RIMSKI PUTEVI

Romanizacija je imala više vidova. Provincija je naziv davan onim teritorijama koje je neki vojskovodja osvojio, a kasnije

taj naziv dobijaju sve teritorije van Italije. Eksploatisali su ih i izvozili svoju robu. Pokušavali su da romanizuju svoje provincije.

Pre Rimljana u Gornjoj Meziji nije bilo puteva, ni gradova. Stanovništvo je živelo u selima, a postojali su opidumi tj. utvrdjenja na brdima okružena zemljanim rovom i tu je živela aristokratija. Eventualno su Dardanci mogli imati gradove, ali to nije dokazano.

Prvo što su Rimljani radili bila je izgradnja puteva, da bi snabdevali svoje legije. Te puteve su obično gradile same legije koje su u svom sastavu imale i inžinjere.

Zbog neprestanog ratovanja bili su im potrebni dobri putevi. U antičkim itinerarima (kartama) ostali su pravci rimskih puteva. Pokušavali su da ih prave gde god su mogli. Pravili su više vrsta puteva u zavisnosti od reljefa i materijala koji bi zatekli. Dosta su pažnje posvećivali podlozi. Putevi su bili širine do 5 m. Prvo bi iskopali

zemlju iz tog rova širine 5 m. Prva podloga bi bio pavimentum (kreč i pesak), a onda su išle 4 podloge: stratumen (vertikalno položeni blokovi kamena spojeni malterom, krečom ili glinom), rudus (krupniji šljunak i kreč), nukleus (dobor utaban, od tucane opeke – zaštita od vlage, kreča, peska i ilovače), a na vrhu je suma krusta (horizontalno postavljene kamene ploče pod nagibom sa kojih se voda sliva van puta). Ponekad putevi nisu imali ove bazaltne ploče već samo šljunak odozgo jer je bilo jeftinije i životinje su se lakše kretale.

Pored puteva su bili miljokazi (kameni blokovi sa miljotažom i nazivom imperatora koji je podigao put).

Tamo gde je bilo močvarno (Belgija, Engleska) prvo su zabijani drveni kočevi do tvrdog tla, preko njih oblice drveta (balvani), preko njih kameni blokovi, a preko njih glina + sitan kamen (amalgam).

U današnjoj Srbiji najstariji put je išao od severne Italije dolinom Save (kroz Panoniju) do Beograda i kod Viminacijuma se račvao u dva pravca: preko Niša i Skoplja ka Solunu i preko Dunava ka Crnom moru.

Medju važna mesta uz put je bio Sirmijum (rečna luka). Drugo važno čvorište je Niš. Od njega je preko Morave i Timoka vodio put na sever, a

preko Sofije i Filipopolja u Aziju, prema Jedrenu u Albaniju (preko Lipljana i Prizrena), preko Novog Pazara i Kele u Dalmaciju.

FORMIRANJE GRADOVA NA TERITORIJI SRBIJE

Gradovi se formiraju na raskršćima puteva (zbog komunikacije i trgovine), u blizini vode. To je organizovana zajednica, sa urbanistički planiranom gradnjom, vodovodom, putevima, ustanovama (uprava, hramovi, škole).

Pre Rimljana ovde nisu postojali gradovi, već po negde opidumi (tvrdjave na vrhu brda).

Rimljani su svoj urbanizam razvili na korenima etrurskog primera i grčkih gradova (za tip se uzima Hipodam iz Mileta). Po etrurskom verovanju nebo je podeljeno

1

koordinatno s tim što su one uperene ka stranama sveta. Verovali su da je deo od istoka ka jugu najbolji, tu ima najviše svetla i tu su božanstva koja su najbolja po čoveka. Od juga ka zapadu su gori, od zapda ka severu su najgori, a od severa ka istoku božanska povoljnost raste. Na ovom principu su oni kasnije stvorili grad. Prema nebeskim znamenjima sveštenik bi odredio centar grada – umbilicus. Okretanjem prema istoku, raširio bi ruke i odredio osu kretanja Sunca od istoka prema zapadu, i ta osa se zove kardo. Sve što je ispred njega zove se Pars antica, a sve iza njega je Pars postica. Tada se pod pravim uglom odatle povuče još jedna magistrala – dekumanus.

