Perpetuum mobile – Institut za razvoj mladih i zajednice

Banja Luka, 2019. godine

UPOTREBA PSIHOAKTIVNIH SUPSTANCI MEĐU MLADIMA U BiH

-rezultati istraživanja-

prof. dr Srđan Dušanić

1

2

UPOTREBA PSIHOAKTIVNIH

SUPSTANCI

MEĐU MLADIMA U BiH

-rezultati istraživanja-

Perpetuum mobile – Institut za razvoj mladih i zajednice

Banja Luka, 2019. godine

3

Rezime istraživanja

U ovom istraživanju ispitujemo stavove mladih prema upotrebi droga te pokušavamo da

ustanovimo obim i prisutnost njene upotrebe među mladima u Bosni i Hercegovini. To

podrazumjeva ispitivanje u kojoj mjeri mladi koriste drogu, koje vrste koriste, koliko često, u

kojim okolnostima se to najčešće dešava, koji su najvažniji motivi upotrebe droga, gdje je

kupuju i gdje se najčešće konzumira itd. Ispitujemo i u kojoj mjeri su ove pojave

determinisane određenim socio-demografskim karakteristikama kao što su pol, uzrast,

finansijski status porodice, stručna spema roditelja.

Ukupno je ispitano 1394 ispitanika od čega 716 djevojaka i 678 mladića. Prosječan uzrast

ispitanika je bio 16 godina. Ispitanici su bili iz više opština i gradova: Banja Luka, Gradiška,

Mostar, Srbac, Velika Kladuša, Tuzla.

Osnovni nalazi u ovom istraživanju su:

Većina ispitanika poznaje bar tri ili četiri vrste droga.

Vidimo da većina mladih (preko 90%) ima negativan stav prema drogama. Izuzetak je

odnos ka marihuani. Više od četvrtine mladih smatra da marihuana nije prava droga te

da je treba legalizovati.

Glavni motivi koji podstiču mlade na uzimanje droga su: uticaj vršnjaka, da se bude

„cool“, radoznalost, uživanje i opuštanje, razočarenje u život.

U skladu sa ranijim istraživanjima, marihuana je droga sa kojom mladi imaju najviše

kontakta. Na ukupnom uzorku 15% je potvrdilo da je koristilo marihuanu, a 6% da to

radi više puta mjesečno. Ostale droge su korištene u manjoj mjeri, do 3.6%. Veliki

obim poznanstava mladih sa konzumentima droga ukazuje na tendenciju da je možda

procenat uživaoca i veći, ali on nije direktno manifestovan u istraživanju zbogstraha ili

drugih razloga.

Posebno brine budućnost oko 1 % mladih koji ističu da više puta mjesečno

konzumiraju heroin, kokain i/ili druge teške droge. Takođe, zabrinjavajući podatak je

da 2% ispitanika potvrđuje da imaju periode kada ne mogu da izdrže bez droge, tj.

pokazuju znakove zavisnosti o drogama.

U većini slučajeva oni koji su probali ili koriste drogu, su to počeli sa 16 godina, ali

postoje i ispitanici koji su to počeli sa 12 ili 13.

4

Mladi najčešće upotrebljavaju drogu na ulici, kod kuće ili u kafiću, a nabavljaju je

takođe na ulici, kafićima, osamljenim mjestima, a neki i u školama.

Rezultati ukazuju da je droga prilično prisutna u okruženju mladih. U globalu oko

6% ispitanika tvrdi da članovi njihove šire porodice koriste droge, a 18% vršnjaci.

Zabrinjava percepcija trećine mladih da je u njihovom mjestu življenja praktično

normalno da mladi upotrebljavaju drogu. Oko 70% ispitanih mladih potvrđuje da

poznaje osobe koje uzimaju drogu, a prosječan broj takvih poznanika je šest.

Upotreba droge je veća kod onih ispitanika koji su nešto stariji, muškog pola, čije su

porodice slabije finansijske moći, te koji su izloženi drogama u ličnom okruženju.

Neophodno je da preventivni programi idu u više smjerova. Sa jedne strane bitno je da

društvene institucije bolje kontrolišu prisutnost droga u našim gradovima, te da imaju

dosljedniju i restriktivniju politiku prema onima koji šire ovu pošast. Pored toga,

važno je osnaživati mlade da se odupru negativnim uticajima iz okruženja, te da neke

svoje unutrašnje probleme rješavaju na konstruktivnije načine. Važno je da društvo

ponudi sadržaje mladima kroz koje će oni ostvariti svoje potencijale i tako osjetiti

unutrašnje zadovoljstvo koje će biti moćnije od varljive ekstaze koje omogućuju

droge.

5

SADRŽAJ

1. TEORIJSKI UVOD ............................................................................................................................. 6

O projektu ............................................................................................................................................ 6

Pojam i raširenost upotrebe psihoaktivnih supstanci ........................................................................... 8

Vrste psihoaktivnih supstanci ............................................................................................................ 10

Faze upotrebe psihoaktivnih supstanci i tipovi korisnika .................................................................. 13

Teorijska objašnjenja društveno neprihvatljivih ponašanja mladih .................................................. 14

2. METODOLOŠKI PRISTUP ISTRAŽIVANJU ................................................................................ 17

Problem, zadaci i ciljevi istraživanja ................................................................................................. 17

Uzorak i tok istraživanja .................................................................................................................... 18

Instrumenti istraživanja ..................................................................................................................... 19

3. REZULTATI ISTRAŽIVANJA ........................................................................................................ 21

Obim i karakteristike upotrebe droga ................................................................................................ 21

Prisustvo droge u okruženju mladih .................................................................................................. 27

Veze upotrebe i stavova prema drogama sa drugim socijalnim i demografskim karakteristikama .. 29

4. ZAVRŠNA RAZMATRANJA ......................................................................................................... 31

Preporuke .......................................................................................................................................... 32

Zaključak ........................................................................................................................................... 34

5. LITERATURA .................................................................................................................................. 35

6

1. TEORIJSKI UVOD

O projektu

Projekat "Podsticanje zdravih stilova života među mladima u BiH" sprovodi se na teritoriji

Bosne i Hercegovine u periodu od 01.04.2018 do 31.03.2019. godine sa ciljem ispitivanja

znanja i iskustava mladih po pitanju psihoaktivnih supstanci. Između ostalog, projekat se

realizuje sa težnjom ostvarivanja funkcionalne saradnju između mladih i nastavnika na polju

prevencije korištenja psihoaktivnih supstanci, doprinosa razvoju održivosti programa

prevencije u školama u BiH, te promovciji modela prevencije u školama u drugim opštinama.

Očekivani rezultati projektu su:

Sakupljeni relevantni podaci proizašli iz istraživanja koji odražavaju potrebe i stavove

mladih u BiH po pitanju znanja i iskustava vezanih za psihoaktivne supstance

Razvijen edukativni program zadovoljava potrebe mladih u pogledu zaštite od

upotrebe psihoaktivnih supstanci

Razvijen i promovisan održivi model prevencije i saradnje NVO-a i škola s ciljem

unaprijeđenja mehanizama prevencije

Uspostavljeni održivi i funkcionalni kontakti sa obrazovnim ustanovama zarad

spremnosti reagovanja na problem korišćenja droga među mladima i buduće saradnje

Sveukupni cilj projekta jeste stvoriti pretpostavke za sigurno i zdravo okruženje mladih u

Bosni i Hercegovini.

Projekat „Podsticanje zdravih životnih stilova među mladima Bosne i Hercegovine“,

doprinijeće prevenciji upotrebe marihuane i drugih psihoaktivnih supstanci među učenicima

osnovnih i srednjih škola u BiH podržavajući rast ličnih i socijalnih vještina koje odgovaraju

njihovom uzrastu.

Projekat "Podsticanje zdravih stilova života među mladima u BiH" je realizovan uz pomoć

partnera Instituta za razvoj mladih i zajednice "Perpetuum mobile", i to:

UG C.E.Z.A.R. Srbac

UG DOM, Velika Kladuša

7

JU OŠ Ivo Andrić, Banja Luka

Srednjoškolski centar "Gemit Apeiron"

JU Srednja stručna i tehnička škola, Gradiška

Snaga mladih, Mostar

Sve projektne aktivnosti su podržane od strane Kancelarije UN-a za pitanja droge i kriminala

(eng. UNODC – United Nation Office on Drugs and Crime) i RIPPO Fonda.

