asqet 27Figura 1.9 Cikli i zhvillimit biologjik i Venturia Inaequalis (Cooke) G.

Wint. 27

Figura 1.10 Pamje të reagimit të disa klasave të kromës pas inokulimit të V. inaequalis

32

Figura 2.1 Pemëtorja në hartën e Kosovës dhe në ortofoto 36Figura 2.2 Skema e eksperimentale 37Figura 2.3 Skema e eksperimentit mbi ortofoton e pemishtes 37Figura 2.4 kultivari Starking 38Figura 2.5 Përzgjedhja e programit për sëmundjen në RIMpro 40Figura 2.6 Parashikimi i motit në platformën RIMpro 41Figura 2.7 Të dhënat e infeksionit primar (majtas) dhe infeksionit

sekondar (djathtas) në RIMpro 41

Figura 2.8 Pamje të stacionit meteorologjik i-METOS 2 dhe një nga senzorët e matjes së lagështisë në gjethe në pemishten eksperimentale, Prill 2015.

44

Figura 2.9 Platforma e Field Climate nga i-METOS e përdorur në kërkim

44

Figura 2.10 Skema e bashkëveprimit të stacionit meteorologjik, platformës FieldClimate, sistemit RIMpro dhe Specialistit/Shërbimit

45

Figura 2.11 a) Arka me gjethe molle, b) pjata e Petrit, lenta me vazelinë dhe gjethet nga pemëtorja, c) përgatitja e lentës për vrojtimin e askosporeve në mikroskop ç) periteci me asqet e vrojtuara në mikroskop, d) askosporet e renditura brenda asqeve

45

Figura 2.12 Pamje e paketimit të fungicideve 48Figura 2.13 Çelësi fushor dhe shkallët e vlerësimit të infeksionit të

Kromës 49

Figura 2.14 Pamje nga programi vlerësues Leaf Doctor Software 49Figura 2.15 Pamje të disa gjetheve dhe frutave të infektuara në

pemishten eksperimentale50

Figura 3.1 Të dhënat klimaterike për periudhën Shkurt-Gusht 2015 21


14

Figura 3.2 Infeksioni primari i V.inaequalis sipas RIMpro, Viti 2015 53Figura 3.3 Infeksioni sekondar i V.inaequalissipas RIMpro, Viti 2015 53Figura 3.4 Grafiku i parametrave klimaterike i kombinuar me kurbën

e infeksionit të V.inaequalis dhe datat e trajtimeve në tre kohët e trajtimeve, Viti 2015

54

Figura 3.5 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në gjethe. Viti I, 2015

57

Figura 3.6 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në fruta. Viti I, 2015

60

Figura 3.7 Imc-ja në % në kultivarët nën monitorim, Viti I, 2015 61Figura 3.8 Të dhënat klimaterike për periudhën Shkurt-Gusht 2016 63Figura 3.9 Infeksioni primar i kromës së mollës sipas RIMpro. Viti

II, 2016 64

Figura 3.10 Infeksioni sekondar i kromës së mollës sipas RIMpro.Viti II, 2016

64

Figura 3.11 Grafiku i parametrave klimaterike i kombinuar me kurbën e infeksionit të V. Inaequalis dhe datat e trajtimeve në tre kohët e trajtimeve.Viti II, 2016

65

Figura 3.12 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në gjethe. Viti II, 2016

68

Figura 3.13 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në fruta. Viti II, 2016

71

Figura 3.14 Imc-ja në % në kultivarët nën monitorim. Viti II, 2016 72Figura 3.15 Të dhënat klimaterike për periudhën Shkurt-Gusht 2017 74Figura 3.16 Infeksioni primar i kromës së mollës sipas RIMpro. Viti

III, 2017 75

Figura 3.17 Infeksioni sekondar i kromës së mollës sipas RIMpro. Viti III, 2017

75

Figura 3.18 Grafiku i parametrave klimaterike i kombinuar me kurbën e infeksionit të V. Inaequalis dhe datat e trajtimeve në tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

76

Figura 3.19 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në gjethe. Viti III, 2017

79

Figura 3.20 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në fruta. Viti III, 2017

82

Figura 3.21 Imc-ja në % në kultivarët nën monitorim. Viti III, 2017 83Figura 3.22 Të dhënat klimaterike për tre vitet e studimit: 2015, 2016,

2017 85

Figura 3.23 Infeksioni nga kroma e mollës për njësi RIM në tre vitet 86Figura 3.24 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit RIMpro,

vlerësimi në gjethe për tre vitet 88

Figura 3.25 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit të fazave fenologjike, vlerësimi në gjethe për tre vitet

89

Figura 3.26 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit sipas Fermerit të zonës, vlerësimi në gjethe për tre vitet

90

Figura 3.27 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit RIMpro, 93


15

vlerësimi në fruta për tre vitetFigura 3.28 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit të fazave

fenologjike, vlerësimi në fruta për tre vitet93

Figura 3.29 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit sipas fermerit të zonës, vlerësimi në fruta për tre vitet

94

Figura 3.30 Imc-ja në % në kultivarët nën monitorim në tre vitet 99

Shkurtesat ASK – Agjencia e Statistikave të Kosovës BBCH - Biologische Bundesanstalt, Bundessortenamt and Chemical industry DSS – Decision Support System FAOstat – Food and Agriculture Organisation statistics PMB – Produktet e Mbrojtjes së Bimëve MBPZHR - Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural RDA – Recommended Daily Allowance RIMpro – Relative Infection Meassure program USDA – United States Department of Agricluture


16

KAPITULLI I

1. HYRJE

1.1 Origjina e bimës së mollës

Shkencëtarët pohojnë se në pyjet e Kaukazit, të Azisë së vogël dhe qendrore, në Kashmir, Pakistan dhe Kinën qendrore, janë akoma prezente disa specie të egra të mollës si prova të lindjes dhe përhapjes së saj në vendet e orientit. Në zonat në mes të Kinës, Kazakhistanit e Kyrgizstanit akoma rriten disa ekzemplarë të egër të Malus Sieversii, me afërsi shumë të madhe të ADN-së me mollën Malus Domestica Borkh., provë kjo që e konfirmon konkluzionin e botanistëve se molla e ka origjinën nga Azia qendrore (Ferraj, B dhe Thomaj, T., 2014). Thuhet se nëpërmjet karvanëve tregtar në rrugën e mëndafshit kjo specie u përhap nga Azia në Europë.

Për mollën ka histori dhe legjenda të ndryshme që nga kohët e antikitetit, në vende dhe kultura të ndryshme. Në mitologjinë kineze fruti i mollës përfaqëson paqen, ndërsa lulja e mollës, bukurinë e gruas. Në mitologjinë greke, përveç tjerash, Hera mbretëresha e zotërave, mori si dhuratë martese disa pemë molle nga nëna e gjithësisë Gaia dhe i mbolli në kopsht. Disa nga këto mollë të arta nga ky kopsht, thuhet se ndikuan edhe në luftën e Trojës, pasi që Paridi ia dhuroji mollën Afroditës në një festë dasme. Nga inati që nuk ju dhurua atyre, Hera dhe Atina i mbështetën grekët në luftën e Trojës.

Në mitologjinë norse të popujve të veriut, molla përfaqëson rininë e përjetshme pasi që zoti Idun i ruante mollët magjike për të mbajtur veten të ri. Në mitologjinë kelte molla konsiderohej si fruti i zotërave dhe i përjetësisë. Në aspektin fetar, molla ndërlidhet në një episod tundimi në librin e parë të Biblës, ku Evës dhe Adamit iu ndalua nga Zoti, të ngrënit e saj në kopshtin e Edenit. Episod ky që përmendet edhe në Kuran në disa sure.

Molla botanikisht klasifikohet në klasën Dykotiledone, nënklasën Koripetale, rendin Rosali, familjen Rosaceae, nënfamiljen Pomoidae dhe gjininë Malus. Si specie e gjinisë Malus, molla përmbledh rreth 30 lloje që kanë ngjashmëri të madhe mes veti, sa që shumica e tyre mund të shartohen mes njëri tjetrit (Thomaj et al,. 2013).