Postoji i podela na levu i desnu stranu grada. Pars dextrata (na jugu) i Pars sinistrata (na severu). Ovako se dobijaju 4 kvadranta grada. Oni se mogu dalje deliti. To je etrurski način.I vojno su tako gradili, s tim što je u centru bila pretorija, a na mestima izlaska puteva iz utvrdjenja bile su kapije sa kulama.

Hijerarhija naselja --> svoje centre u provincijama su stvarali ili na mestima ranijih gradova ili na mestima gde se naseljava veći broj rimskih gradjana, najčešće u blizini rudnika ili ligijskih centara. Hijerarhija je bila u odnosu na gradjansko pravo koje su imali stanovnici.

Rimsko gradjansko pravo Civitais Romana se sastoji iz 4 dela: 1. Ius Connubii – pravo sklapanja braka, pravo oca i naseldno pravo dece2. Ius Commercii – imovinsko pravo i pravo žalbe sudu radi zaštite materijalnih

dobara, pravo na trgovinu i sud u slučaju sporova. 3. Ius Suffagii – pasivno političko pravo, pravo učešća u radu političke

institucije, pravo biranja predstavnika. 4. Ius Honorum – aktivno političko pravo, pravo da budu birani u političke

funkcije –Magistrature

Peregrinos – onaj koji nema rimsko gradjansko pravo. 212.g. za vreme Karakalinog edikta svim slobodnim gradjanima rimskih provincija daje

se rimsko gradjansko pravo. U periodu od republike do carstva najvažniji gradovi su bile:

1. Colonie – ista organizacija kao Rim; samouprava; kuju novac; stanovništvo su rimski gradjani ili stanovništvo koje je dobilo puno rimsko gradjansko pravo.

2. Municipium – unutrašnja samouprava; ne mogu da kuju novac; ne mogu da biraju predstavnike; deo stanovništva bez punog rimskog gradjanskog prava.

3. Praefectura 4. Fora i Concinabula – grupe rimskih gradjana koje žive na nekoj teritoriji.

169.g. imamo dokaz da je Beograd municipij, a kolonija postaje za vreme Septimija Severa. Viminacijum postaje municipij za vreme Hadrijana, a kolonija za vreme Gordijana III 239.g.

Seoska naselja --> drugi nazivi: pagus (selo), vicus (deo pagusa, zaseok), villa rustica (salaš, zadruga za proizvodnju agrarnih proizvoda u blizini grada).

Uredjenje kolonije --> zakonodavnu vlast je imalo veće dekurion (ordo decurionum) i tu su spadali najimućniji članovi kolonije, a izvršnu vlast su imali kolegijumi

2

magistrata, pa je tako postojao kolegijum kvatuorvira i kolegijum duovira (komunalni poslovi grada), i magistrature kvestira (finansije) i kolegijum sveštenika (održavali puteve i istočnjačke kultove). Kao sveštenički pominju se pojmovi pontifex, flamin i sacerdos. Ova uredjenja su imitacije uredjenja samog Rima. Termin magistratura – ova funkcija je bila izborna, ograničena rokom i nije bila plaćana.

Konzuli --> bilo ih je dva; najveća gradjanska vlast; pravo komandovanja vojskom; u samom Rimu gradjanska vlast im je bila ograničena, ali van njega neograničena.

Pretori --> zamenici konzula; održavaju red i mir; sudske funkcije; izborni. Cenzori --> izborni; prave spiskove senatora; ne mogu da komanduju vojskom; uvid u

moral i finansije. Tribuni --> birala ih narodna skupština; zaštitnici plebsa i demokratije; pravo veta iznad

bilo čije odluke osim diktatorove. Diktator --> u vanrednim slučajevima; apsolutna vlast u trajanju od 6 meseci. Senat --> od najimućnijih predstavnika; broj im je rastao 300-600-800; na čelu spiska

senatora je bio Princeps senatus, pa konzuli...; to je bio i raspored glasanja, diskusije...; od Avgustovog vremena Princeps je sam car – principat; odlučuje o najvažnijim pitanjima (rat i mir, kult, religija, finansije).

Postojale su i svešteničke magistrature, a ispred svih je bio otac države Pontifex maximus, što je titula koja je u vreme carstva često prelazila na cara. Postojali su još i kolegijumi augura (gatanja, bili su vrlo uticajni) i kolegijum vesteh (sveštenice boginje Veste, one čuvaju ognjište Rima).