U realizaciji projekta učestvovali:

1. Vanja Jošić, koordinator projekta

Student Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci, te projektni menadžer u Institutu

za razvoj mladih i zajednice - Perpetuum mobile. Posjeduje bogato iskustvo u oblasti

omladinskog rada i projektnog menadžmenta. Učestvovao je na mnogim profesionalnim

treninzima/obukama iz sfere projektnog menadžmenta u Bosni i Hercegovini, ali i u

inostranstvu (Srbija, Hrvatska, Nemačka, Austrija, Holandija, Letonija, SAD).

2. Aleksa Matić, asistent na projektu

Student Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Banjoj Luci, te projektni menadžer u

Institutu za razvoj mladih i zajednice - Perpetuum mobile. Kao učesnik i predavač na

mnogobrojnim naučnim skupovima (BiH, Srbija, Mađarska, Irska, Njemačka, Slovenija) iz

oblasti omladinskog rada stekao iskustvo koje trenutno primjenjuje kao edukator u nekoliko

banjalučkih srednjih škola.

3. Prof. dr Srđan Dušanić, istraživač

Redovni profesor na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci, odsjek psihologija, sa

višegodišnjim iskustvom iz oblasti istraživačkog rada na razne teme, ali sa fokusom na:

mlade, vršnjačko nasilje, rodno zasnovano nasilje, te zdrave stilove života. Tokom dosadašnje

karijere, objavio: 6 knjiga, 14 naučnih radova, te veći broj radova u naučnim časopisima.

8

Pojam i raširenost upotrebe psihoaktivnih supstanci

Upotreba psihoaktivnih supstanci se često u svakodnevnom govoru, ali i literaturi podvodi

pod raznim nazivima poput: narkomanija, toksikomanija, zavisnost, uzimanje, korišćenje,

zloupotreba, uživanje itd. To su slični pojmovi ali u većini njih postoje određene

nekorektnosti ili nedosljednosti. Izraz „narkomanija“ je možda bio najrašireniji ali je danas u

stručnoj literaturi skoro u potpunosti napušten. Nazivati upotrebu bilo koje droge

narkomanijom, je neosnovano jer ne može opravdano da se odnosi na pojave kao što su

pušenje duvana, kozumiranje alkohola, uzimanje sedativa, antidepresiva ili amfetamina itd.

Slično nesavršen je i termin „toksikomanije“ budući da je toksičnost karakteristika malog

broja psihoaktivnih supstanci, a neke od droga se kontrolisano koriste i u savremenoj medicini

zbog svojih blagotvornih efekata. Zbog tih razloga ćemo izbjegavati ove izraze, te ćemo u

ovom istraživanju korisiti izraz upotreba psihoaktivnih supstanci ili upotreba droga, ukoliko

se govori o užem spektru tih supstanci.

Psihoaktivne supstance (PAS) su hemijske supstance koje kada se unesu u organizam

mijenjaju tjelesne funkcije, raspoloženje, mišljenje i ponašanje te mogu da izazovu psihičku

i/ili tjelesnu zavisnost. Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) je 1951. godine proglasila

alkohol bolešću, a 1957. godine i narkomaniju kao bolest zavisnosti. Nakon revizije 1992.

godine u Međunarodnoj klasifikaciji bolesti, govori se o štetnoj upotrebi psihoaktivnih

supstanci i sindromu zavisnosti. Sindrom zavisnosti karakteriše skup fizioloških, kognitivnih i

bihejvioralnih promjena ponašanja, tolerancija na supstancu, jaka želja za uzimanjem

supstance. Neki od indikatora zloupotrebe psihoaktivnih supstanci su svjesnost o

prekomjernosti konzumiranja, kritike i pritisak okruženja da osoba treba da smanji ili

prestane, uzimanje ilegalnih supstanci, apstinencijalni sindrom tj. upotreba supstanci odmah

po buđenju da bi se izbjegla anksioznost, nervoza ili druga negativna stanja.

Upotreba psihoaktivnih supstanci kao jedan od istaknutih društvenih problema postaje u

drugoj polovini XX vijeka socijalni problem. Počinje njena naglašena manifestacija kao

epidemije, a bolesti zavisnosti počinju da spadaju u grupu najčešćih bolesti savremenog

čoveka. Dimitrijević (2007) navodi procjene da svaki treći odrasli koristi duvan, a da će do

2025. god taj broj porasti na 1.6 milijardi. Navode se i podaci Ujedinjenih nacija da je npr. u

9

2005. godine oko 5% svetske populacije (oko 200 miliona) koristilo ilegalne droge makar

jednom u prethodnih 12 mjeseci. Najraširenija je upotreba kanabisa (oko 160 milona), a 30

miliona je koristilo amfetamine, 16 miliona opijate i 14 miliona kokain. Npr. provjenjuje se da

je u SAD-u oko 10% populacije probalo koakin i halucinogene droge. Mlađa populacija

uglavnom više konzumira marihuanu i krek. Muškarci u većoj mjeri upotebljavaju

psihoaktivne supstance od žena. Kokainska i heroinska zloupotreba i zavisnost su na

globalnom nivou najodgovornije za visok broj bolničkih tretmana, smrtnih ishoda,

predoziranja. One su često propraćene i drugim negativnim i kriminalnim pojavama kao što

su zarazne bolesti (npr. sida) pranje novca, korupcija, organizovani kriminal. finansiranje

terorističkih grupa.

Na našim prostorima zloupotreba droga nije bila toliko prisutna do polovine šezdesetih godina

XX vijeka u mjeri da bi izazivala pažnju šire društvene i naučne javnosti (Milosavljević i

saradnici, 2004). Prema izvještajima Saveznog zavoda za zdravstvenu zaštitu u SFRJ je 1975.

godine bilo 90 narkomana u cijeloj Bosni i Hercegovini. Nakon deset godina, tj. 1985. godine

registrovano je bilo 1000 narkomana u BiH (prema Đukanović, 1994). Tako osamdesetih

godina XX vijeka droga na našim prostorima postaje problem koji zaokuplja sve više

sručnjake, policiju i širu društvenu javnost. Milosavljević i saradnici su u istom istraživanju

na uzorku od 1505 mladih zaključili da obim mladih koji imaju lično iskustvo sa drogom se

kreće od 9 do 11,6%. Zaključuju i da je taj procenat vjerovatno veći, budući da brojni mladi

kriju svoja iskustva sa drogama. Ustanovili su i šest dominantnih motiva upotrebe droga :

Društvo sa kojim se druži

Motiv da se bude kul, dobar kao drugi

Radoznalost

Uticaj vršnjaka

Zbog uživanja

Razočarenja u životu

Autori zaključuju da ovi motivi ukazuju na unutrašnje (razočarenja, potreba za pripadnošću) i

socijalne pritiske (uticaj vršnjaka) koji podstiču upotrebu droga.

10

Vrste psihoaktivnih supstanci

Psihoaktivne supstance se mogu klasifikovati na više načina. Prema porijeklu, moguće ih je

razvrstati na prirodne, polusintetičke i sintetičke. Ako je kriterij klasifikovanja upotreba u

medicini supstance se razvrstavaju na one koje imaju veliku, osrednju te malu ili nikakvu

terapijsku vrednost. Na osnovu zakonskih odredbi psihoaktivne supstance se dijele na

dozvoljene i zabranjene. Kada je u pitanju princip dostupnosti, mogu se podijeliti na one koje

se mogu slobodno dobiti u apoteci, na recept ili isključivo na ilegalnom tržištu. Najčešća je

ipak podjela prema hemijskoj strukturi i biohemijskim i fiziološkim efektima na ponašanje

ljudi. Prema načinu djelovanja na psihičko stanje mladih osoba psihoaktivne supstance se

grubo mogu podijeliti u tri grupe (Tadić, 2000):

sredstva koja smanjuju napetost i trpnju i izazivaju dobro raspoloženje, spokojstvo i

dobro osjećanje kao što su: alkohol, barbiturati, trankilizeri, neki opijati i analgetici;

psihostimulansi koji smanjuju zamor, podižu energetske mogućnosti i djelatnosti, kao

što su derivati kokaina, amfetamin i dr.;

psihodelične droge, koje nakon uzimanja izazivaju čulna i tjelesna iskustva, kao što su

obmane i halucinacije, stanja derealizacije i depersonalizacije sa isključivanjem iz

svakodnevne stvarnosti, a koja izazivaju kanabis, LSD, meskalin itd.