1.2 Rëndësia e kultivimit të frutit të mollës

Për shkak të vetive të çmueshme ushqyese të paraqitura në tabelën 1.1, molla (Malus × Domestica Borkh.) ja vlen të kultivohet edhe për këto arsye:


17

1. Për konsum të freskët, por jo vetëm, sepse përpunohet në lëngje për pije, alkool, biskota molle, pite me mollë, uthull molle, marmelatë, etj.

2. Përmirëson shëndetin mendor dhe reduktimin e çrregullimeve neuro-degjenerative siç është sëmundja e Alzheimerit.

3. Ndihmon në zvogëlimin e riskut nga sulmi trombotik në trurin e njeriut. 4. Ndihmon në uljen e nivelit të kolesterolit të dëmshëm të njohur si LDL. 5. Një mollë në ditë ndihmon në parandalimin e kancerit të gjirit. 6. Ndihmon në reduktimin e riskut diabetik. 7. Një mollë në ditë ndihmon në procesin e tretjes dhe lufton aneminë. 8. Përmirëson shëndetin e zemrës dhe syrit. 9. Një mollë Granny smith në ditë ndihmon në parandalimin e obesitetit dhe

çrregullimeve që ndërlidhen me të. 10. Nuk njihen efekte anësore negative që ndërlidhen me konsumin e mollës. 11. Kohëzgjatja e prezencës në treg gjatë periudhës më të madhe të vitit.

Burimet: Medical News Today dhe Organic facts.

Tabela 1.1 Vlerat ushqyese për 100g në kultivarin Red Delicious Emërtimi Vlera % RDA* Emërtimi Vlera % RDA*Energjia 59.0Kcal 2.6% Vitamina C 4.6mg 8.0%Proteina 0.27g 0.5% Vitamina E 0.24mg 1.10%Karbohidrate 14.06g 11.1% Vitamina K 2.6 μg 2.0%Yndyra 0.20g 0.4% Natrium 1.0mg 0.0%Kolesterol 0.0mg 0.0% Kalium 107.0mg 2.0%Fibra dietike 2.30g 6.0% Kalcium 6.0mg 0.6%Floate 3.0μg 1.0% Hekur 0.11mg 1.0%Niacina 0.075mg 1.0% Magnez 5.0mg 1.0%Acidi pantotenik 0.061mg 1.0% Fosfor 12.0mg 2.0%Piridoksina 0.041mg 3.0% Zink 0.04mg 0.0%Riboflavina 0.025mg 2.0% β-Karoten 27.0μg -Tiamina 0.015mg 1.0% β-Kryptoksantina 11.0μg -Vitamina A 55.0 IU 2.0% Lutein-zeaksantina 29.0μg -

Burimi: Databaza Kombëtare e Ushqimit të Departamentit të Bujqësisë së SHBA-së (USDA National Nutrient database). *RDA (recommended dietary allowance).

1.3 Prodhimi i mollës në botë, europë dhe rajon Kultura e mollës është e përhapur në të gjitha kontinentet, për arsye se është e aftë të mbijetojë në kushte të vështira klimatike dhe me nevojën e pakët që e ka për ujë.


18

Figura 1.1. Harta globale e prodhimit të mollës (publ. 23.02.2018)

Burimi: http://www.freshplaza.com/article/190074/World-Apple-Production-Map

Prodhimi botëror në 20 vitet e fundit ka pasur një rritje afërsisht 2% në vit. Kina dhe SHBA-të prijnë në rang listën botërore të prodhimit vjetor, pasuar nga Polonia, Turqia, etj.

Tabela 1.2 Prodhimi botëror i mollës 2014-2016 Vitet Sipërfaqja ha Rendimenti kg/ha Prodhimi ton/mil 2014 5.141.398,00 166.297,00 85.500.042,00 2015 5.206.832,00 165.594,00 86.222.250,00 2016 5.293.340,00 168.758,00 89.329.179,00

Burimi: FAOstat Kina në nivel botëror merr pjesë me 64.29% të prodhimit, SHBA me 7.3%, Polonia me 5.02%, Turqia me 4.1%, Irani me 3.8%, India me 3.72%, Italia me 3.71%, Franca me 2.83%, Kili me 2.63% dhe Rusia me 2.55%.

Tabela 1.3 Prodhimi i mollës në 10 vendet kryesore prodhuese

Burimi: FAOstat

Nr. Vendi 2014 – 2016 (ton/mil)1 Kina 127.983.9932 SHBA 14.545.7563 Polonia 9.968.3884 Turqia 7.976.0315 Irani 7.711.6916 India 7.503.6807 Italia 7.402.8328 Franca 5.635.9419 Kili 5.247.56510 Rusia 5.080.244

Totali 199.056.121


19

Sipas Organizatës Botërore të Ushqimit (FAO) prodhimi në nivel të kontinentit Europian për tre vitet 2014-2016 ka qenë në total 51.93 milion/ton. Në vitin 2015 ka pasur një ulje të prodhimit me rreth 2% në krahasim me vitin 2014. Por në vitin 2016 pati një rritje me 0.86% në krahasim me vitin paraprak.

Figura 1.2. Prodhimi i mollës në kontinentin Europian 2014-2016 Burimi: FAOstat

Sa i përket prodhimit të mollës në Bashkimin Europian gjithashtu ka pasur një ulje në vitin 2015 në krahasim me vitin 2014, ulje kjo prej 2.31% që ka vazhduar me trendin negativ edhe në vitin 2016, me 1.58% ulje.

Figura 1.3. Prodhimi i mollës në Bashkimin Europian 2014-2016 Burimi: FAOstat

Në rajonin ballkanik, prodhimtaria e mollës ndryshon në tre vitet e fundit, varësisht nga klima që mbretëron në vendin përkatës. Shqipëria dhe Kosova kanë pasur një rritje nga viti në vit, ndërsa vendet e tjera kanë pasur një ulje të lehtë të


20

prodhimit në vitin 2016, krahasuar me vitin paraprak.

Tabela 1.4 Prodhimi i mollës në vendet e rajonit në krahësim me Kosovën Vendi 2014 2015 2016 Shqipëria 82060 91736 101532 Mali i Zi 2656 2817 5541 Maqedonia 95684 136931 101088 Bosnia 44795 91471 69062 Kroacia 96703 101752 44781 Serbia 336313 355664 328369

Burimi: FAOstat Kosova 13519 18352 27485

Burimi: Raporti i Gjelbër 2017, MPBZHR e RKS. * Prodhimtaria në ton.

1.4 Kultivimi i mollës në Kosovë Në Kosovë molla është kultivuar që në kohët e hershme. Falë klimës që mbretëron, kjo kulturë është e kultivueshme në të gjitha viset e Kosovës. Pjesa më e madhe e sipërfaqes së plantacioneve me pemishte, në Kosovë, është e kultivuar me mollë me 56.1% e pastaj me kumbull 19.9% (Figura 1.4). Rajoni i Pejës, është rajoni më i madh me sipërfaqe të kultivuar me mollë, prej 523ha (sidomos komuna Istogut); pastaj rajoni i Prishtinës me sipërfaqe prej 379.99ha dhe i Gjilanit, me 276.60ha. Pra rajoni i Pejës, Prishtinës dhe Gjilanit janë tre rajonet që japin prodhimin më të madh të mollës, në Republikën e Kosovës.

Figura 1.4 Struktura e plantacioneve të frutave në ekonomitë

bujqësore, në Kosovë (Burimi: ASK 2014) Molla gjithashtu dominon në pemishtet ekstensive me 34.3% e pasuar nga kumbulla me 24.8% dhe dardha me 15.0%1.

1Regjistrimi i Bujqësisë në Kosovë, 2014. Agjencia e Statistikave të Republikës së Kosovës (ASK).


21

Tabela 1.5 Sipërfaqja dhe prodhimtaria e mollës në Kosovë, 2010-20162. Kulturat tek të cilat prodhimtaria ka shënuar rritje në Kosovë, krahasuar me mesataren e tre viteve (2013-2015) janë: mjedra 687%, qershia 83%, molla 69%, mushmolla 60%, arra dhe dredhëza (luleshtrydhe) me nga 36%, dardha 35%, manaferra 21% dhe rrushi i tryezës 8%. Rritja e prodhimtarisë së këtyre kulturave vjen si rezultat i rritjes së sipërfaqes së mbjellë me pemë.