ODBRAMBENI SISTEMI U PRAISTORIJI I ANTICI NA TLU JUGOSLAVIJE

1. utvrđenja na limesu - panonska - mezijska deonica2. utvrđeni gradovi3. utvrđenja u unutrašnjosti - uz puteve - uz rudarska središta - uz poljoprivredna imanja

- uz morsku obalu

Rimski vojni logori – utvrđenja

1. Zemljana utvrđenja – teško ih je arheološki utvrditi, imaju samo valum i palisad.Kod nas se na palisadima nalaze kasnija utvrđenja, pa je nemoguće utvrditi njihov oblik.

2. Kamena utvrđenja – 1) Castrum – stacionirane legije, oko 6000 vojnika. IV Flavia u Singidunumu – dim. 500x315 m, VII Claudia u Viminaciumu – dim. 442x385 m 2) Castellum – stacionirane kohorte, oko 600 vojnika, pomoćne trupe, razlikjuju se samo po veličvini od kastruma, ostalo je isto, pravougaonog su oblika i locirani su na mestima koja uvažavaju samo jedan strategijski momenat, uvek su u ravnici i nalaze se pored puta 3) 4) Burgi, turres –za smeštaj manjih vojnih jedinica, osmatranje i signalizaciju

3

Tipovi kastela: 1) ofanzivni tip kastela – tanki bedemi, oko 1 m, kule su na ulazima, sa unutrašnje strane, mogu biti i u uglovima i imaju ulogu u osmatranju, ovaj tip kastela se kod nas javlja u vreme Trajana. 2) defanzivni logor – kada Rim prelazi u defanzivu, menja se i izgled logora, zidovi bedema postaju deblji (2,5 – 3,5 m) i viši (6 m je najmanja visina), kardo i dekumanus se seku u sredini, u centru, redukuje se broj ulaza, samo 1 ili 2 ulaza, kule su isturene napolje.U VI veku, kule su kružne.

ETAPE U GRADNJI NA LIMESU

1. kraj 1. i početak 2.v.ne. – razdoblje odlučujućih priprema za rat sa Dačanima2. početak 3.v.ne – vladavina Severa3. kraj 3. i početak 4.v.ne – razdoblje tetrarhije4. sredina 4.v.ne – Valentinijanov program izgradnje limesa5. 6.v.ne - Justinijanova obnova

1.PRVA POLOVINA 1.v.ne – Boljetin (Smorna), Čezava (Novae)To su logori sagradjeni verovatno u vreme Tiberija.Rani zemljani kastrumi – kod Talijate, kod Malog Golubinja

TRAJANOVA IZGRADNJA LIMESA – novacSmornaTaliataDianaPontesDrobeta

most Pontes - Drobeta

Pontes – kameni kastrum završen kad i most – 105.g.ne. (dim. 130x125m), delom sagradjen na veštačkoj peščanoj platformi, pre toga postojalo drveno – zemljano utvrdjenje Diana – kameni kastrum izgradjen 101.g.ne., kad je i prokopan kanal, isturene, polukružno završene kule kod porta principalis dextra i sinistra (inače su češće od sredine 2.v.), ovde je pre postojalo drveno – zemljano utvrdjenje

Najveći deo limesa napušten oko sredine 2.v.

2. SEVERIJANSKA OBNOVA- Septimije Sever u sklopu nove linije limesa u Dakiji (Limes Transalutanus) obnovio i gornjemezijski limes.- ova obnova verovatno počinje 202.g.ne, kad su obnovljene i kanabe u Viminacijumu i izgradjen kastel Bumbešti u Rumuniji.- Julija Domna i Karakala prolaze preko djerdapskog dela limesa 213-4 na putu u Dakiju.- jak sloj paljevine u vezi s nalazima novca Valentinijana i Valensa posledice

4

bitke kod Hadrijanopolja i žestoke gotske ekspanzije koja je usledila.- 2 hunska naleta 410 i 430. možda zahvatili i ove oblasti- upad 441.g.- opet upad Huna 443 kraj istorije djerdapskog limesa

3-5. KASNOANTIČKE FORTIFIKACIJE

1. utvrdjenja tipa Mora Vagei - utvrdjenja kvadratne osnove, strane 18-20 m - imaju jednu unutrašnju kulu postavljenu na 4 masivna pilona - to su: Zidinac Male Livadice Hajdučka Vodenica Donje Butorke – unutrašnje utvrdjenje Glamija – unutrašnje utvrdjenje Ljubičevac Mihajlovac – Blato Mora Vagei Bordžej