Nešto konkretnija podjela psihoaktivnih supstanci podrazumjeva svrstavanje psihoaktivnih

supstanci u tri kategorije: stimulansi, depresivi, halucinogeni. U nastavku teksta navodimo

detaljnije karakteristike i vrste ovih psihoaktivnih supstanci (CARE, 2011).

11

Depresivi

Depresivi Osjećaji koje uzrokuju Efekti koje mogu proizvesti

Trankvilizatori

(Sredstva za

umirenje)

Relativna napetost i

anksioznost, opušta

mišiće i izaziva san

U velikim dozama mogu uzrokovati pad

krvnog pritiska; u kombinaciji sa

alkoholom vode u stanje kome; u trudnoći

povećavaju rizik od deformiteta fetusa;

stvaraju toleranciju zahtijevajući povećanu

dozu.

Rastvarači ili

inhalanti (ljepilo,

benzen, tekući

papir)

Euforija, halucinacije,

uzbuđenje

Mučnina, pad krvnog pritiska: ponovna

upotreba može uništiti neurone i

uzrokovati povrede slezene, bubrega, jetre

itd.

Sirupi za kašalj i

kapi sa kodeinom i

zipeprolom

Otklonjenost bola,

osjećaj blaženosti,

pospanost, osjećaj

plutanja

Pad krvnog pritiska i temperature; rizik od

kome, grčevi, stvara toleranciju

zahtijevajući povećanu dozu, pri

odvikavanju ovisnici iskuse grčeve i

nesanicu

Sedativi Otklanjaju napetost,

smirenost i osjećaj

relaksacije

Zajedno sa alkoholom uzrokuju pad

krvnog prtiska i otkucaje srca što može

dovesti do smrti. Stvaraju toleranciju

zahtijevajući porast doze i zavisnost.

Opijum, morfijum,

heroin

Pospanost, olakšanje

bolova, stanje lijenosti,

izolacija od realnosti,

osjećaj sanjarenja za

vrijeme budnosti,

halucinacije

Uzrokuju zavisnost, smanjuju ritam

otkucaja srca i disanja i mogu dovesti do

smrti; kolektivna upotreba šprica širi

AIDS; teško odvikavanje

Alkohol Euforija, slobodan govor,

osjećaj anestezije

Blaga drhtavica i mučnina, povraćanje,

znojenje, glavobolje, vrtoglavica, grčevi,

agresivnost i suicidalne tendencije

Stimulansi

Stimulansi Osjećaji koje uzrokuju Efekti koje mogu proizvesti

Amfetamini Opiranje snu i umor,

tahikardija, osjećaj

Tahikardija i porast krvnog pritiska,

proširenje zjenica, opasnost za vozače,

12

„ushićenosti“, puno

energije

visoka doza može uzrokovati delirijum

proganjanja i paranoju

Kokain Osjećaj moći, viđenja

svijeta sjajnije, euforija,

gubitak apetita, san i

umor

U velikim dozama porast temperature,

grčevi i oštra tahikardija koja može

rezultovati zastojem srca

Krek Osjećaj moći, viđenja

svijeta sjajnije, euforija,

gubitak apetita, san i

umor

U velikim dozama porast temperature,

grčevi i oštra tahikardija koja može

rezultovati zastojem srca, uzrokuje jaku

fizičku zavisnost i velik stepen smrtnosti

Duvan (cigarete) Stimulirajuće, osjećaj

zadovoljstva

Smanjuje apetit, može dovesti do

hroničnog stanja anemije

pogoršava oboljenja kao što je bronhitis i

može ometati seksualni učinak. U trudnoći

žene povećavaju rizik od pobačaja.

Povezan sa 30% svih vrsta raka

Kofein Opiranje snu, umor Pretjerana doza može uzrokovati stomačne

probleme i nesanicu.

Halucinogeni

Halucinogeni Osjećaji koje uzrokuju Efekti koje mogu proizvesti

Marihuana Smirenost, opuštenost,

želja za smijehom

Trenutni gubitak pamćenja, neke osobe

mogu imati halucinacije, kontinualna

upotreba može pogoditi pluća i

proizvodnju (privremeno) spermatozoida i

gubitak volje

LSD

Halucinacije,

iskrivljenost percepcije,

spajanje osjećanja (čini

se kao da zvuci dostižu

oblike)

Stanje anksioznosti i panike, delirijum,

grčevi, rizik od zavisnosti

Antikolinergici

(biljke kao ljiljan i

neki lijekovi)

Halucinacije Tahikardija, proširenje zjenica, zatvor i

porast temperature mogu dovesti do grčeva

13

Ekstazi (MDMA)

Halucinacije, perceptivna

iskrivljenost, miješanje

osjećaja (čini se kao da

zvuci dostižu oblike),

stimulant

Stanja anksioznosti i panike, delirijum,

grčevi; rizik od zavisnosti.

Marihuana

Budući da je marihuana najčešća psihoaktivna supstanca koja se upotebljava kod nas i u

svijetu, reči ćemo detaljnije nešto o njenim karakteristikama (Dimitrijević, 2007).

Marihuana se dobija kombinacijom listova, cvjetova i stabljika indijske konoplje (Cannabis

sativae). Najčešće se konzumira pušenjem a njena jačina zavisi od prisustva supstance,

tetrahidrokanabinola – THC koja je najjači sastojak. Receptori za marihuanu su u dijelovima

mozga korteks, hipokampus i cerebelum, a posebno u nucleus accumbensu. Kanabis je

supstanca koja potencira raspoloženje koje bilo prisutno prije uzimanja. Najčešći efekti su

osjećaj blaženstva i opuštenosti, a ponekad i govorljivost, anksioznost, halucinacije. Euforija i

stanje relaksacije obično traje 3-4 sata. Moguća posljedica je i naglašena opažajna

senzibilnost. Uticaj na koncentraciju i pažnju može potrajati i nekoliko dana. Najčešći

neželjeni efekti upotrebe kanabisa su strah, anksioznost i depresija, kao i paranoidne epizode.

Posebnom riziku mogu biti izložene osobe oboljele od šizofrenije. Dugoročni konzumenti

koji puše marihuanu imaju povećanu vjerovatnoću za respitratorne bolesti, kao što je stalni

kašalj ili problemi sa plućima. Konzumenti takođe mogu patiti od poremećaja ličnosti kao što

je depresija ili anksioznost.

Faze upotrebe psihoaktivnih supstanci i tipovi korisnika

Upotreba psihoaktivnih supstanci može da se odvija kroz nekoliko faza kao što su

eksperimentisanje, povremena upotreba, redovna upotreba i zavisnost. Neke osobe mogu da

se „zadrže“ na početnim fazama, ali nažalost često početno eksperimentisanje svoje epilog

dobije u zavisnosti od droga. Navešćemo osnovne karakteristike ovih faza kao i tipologiju

korisnika koja je kompatibilna fazama upotrebe.

Eksperimentisanje sa drogama karakteriše značajan broj mladih koji to rade u početku iz

radoznalosti, najčešće u društvu vršnjaka. Važno je mladima ukazati na svojstva supstanci

koja utiču da se nakon redovnije upotrene istih, rađa i ovisnost o njima. Korisnike koji u

većini slučajeva kontakt sa supstancom ne idu dalje od početnih eksperimenata možemo

nazvati „eksprimentalnim korisnicima.”

Povremena upotreba vodi formiranju navike kao i porastu tolerancije na pojedine supstance.

Ovde još uvek nema fizičke zavisnosti ali mlada osoba ima velike šanse da razvije zavisnost.

Korisnike koji koriste jednu ili više supstanci povremeno ukoliko je okolina pogodna i

14

supstanca dostupna, a kod kojih još ne postoji zavisnost, možemo zvati „povremenim

kornsicima.”

