URBANA GEOGRAFIJAURBANA GEOGRAFIJA

LiteraturaLiteratura M. Vresk: Grad i urbanizacija, 5. M. Vresk: Grad i urbanizacija, 5.

dopunjeno izdanje, Školska knjiga, dopunjeno izdanje, Školska knjiga, Zagreb, 2002.Zagreb, 2002.

M. Vresk: Razvoj urbanih sistema u M. Vresk: Razvoj urbanih sistema u svijetu, 2. prerađeno izdanje, str. 1-svijetu, 2. prerađeno izdanje, str. 1-98, Školska knjiga, Zagreb, 2002.98, Školska knjiga, Zagreb, 2002.

M. Pacione: Urban Geography: A M. Pacione: Urban Geography: A Global Perspective, RoutledgeGlobal Perspective, Routledge

Razvoj urbane geografijeRazvoj urbane geografije mlada geografska disciplinamlada geografska disciplina prvi važniji radovi o gradovima – 2. prvi važniji radovi o gradovima – 2.

polovica 19. st.polovica 19. st. Ratzel, Hettner, Richthofen...Ratzel, Hettner, Richthofen... prva opća urbana geografija – prva opća urbana geografija –

Hassert, 1907.Hassert, 1907. intenzivniji razvoj nakon 2. svjetskog intenzivniji razvoj nakon 2. svjetskog

ratarata

Što je urbana geografija?Što je urbana geografija? Urbana geografijaUrbana geografija je geografska je geografska

znanstvena disciplina koja s aspekta znanstvena disciplina koja s aspekta međusobnog djelovanja prirodnih i međusobnog djelovanja prirodnih i društvenih čimbenika proučava pojavu i društvenih čimbenika proučava pojavu i prostornu raširenost gradova, njihovu prostornu raširenost gradova, njihovu fizionomsku, funkcionalnu i socijalnu fizionomsku, funkcionalnu i socijalnu strukturu te važnost i utjecaj grada u strukturu te važnost i utjecaj grada u prostoruprostoru

Proučavanje gradovaProučavanje gradova gradovima se bave gradovima se bave

i druge znanstvene i druge znanstvene discipline discipline ispreplitanje i ispreplitanje i dopunjavanje dopunjavanje interdisciplinarni interdisciplinarni radrad

Pristupi geografskom proučavanju Pristupi geografskom proučavanju gradovagradova

4 razdoblja :4 razdoblja :1. do 1900. - počeci1. do 1900. - počeci2. do 1. svjetskog rata – morfogenetska 2. do 1. svjetskog rata – morfogenetska

(fizionomska) faza(fizionomska) faza3. između dva svjetska rata – funkcionalna faza3. između dva svjetska rata – funkcionalna faza-Hans Bobek (1927. i 1938) - tri varijable za -Hans Bobek (1927. i 1938) - tri varijable za

određivanje gradova: određivanje gradova: veličina, kompaktnost veličina, kompaktnost i i gradski način životagradski način života

4. poslije 2. svjetskog rata – kompleksan pristup – 4. poslije 2. svjetskog rata – kompleksan pristup – određivanje gradova na temelju Bobekovih određivanje gradova na temelju Bobekovih varijablivarijabli

Veličina naseljaVeličina naselja veličina naseljaveličina naselja – najčešći kriterij – najčešći kriterij najčešće najčešće između 2000 i 5000između 2000 i 5000 st., ali, može i st., ali, može i

manje i više, od 500 – 30 000 st. manje i više, od 500 – 30 000 st. primjeriprimjeri::

Danska - 500Danska - 500 Švedska, Finska, Kanada, Australija, Venezuela – Švedska, Finska, Kanada, Australija, Venezuela –

10001000SAD, Meksiko - 2500SAD, Meksiko - 2500Nizozemska, Belgija, Pakistan – 5000Nizozemska, Belgija, Pakistan – 5000Španjolska, Turska – 10 000Španjolska, Turska – 10 000Italija - 20 000Italija - 20 000