2. Quadriburgium - četvorougaonog (kvadratnog) oblika sa spoljnim kvadratnim kulama, ima 1 ulaz, dolazi do smanjenja trupa, manji broj vojnika u 1 jedinici radi bolje mobilnosti, legija broji između 1000 i 1500 vojnika

Utvrdjenje kod Sipa

- nasuprot njemu isto takvo, štitilo kanal koji je prokopao Trajan- 28,80 x 29,95 x 29,60 m- 4 pravougaone ili kvadratne kule na uglovima - nastalo u 4.v.- obnovio Justinijan

Kvadriburgijum iz Tekije

- oblik iskrivljenog kvadrata s 4 romboidne kule na svakom uglu- verovatnpo nastao u vreme Dioklecijana- obnovljen u postgotskom periodu i u doba Justinijana- povezano s utvrdjenjem na levoj obali, u Dierni (isto kvadriburgijum) Zaprečna fortifikacija na Porečkoj reci

- na dva uzvišenja podignuta su utvrdjenja od kojih ka reci vode moćni bedemi koji su tako zatvarali prolaz u dolinu- uz bedem na desnoj obali manje kvadratno utvrdjenje s četvorougaonim kulama na uglovima

5

Kastel u Ravni

- 49 x 49m- nastao početkom 3.v.- sloj paljevine s novcem Valentinijana i Valensa- Justinijan obnovio

Sapaja

- 93 x 93m- četvrtaste kule na uglovima - međukule u unutrašnjosti i konstrukcija tremova- datuje se u vreme Konstantina Velikog

RIMSKE I RANOVIZANTIJSKE TVRĐAVE U ĐERDAPU

Do početka sistematskih arheoloških radova na Đerdapu jedine sigurne tačke su predstavljali ostaci rimskog puta i natpisi na tablama uklesanim u stenu iznad puta, koji su pominjali njegovu izgradnju ili obnovu. Pošto je jedan od prvih zadataka rimskih legija na Dunavu bio izgradnja puta, u cilju povezivanja vojnih logora duž desne obale Dunava, na početku iskopavanja prvo se pristupilo identifikaciji tih najstarijih utvrđenja u kojim su bili stacionirani delovi onih legija koje su učestvovale u gradnji puta i odbrani granice.

Polazeći od toga, moralo se pretpostaviti da se na deonici puta kod Gospođinog Vira nalazio jedan od najstarijih logora, u kom su boravili delovi IV Skitske i V Makedonske legije. U toku arheoloških radova na ovom lokalitetu otkrivena je rimska stražara postavljena uz samu trasu puta. Na osnovu pokretnog materijala datovana je u 1 vek AD. Međutim, nalaz stražare potvrđuje samo pretpostavku da se na ovoj deonici puta nalazio i vojni logor podignut, verovatno, cca 30-ih godina 1 veka. Za sada je još uvek nedefinisano da le je to bio kastel na Pesači ili na Saldumu, pošto radovi oba lokaliteta još traju.

I uništeni Tiberijev natpis na Lepenskoj steni kod sela Boljetina indicirao je postojanje vojnog logora koji je, verovatno, izgrađen istovremeno s prvim utvđivanjem rimske granice na Dunavu. Iskopavanja logora na Lepeni potvdila su ovu pretpostavku. Grupi najstarijih logora svakako pripada i zemljano utvrđenje Mali Gradac kod Donjeg Milanovca, u čijoj je blizini nešto kasnije, ali još uvek u granicama 1 veka, izgrađen kastrum Taliatae.

Poznato je da je u vreme Domicijanovih ratova prebačena iz Dalmacije na Dunav legio IV Flavia, i da je tom prilikom bio povećan broj ala i kohorti. Stoga se za taj period mora vezati izgradnja novih logora i manjih stražara između njih. Odbrambeni sistem utvrđenja je i dalje ojačavan podizanjem logora i stražara sve do kraja Trajanove vlade. Trajan je nastavio i gradnju puta kroz donju klisuru Dunava radi uspostavljanja veze sa severnom Dakijom. Od toga puta su očuvani useci galerija u okomitoj steni između Bele vode i Golog brda. Na samom izlazu iz klisure urezana je u stenu dobro poznata Trajanova tabla.