Redovna upotreba već obuhvata neke fenomene zavisnosti kao što su tolerancija,

zanemarivanje porodičnih i socijalnih aktivnosti, neuspešni pokušaji da se odloži uzimanje

supstance i dr. Ovakve korisnike koji često koriste supstance, te već osjete posljedice na

psihofizičko funkcionisanje i izloženi su riziku ovisosti zovemo „korisnici iz navike“.

Fazu zavisnosti karakteriše jaka neodoljiva potreba za uzimanjem, potreba za sve većim

količinama supstance zbog porasta tolerancije na supstancu, apstinencijalni sindrom (fizički i

psihički problemi zbog nedostatka supstance), porodični, profesionalni i socijalni problemi.

Ovakve korisnike koji žive kroz upotrebu supstance i za upotrebu supstance, a društvene veze

su im veoma narušene zovemo „ovisnicima. U ovoj fazi je neophodna kontinuirana stručna

pomoć.

Teorijska objašnjenja društveno neprihvatljivih ponašanja mladih

Budući da konzumiranje psihoaktivnih supstanci spada u asocijalna ponašanja, razmotrićemo

i najznačajnija teorijska objašnjenja koja generalno tumače razne vidove ovakvih ponašanja.

Za tu svrhu u najvećoj mjeri poslužiće nam pregled ovih teorija koji je napravio Milosavljević

(2004). Većina unutrašnjih i spoljnih uzroka društveno neprihvatljivih ponašanja adolescenata

u naučnoj se literaturi obrazlaže u okviru različitih teorijskih učenja, koja se mogu

klasifikovati u tri osnovna pravca, i to: biološke, psihološke i sociološke teorije.

Biološke teorije

Biološke teorije čine naučni pravci koji svoju zasnovanost baziraju na mišljenjima da su

biološke predispozicije osnovni faktori asocijalnih ili kriminogenih ponašanja. Tako se razvilo

više bioloških teorija u kojima se uzroci društveno neprihvatljivog ponašanja objašnjavanju

kroz nasljedne faktore, poremećaje endokrinog sistema, rasno porijeklo, antropološke

karakteristike itd. Ove teorije su uglavnom osporene.

Psihološke teorije

Psihološke teorije polaze od psiholoških karakteristika koje određuju ponašanje ličnosti,

dovodeći u vezu psihičke osobine ličnosti i sklonost devijantnom ponašanju, tako da se može

izdvojiti nekoliko teorija.

15

Predstavnici psihoanalitičke teorije objašnjenje za asocijalno ponašanje pronalaze u

nedovoljnoj kontroli super – ega nad nagonima i instinktima, što dovodi do sklonosti čovjeka

prema nasilju, razaranju i drugim oblicima neprilagođenog ponašanja. Najznačajniji

predstavnici ove teorije su Adler i Jung. Tako, prema Adleru, osnovni uzrok delinkventnom

ponašanju je kompleks inferiornosti, koji se najčešće javlja kod osoba koje su imale nesretno

djetinjstvo i uskraćene želje. Jung, poseban značaj pridaje Edipovom kompleksu. Prema ovom

shvatanju, delinkvent nesvjesno traži kaznu za zabranjenu želju koju je imao u ranom

djetinjstvu.

Teorija inteligencije asocijalno ponašanje čovjeka objašnjava kao posljedicu niske

inteligencije i maloumnosti. Prema predstavnicima ove teorije, posljedica niske inteligencije,

a samim tim i niskog obrazovanja je neshvatanje društvenih normi, pa samim tim i olako

upuštanje u razne nedozvoljene aktivnosti.

Prema teoriji neprilagođenosti, asocijalno i delinkventno ponašanje osobe se objašnjava

faktorima njene neprilagođenosti socijalnim normama društva. Zbog toga dolazi do potrebe

takve osobe da se suprotstavlja konvencijama i pravilima koja vladaju u društvu.

Predstavnici teorije frustracije zastupaju stanovište da je asocijalno ponašanje uvijek

posljedica frustracije, odnosno reakcije pojedinca na lišavanje nečega u društvu, a posebno na

iznevjerena očekivanja od društva.

Sociološke teorije

Sociološke teorije se zasnivaju na prihvatanju bioloških i psiholoških osobina ličnosti, ali

uvažavaju i različite društvene uzroke koji utiču na njeno formiranje (Bošković, 2006 ).

Pojasnićemo nekoliko socioloških teorija.

Po teoriji anomije devijantnost se javlja kao posljedica neusklađenosti između društvenih

situacija i okolnosti (posebno okolnosti u kojima su društvene norme i moral kontrdiktorni,

poljuljani, obezvrijeđeni) te nesposobnosti pojedinaca da se adekvatno adaptiraju na njih.

Teorija diferencijalne asocijacije i identifikacije uzroke kriminaliteta pojedinca u društvu

objašnjava preuzimanjem uzora iz delinkventnih grupa, putem neposrednog učešća u

kriminalnom modelu ponašanja ili kontakta s nosiocima takvog ponašanja. Osnivač ove

16

teorije, američki sociolog Edward Sutherland, smatra da se kriminalno ponašanje uči u

procesu komunikacije, u interakciji s drugima, u malim povezanim grupama.

Travis Hirschi, autor teorije socijalne kontrole, koja se naziva još i teorija socijalne veze,

polazi od teze da je aoscijalno i delinkventno ponašanje posljedica slabljenja ili gubitka

socijalnih veza između pojedinca i društva. Socijalna veza između pojedinca i društva se

očituje kroz nekoliko elemenata: privrženost drugima, povjerenje u društvene institucije,

vjerovanje u konvencionalne i važeće norme i vrijednosti u društvu, uključenost u društveno

prihvatljive aktivnosti. Život u nepovoljnim uslovima socijalizacije (npr. porodično nasilje),

gdje se ostvaruju kontakti sa pojedincima i socijalnim grupama koje se ponašaju na društveno

neprihvatljiv način, kao i učešće u aktivnostima koje su u suprotnosti sa važećim

konvencionalnim normama i vrijednostima, gdje se gubi povjerenje u društvene institucije,

doprinose slabljenju ili gubljenju socijalnih veza, što predstavlja faktor rizika za ulazak u

svijet socijalne patologije.

17

2. METODOLOŠKI PRISTUP ISTRAŽIVANJU

Problem, zadaci i ciljevi istraživanja

Osnovni problem od kojeg polazimo u ovom istraživanju je prisutnost psihoaktivnih supstanci

među mladima koje, sudeći po raznim podacima, postaju sve češći i odomaćeniji sastavni

element života mladih. Imajući u vidu njihov poguban uticaj i kratak put od eksperimentisanja

do redovne upotrebe i zavisosti, kao važan zadatak nameće se kontinuirano praćenje i

ispitivanje ove pojave te na osnovu toga davanje određenih smjernica kako da se društvo

suočava sa ovim problemom.

Dakle, osnovni problem našeg istraživanja je da ispitamo stavove mladih prema upotrebi

droga te da ustanovimo obim i prisutnost njene upotrebe među mladima u Bosni i

Hercegovini. Ovaj problem se može razložiti na nekoliko važnih zadataka istraživanja.

1. Ispitati stavove mladih prema upotrebi droga.

2. Utvrditi obim i karakteristike upotrebe droga od strane mladih. To podrazumjeva

ispitivanje u kojoj mjeri mladi koriste drogu, koje vrste koriste, koliko često, u kojim

okolnostima se to najčešće dešava, koji su najvažniji motivi upotrebe droga, gdje je

kupuju i gdje se najčešće konzumira itd.

3. Ispitati u kojoj mjeri su stavovi prema drogama i upotreba droga determinisani

određenim socio-demografskim karakteristikama kao što su pol, uzrast, finansijski

status porodice, stručna spema roditelja. Ispitaćemo i u kakvim su relacijama upotreba

droga sa generalnom zastupljenošću drugih asocijalnih ponašanja.

Ovo istraživanje ima svoje teorijske i praktične ciljeve. U teorijskom smislu utvrđujemo važne

podatke o obimu i karakteristikama upotrebe droga od strane mladih, ali i provjeravamo ranije

nalaze i hipoteze o vezi konzumiranja alkohola supotrebi droga i drugih socio-psiholoških

faktora. U praktičnom smislu ovo istraživanje može biti veoma korisno za planiranje budućih

preventivnih programa budući da pruža detaljnu fenomenologiju upotrebe droga te faktora

koji tome doprinose.