Japan - 30 000Japan - 30 000

Kompaktnost naseljaKompaktnost naselja kompaktnostkompaktnost – najčešće gustoća zgrada ili – najčešće gustoća zgrada ili

stanovništva na jedinici površinestanovništva na jedinici površine primjeriprimjeri::

Švedska – međusobna prosječna udaljenost Švedska – međusobna prosječna udaljenost zgrada do 200 mzgrada do 200 mVB - međusobna prosječna udaljenost zgrada do VB - međusobna prosječna udaljenost zgrada do 20 m (gustoća zgrada najmanje 25 na jednom 20 m (gustoća zgrada najmanje 25 na jednom hektaru)hektaru)minimalna gustoća naseljenosti: Francuska 500 minimalna gustoća naseljenosti: Francuska 500 st/km2, SAD 800, VB 2500 st/km2, SAD 800, VB 2500

Gradski način životaGradski način života gradski način životagradski način života – najčešće odnos – najčešće odnos

između poljoprivrednog i između poljoprivrednog i nepoljoprivrednog stanovništvanepoljoprivrednog stanovništva

Centralitet naseljaCentralitet naselja Klöper (1956) dodao varijablu Klöper (1956) dodao varijablu

centralitetcentralitet naselja – manje se naselja – manje se primjenjuje jer određeni centralitet primjenjuje jer određeni centralitet mogu imati i seoska naseljamogu imati i seoska naselja

Odnos grada i selaOdnos grada i sela ranijeranije geografske definicije grada geografske definicije grada

počivale na počivale na stajalištu o dihotomiji stajalištu o dihotomiji grada i selagrada i sela – gradske funkcije i način – gradske funkcije i način života mogli su postojati samo u života mogli su postojati samo u gradovimagradovima

danasdanas, sve veće smanjivanje razlika , sve veće smanjivanje razlika između grada i sela – između grada i sela – stajalište o stajalište o odnosu grada i sela kao kontinuumuodnosu grada i sela kao kontinuumu

Tri grupe relevantnih obilježja za Tri grupe relevantnih obilježja za geografsko poimanje grada:geografsko poimanje grada:

socijalna (populacijsko-demografska)socijalna (populacijsko-demografska) funkcionalnafunkcionalna morfološka (fizionomska)morfološka (fizionomska)

njihov uzročno-posljedični odnosnjihov uzročno-posljedični odnos

Geografska definicija gradaGeografska definicija grada GradGrad je je kompaktnokompaktno izgrađeno izgrađeno većeveće

naselje u čijim naselje u čijim sekundarnim i sekundarnim i tercijarnim djelatnostimatercijarnim djelatnostima radi radi veći veći dio aktivnog stanovništvadio aktivnog stanovništva i to ne i to ne samo samo za vlastite potrebeza vlastite potrebe, nego , nego i za i za potrebe stanovništva šireg prostorapotrebe stanovništva šireg prostora..

Formalni, funkcionalni, Formalni, funkcionalni, administrativni gradadministrativni grad

formalni gradformalni grad – kompaktno izgrađen – kompaktno izgrađen prostor s urbanim sadržajemprostor s urbanim sadržajem

funkcionalni gradfunkcionalni grad – kompaktno – kompaktno izgrađen prostor + urbanizirana i izgrađen prostor + urbanizirana i funkcionalno integrirana okolicafunkcionalno integrirana okolica

administrativni gradadministrativni grad – dobio status – dobio status grada administrativnim putemgrada administrativnim putem

Odnos formalnog i administrativnog Odnos formalnog i administrativnog gradagrada

često postoji često postoji razlika između razlika između formalnog i formalnog i administrativnog administrativnog gradagrada