Figura 1.5 Importi (majtas) dhe eksporti (djathtas) i mollës në vitet 2013/20143 Sipërfaqja e mbjellë me mollë merr pjesë me 24%, në totalin e sipërfaqes së mbjellë me pemë 8,785 ha, që krahasuar me vitin 2015 ka shënuar rritje prej 5%. Prodhimtaria e mollës për vitin 2016 llogaritet të jetë 27485 ton, sasi kjo që ka përmbushur 69% të nevojave të konsumit. Sasia e importuar në vitin 2016, ishte 12384 ton që krahasuar me vitin 2015 ka shënuar ulje për 15%, ndërsa sasia e eksportuar ishte 119 ton, që për dallim nga viti 2015 ishte 17 ton. Përdorimi vendor sa i përket kulturës së mollës në vitin 2016 ishte 39750 ton. Nga kjo sasi, 37001 ton janë destinuar për konsum të përgjithshëm, ndërsa për përpunim llogariten 2474 ton (Tabela 1.6). Vlera monetare e prodhimit për vitin 2016 ishte

2Raporti i Gjelbër 2017. Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural e Republikës së Kosovës. 3Analiza e tregut të mollës. Raport 2015. MBPZHR.

Vitet Sipërfaqja në haProdhimtaria

në ton2010 1661 12.5452011 1790 13.5232012 1725 8.1202013 2024 16.7862014 1973 13.5192015 1972 18.3522016 2076 27.485

Ndryshimi 2016/ (2013-2015) në % 4.0 69.0

Ndryshimi 2016/2015 në % 5.0 50.0


22

9.9 milion euro €, vlerë kjo që ka shënuar rritje krahasuar me vitin 2015 që ishte 7.3 milion euro. Bilanci tregtar vazhdon të jetë negativ edhe për vitin 2016 në vlerë prej 4.0 milion euro (Burimi: Raporti i Gjelbër 2017. MPBZHR 2017).

Tabela 1.6 Bilanci i furnizimit me mollë në Kosovë, 2010-20164 Zërat e bilancit Njësia 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Sipërfaqja me mollë ha 1661 1790 1725 2024 1973 1972 2076 Pjesëmarrja % 25.3 26.6 24.4 24.3 28.5 24.7 23.6 Rendimenti t/ha 7.55 7.55 4.71 8.29 6.85 9.3 13.24 Prodhimi i mollës t 12.545 13.523 8.120 16.786 13.519 18.352 27.485 Importi i mollës t 12.222 11.085 12.590 13.143 15.808 14.909 12.384 Furnizimi t 24.767 24.608 20.710 29.929 29.326 33.261 39.869 Eksporti i mollës t 7 3 45 15 7 17 119 Shkalla e vet-mjaftueshmërisë

% 50.7 55.0 39.3 56.1 46.1 55.2 69.1

Humbjet t 1.255 1.352 0.812 1.679 1.352 1.835 2.749 Procesimi t 1.129 1.217 0.731 1.511 1.217 1.652 2.474 Vet-konsumi final t 6.774 7.302 4.385 9.064 7.300 9.910 14.842 Konsumi i përgjithshëm t 23.505 23.253 19.853 28.235 27.968 31.408 37.001

Përdorimi vendor total t 24.760 24.605 20.665 29.914 29.319 33.243 39.750

Çmimet e prodhuesit (në fermë)

€/kg 0.49 0.49 0.54 0.53 0.49 0.44 0.40

Vlera e prodhimit mil.€ 5.5 6.0 3.9 8.0 6.0 7.3 9.9 Bilanci tregtar i mollës mil.€ -3.4 -3.3 -4.1 -4.4 -4.6 -4.9 -4.0

Për sa i përket kultivimit të mollës në zonën e studimit në rajonin e Gjilanit, sipas regjistrimit të fundit të bujqësisë të bërë në vitin 2014, del se rajoni (qarku) i Gjilanit është i treti me radhë në Kosovë, për nga sasia e kultivimit. Në rajonin e Gjilanit, i cili përfshinë disa komuna, janë 276.6ha sipërfaqe e mbjellur me mollë në pemishtet intensive dhe me numër të përgjithshëm të pemëve 406.695,00 copë. Ka edhe një numër të konsiderueshëm të pemëve të mollës në kultivim ekstensiv (Burimi: ASK 2014).

1.5 Baza teorike e studimit

1.5.1 Kroma e mollës (Venturia inaequalis) Kroma e mollës është një sëmundje kërpudhore e shkaktuar nga patogjeni Venturia inaequalis (Cooke) G. Wint.,që është kërcënim vjetor ndaj prodhimit të mollëve (Agrios, 2005), e cila shfaqet në shumicën e vendeve të botës ku kultivohen mollët dhe vazhdon të mbetet një sëmundje serioze që nëse nuk 4Raporti i Gjelbër 2017. Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural (MBPZHR).


23

kontrollohet shkakton humbje të mëdha të prodhimit duke dhënë një kosto negative ekonomike (Carrise and Bernier, 2002, Gusberti et al., 2012), pavarësisht rrjedhës së qëndrueshme të kërkimeve shkencore për biologjinë, epidemiologjinë dhe menaxhimin e saj për më shumë se një shekull (Cooke et al., 2006). Kroma është në dy forma: Venturia Inaequalis (Cke.) Wint.,forma e përsosur (seksore) ose gjendja saprofite e saj dhe forma jo e përsosur (aseksuale) apo gjendja parazite Fusicladium dentriticum (Wallr.) Fckl., Spilocaea pomi (Fr). (Bonne, 1971).

Klasifikimi taksonomik: Klasa: Askomycetes. Rendi: Pleosporales. Familja: Pleosporaceae. Gjinia: Venturia. Specia: Venturia inaequalis. Emërtimi latin i kromës Inaequalis është inspiruar nga forma e sporeve të saj, që i referohet përmasave qelizore të pabarabarta. Sa i përket klasifikimit të formës aseksuale në nivelin e gjeneve, duket se ka mbetur një çështje kontraverse. Schubert et al. 2003, ka propozuar që të klasifikohet si Fusicladium pomi (Fr.) Lind., duke e zëvendësuar klasifikimin e mëhershëm Spilocae pomi (Fr.) por megjithatë ky klasifikim akoma nuk është pranuar në nivel botëror, kështu që emërtimi i vjetër vazhdon të mbetet në përdorim (Bowen et al., 2011).

Kroma është më pak e përhapur në zonat gjysmë të thata dhe më shumë në zonat e ngrohta dhe të lagëta që karakterizohen me reshje të shpeshta. Ka shumë të dhëna në lidhje me shpërndarjen gjeografike të Venturia inaequalis (MacHardy 1996, Schnabel et al., 1999, Rossi et al., 2007, Gladieux et al., 2008, Xu et al., 2009, Bowen et al., 2011, Padder et al., 2013) duke përfshirë hartën e fundit në Figurën 1.6.

Figura 1.6 Shpërndarja gjeografike botërore e V. Inaequalis

(González-Domínguez et al., 2017)


24

1.5.2 Simptomat e sëmundjes Patogjeni është virulent në të gjitha organet e gjelbra të pemës së mollës.

Kjo kërpudhë mund të infektojë dhe kolonizojë gjethet, bishtin e gjethes, lulet, bishtin e luleve, frutat, bishtin e frutave, madje edhe lastarët e rinj. Por zakonisht simptomat hasen në gjethe e fruta. Njollat me ngjyrë të gjelbër ulliri dhe njollat, së pari shfaqen në gjethe shumë shpejt pas hapjes së sythit. Njollat fillojnë në pjesën e sipërme të gjethes, por më vonë në faza më të avancuara janë të dukshme edhe në pjesën e pasme (Fig 1.7) (Giraud, 2011). Ndërsa kërpudha përparon, e gjithë pjesa e gjethit të infektuar fillon të merr ngjyrën e një ‘kokrre ulliri e ndotur dhe bie në tokë. Njollat e kromës që infektojnë frutin fillojnë në pjesët e gjelbra të tij, në sepalet e lules. Sapo të jenë prezente në vet frutin, njollat marrin formë rrethore me ngjyrë të errët ulliri në të kadifenjtë, duke u errësuar edhe më shumë dhe shpesh plasariten apo shqyhen. Më vonë, në pranverë, këto infeksione primare prodhojnë sporet sekondare (konidiet) që shpesh infektojnë të tjera gjethe dhe fruta. Këto infeksione sekondare mund të vazhdojnë përgjatë sezonit të zhvillimit, sidomos gjatë periudhave të lagështisë. Kroma e mollës nuk është se e ‘mbyt’ pemën e mollës, por infeksioni nga kroma rezulton me humbje të shumë gjetheve dhe frutave, kështu që shumë varietete të ndjeshme janë ashpërsisht të prekshme dhe të mangëta nga gjethet që në mesin e stinës së verës (MacHardy, 1996; Vaillancourt and Hartman, 2000; Jamar, 2011).