18

Uzorak i tok istraživanja

Osnova istraživanja je kvantitativno ispitivanje izvršeno putem upitnika. Ukupno je ispitano

1394 ispitanika od čega 716 djevojaka i 678 mladića. Prosječan uzrast ispitanika je bio 16

godina. Ispitanici su bili iz više opština i gradova: Banja Luka, Gradiška, Mostar, Srbac,

Velika Kladuša, Tuzla. Najviše ispitanika je bilo iz Banjaluke i Tuzle. U tabeli 1 je prikazano

više detalja o ispitanicima.

Tabela 1: Prikaz uzorka s obzirom na mjesto življenja

Mjesto življenja

Broj prema

polu Ukupno

Ž M

Banja Luka 215 223 438 Gradiška 157 38 195 Mostar 103 91 194 Srbac 69 47 116 Tuzla 75 224 299

V.Kladuša 97 55 152 Ukupno 716 678 1394

U upitniku smo postavljali i određena pitanja o socijalnom statusu ispitanika. Najveći

procenat roditelja u svim gradovima ima završenu srednju školu. Što se tiče procjene

finansijskog statusa porodica dobili smo interesantne rezultate. Naime u svim gradovima

ispitanici ugalvnom procjenjuju situaciju kao dobru ili pak odličnu. Na ukupnom uzorku 59%

ispitanika je istaklo da je finansijska situacija u porodici dobra, a 27% da je odlična. Imajući u

vidu zvanične podatke o ekonomskom stanju u društvu, teško da ovi podaci odgovaraju

pravoj istini. Prije će biti da mladi ispitanici nisu u potpunosti u stanju realno i objektivno da

to procjene ili da pak svjesno „uljepšavaju“ stanje izbjegavajući surovu realnost. Ovaj

fenomen po kojem teže i sporije opažamo stvari koje su nam neprijatne u psihologiji je poznat

i kao „perceptualna odbrana.“

Treba istaći da su ispitanici popunjavali upitnik oko 15 minuta. Ispitivanje je vršeno u

odjeljenjima, tokom redovne nastave u učionicama škole. Prije samog anketiranja ispitanici su

informisani o ciljevima i sadržaju istraživanja te su dali svoju saglasnost za učestvovanje u

istraživanju, ali su imali mogućnost odustajanja u bilo kojem trenutku ispunjavanja upitnika.

19

Naglašeno im je da je ispitivanje dobrovoljno, anonimno, te da će se dobijeni podaci koristiti

isključivo u naučne i istraživačke svrhe. Ispitanici su sami popunjavali odštampani upitnik

(metod – papir i olovka), a anketar je bio na raspolaganju ukoliko je nešto bilo nejasno.

Instrumenti istraživanja

Upitnik koji smo kreirali je kreiran specijalno za potrebe ovog istraživanja. Upitnik se

sastojao od većeg broja pojedinačnih pitanja i skala. Objasnićemo svaku grupu pitanja i skale

detaljnije.

Sociodemografska grupa pitanja je podrazumjevala davanje informacija o polu, broju godina,

opštini življenja, obrazovnom i finansijskom statusu roditelja ispitanika.

Najvažniji dio upitnika su bila pitanja i skale o stavovima i upotrebi droga. Pitanja su se

odnosila na: koje i koliko vrsta droga mladi poznaju; koliko često mladi upotrebljavaju

različite vrsta droga; koliko mladih ne može da izdrži bez upotebe droga, tj. koliko ih

pokazuje znake zavisnoosti; kada su prvi put probali drogu; koliko imaju poznanika koji

koriste drogu; gdje se po njihovim szananjima droga najčešće kupuje i upotrebljava.

Pored pojedinačnih pitanja korišteno je i nekoliko skala (skale sadrže grupu tvrdnji ili pitanja

koje se odnose na srodnu temu) o odnosu prema drogama.

Skala „Stavovi prema drogama“ ispituje kakav je odnos mladih prema drogama. Obuhvatala

je šest tvrdnji primjeri nekih od njih su: „Droga je dobar izvor životne energije.“, Marihuanu

treba legalizovati“ itd. Kreirana je od strane autora ovog istraživanja.

Skala „MODROG–BM/83“ omogućuje dobijanje podataka o motivima upotrebe droga.

Originalnu verziju je kreirao prof. Branko Milosavljević. Adaptirana verzija koju smo koristili

nudi 13 mogućih motiva upotrebe droga kao što su: „Zbog vršnjaka/društva koje to koristi“,

„Da se bude cool (kul)“, „Razočarenje u život“, „Sukobi sa prijateljima ili sa

djevojkom/momkom“ itd. Zadatak svakog ispitanika je da, nakon što pročita navedeni razlog,

procijeni koliko on doprinosi da mladi uzimaju drogu. Ispitanici su imali mogućnost i da

dodaju neki drugi motiv ili razlog.

20

Skala „Izloženost drogama u okruženju“ se odnosi na prisutnost droga u okruženju ispitabnika

kao što je vršnjački krug, porodica, mjesto življenja. Ima tri tvrdnje: “Više mojih prijatelja

konzumira drogu“, „U mojoj užoj ili široj porodici postoje osobe koje se drogiraju“, „U

mjestu u kojem živim normalno je pa čak i popularno da mladi konzumiraju marihuanu ili

drugu drogu.“ Kreirana je od strane autora ovog istraživanja.

Pored skala koje su se odnosile na odnos prema drogama korištena je i skala „Socijalno

neprihvatljivih ponašanja“. Ona ispituje u kojoj mjeri su mladi skloni ponašanjima koja su

zakonom kažnjiva ili su društveno nepoželjna poput kockanja, pušenja, izostajanja sa nastave,

skitanja, psovanja, krađe, vožnje auta bez dozvole itd. Skala je modifikovana verzija skale

Milosavljevića (2005). Neke od tvrdnji su: ''Rado izaostajem sa nastave'', '' Desi mi se da

prisvojim nešto tuđe'', '' Vozio sam auto bez dozvole'' itd.

Sve skale su bile petostepene, tj. ispitanici su mogli da izaberu jedan od pet mogućih

odgovora: 1) u potpunosti nisam saglasan/a, 2) uglavnom nisam saglasan/a, 3) nisam

siguran/ne znam, 4) uglavnom sam saglasan/a, 5) potpuno saglasan/a. Sve skale su pokazale

solidnu statističku pouzdanost.

21

3. REZULTATI ISTRAŽIVANJA

U prvom dijelu rezultati se odnose na karakteristike konzumiranja droga, koliko mladih ih

konzumira, u kojoj mjeri, gdje, sa kim, koliko ljudi poznaju koji koriste droge itd. Ove

rezultate ćemo predstaviti za svaki grad odvojeno (u tabelama) ali ćemo prikazati i rezultate

na ukupnom uzorku (u grafikonima). Svjesno nismo detaljnije interpretirali razlike između

gradova jer to nije poenta ovog istraživanja. Rezultati su ugalvnom izraženi u procentima i

predstavljaju stepen saglasnosti ili podržavanja određene tvrdnje koja je bila u upitniku. Na

kraju ćemo predstaviti i relacije konzumiranja psihoaktivnih supstanci sa nekim drugim

pojavama kao što su: izloženost drogama u okruženju, druga asocijalna ponašanja, pol,

obrazovanje roditelja, finansijski status itd.

Obim i karakteristike upotrebe droga

Učesnike smo pitali da li poznaju neke psihoaktivne supstance. Većina isptanika je navela tri

li četiri supstance. Najčeše su se spominjali: marihuana, kokain, heroin, ekstazi, spid. Pored

njih spominjali su i neke druge supstance: krokodil, mrofi, dmt, meth, flokka, LSD,

amfetamin, acid.

Tabela 2 : Stavovi prema drogama (% saglasnih sa tvrdnjom)

Stavovi Banjaluka Gradiška Mostar Srbac Tuzla V.Kladuša

Droga je dobar izvor životne energije. 5.7 3.0 2.6 5.2 4.8 11.8

Smatram da se marihuana ne treba ubrajati

u drogu.

31.3 12.4 21.8 18.1 29.5 41.3

Teško je voditi ugodan život bez

marihuane ili neke druge droge.