UrbanizacijaUrbanizacija lat. lat. urbsurbs = grad = grad a) pojava i razvoj gradova – primarna a) pojava i razvoj gradova – primarna

urbanizacijaurbanizacija b) promjene u rurisu kojima se b) promjene u rurisu kojima se

smanjuju razlike između grada i sela smanjuju razlike između grada i sela – sekundarna urbanizacija– sekundarna urbanizacija

Primarna i sekundarna urbanizacijaPrimarna i sekundarna urbanizacija

primarna urbanizacijaprimarna urbanizacija - postanak i - postanak i razvoj razvoj formalnogformalnog grada grada urbana područjaurbana područja s velikom koncentracijom stanovništva i s velikom koncentracijom stanovništva i gradskih aktivnostigradskih aktivnosti

sekundarna urbanizacijasekundarna urbanizacija – promjene – promjene kojima ruralne sredine pod utjecajem kojima ruralne sredine pod utjecajem grada poprimaju urbana obilježja grada poprimaju urbana obilježja urbanizirana područjaurbanizirana područja

Stupanj urbanizacijeStupanj urbanizacije najčešće se mjeri udjelom gradskog najčešće se mjeri udjelom gradskog

u ukupnom stanovništvu u ukupnom stanovništvu nedostataknedostatak: ne uzima se u obzir : ne uzima se u obzir

stanovništvo koje živi izvan gradskih stanovništvo koje živi izvan gradskih međa, a radi u gradu i živi gradskim međa, a radi u gradu i živi gradskim načinom života, kao ni stanovništvo načinom života, kao ni stanovništvo koje živi i radi u urbaniziranim koje živi i radi u urbaniziranim područjimapodručjima

Stadiji urbanizacijeStadiji urbanizacije 1. predindustrijski (primarni)1. predindustrijski (primarni) 2. industrijski (sekundarni)2. industrijski (sekundarni) 3. postindustrijski (metropolitanski, 3. postindustrijski (metropolitanski,

tercijarni)tercijarni)

Stupanj i dinamika urbanizacije Stupanj i dinamika urbanizacije svijetasvijeta

Većina gradova osnovana do 19. Većina gradova osnovana do 19. stoljeća, prije industrijske revolucije (u stoljeća, prije industrijske revolucije (u Europi u sr. vijeku, u Latinskoj Americi Europi u sr. vijeku, u Latinskoj Americi od 1521. do kraja 16. stoljeća, drugdje od 1521. do kraja 16. stoljeća, drugdje uglavnom u merkantilističkoj fazi)uglavnom u merkantilističkoj fazi)

Ipak, broj i udio gradskog stan. u Ipak, broj i udio gradskog stan. u ukupnom stan. svijeta neznatan sve ukupnom stan. svijeta neznatan sve do 20. st.do 20. st.

1800. g.: u gradovima s 20 000 i više stan. - 2,4% uk. stan. 1800. g.: u gradovima s 20 000 i više stan. - 2,4% uk. stan. svijeta (22 milijuna)svijeta (22 milijuna)

1950: više od 20%1950: više od 20% danas preko 50%danas preko 50%

1800: samo jedan 1800: samo jedan milijunski gradmilijunski grad

Osim velikih metropola Osim velikih metropola moćnih država, gradovi moćnih država, gradovi su uglavnom bili malisu uglavnom bili mali

Do 19. stoljeća porast Do 19. stoljeća porast grad. stan. uglavnom grad. stan. uglavnom uvjetovan podizanjem uvjetovan podizanjem novih gradova, a nakon novih gradova, a nakon toga širenjem postojećihtoga širenjem postojećih

Velika koncentracija Velika koncentracija stan. u gradove stan. u gradove posljedica je industr. posljedica je industr. faze urbanizacijefaze urbanizacije

Dinamika porasta Dinamika porasta gradskog stan. sve gradskog stan. sve veća u odnosu na veća u odnosu na porast ukupnog porast ukupnog svjetskog svjetskog stanovništvastanovništva