Figura 1.7 Njollat e kromës në anën e pasme të gjethes dhe në majen e frutit

(D.D Giraud 2011, IPM Project University of California). Konidiet gjenden me shumicë në njollat e reja dhe për këtë arsye njollat

ndryshojnë ngjyrë nga jeshile në ngjyrë ulliri dhe me sipërfaqe ngjyrë kadifeje që më vonë kalon në të zezë. Në fillim pjesët anësore të njollave janë të lehta dhe nuk kanë një kufizim të dukshëm, por më vonë bëhen më të qarta. Njollat që formohen në gjethet e reja mund të jenë deri në 1cm diametër, ndërsa njollat që formohen në gjethet e hapura janë zakonisht më të vogla, sepse gjethet më të


25

hershme apo gjethet e para janë më të qëndrueshme se gjethet e më vonshme. Një infeksion i rëndë mund të shkaktojë një rënie gjithëpërfshirëse të gjetheve (MacHardy, 1996). Infeksioni në fruta i përngjan infeksionit në gjethe, ku njollat e reja marrin ngjyrë kafe dhe me kalimin e kohës në të zezë. Infeksionet e hershme në fruta zakonisht shfaqen në majën e frutit (Figura 1.7) dhe më vonë mund të përhapen dhe shfaqen ku do në sipërfaqen e frutit. Infeksionet e kromës rezultojnë me rritje të pabarabartë të frutit, me deformim (Thakur et al., 2013) me pasojë edhe të çarjes së tij. Nëse infeksioni ndodh në verën e vonshme ose vjeshtën e hershme, atëherë mund të kemi zhvillim të njollave të zeza e të vrazhda në frutat e magazinuara. Këto njolla, zakonisht janë të vogla, që variojnë në madhësi nga një pikëz shumë e vogël deri në diametër prej 6.5mm dhe me ç’rast shkaktohen humbje të konsiderueshme në frutat e magazinuara (Tomerlin et al., 1983).

Pemët me një infeksion të tillë dhe të infektuara në vazhdimësi prej dy ose tre vitesh me radhë janë të dobësuara dhe të prekshme nga dëmtimet prej temperaturave të ulëta dhe sidomos nga ngricat (Vaillancourt and Hartman 2000; Jamar, 2011).

1.5.3 Biologjia dhe Epifitologjia (epidemiologjia) e sëmundjes Miceli i kërpudhës së Venturua inaequalis ka bërthamë haploide dhe cikli

i zhvillimit biologjik i patogjenit realizohet në dy forma: a) formës seksore që fillon në fund të vjeshtës, vazhdon në dimër dhe përfundon në pranverën e vitit të ardhshëm duke prodhuar sporet seksuale apo askosporet dhe njihet si cikli i primar ose infeksioni primar, dhe b) formës aseksore ose infeksionit sekondar që fillon në pranverë me prodhimin e konidieve dhe vazhdon gjatë sezonit të kultivimit dhe njihet si cikli i dytë (Gadoury and MacHardy, 1986; MacHardy, 1996, González-Domínguez et al., 2017).

1.5.3.1 Infeksioni primar (Cikli i parë) Cikli i infeksionit primar të askosporeve zhvillohet vetëm një herë brenda sezonit. Kërpudha e kromës zakonisht dimëron në gjethet e rëna gjatë vjeshtës në pemishte. Në rajone të caktuara gjeografike e sidmos në ato me dimëra të butë dhe kultivarë të caktuar, kërpudha e kromës mund të mbijetojë edhe me konide në plagët e krijuara në llastare dhe degë gjatë dimrit (Holb et al., 2005).

Në këto raste edhe konidet e dimëruara mund të shërbejnë si burim primar infeksioni. Në vjeshtën e vonë ose në pranverën e hershme, në gjethet e kalbura zhvillohen strukturat e vogla mikroskopike të quajtura peritece. Në çdo peritec gjenden asqet ku secila nga to përmban askosporet, të cilat janë përgjegjëse për fillimin e infeksionit primar (Figura 1.8). Zhvillimi i periteceve favorizohet nga periudhat alternuese të lagështisë dhe thatësisë në dimrin e vonë dhe pranverën


26

e hershme (MacHardy, 1996).

Figura 1.8. Periteci me asqet

Normalisht, disa peritice përmbajnë askospore të maturuara që kur fillon

hapja e sythave. Kur gjethet lagen në tokën e pemishtes, atëherë mundësohet që sporet të çlirohen në ajër. Rrymat ajrore i bartin tek indet e jashtme të pemës. Maturimi dhe lirimi i askosporeve zakonisht zgjatë 6 deri në 9 javë. Fillimi i inokulimit starton kur askosporet ‘aterojnë’ në indet e reja të bimës. Nëse sipërfaqet e gjetheve, frutave apo llastarëve qëndrojnë të lagura në një kohëzgjatje të mjaftueshëme atëherë mundësohet penetrimi i promicelit nën kutikulë nga askospori infektues në indin ‘mikëpritës’ të organit të bimës (Schwabe et al., 1984; MacHardy, 1996; Aalbers et al, 1998; Carrise et al, 2009; Jamar, 2011; Bowen et al 2011).

Figura 1.9 Cikli i zhvillimit biologjik i Venturia inaequalis (Cooke) G. Wint.

(Burimi: Agrios 2005)


27

Kohëzgjatja e nevojshme e lagështisë në indet mikpritëse varet nga regjimi i temperaturës mesatare të ajrit dhe njihet si periudha infektive. Për shembull: në temperaturë mesatare prej 14.4ºC, infeksioni primar do të fillojë 10 orë pas fillimit të reshjeve. Pas 22 orëve të lagështisë, shkalla e përhapjes së infeksionit do jetë shumë e madhe. Fermerët mund të përcaktojnë se kur do të fillojë infeksioni, duke shënuar kohën e fillimit të rreshjeve, duke matur kohën e tharjes së gjetheve dhe duke llogaritur temperaturën mesatare gjatë kohës që gjethja qëndron e lagur, përmes tabelës së Mills (tabela 1.7), (MacHardy, 1996; Vaillancourt and Hartman 2000).

Kjo metodë e thjeshtë ndihmon për të vendosur për kohën e spërkatjeve me fungicide. Njollat nuk mund të shihen të paktën deri në 9 ditë pasi që kroma të ketë infektuar gjethen apo frutin. Varësisht nga temperatura mesatare pas penetrimit të promicelit, nevojiten nga 9 deri në 17 ditë që të shfaqet ndryshimi në ngjyrën e gjethes, nga ngjyrë ulliri në njolla me ngjyrë kadifeje. Për shembull: në një temperaturë mesatare prej 18ºC, lezionet mund të prodhojnë sporet sekondare pas 9 ditësh. Por, në një temperaturë mesatare prej vetëm 8ºC, sporet sekondare prodhohen vetëm pas 17 ditësh. Pra, konidiet (sporet sekondare) të cilat e vazhdojnë sëmundjen gjatë verës prodhohen pikërisht në këto njolla dhe lezione (Gadoury and MacHardy, 1982; Stensvand et al., 1997; Vaillancourt and Hartman, 2000).

Tabela 1.7 Periudha e për afërt e lagështisë së nevojshme për fillimin e infeksionit primar të kromës në temperatura të ndryshme dhe koha e nevojshme

për zhvillimin e konidieve.