6

Zbog nepotpune istraženosti svih kastela 1 veka, neizvesno je koji su logori podignuti u vreme Domicijanovih, a koji u vreme Trajanovih dačkih ratova.

Ostali kasteli koji su nesumnjivo izgrađeni tokom 1 veka :

Pored navedenih kastela kod Gospođinog Vira, u Boljetinu i na Malom Gradcu – koji su podignuti u prvoj fazi utvrđivanja granice i presecanja puta, tokom 1 veka zu izgrađena i utvrđenja kod Brnjice, ^ezave, Salduma, Velikog Gradca, na ušću Porečke reke, a verovatno i u Tekiji. Zbog konfiguracije terena i stenovitog zaleđa na području ^ezava – Tekija, izdvajaju se samo dva veća kastela ^ezava i Veliki Gradac, pa i oni su bili još uvek nedovoljno veliki da bi primili celu legiju. Organizacija jednog takvog vojnog logora rekonstruisana je u potpunosti na Boljetinskom kastelu, koji je do kraja istražen.

Prema natpisima na tablama i žigovima na opekama, na đerdapskom delu limesa je potvđeno prisustvo sledećih legija ili njihovih delova : IV Scythica, V Macedonica, VII Claudia i IV Flavia. Podatke o imenima kohorti koje su do 75 AD boravile na Dunavu daje nam najstarija vojnička diploma iz Mezije, nađena na Velikom Gradcu. Tu je pomenuto 10 kohorti, i to: I Antiochensium, I Sugambrorum veterana, I Raetorum, I Lusitanorum, III, IV, V, VII, VIII Galorum, I Cisipadensium. Od ovih je samo cohors I Lusitanorum potvrđena i na žigovima opeka.

U vreme Trajanovih dačkih ratova, broj pomoćnih odreda je povećan, tako da se posle 100 AD u Gornjoj Meziji nalazilo 3 ale i 21 kohorta. Posle osvajanja Dakije, broj pomoćnih jedinica na mezijskom delu limesa znatno je smanjen.

Završnicu dačkih ratova i konačno osvajanje Dakije obeležila je izgradnja mosta koji je konstruisao Apolodoros iz Damaska. Most je povezivao Pontes i Drobetu. Imao je raspon od 1.100 m, a ležao je na 2 0zidanih stubaca.

Od ranijih objekata na Đerdapu, svakako treba spomenuti još jedan gigantski građevinski poduhvat –- kanal kod Sipa podignut je najverovatnije u vreme obnove i dograđivanja komunikacija iz perioda tarjaove aktivnosti na Dunavu. Kanal je trebalo da omogući inače skoro neostvarivu plovidbu kroz sipske brzake. Bio je čuvan jednim kastelom, izgrađenim na samoj obali.

Pokretni materijal iz kastela 1 veka

Najbogatiji je keramički materijal u kom se jasno ocrtavaju 3 zanatska centra : lokalni, germanski i severnoitalski. Pored keramičkih, korišćene su i grube bronzane posude i staklene čaše luksuznije izrade. Bronzane fibule, ukrasne kopče za pojaseve, dekorativni koštani predmeti, bronzana stila i drugi objekti svakodnevne upotrebe dopunjuju inventar najstarijih slojeva u kastelima. Zajednička konstatacija za sve kastele 1 veka jeste odsustvo oružja – to su legionari svakako odnosili u momentu napuštanja logora.

U blizini Boljetinskog kastela otkrivena je, za sada jedinstvena, vojnička nekropola 1 veka, s grobovima kremiranih legonara. Na toj nekropoli se izdvajaju 2 vrste grobova: pojedinačni i grupni. Pojedinalne grobne rake su ukopane u zemlju i opaljene. Oblikom podsećaju na plitke kalotaste zdele, R = 20- 34 cm. Pripadaju grobovima tipa

7

urni. U njih su polagani prethodno isprani ostaci kostiju s lomače. Pored ovih grobova registrovane su i veće opaljene površine nepravilnih oblika s mestimičnim tragovima ispranih ostataka kostiju. Bez mogućnosti da se za ovakve grobove nađu direktne analogije, možemo samo pretpostaviti da opaljene površine, nekada R = i do 5 m, predstavljaju grupnu raku većeg broja legionara koji su zajedno izginuli u nekom vojnom pohodu.