Dinamika porasta grad. st. u skladu je s općim Dinamika porasta grad. st. u skladu je s općim stupnjem razvoja:stupnjem razvoja:– Sve do 1900. Europa ima najveći udio, nakon Sve do 1900. Europa ima najveći udio, nakon

toga ju prestigle Australija i Amerikatoga ju prestigle Australija i Amerika

Među slabije razvijenim dijelovima svijeta, Latinska Amerika Među slabije razvijenim dijelovima svijeta, Latinska Amerika se počela najranije pojačano urbanizirati: 1920. imala je se počela najranije pojačano urbanizirati: 1920. imala je 15% gradskog stan. (Azija 7%, Afrika 5%) – to je posljedica 15% gradskog stan. (Azija 7%, Afrika 5%) – to je posljedica različitog društveno-ekon. razvoja uslijed ranije različitog društveno-ekon. razvoja uslijed ranije dekolonizacije i industrijalizacijedekolonizacije i industrijalizacije

Od 1950-ih godina najjača urbanizacija Afrike Od 1950-ih godina najjača urbanizacija Afrike

u drugoj polovici 20. st. u slabije u drugoj polovici 20. st. u slabije razvijenim zemljama snažna razvijenim zemljama snažna imigracija sa sela u gradove (“ruralni imigracija sa sela u gradove (“ruralni egzodus”) + visoki prirodni priraštajegzodus”) + visoki prirodni priraštaj

posljedica:posljedica: -veliki porast broja stan. u gradovima i -veliki porast broja stan. u gradovima i

stvaranje “divljih” naselja na njihovim stvaranje “divljih” naselja na njihovim rubovimarubovima

Razvijene zemlje – slabiji rast Razvijene zemlje – slabiji rast gradskog stanovništvagradskog stanovništva

Uzrok:Uzrok:prestale su migracije selo-grad, nizak prestale su migracije selo-grad, nizak prirodni priraštaj, preseljavanje iz grada prirodni priraštaj, preseljavanje iz grada u rubne i prigradske zone u rubne i prigradske zone procesi procesi decentralizacijedecentralizacije

Porast stanovništva gradova s Porast stanovništva gradova s 500000 i više stanovnika (1920-500000 i više stanovnika (1920-1960. g.):1960. g.):– SvijetSvijet 231%231%– EuropaEuropa 60% 60%– druge razvijene zemljedruge razvijene zemlje 241%241%– slabije razvijene zemlje slabije razvijene zemlje 861%861%

Urbanizacija HrvatskeUrbanizacija Hrvatske Duga tradicija urbanog razvoja (od antike)Duga tradicija urbanog razvoja (od antike) Unatoč tome, Hrvatska spada među najslabije Unatoč tome, Hrvatska spada među najslabije

urbanizirane europske zemljeurbanizirane europske zemlje RazloziRazlozi: :

-slabiji intenzitet industrijske urbanizacije od 19. -slabiji intenzitet industrijske urbanizacije od 19. st. st. dugo zadržan karakter agrarne zemlje, iako dugo zadržan karakter agrarne zemlje, iako je postojala relativno gusta mreža malih gradova je postojala relativno gusta mreža malih gradova iz ranijih razdoblja iz ranijih razdoblja zaostajanje u gospodarskom zaostajanje u gospodarskom razvoju i socijalnom prestrukturirajurazvoju i socijalnom prestrukturiraju-politički: Hrvatska je od 1102.-1991. bila u -politički: Hrvatska je od 1102.-1991. bila u sastavu drugih državnih tvorevina pa se najveći sastavu drugih državnih tvorevina pa se najveći gradovi razvijaju izvan njegradovi razvijaju izvan nje

Dinamika urbanizacijeDinamika urbanizacije 1948: samo 25% stanovništva živjelo u 1948: samo 25% stanovništva živjelo u

gradovimagradovima Pojačana industrijalizacija i urbanizacija tek od Pojačana industrijalizacija i urbanizacija tek od