6.6 4.1 4.2 4.3 6.6 8.6

Na party-u se ne može imati pravi

doživljaj bez džointa, ekstazija ili nečeg

jačeg.

9.3 6.1 6.7 6.8 8.6 20.5

Marihuanu treba legalizovati. 32.9 14.3 26.3 24.2 33.1 44.8

Obradujem se kada idem na mjesto gdje

znam da neko konzumira drogu.

7.6 2.5 4.7 9.5 5.1 13.2

22

Grafikon 1: Stavovi prema drogama na ukupnom

uzorku

U prethodnoj tabeli i grafikonu vidimo kakvi su stavovi mladih prema upotrebi droga,

njihovoj legaliazciji itd. Vidimo da većina mladih (preko 90%) ima negativan stav prema

drogama. Izuzetak je odnos ka marihuani. Više od četvrtine mladih smatra da marihuana nije

prava droga te da je treba legalizovati.

Tabela 3 : Perpcepcija o motivima uzimanja droga od strane mladih (% saglasnih)

Motivi Banjaluka Gradiška Mostar Srbac Tuzla V.Kladuša

Zbog vršnjaka/društva koje to

koristi 51.5 53.3 40.0 56.2 46.0 71.0

Da se bude cool 47.9 52.0 45.1 54.5 47.6 67.8

Radoznalost da se i to proba 45.0 40.0 40.4 58.8 45.8 62.0

Loše raspoloženje, nervoza 31.4 25.5 30.6 32.5 28.0 39.5

Zbog uživanja i lakšeg opuštanja 40.5 36.6 38.8 50.4 46.0 53.7

Sukobi u porodici 29.0 32.6 34.7 29.8 28.0 38.9

Osjećaj odbačenosti. 26.0 25.6 32.2 22.0 25.9 33.6

Razočarenje u život 34.3 30.6 37.8 31.6 34.3 50.0

23

Usamljenost 25.7 20.9 29.7 22.5 26.6 32.3

Dosada 18.1 10.7 19.7 20.1 18.1 39.6

Siromaštvo 13.9 6.7 12.5 5.3 11.8 12.5

Zbog boljeg uživanja u muzici 19.4 11.2 19.7 14.0 21.8 24.3

Sukobi sa prijateljima ili sa

djevojkom/momkom. 14.7 14.8 22.8 8.8 18.2 21.8

Grafikon 2: Glavni motivi upotrebe droge, na ukupnom uzorku

U prethodnoj tabeli i grafikonu su predstavljeni rezultati o motivima uzimanja droga. U svim

gradovima rezultati su veoma slični. Od 13 ponuđenih motiva, u svim gradovima se izdvojilo

istih pet koji su najvažniji(u tabeli obilježeni u italic stilu). To su:

- zbog vršnjaka

- da se bude cool (kul)

- radoznalost

- uživanje i opuštanje

- razočarenje u život.

Dobijeni rezutati su veoma slični onima koje je dobijeno u istraživanju Milosavljevića i

saradnika (2004). Identifikovani motivi potvđuju da je upotreba droge definisana nekim

24

vanjskim i unutrašnjim faktorima. Sa jedne strane mladi upotrebljavaju drogu zbog vršnjaka i

boljeg pozicioniranja u društvu, ali i zbog ličnih razloga poput razočarenja ili radoznalosti.

Tabela 4 : Upotreba psihoaktivnih supstanci (% saglasnih)

Vrste droga

Banjaluka Gradiška Mostar Srbac Tuzla V.Kladuša

ikad

a

viš

e p

uta

mje

sečn

o

ikad

a

viš

e p

uta

mje

sečn

o

ikad

a

viš

e p

uta

mje

sečn

o

ikad

a

viš

e p

uta

mje

sečn

o

ikad

a

viš

e p

uta

mje

sečn

o

ikad

a

viš

e p

uta

mje

sečn

o

Marihuana 15.5 5.0 4.6 0 8.8 3.6 8.6 2.8 17.4 8.0 35.0 17.1

Razređivač, ljepilo, ili inhalant 7.1 2.5 9.2 1.0 3.6 1.5 8.2 0 4.3 0.7 3.9 0.7

Amfetamini (npr. spid) 2.7 2.1 0.5 0 3.1 0 1.7 0 2.7 1.3 4.6 1.3

Spid 3.4 2.3 0.5 0 3.1 1.0 1.7 1.0 3.7 1.3 2.6 2.0

Ekstazi 3.2 2.1 1.0 0 4.6 0.5 4.3 1.0 2.7 1.0 7.9 1.4

Kokain 3.4 2.5 1.0 0 3.1 0.5 1.0 0 1.0 0.7 4.6 1.4

Halucinogeni (LSD, gljive,

acid)

2.8 2.1 0.5 0 2.1 1.0 1.0 0 1.3 0.3 1.3 0

Heroin 2.5 2.3 0 0 1.5 1.0 1.0 0 1.0 1.0 2.0 0

Grafikon 3: Upotreba droga na ukupnom uzorku

25

Radi što preciznije slike o upotrebi droga predstavili smo procente onih koji su ikada probali i

koristili drogu, te onih koji to rade više puta mjesečno. U skladu sa ranijim istraživanjima,

marihuana je droga sa kojom mladi imaju najviše kontakta. Na ukupnom uzorku 15% je

potvrdilo da je koristilo marihuanu, a 6% da to radi više puta mjesečno. Upotrebu marihuane

je potvrdilo najviše mladih iz Velike Kladuše, Tuzle i Banjaluke. Oko 6% mladih je probalo

ljepilo ili neku drugu vrstu inhalanta. Ostale droge su korištene u manjoj mjeri, do 3.6%.

Uprkos toga zabrinjava da je 2.4 % probalo kokain, a 1.5 % heroin. Oko 1% mladih ističe da

više puta mjesečno konzumira heroin, kokain i/ili druge teške droge. To znači da je u našem

uzorku bilo najmanje 14 ispitanika koji imaju ozbiljne probleme sa drogom i kojima je

potrebna stručna pomoć. Imajući u vidu nizak prosječni uzrast ispitanika (16 godina) ovo

svakako nije mali broj.

Pitali smo mlade i sa koliko godina su počeli da upotrebljavaju drogu. U većini slučajeva oni

koji su probali ili koriste drogu, su to počeli sa 16 godina, ali postoje i ispitanici koji su to

počeli sa 12 ili 13. U svim gradovima, procenat onih koji su upisali broj godina se poklapa sa

procentom mladih koji su prethodno potvrdili da su upotrijebili neku od droga. Ovaj podatak

ide u prilog ozbiljnog odnosa ispitanika prema istraživanju. .

Tabela 5: Obim mladih koji priznaju da im se dešava da ne mogu da izdrže bez droge

Banjaluka Gradiška Mostar Srbac Tuzla V.Kladuša Ukupno

Ne mogu da izdrže bez

uzimanja droge

Broj 8 0 3 1 7 5 26

% 1.9 0 1.6 1.0 2.4 3.3 1.9

U ovoj tabeli smo naveli broj i procenat mladih koji i sami potvrđuju da ne mogu da izdrže

bez droge, tj.koji pokazuju znakove zavisnosti o drogama. Takvih je 26 mladih odnosno skoro

2%.

26

Tabela 6 : Mjesta na kojima mladi konzumiraju drogu (% saglasnih)

Mjesta Banjaluka Gradiška Mostar Srbac Tuzla V.Kladuša

kuća 2.6 5.0 1.6 .9 1.0 8.6

škola .5 0 0 0 2.4 .7

kafić .9 0 1.6 2.6 .3 2.6

ulica 4.2 3.1 3.6 1.7 5.8 7.9

drugo mjesto 1.6 1.0 1.0 0 1.0 3.3

Grafikon 4: Mjesta na kojima mladi koriste drogu

Mladi koji su potvrdili upotrebu droga, naveli su i gdje je najčešće konzumiraju. Najčešće se

to dešava negdje na ulici, ali određen broj to radi kod kuće ili u kafiću.