T ºC (mes)

Periudha e Lagështisë (në orë) Periudha e inkubacionit

(në ditë) Infeksion i

lehtë Infeksion mesatar

Infeksion i rëndë

25.6 13 17 26 - 25 11 14 21 -

24.4 9.5 12 19 - 17.2 – 23 9 12 18 9

16.7 9 12 18 10 16.1 9 13 20 10 15.6 9.5 13 20 11 15.0 10 13 21 12 14.4 10 14 21 12 13.9 10 14 22 13 13.3 11 15 22 13 12.8 11 16 24 14 12.2 11.5 16 24 14 11.7 12 17 25 15 11.1 12 18 26 15 10.6 13 18 27 16 10.0 14 19 29 16


28

1.5.3.2 Infeksioni sekondar (cikli i dytë) Infeksionet sekondare shkaktohen nga konidiet që prodhohen në njollat primare. Konidiet kanë përmasa prej 6 dhe 12µm gjerësi dhe 12 dhe 22µm gjatësi (Vaillancourt and Hartman, 2000).

Konidiet mund të prodhohen prej 7 deri në 9 ditë pas infeksionit në lule varësisht nga kushtet klimatike. Infeksioni sekondar në lule është më i zakonshëm kur askosporet infektojnë sepalet dhe gjethet në fazën e zhvillimit të sythave. Zhvillimi dhe infeksioni i konidieve ndodh pak a shumë në të njëjtat kushte, sikurse zhvillimi dhe infeksioni i askosporeve (Figura 1.9). Frutat e rinj të mollëve janë shumë të ndjeshëm ndaj infeksioneve nga kroma, por ndjeshmëria e tyre ulet kur frutat fillojnë të maturohen. Për të llogaritur rënien e prekshmërisë, përdoret algoritmi që rrjedh nga të dhënat e publikuara nga Schwabe (1982, 1984) ose Xu (2005).

Infeksioni sekondar në fruta mund të ndodh edhe në vjeshtë, por nuk do të shfaqet deri sa frutat të jenë magazinuar prej disa muajsh. Kroma e mollës mund të rifilloj si sëmundje, në gjethe pas vjeljes. Për arsye se kroma dimëron në këto gjethe gjatë dimrit, niveli i inokulimit mund të jetë përsëri i lartë në pranverën e ardhshme, edhe pse një program i mirë i trajtimi ishte zbatuar në sezonin e kaluar (MacHardy, 1996; Agrios, 2005; Cooke et al., 2006).

1.5.4 Masat e kontrollit

1.5.4.1 Kultivarët rezistent (të qëndrueshëm) Dihet afërsisht për 50 kultivare kromë-rezistente të mollës duke përfshirë këtu kultivarët më komercial prej tyre si: Prima, Priscilla, Jonafree, Redree, Liberty, Freedom, Goldrush, Pristine që janë zhvilluar gjithandej botës. Shumica

9.4 14.5 20 30 17 8.9 15 20 30 17 8.3 15 23 35 - 7.8 16 24 37 - 7.2 17 26 40 - 6.6 19 28 43 - 6.1 21 30 47 - 5.5 23 33 50 - 5.0 26 37 53 - 4.4 29 41 56 - 3.9 33 45 60 - 3.3 37 50 64 - 2.7 41 55 68 -

0.5 - 2.2 48 72 96 - Tabela e Mills (1944), e modifikuar nga Jones et al. (1980), MacHardy and Gadoury (1989), dhe Stensvand et al. (1997). Burimi: Vaillancourt and Hartman (2000), Cooke et al., (2006).


29

prej tyre, fillimisht janë të adaptuara për kushtet e kultivimit në Amerikën veriore. Pranueshmëria nga konsumatori dhe cilësia agronomike e këtyre varieteteve siç janë: prodhimi sasior, qëndrueshmëria pas vjeljes, ndjeshmëria ndaj sëmundjeve tjera dhe dëmtuesve, duken se janë disa nga arsyet kryesore për mos pranim në masë nga fermerët të këtyre kultivarëve rezistente (MacHardy, 1996).

Kultivarët dallojnë në ndjeshmërinë e tyre ndaj sëmundjeve të hershme sezonale, por të gjitha janë të ndjeshme ndaj sëmundjeve të stinës së verës, për shembull: kultivari Freedom, është i ndjeshëm ndaj kalbëzimeve. Seleksionimet e tjera të kultivarëve vazhdojnë nëpër faza të ndryshme të vlerësimit për ndjeshmërinë ndaj kromës dhe sëmundjeve tjera. Së fundmi, janë përdorur teknika të reja, të inxhinierisë gjenetike, në rritjen e qëndrueshmërisë në disa kultivarë të rëndësishëm (Bolar et al., 2000). Por megjithatë rezistenca gjenetike ka raste që është thyer nga patogjeni i kromës, kështu që mbetet për t’u parë dhe avansuar në rastet tjera studimore në të ardhmen (Bolar et al., 2000).

Shumë pak fidanë prej këtyre kultivarëve të qëndrueshëm, janë importuar në Republikën e Kosovës për parcela testuese (Istog, Klinë). Por nuk ka të dhëna konkrete se sa janë importuar dhe sa kanë rezultuar të qëndrueshme ndaj prekjes nga kroma.

1.5.4.2 Higjiena Parandalimi i formimit të formacioneve të periteceve në gjethet e rëna që dimërojnë në pemishte, mund të parandalojë zhvillimin e kromës së mollës për sezonin e ardhshëm. Për fat të keq, eliminimi i plotë i periteceve është i pamundur në kushtet e pemishtes me metodat e tanishme si ajo e heqjes së gjetheve nga pemishtja, por ndihmon pozitivisht në zvogëlimin e burimit të infeksionit nga kroma. Potencialisht mund të reduktohet përhapja e kromës duke aplikuar preparatin ure 5% në gjethe në vjeshtë për të përshpejtuar dekompozimin. Aplikimi duhet bërë pak para rënies së gjetheve për të parandaluar stimulimin e rritjes së pemës dhe për të mos i predispozuar pemët ndaj problemeve të stinës së dimrit (MacHardy, 1996, Vincent et al. 2004). Krasitja është gjithashtu një masë tjetër parandaluese. Me krasitje mundësohet, qarkullimi i mirë i ajrit në kurorën e pemës dhe mundësohet zvogëlimi i kohëzgjatjes së lagështisë në gjethe, duke zvogëluar kështu potencialin infektues (Leafeuvre, 1995; Holb et al., 2006). Gjithashtu, krasitja mundëson penetrimin më të mirë të fungicideve në brendësi të kurorës, duke rritur mbulueshmërinë e gjetheve me preparate trajtimi. Nëpërmjet krasitjes verore ndihmohet reduktimi i sasisë së atyre indeve që kanë prekshmëri të lartë nga sëmundja (Charest, 2000).

Aftësia infektuese e patogjenit mundet të reduktohet duke aplikuar agjent


30

të biokontrollit të cilët parandalojnë ose kufizojnë prodhimin e periteceve dhe maturimit të tyre (Carisse el al., 2002).

Janë të njohura pesë qasje të përdorimit të agjetëve të biokontrollit: (i) përdorimi i mikroorganizmave për të rritur qëndrueshmërinë e bimës ndaj infeksioneve të V.inequalis; (ii) përdorimi i mikroorganizmave antagoniste me V.inequalis; (iii) përdorimi i mikroorganizmave për të përshpejtuar kalbëzimin e gjetheve të rëna gjatë vjeshtës dhe dimrit; (iv) përdorimi i krimbave të tokës për eliminimin e gjetheve të rëna në tokë; (v) duke përdorur kullotje rotacionale kafshët e imëta në pemishte (Jamar, 2011).

1.5.4.3 Kontrolli kimik Në pemishtet komerciale, kroma e mollës kryesisht kontrollohet me trajtime me fungicide. Disa lloje të ndryshme fungicidesh sot gjenden në treg. Koha se kur duhet të përdoren varet nga lënda vepruese që përmbajnë. Nevojiten trajtime të shpeshta me fungicide varësisht nga kushtet klimatike, presioni i sëmundjes dhe prekshmëria e kultivarit që trajtohet (Holb et al., 2005).