1950-ih1950-ih Najdinamičnije između 1961. i 1981. (sa 32,6 na Najdinamičnije između 1961. i 1981. (sa 32,6 na

52% gradskog stan.) – prosječni godišnji porast 52% gradskog stan.) – prosječni godišnji porast gradskog stan. više od 3%, a ukupnog ispod 1%)gradskog stan. više od 3%, a ukupnog ispod 1%)

Porast gradskog stanovništva uvjetovan snažnim Porast gradskog stanovništva uvjetovan snažnim preseljavanjem sa sela preseljavanjem sa sela posljedično smanjenje posljedično smanjenje udjela poljoprivrednog stanovništva sa 63,4% udjela poljoprivrednog stanovništva sa 63,4% (1948) na 15% (1981) te 9,1% (1991); danas oko (1948) na 15% (1981) te 9,1% (1991); danas oko 5%5%

Dinamika urbanizacijeDinamika urbanizacije Nakon 1981. smanjena stopa rasta Nakon 1981. smanjena stopa rasta

gradskog stanovništva zbog smanjenog gradskog stanovništva zbog smanjenog ruralnog egzodusa, niskog prirodnog ruralnog egzodusa, niskog prirodnog priraštaja i pojave dnevnih migracija priraštaja i pojave dnevnih migracija zaposlenih i suburbanizacije te jačanja zaposlenih i suburbanizacije te jačanja sekundarne urbanizacijesekundarne urbanizacije

Preobrazba seoskih naselja: socio-Preobrazba seoskih naselja: socio-ekonomska, fizionomska i funkcionalna ekonomska, fizionomska i funkcionalna jače ili slabije urbanizirana naseljajače ili slabije urbanizirana naselja

Dinamika urbanizacijeDinamika urbanizacije Između 1991. i 2001. smanjen broj Između 1991. i 2001. smanjen broj

stanovnika najvećih naselja; porast stanovnika najvećih naselja; porast broja stanovnika u njihovim broja stanovnika u njihovim okolicama, posebno u satelitima okolicama, posebno u satelitima ulazak u tercijarnu fazu urbanizacijeulazak u tercijarnu fazu urbanizacije

Stupanj urbanizacijeStupanj urbanizacije 1981: 47,8% gradskog stanovništva1981: 47,8% gradskog stanovništva 1991: 51,3%1991: 51,3% 2001: 53,6%2001: 53,6%

Nejednaka urbanizacija po makroregijamaNejednaka urbanizacija po makroregijama– RiječkaRiječka– SplitskaSplitska– ZagrebačkaZagrebačka– OsječkaOsječka

Određivanje gradova u Hrvatskoj Određivanje gradova u Hrvatskoj 1961. i 1971. godine1961. i 1971. godine

u bivšoj Jugoslaviji 1961. i 1971. u bivšoj Jugoslaviji 1961. i 1971. naselja se izdvajala na bazi naselja se izdvajala na bazi kombinacije veličine naselja i udjela kombinacije veličine naselja i udjela nepoljoprivrednog stanovništva – tri nepoljoprivrednog stanovništva – tri tipa naselja: seoska, mješovita i tipa naselja: seoska, mješovita i gradskagradska

Određivanje gradova 1961. i 1971. Određivanje gradova 1961. i 1971. godinegodine

status grada imala su naselja s više od status grada imala su naselja s više od 2000 stanovnika i s većim udjelom 2000 stanovnika i s većim udjelom nepoljoprivrednog stanovništvanepoljoprivrednog stanovništva

1971: 103 grada1971: 103 grada

Određivanje gradova 1981. i 1991. Određivanje gradova 1981. i 1991. godinegodine

1981. i 1991. napušten taj model – 1981. i 1991. napušten taj model – primjena isključivo admin. kriterija primjena isključivo admin. kriterija (određivanje statusa prepušteno (određivanje statusa prepušteno samim općinama; nema više samim općinama; nema više mješovitih)mješovitih)

1981: 212 gradova, 1991: 204 grada 1981: 212 gradova, 1991: 204 grada (gotovo polovica s manje od 2000 st.)(gotovo polovica s manje od 2000 st.)