Tabela 7 : Mjesta na kojima se najčešće prodaje droga

Mjesta Banjaluka Gradiška Mostar Srbac Tuzla V.Kladuša

kafići i klubovi 36.0 56.0 40.3 49.5 30.3 31.5

škola 7.7 4.9 14.9 2.9 9.4 13.4

u blizini kuće/stana 2.7 .5 3.3 0 5.2 3.4

na ulici 43.1 34.2 37.0 42.7 50.6 47.7

neko drugo mjesto 10.4 4.3 4.4 4.9 4.5 3.4

27

Grafikon 5: Mjesta na kojima se najčešće prodaje droga, na ukupnom uzorku

Mladi su se izjašnjavali o tome gdje se prema njihovim saznanjima droga najčešće kupuje i

nabavlja. Ponovo su naveli da je to najčešće na ulici (43.1%) te u kafićima i klubovima

(38.3%). Oko 9% je navelo da se to može kupiti i u školi. Pored ponuđenih odgovora

ispitanici su dodali da se to uglavnom dešava na nekim osamljenim mjestima, gdje nema

mnogo ljudi.

Prisustvo droge u okruženju mladih

Tabela 8 : Prisustvo droge u okruženju mladih (% saglasnih sa tvrdnjom)

Tvrdnje Banjaluka Gradiška Mostar Srbac Tuzla V.Kladuša

Više mojih prijatelja konzumira

drogu 17.4 12.8 11.3 12.1 19.0 34.9

U mojoj užoj ili široj porodici

postoje osobe koje uzimaju drogu 5.0 2.5 5.7 8.6 4.5 11.9

U mjestu u kojem živim je

normalno da mladi konzumiraju

drogu 38.6 25.0 22.7 17.3 23.5 66.5

28

Grafikon 6: Prisustvo droge u okruženju mladih na ukupnom uzorku

Da bismo bolje i preciznije razumjeli odnos mladih prema drogama, postavili smo i nekoliko

pitanja o tome u kojoj mjeri su droge prisutne u njihovom okruženju. Rezultati pokazuju da su

droge očekivano najmanje prisutne u porodici, nešto više među vršnjacima, a najviše u mjestu

u kojem se živi. U globalu oko 6% ispitanika tvrdi da članovi njihove porodice koriste droge,

a 18% vršnjaci. Zabrinjava percepcija trećine mladih da je u njihovom mjestu življenja

praktično normalno da mladi upotrebljavaju drogu. Ovakva precepcija je svako rizičan faktor

koji može doprinijeti većem konzumiranju droga od stane mladih. Rezultati su pogotovo

zabrinjavajući u Velikoj Kladuši.

29

Tabela 9: Procenat mladih koji poznaju konzumente droge i

prosječan broj poznanika koji uzimaju drogu

Banjaluka Gradiška Mostar Srbac Tuzla V.Kladuša Ukupno

Procenat mladih koji poznaju

konzumente droge 68.5 57.4 82.7 75.3 80.0 86.0 70.0

Prosječan broj poznanika koji

uzimaju drogu 5 3 6 5 7 10 6

Prethodno iznesene rezultate nadopunjuju podaci o poznanstvima sa osobama koje koriste

drogu. Na ukupnom uzorku 70% potvrđuje da poznaje osobe koje uzimaju drogu. Prosječan

broj takvih poznanika je šest. Ispitanici su najčešće navodili da znaju tri, pet ili deset takvih

osoba, mada su neki ispitanici navodili da poznaju i 20, 50 itd. Ovi podaci dodatno

potvrđuju da je droga prisutna u okruženju mladih.

Veze upotrebe i stavova prema drogama sa drugim socijalnim i demografskim

karakteristikama

Sada ćemo predstaviti relacije konzumiranja droga sa nekim drugim pojavama kao što su:

izloženost drogama u okruženju, druga asocijalna ponašanja, pol, obrazovanje roditelja,

finansijski status porodice itd. Budući da su ove relacije slične u svim gradovima,

predstavićemo ih na nivou cijelog uzorka.

Tabela 10: Relacije upotrebe droga i stavova prema drogama sa

drugim karakteristikama i pojavama

Upotreba

droga

Stavovi

prema

drogama

Broj

godina

SS

oca

SS

majke

Finans.

status

Izloženost

drogama u

okruženju

Asocijalna

ponašanja

Upotreba droga r 1 .462** .096** -.017 -.012 -.089** .338** .352**

p .000 .000 .529 .645 .001 .000 .000

Stavovi prema

drogama r .462** 1 .118** .060* .057* -.051 .524** .484**

p .000 .000 .026 .037 .062 .000 .000

30

U prethodnoj tabeli vidimo u kakvim se korelacijama nalaze ove pojave. Koeficijent r

pokazuje veličinu povezanosti, a p statističku značajnost. Suština je da upotreba droge je veća

kod onih ispitanika koji su nešto stariji, čije su porodice slabije finansijske moći, te koji su

izloženi drogama u ličnom okruženju. Stavovi prema drogama su pozitivniji i otvoreniji kod

starjih ispitanika, čiji su roditelji obrazovaniji, koji su više izloženi drogama u svom

okruženju. Upotreba droga kao i stavovi prema njoj su u pozitivnoj vezi sa zastupljenošću

drugih asocijalnih ponašanja. Dakle, upotreba droga je obično dio jednog šireg asocijalnog

paketa.

Tabela 11: Upotrebe droga i stavovi prema drogama s obzirom na pol

Pol Broj Prosječna

vrijednost t p

Upotreba droga

Ž 716 1.19 -5.643 0.0001

M 674 1.47

Stavovi prema

drogama

Ž 696 1.66 -7.330 0.0001

M 667 2.01

U ovoj tabeli vidimo da je upotreba droga i pozitivni stavovi prema njoj značajno više

zastupljena kod mladića nego kod djevojaka. Ovakvi rezultati su očekivani i u skladu sa

nekim prethodnim navedenim u uvodu.

31

4. ZAVRŠNA RAZMATRANJA

U okviru ovog poglavlja napravićemo kratku intepretaciju glavnih rezultata, iznijeti preporuke

i zaključak.

Pozitivna stvar je da većina mladih (preko 90%) ima negativan stav prema drogama. Izuzetak

je odnos ka marihuani. Više od četvrtine mladih smatra da marihuana nije prava droga te da je

treba legalizovati. Stavovi o drogama se reflektuju i na obim upotrebe. koja je u skladu sa

nekim ranijim istraživanjma. Najčešće se koristi marihuana, na ukupnom uzorku 15% je

potvrdilo da je koristilo marihuanu, a 6% da to radi više puta mjesečno. Ostale droge su

korištene u manjoj mjeri, do 3.6%. Možda taj procenat i nije toliko zabrinjavajući ali ne

trebamo zaboraviti na potencijalni „tamni broj“, tj. obim onih koji to rade ali ne žele da

otkriju. Pored toga, vjerovatno najalarmantniji podatak je da već na ovom uzrastu imamo 1- 2

% mladih koji više puta mjesečno konzumiraju tzv. teške droge i pokazuju znake ovisnosti.

Neophodno je da u društvu postoje mehanizmi identifikacije ovih osoba i adekvatnog

pružanja stručne pomoći. Treba napomenuti da je ovaj problem nešto izraženiji u Velikoj

Kladuši, a potom u većim gradovima poput Banjaluke, Tuzle i Mostara.

Još jedan zabrinjavajući podatak je prisutnost droga u neposrednom okruženju mladih. Čak

trećina mladih smatra da je u njihovom mjestu normalno koristiti drogu, a oko 70% ispitanih

mladih potvrđuje da poznaje osobe koje uzimaju drogu. Ovi podaci ukazuju na priličnu

„odomaćenost“ droge na našim prostorima. Ovolika veza sa konzumentima narkotika ukazuje

na tendenciju da je možda procenat uživaoca i veći, ali on nije direktno manifestovan u

istraživanju zbog ranije pomenutih razloga.

Ovo istraživanje nam je ponudilo i niz korisnih i interesantnih infomacija o fenomenologiji

upotrebe droga. Glavni motivi koji podstiču mlade na uzimanje droga su: uticaj vršnjaka, da

se bude „cool“, radoznalost, uživanje i opuštanje, razočarenje u život. Ovi podaci ukazuju na

potrebu rada sa mladima, pogotovo sa mladićima. Potrebno je obučavati mlade kako da

ostvare neke svoje prosocijalne potencijale te kako da se odupru negativnim vršnjačkim

uticajima i sopstvenim potrebama da se dokažu na neki asocijalan način. U većini slučajeva

oni koji su probali ili koriste drogu, su to počeli sa 16 godina, ali postoje i ispitanici koji su to

počeli sa 12 ili 13. Mladi najčešće upotrebljavaju drogu na ulici, kod kuće ili u kafiću, a

nabavljaju je takođe na ulici, kafićima, osamljenim mjestima, a neki i u školama.