Fungicidet klasifikohen sipas mënyrës së veprimit të tyre. Komiteti i Veprimit ndaj Rezistencës së Fungicideve (FRAC) ka kategorizuar fungicidet sipas mënyrës së veprimit të tyre dhe në përputhje me rrethanat, rrezikun e tyre për zhvillimin e rezistencës. Shumë fungicide të reja kanë një rrezik të lartë për rezistencë, prandaj është e rëndësishme që të alternohen mes grupeve të FRAC për të parandaluar zhvillimin e popullatave rezistente (Gauthier, N., 2018).

Fungicidet parandaluese apo preventive i parandalojnë sporet që të zhvillohen dhe të penetrojnë indin gjethor. Për të qenë efektive, fungicidet duhet të aplikohen në sipërfaqen e indeve të ndjeshme, para se infeksioni të jetë zhvilluar, duke u parashikuar sipas vlerësimeve individuale të fermerit përmes tabelës së Mills-it apo nga këshillimet e shërbimeve të ekstensionit dhe prognozimeve të rrezikut të infeksionit nga sistemet mbështetëse të ndryshme që sot janë në treg (RIMpro, FieldClimate, Newa, etj.). Këto fungicide aplikohen në mënyrë rutinore, me një interval prej 7 deri në 10 ditë ndërmjet spërkatjeve (Vaillancourt and Hartman, 2000).

Shumica e strategjive të kontrollit ndaj kromës përqëndrohen në kontrollin e infeksioneve primare me fungicide preventive. Nëse arrihet që infeksionet primare të mbahen nën kontroll, atëherë do jetë më lehtë për ti kontrolluar infeksionet sekondare të V. inaequalis. (Carisse et al., 2008; Jamar, 2011).

Fungicidet që përdoren pas shfaqjes së infeksionit, janë fungicide kurative të cilat e mbajnë nën kontroll kromën në indin bimor. Këto fungicide mund të penetrojnë në gjethe, sytha dhe në frut, në fazën e tij të gjelbër, për të frenuar zhvillimin e plagëve. Aftësia relative e fungicideve për të ndaluar infeksionet


31

primare, është referuar si një aktivitet post infeksional, pra si një veprim ‘kthim-reagues’ (feedback) (MacHardy, 1996).

Zgjatja e veprimit të post infeksionit është limituar në disa orë ose disa ditë pas fillimit të infeksionit dhe shpesh herë varion në bazë të temperaturave që mbizotërojnë për 24 deri në 48 orë pas aplikimit të spërkatjes me fungicide. Të tjera fungicide post infeksionale, mund të frenojnë kromën më vonë në periudhën e inkubimit. Fungicide të tilla kanë veprim kontrolli para simptomik. Zhvillimi i plagëve klorotike të kromës në gjethe ose në gjethe të verdha me zona jeshile të rrumbullakëta, tregojnë se janë arritur limitet e aktivitetit kontrollues para simptomik. (MacHardy, 1996; Holb et al., 2005; Carisse et al., 2008). Shumë rrallë mundet që fungicidet ‘post infektim’ të zhdukin njollat pasi që sporulimi (plaga) të ketë ndodhur. Zhdukja e njollave, e referuar si aktiviteti kontrollues post simptomik, rezulton me njolla që duken me një pamje në gjethe sikur janë djegur nga brenda (Stensvand et al., 1998; Gessler et al., 2006).

Figura 1.10. Pamje të reagimit të disa klasave të kromës pas inokulimit në gjethe të V. inaequalis (afërsisht 21 ditë pas inokulimit). A = klasa 0 ose pa simptoma; B = klasa 1 ose me shumë pak njolla të vogla; C = klasa 2, klorozë jo e rregullt me disa njolla; D = klasa 3A, klorozë me disa njolla nekrotike ngjyrë ulliri; E = klasa 3B, lezione të dukshme me ngjyrë kafeje; H = klasa 4, lezione të zgjatura me prekshmëri të lartë të gjethit; G = plagë të qarta nekrotike; F = nekrozë totale me djegie nga brenda e gjethit (Klasifikuar nga: Keitt et al., 1948; Adaptuar nga: Chevalier et al., 1991. Burimi: Gessler et al., 2006; Jamar L. 2011).

Bazuar në nivelin e infeksionit, 10 deri 15 trajtime kimike me fungicide preventive dhe kurative janë të nevojshme për një menaxhim efektiv për kontrollin e kromës (Meszka, 2015).

Frekuenca e trajtimeve me fungicide bazohet në masën e infeksionit, prekshmërinë e kultivarit dhe kushtet klimatike, sidmos lagshtisë në gjethe, temperaturës së ajrit, precipitimit dhe lagështisë relative. Kjo sasi e lartë e fungicideve përveç që ka kosto ekonomike, ka efekte negative që kryesisht janë të lidhura me ndotjen mjedisore dhe me zhvillimin e rezistencës së kromës ndaj fungicideve. Kështu që, frika se limitimi i fungicideve në pranverë mund të sjellë


32

një rritje të infeksioneve sekondare në verë, mund të rezultojë me një qasje akoma më konservative të fermerëve. Si pasojë, kultivuesëve u nevojitet informacion dhe mbështetje nga specialistët dhe shërbimet e ekstensionit, duke ua mundësuar që të reduktojnë numrin e spërkatjeve dhe duke i aplikuar ato vetëm në kohën e duhur. Pikërisht bazuar në limitimin e përdorimit dhe sidomos në kohën e veprimit (action threshold) me fungicide janë zhvilluar modelet e sistemeve të prognozimit të rrezikut nga infeksioni i kromës (Gadoury et al. 1998, Stensvand et al. 1998, Carisse et al. 2007).

1.5.4.4 Rezistenca e kromës ndaj fungicideve Rezistenca e fungicideve mund të shfaqet për arsye të mutacioneve dhe nën selektimit, ose përmes selektimit të kërpudhës më pak sensitive nga popullata normale e saj. Rezitenca më shumë është zhvilluar ndaj fungicideve që kanë një mënyrë të vetme të veprimit e sidomos ndaj atyre që janë përdorur të vetme për një kohë të gjatë. Në pemishte, kërpudha rezistente mund të zhvillohet natyralisht në numër shumë të vogël edhe para se të fillojë trajtimi me fungicide. Aplikimi i trajtimit me fungicid e redukton numrin e kërpudhës së ndjeshme. Mirëpo disa kërpudha që janë rezistente, kanë mundësi që të rrisin numrin e tyre. Meqë fungicidi përdoret në mënyrë të përsëritur, numri i kërpudhave rezistente rritet dhe fungicidet bëhen më pak efektive, pasi që kërpudhat bëhen më tolerante ndaj tij (Hemler, 2017).

Problemet e rezistencës së kromës së mollës kanë filluar me preparatet me dodine (Cyprex, Syllit), benzomidiazolet (Benlate, Topsin M), etj. Reduktimi i ndjeshmërisë ndaj dimetil sterol inhibitorëve (Nova, Rubigan) gjithashtu është raportuar, por nuk është shumë i shpërndarë. Për shembull: rezistenca ndaj fungicidit Benlate shfaqet kur kërpudha prodhon, me mutacion, kromë me rezistencë të lartë. Forcimi i rezistencës rritet me shpejtësi në bazë të përdorimit të vazhdueshëm të benzomidiazoleve, e kjo duke rezultuar me një humbje të kontrollimit të kromës pas tre viteve të përdorimit të vazhdueshëm të preparatit. Rezistenca ndaj dodinës është e ngjashme me rezistencën ndaj dimetil sterol inhibitorëve. Megjithatë, frekuenca dhe shpërndarja e rezistencës së dodinës në popullatat e V. inaequalis është e rëndësishme për zhvillimin e qasjeve të reja dhe të informuara për menaxhimin e kromës në një kontekst të rritjes së rezistencës së fungicideve (Carrise and Jobin, 2010).