Model izdvajanja gradova u Model izdvajanja gradova u HrvatskojHrvatskoj

1997. su gradska naselja izdvojena 1997. su gradska naselja izdvojena pomoću modela s četiri varijablepomoću modela s četiri varijable

Gradovi u HrvatskojGradovi u Hrvatskoj 1991: 117 gradova (1,7% od svih naselja) 1991: 117 gradova (1,7% od svih naselja)

s ukupno 2 452 453 st. (51,3% od uk. s ukupno 2 452 453 st. (51,3% od uk. stan.)stan.)

Gradovi u HrvatskojGradovi u Hrvatskoj 2001. (po prethodnim kriterijima): 2001. (po prethodnim kriterijima):

139 gradova s uk. 2.393.746 st. 139 gradova s uk. 2.393.746 st. (53,9%)(53,9%)

nedostatak većih gradova (samo 3 nedostatak većih gradova (samo 3 iznad 100 000 stanovnika)iznad 100 000 stanovnika)

nepravilan red veličine gradovanepravilan red veličine gradova prevlast malih naselja i disperzne prevlast malih naselja i disperzne

naseljenosti (više od 6500 naselja)naseljenosti (više od 6500 naselja)

Model diferencijacije urbanih, ruralnih i prijelaznih Model diferencijacije urbanih, ruralnih i prijelaznih naselja u Republici Hrvatskojnaselja u Republici Hrvatskoj, Metodološke upute , Metodološke upute 67, DZS RH, 2011.67, DZS RH, 2011.

4 varijable:4 varijable:1. upravni status naselja (sjedište upr. grada)1. upravni status naselja (sjedište upr. grada)2. veličina naselja (broj stanovnika)2. veličina naselja (broj stanovnika)3. soc.ek. struktura stan. i funkcija rada naselja (udio zap. 3. soc.ek. struktura stan. i funkcija rada naselja (udio zap.

mještana koji rade u mjestu stanovanja u sek. i terc. mještana koji rade u mjestu stanovanja u sek. i terc. sektoru)sektoru)

4. morf.-fizion. obilježja naselja (udio nepoljopr. kuć.)4. morf.-fizion. obilježja naselja (udio nepoljopr. kuć.)

Urbanim (gradskim) naseljima smatraju se:Urbanim (gradskim) naseljima smatraju se:– 1. sva naselja sjedišta upr. gradova1. sva naselja sjedišta upr. gradova– 2. sva naselja s više od 10000 stan.2. sva naselja s više od 10000 stan.– 3. naselja od 5000-9999 st. s 25% i više zaposl. 3. naselja od 5000-9999 st. s 25% i više zaposl.

u naselju stanovanja, i to u sek. i terc. djel. (u u naselju stanovanja, i to u sek. i terc. djel. (u odnosu na uk. broj zaposl. stan. naselja)odnosu na uk. broj zaposl. stan. naselja)

– 4. naselja od 2000-4999 st. s 25% i više zaposl. 4. naselja od 2000-4999 st. s 25% i više zaposl. u naselju stanovanja, i to u sek. i terc. djel. (u u naselju stanovanja, i to u sek. i terc. djel. (u odnosu na uk. broj zaposl. stan. naselja) te s odnosu na uk. broj zaposl. stan. naselja) te s udjelom nepolj. kućanstava od 50% i višeudjelom nepolj. kućanstava od 50% i više

primjena tog modela za popis 2001. (s primjena tog modela za popis 2001. (s uvažavanjem naknadno proglašenih upr. gradova:uvažavanjem naknadno proglašenih upr. gradova:– 143 grada s 2.379.047 st. (53,6% uk. St. 143 grada s 2.379.047 st. (53,6% uk. St.

RH)RH)

Hvala na pažnji!Hvala na pažnji!