32

Upotreba droge je veća kod onih ispitanika koji su nešto stariji, muškog pola, čije su

porodice slabije finansijske moći, te koji su izloženi drogama u ličnom okruženju.

Preporuke

Na osnovu stavova ispitanika o marihuani, vidimo da je gotovo trećina doživljava kao

benignu supstancu. U edukativnim programima posebnu pažnju treba posvetiti informisanju o

marihuani i štetnim dejstvima konzumiranja iste.

Budući da među mladima ima 1-2% onih koji pokazuju znakove zavisnosti o drogama,

neophodno je pokušati senzibilno identifikovati ta lica i uključiti ih u programe stručne

pomoći i podrške dok za njih ne bude prekasno.

U radu sa mladima, posebnu pažnju treba posvetiti mladićima koji su u većoj mjeri izloženi

riziku. To je povezano i sa njihovom potrebom za dokazivanjem sosptvene muškosti u

okruženju što ih gura u svijet različitih socijalno patoloških pojava. Važno je da mladići

razumiju ovaj mehanizam i kako postaju robovi pogrešnih percepcija i očekivanja prvo od

strane okruženja a onda i sopstvenih.

Rezultati našeg istraživanja su pokazali da se droga kupuje i prodaje i u školama. Prosvjetni

radnici i uprave škola trebaju biti svjesniji ovog problema. Potrebno ih je edukovati i podići

svijest da više pažnje obrate na ovaj problem. Npr. dežurni nastavnici trebaju pomnije da

prate šta se dešava, pogotovo u „zabačenijim“ i osamljenijim dijelovima školskog prostora

gdje se kupoprodaja obično i odvija.

Mladi konzumiraju drogu i u sopstvenim domovima. Potrebno je obučavati roditelje kako da

prepoznaju simpotome da je njihovo dijete ušlo u svijet droge te kako da na senzibilan način

pristupe sopstvenoj djeci i da ne naprave kontraefekat.

Imajući u vidu rezultate našeg istraživanja o rasprostranjenosti droga u okruženju mladih,

potrebno je da državne institucije, prije svega policija i sudstvo, zauzmu dosljednije i

restriktivnije mjere prema mrežama ljudi koje se bave proizvodnjom, uvozom i preprodajom

droga.

33

Rezultati indirektno ukazuju i na određenu „desenzibiliziranost“ mladih na prisustvo droga u

našem okruženju u smislu da se one doživljavaju kao nešto potpuno „uobičajeno, normalno“.

Kroz društvene kampanje treba podići svijest o štetnosti droga, te razbijati određenu

„otupjelost“ na ovaj problem, koja postoji među stanovništvom, pogotovo mlađim.

Upotreba droge među mladima je često posljedica potrebe da se bude prihvaćen u određenoj

vršnjačkoj grupi. Potrebno je kroz preventivne programe u školama ili nevladinim

organizacijama osnaživati mlade kako da ispolje neke svoje kvalitete na konstruktivan i

prosocijalan način. Pored toga važno je razvijati njihov asertivni potencijal (kroz npr.

komunikativne vještine) da mogu da se se odupru negativnom vršnjačkom uticaju.

Upotreba droga je i posljedica neuspješnog suočavanja sa nekim unutrašnjim psihičkim

problemima koji mogu biti posljedica nedostatka smisla ali i nekih spoljašnjih faktora.

Potrebno je osnažiti psihološke resurse mladih da bi bili sposobni da na konstruktvan način

rješavaju svoje eventualne psihičke probleme. Poželjno bi bilo i da u svakoj lokalnoj zajednici

postoje psihološka savjetovališta za mlade u kojima će mladi moći naći potrebnu podršku i

savjet. Pri tome psihološka savjetovališta trebaju biti dostupna svim mladima, bez obzira na

socijalni status.

U preventivne programe uključiti pogotovo mlade koji puše cigarete ili piju alkohol. Ovo ima

smisla budući da se često iz ovih redova regrutuju budući uživaoci marihuane ili drugih droga.

U porodicama obrazovanijih roditelja sa liberalnijim stavovima, obratiti pažnju da se ta

liberalizacija ne prelije i ne podrazumjeva i otvorenost prema upotrebi droga.

Svi preventivni programi trebaju biti organizovani tako da budu zanimljivi i u duhu vremena.

To podrazumjeva zanimljive predavače, interaktivne radionice, korištenje kreativnih i

zanimljivih materijala koji će privući pažnju ciljne grupe.

Preventivni programi ne treba da se odnose samo na akutne probleme. Neophodno je kreirati

programe koji će razvijati zdrav ambijent za mentalni razvoj mladih. To podrazumjeva

programe koji će omogućiti mladima da: kvalitetno provode slobodno vrijeme; da se zdravo

hrane; da se rekreiraju i bave sportom; da imaju širok spektar mogućnosti da se bave nekim

hobijem; da učestvuju u aktivnostima koje će im razvijati samopouzdanje, osjećaj pripadosti;

da razvijaju socijalne vještine kao što su rješavanje problema, komunikativne vještine,

donošenje odluka, suočavanje sa sa tugom, bijesom itd.

34

Najvažnija preporuka je da se zaista ozbiljno i voljno pristupi problemu upotrebe droga među

mladima. Prevencija ovog problema zavisi od djelovanja praktično svih društvenih institucija

i grupa. Pomaci su mogući samo uz međusektorski rad koji podrazumjeva aktivno učešće i

saradnju brojnih grupa i institucija kao što su: porodica tj. udruženja roditelja, opštinska vlast,

prosvjetne institucije, centri za socijalni rad, zdravstvene institucije uključujući primarnu

zdravstvenu zaštitu kao i specijalne servise poput savjetovališta, omladinske i volonterske

organizacije, organizacije žena, rekreativna i sportska udruženja, policija, naučna zajednica,

religijske zajednice itd.

Zaključak

Rezultati ovog istraživanja su pokazali da su psihoaktivne supstance, a pogotovo marihuana

dio svakodnevnog života kod značajnog broja mladih. To nužno ne znači da veliki broj

mladih konzumira droge, ali je više nego jasno da je ona blisko prisutna u neposrednom

okruženju mladih. To samo po sebi predstavlja rizik da u budućnosti još veći broj mladih

dođe u direktan kontakt sa drogama. Neophodno je da preventivni programi idu u više

smjerova. Sa jedne strane neophodno je da društvene institucije bolje kontrolišu prisutnost

droga u našim gradovima, te da imaju dosljedniju i restriktivniju politiku prema onima koji

šire ovu pošast. Pored toga, važno je osnaživati mlade da se odupru negativnim uticajima iz

okruženja, te da neke svoje unutrašnje probleme rješavaju na konstruktivnije načine. To će

biti olakašano ako se mladima ponude opcije preko kojih mogu da ostvare svoje talente,

afinitete, potencijale i sposobnosti koji postoje u svima nama. Varljivo zadovoljstvo koje nude

droge će lakše biti prevaziđeno ako se mladima ponude konstruktivni sadržaji koji će istinski

ispuniti njihovu dušu i omogućiti im još dublje i punije zadovoljstvo.

35

5. LITERATURA

CARE International (2011). Priručnik M : priručnik za rad sa mladićima. Banja Luka:

CARE International

Dimitrijević, I. (2007). U veku droge: priručnik za porodicu i školu. Beograd: I. Dimitrijević

Đukanović, M. B. (1994). Droge: od zloupotrebe do zavisnosti. Sarajevo: GIP Oko.

Milosavljević, B. (2004). Socijalna patologija i društvo. Banja Luka: Filozofski fakultet.

Milosavljević B., Dušanić, S., Zečević I., Čekrlija, Đ., Lovrić, S., Drobac, M. (2004). Mladi i

toksikomanije. Banjaluka: DPRS

Tadić, N. (2000). Psihijatrija djetinjstva i mladosti. Beograd: Naučna knjiga.