Menaxhimi i rezistencës është më i suksesshëm atëherë kur përdoren dimetil sterol inhibitorët, sepse sot ato janë fungicidet më të prezantuara për kontrollimin e kromës. Duke e bërë një plan të trajtimit me intervale të arsyeshme të spërkatjeve, gjithashtu ndihmon në reduktimin e numrit e të ‘individëve’ më pak të ndjeshëm, pra ‘individëve’ të cilët janë të aftë që të përballojnë apo mbijetojnë nga spërkatja me fungicide. Identifikimi i gjeneve dhe mekanizmave


33

të rezistencës ndaj fungicideve tek V. Inequalis, është imperativ për zhvillimin e mbrojtjeve të reja dhe më efektive ndaj shpërhapjes së rezistencës (Reddel et al., 2015).

1.6 Problemi i kromës së mollës në zonën e studimit Rajoni i Gjilanit shtrihet në pjesën lindore të Kosovës. Ka kushte të mira për bujqësi dhe njihet si zonë agro-industriale. Në jug-lindje ka malet e Karadakut si dhe një pjesë të Rrafshit të Kosovës. Mbizotërohet nga klima e mesme kontinentale, me verëra të nxehta dhe dimra të ftohtë. Temperatura mesatare e janarit është -0.9 gradë, ndërsa ajo e korrikut +21.5 gradë. Në vjeshtë, këtu bie shi mesatarisht 177 mm, ndërsa në verë 129 mm. Sasia e reshjeve në pranverë është 145 mm dhe në dimër 130 mm. Koordinatat e shtrirjes së Gjilanit janë 42 shkallë në veri dhe 21.20 shkallë në lindje. Qyteti ka një lartësi mbidetare nga 501 deri më 590m, ndërsa rajoni, nga 475m deri në 1000m, në zonën kufitare me Maqedoninë5. Sa i përket kultivimit të mollës, Gjilani është rajoni i tretë në Kosovë pas rajonit të Pejës dhe sipas regjistrimit të fundit të bujqësisë ne Kosovë të vitit 2014, në këtë rajon janë 290 ferma me 276.6ha sipërfaqe të mbjellë me mollë në pemëtoret intensive6. Varietetet kryesore të mollës në këtë rajon janë: Golden delicious, Red delicious, Granny Smith, Gala, Idaret, Braeburn, Fuji, etj. Kroma e mollës ka qenë dhe mbetet një shqetësim i vazhdueshëm për kultivuesit komercial dhe jo komercial në këtë zonë, ndërsa vitet 2013 dhe 2014 shënohen si vite që kanë pasur shumë reshje në zonën e Gjilanit, sidomos gjatë pranverës, e në lokacione të caktuara ka pasur edhe përmbytje. Reshjet dhe temperatura, si faktorët kryesor në përhapjen dhe zhvillimin e sëmundjes së kromës, kanë ndikuar që prodhimi i mollës të ketë një rënie të ndjeshme në rendiment në këto vite. Nuk ka të dhëna zyrtare nga komuna e Gjilanit për sasinë relative të humbjeve në rendimentin e mollës. Bazuar në këto shqetësime nga tereni, u iniciua edhe ky studim për menaxhimin e problemit të kromës së mollës në këtë rajon të Kosovës.

1.7 Korniza ligjore e mbrojtjes se bimëve në Kosovë Pasi që eksperimentet testuese do të realizohen në një pemtore molle në Kosovë, atëhere edhe studimi do t’i përmbahet kuadrit legjislativ që është në fuqi në Republikën e Kosovës. Legjislacioni i mbrojtjes së bimëve në Kosovë, është në harmoni me disa direktiva të caktuara të Bashkimit Europian, siç janë direktiva: 67/548/EEC dhe 78/631/EEC. Ligjet kryesore për mbrojtjen e bimëve në Kosovë janë: Ligji Nr. 04/L-120 për Mbrojtjen e Bimëve, Ligji Nr. 03/L-042 i Produkteve për Mbrojtjen e Bimëve; Ligji Nr. 03-L-119 për Produktet Biocide. 5Burimi: https://kk.rks-gov.net/gjilan/ 6Regjistrimi i Bujqësisë në Kosovë, 2014. Agjencia e Statistikave të Republikës së Kosovës (ASK).


34

Udhëzimet Administrative nga MBPZHR për mbrojtjen e bimëve: Nr.16/2011, Nr.04/2012, Nr.10/2014, Nr.17/2014, Nr.05/2017 dhe regjistri i përvitshëm i PMB-ve të regjistruara në MBPZHR, që lejohen të importohen, vendosen në treg dhe përdoren në Republikën e Kosovës.

1.8 Rëndësia e studimit

Bazuar në raportet statistikore vjetore, përvoja dhe të dhënat nga tereni, sipërfaqet me pemishte molle dhe prodhimi i saj, po shtohen vazhdimisht në Kosovë. Këtij trendi pozitiv të zhvillimit të kësaj kulture i duhet përgjigjur me një qasje të re të menaxhimit të integruar në aspektin e mbrojtjes fitosanitare. Në spektrin e problematikës së mbrojtës nga patogjenët dhe dëmtuesit e ndryshëm, sëmundja e kromës së mollës vazhdon të shfaqet dhe favorizohet nga kushtet klimatike që mbretërojnë në Kosovë. Edhe pse e njohur si sëmundje, kroma, mbetet rreziku kryesor për këtë kulturë në zonën e studimit por edhe më gjerë në Kosovë dhe vendet e rajonit. Me dëshirën që të japim një kontribut në fushën e mbrojtjes së bimëve në Kosovë dhe në veçanti për fermerët në zonën e Gjilanit, duke u mbështetur në metoda dhe teknologji të reja, ky studim kërkon të njohë kohën më optimale të pragut të veprimit (action threshold) të luftimit të kësaj sëmundje, bazuar në: kohën e paraqitjes së infeksionit; stadin fenologjik të bimës së mollës; mikro-klimën e zonës, intensitetin e prekjes nga sëmundja dhe sjelljen e kultivarëve kryesorë ndaj infeksioneve të kromës në zonën e studimit.

1.9 Qëllimi i studimit Ky studim ka për qëllim të gjejë mundësinë e reduktimit të infeksioneve nga kroma e mollës, përmes përmirësimit të kohës së përdorimit dhe kontrollit me fungicide, mbështetur në elementë teknologjik, biologjik, fenologjik, fungicide më efikase dhe identifikimin e kultivarëve të qëndrueshëm në rajonin e Gjilanit dhe në Kosovë.

1.10 Objektivat e studimit Për këtë studim janë parashtruar tri objektiva:

1. Vlerësimi i kohës së aplikimit të fungicideve për kontrollin e kromës së mollës, që bazohet në përdorimin e teknologjisë, aspekte biologjike dhe epidemiologjike të zhvillimit të patogjenit shkaktar, si dhe fenologjinë e zhvillimit të bimës strehuese.

2. Krahasimi i disa programeve/varjanteve të trajtimit të kromës së mollës, nëpërmjet përcaktimit të indeksit të sëmundjes.

3. Monitorim mbi sjelljen dhe qëndrueshmërinë ndaj kromës, të kultivarëve kryesore të mollës, në rajonin e Gjilanit.


35

KAPITULLI II

2. MATERIALI DHE METODAT 2.1 Pemëtorja eksperimentale Studimi është zbatuar përmes ndjekjes së eksperimenteve të vendosura në një pemtore molle në prodhim, që ndodhet në fshatin Zhegër, në një afërsi prej 10km nga qyteti i Gjilanit, në Kosovë. Pemëtorja gjendet në lartësi mbi detare 550m dhe në koordinatat gjeografike N 42º37’89’’ dhe E 21º48’50’’. Parcela është në terren kodrinor. Toka është e pasur me lëndë organike dhe elementë të tjerë ushqimor. Shërbimet agroteknike kanë konsistuar me krasitje, plehërim, sistem të ujitjes dhe mbrojtje fitosanitare. Vlen të theksohet se në pemtoren ku është vendosur eksperimenti, është prezent infeksioni natyral nga kroma e mollës.

2.2 Skema eksperimentale

Është dizajnuar një bllok i randomizuar dyfaktorial me katër përsëritje, nga ku: faktori A është Programet (varjantet) e trajtimeve në tetë nivele: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 (kontroll).

Faktori B është Koha e trajtimeve në tre nivele: a) sipas Programit RIMpro, b) sipas Fazave Fenologjike të mollës dhe c) sipas Fermerit të zonës së studimit.

Faktori C është Viti i studimit në tre nivele: 2015, 2016 dhe 2017 (Figura 2.2 dhe Tabela 2.1).

Përsëritjet janë 4 blloqe për çdo program trajtimi me ngjyrë të njëjtë në skemën eksperimentale (Figura 2.2 dhe 2.3).

Figura 2.1 Pemëtorja në hartën e Kosovës dhe në ortofoto


36

Figura 2.2 Skema e eksperimentale në bllokun e randomizuar

Figura 2.3. Skema e eksperimentit mbi ortofoton e pemëtores

2.3 Materialet bimore

Në këtë pemishte molle, me kultivarin Starking i cili është përdorur në këtë kërkim, janë edhe këto kultivarë molle: Golden Delicious (Deliciozi i artë), Granny Smith dhe Gala. Mbi bimët e mollës e sidomos ato Starking ka pasur prezencë të infeksionit natyral nga Venturia inaequalis (Cooke) G. Wint.

2.3.1 Kultivari Starking Është një kultivar me lulëzim të mesëm dhe shumë i prekshëm nga

sëmundja e kromës. Është kultivari më i përhapur nga grupi i Red Delicious. Ka frut të madh në formë koni të zgjatur, shumë i rregullt dhe përfundon me pesë brinjëzime. Fruti ka cipë të trashë dhe me pak dyll. Ngjyra e frutit është e kuqe e ndezur deri në të errët uniforme (Thomaj et al., 2013).

3a 3b 3c 5a 5b 5c 8a 8b 8c 7a 7b 7c

1a 1b 1c 2a 2b 2c 4a 4b 4c 3a 3b 3c

5a 5b 5c 7a 7b 7c 1a 1b 1c 6a 6b 6c

2a 2b 2c 3a 3b 3c 6a 6b 6c 5a 5b 5c

7a 7b 7c 8a 8b 8c 2a 2b 2c 4a 4b 4c

6a 6b 6c 4a 4b 4c 7a 7b 7c 1a 1b 1c

8a 8b 8c 1a 1b 1c 3a 3b 3c 2a 2b 2c

4a 4b 4c 6a 6b 6c 5a 5b 5c 8a 8b 8c


37

Figura 2.4. Kultivari Starking

(majtas në pemishte) Disa karakteristika të përgjithshme të kultivarit Starking:7

Norma e rritjes Kurora standarde e pemës së maturuar e këtij kultivari rritet nga 25-60cm/vit në lartësi.

Zgjerimi

Kurora e pemës zgjerohet po ashtu nga 25-60cm/vit.

Preferenca për ndriçimin diellor Dielli i plotë është ideal për këtë pemë dhe ka nevojë së paku deri në 6 orë/ditë.

Preferenca për tokën Zhvillohet mirë në toka acide, në toka të lagëta dhe mirë të kulluara. Nuk është bimë tolerante ndaj thatësirës.

Atributet Mbron zemrën dhe venat. Përmban antioksidantë që kundërveprojnë ndaj plakjes dhe ndihmojnë në parandalimin e sëmundjeve kardiovaskulare.

2.4 Kohët dhe Programet (varjantet) në provë

Sipas skemës eksperimentale janë tetë variante në katër përsëritje, ku secili variant (program trajtimi) ka 3 bimë molle, pra gjithsej 12 bimë për të katër përsëritjet e një varianti. Kështu në bllokun eksperimental janë përfshirë gjithsej 96 pemë molle për 8 programet e trajtimit.

7Arborday Foundation (https://shop.arborday.org/product.aspx?zpid=721)


38

Tabela 2.1 Kohët dhe programet/varjantet e trajtimit ndaj V. inaequalis

2.4.1 Koha e trajtimit sipas sistemit të mbështetjes RIMpro (a) Sot në treg dhe në përdorim, ka disa sisteme me programe të integruara

për parashikimin dhe menaxhimin e infeksioneve të sëmundjeve të ndryshme, në fruta dhe perime. Ndër to mund të theksohen: Applescabᵀᴹ (Blaise, 1987), Ventemᵀᴹ (Xu et al., 1995), Welteᵀᴹ nga Gjermania (Aalbers et al., 1998), HP-100ᵀᴹ nga Anglia, A-scab® nga regione Piemonte nga Italia (Rossi et al., 2007), Watch-Dog Spectrum Technologiesᵀᴹ nga Ilinois (SHBA), Ranchsystemsᵀᴹ nga Kalifornia (SHBA), AgRadar® nga Maine Univeristy (SHBA), NEWA® nga Cornell Univeristy (SHBA). Dy nga platformat lider në treg dhe në kërkimet shkencore në Europë dhe më gjerë janë: RIM-proᵀᴹ (Hollandë) dhe FieldClimateᵀᴹ (Austri).

DSS RIMpro (Decision Support System-Relative Infection Measure Program)8. Është një sistem interaktiv i mbështetjes për menaxhimin e sëmundjeve në fruta. Kjo platformë është zhvilluar në Hollandë nga Prof. Mark Trapman (Trapman 1994) dhe ka pësuar shumë ndryshime dhe përmirësime ndër vite dhe vazhdon të pësojë akoma pothuajse çdo sezon kultivimi. Modelet e simulimit të sëmundjeve për fruta të ndryshme në RIMpro™ janë zhvilluar me shumë kujdes, nga specialistë të ndryshëm dhe të njohur në nivel botëror. Të gjitha proceset biologjike për modele të ndryshme simulimi, janë të shpjeguara

8 www.rimpro.eu

VITET (Faktori C)

KOHËT E TRAJTIMIT (Faktori B) a b c

1. 2015 Sistemi i mbështetjes RIMpro Fazat fenologjike Fermeri i zonës 2. 2016

3. 2017

PRO

GR

AM

ET E

TR

AJT

IMIT

(F

akto

ri A

)

1 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Dodinë 0.15%

2 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Kaptan 0.15%

3 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Mankozeb 0.3%

4 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Tebukonazole 0.1% ndjekur nga Kaptan 0.15%

5 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Propineb 0.2% më pas Difenkonazole 0.015%

6 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Trifloksistrobinë 0.015% dhe Klorothalonil 0.2%

7 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Cyprodinil 0.05%, ndjekur nga Dithianon 0.05%

8 Kontroll (pa trajtime)


39

detajisht dhe shërbimet këshillimore ose specialisti përdorues mundet që edhe vet të ndërhyjë në parametrat simulues, në bazë të kushteve klimatike, kultivarit dhe problemit që trajtohet në zonën e studimit. Ky program është i lidhur ngushtë me shërbimet këshillimore në teren, ose specialistin përdorues për të dhënat e fazave fenologjike, kultivarët në përdorim, preparatet kimike që përdoren, volumin e trajtimeve kimike, mbulueshmërinë me fungicide (leaf coverage) pastaj gjatësinë e pemës, distancat në rresht dhe mes rreshtave, diametrin e trupit/kërcellit të bimës, etj. Në Shqipëri është përdorur nga Prof. Asoc. Dr. Besnik Skenderasi në zonën e Korçës dhe nuk përdoret më. Në rajon, është duke u përdorur në Bosne dhe Hercegovinë në lokacionin Trebovljani Gradiska, pastaj në Bullgari në Univerzitetin Bujqësor të Plovdivit ndërsa në Kosovë për herë të parë u përdor në këtë studim (Figura 2.5) dhe vazhdon të funksionojë.

RIMpro ka mundësuar zbulimin e rreziqeve të infeksioneve primare dhe sekondare nga kroma dhe të dhënat e pranuara në kohë reale u përdorën për marrjen e vendimeve gjatë sezonit, për trajtime kimike, duke u mbështetur edhe në faktorët epidemilogjik të zhvillimit biologjik të sëmundjes.

Figura 2.5. Përzgjedhja e programit për sëmundjen në sistemin RIMpro

Zbuli

Documents

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BUJQËSISË … · programet, tri kohët e trajtimeve dhe për të tre vitet e studimit ..... 94 3.4.5 Rezultatet e analizës së variancës