Na ispitanom delu nekropole, registrovane su žrtvene jame ispunjene ostacima životinjskih kostiju i keramičkim posudama koje su lupane u jami. Dno ovih jama je bilo popločano oblucima. Materijal iz žrtvenih jama u potpunosti odgovara inventaru najstarijih slojeva vojnog logora na Lepeni. Izuzetak predstavljaju samo retki nalazi oružja – kopalja, strela i umba od štitova. U žrtvene jame su bacani samo lični predmeti poginulih. To dokazuje ne samo karakter materijala, već i delovi plitkih keramičkih tanjira na čijem su dnu latinskim kurzivom ugrebana imena vlasnika. Zanimljiv nalaz predstavlja deo jedne zdele na čijem su dnu urezani potpisi četvorice legionara legije IV Flavia.

Izuzev većih logora, gde je život mogao biti nastavljen i tokom 2 veka, u svim ostalim kastelima nailazilo se na sloj paljevine i rečnog nanosa koji je zatvarao kulturni horizont 1 veka. Taj sloj nedvosmisleno ukazuje da su ovi logori bili napušteni u momentu osvajanja Dakije. U kulturnim slojevima 1 veka, Trajanovi novci su najmlađi. Iskopavanje kastela kod Boljetina potrdilo je sasvim ovu tezu. Pokretni arheološki materijal iskopan iz tvrđave, a naročito novac, govori o jednom, vremenski prilično dugom hijatusu u životu objekata na Boljetinskoj reci, koji je trajao blizu 100 godina. Mi u ovom trenutku ne možemo reći da li je ista situacija bila i na drugim đerdapskim trvđavama. Sigurno je da su one najveće, Veliki Gradac / Taliatae/, ^ezava /Novae/, npr., zadržali i dalje svoje posade, koje su mogle biti nešto smanjene. Za ^ezavu čak imamo izričite arheološke podatke da su u tom periodu izvršene popravke prvobitnog utvrđenja, tako da se i pouzadano za ovo vreme vezuju 2 četvrtaste kule, bedem, a u unutrašnjosti utvrđenja pronađene su zgrade od pravilnih tesanika.

Krajem 2 i na poč. 3 veka, na Dunavu je moralo doći do situacije koja je na kraju dovela do napuštanja Dakije za vreme Aurelijana 270-272, i reorganizacije provincije u ovom delu Imperije. To je, međutim, morao biti završni deo krize koja je morala trajati duže. Snažni pritisak Gota, Sarmata, Karpa, učinio je da granica bude u neprekidnoj opasnosti za vreme Gordijana III /238-244/, Filipa Arabljanina /244-249/, Trajana Decija /249-251/, Trebonijana Gala /251-253/. Upravo u ovom kratkom periodu, veoma je uzdrmana sigurnost granice na Dunavu. Istočni Goti sad su već ozbiljno ugrožavali istočni bok Dakije, ravnice Moldavije, čak i Vlašku na jugu. Odatle je bio otvoren put za ovaj deo Dunava.

U ovom periodu opasnosti otpočela je i živa građevinska aktivnost na Đerdapu. Međutim, sasvim je sigurno da je da je izvestan broj fortifikacija iznova podigut na samom početku 3 veka. To je pre svega kastel na Ravni, pored Porečkog ostrva. U kompleksu najstarijih građevina u unutrašnjosti utvđenja, ispod poda jednog od njih, otkrivena je ostava od 193 denara. Poslednji među njima su novci Maksimina Tračanina. Povod za zakopavanje mogao je biti jedan od zabeleženih pohoda ovog cara protiv Sarmata ili Dačana. Novac je verovatno zakopao pripadnik posade koji je krenuo s carem na pohod. Postoji, naravno, i mogućnost da je tvrđava bila napadnuta, ali to je manje

8

verovatno. Uglavnom, ovaj nalaz nam daje siguran terminus post quem non za podizanje tvrđave na Ravni.

Prema dosadašnjim radovima, skoro je sigurno da su u približno isto vreme podignuti i objekti na Sapaji. Situacija na Saldumu nije sasvim izdiferencirana. Postoje sigurne indicije o životu na ovom sektoru i u 1 veku, o čemu govore raniji nalazi sa nekropole, što se, međutim, ne može dokazati na samom objektu, koji je doživeo više prepravki. Sudeći po materijalu otkrivenom na utvđenju, moguće je da je negde u ovom periodu došlo ili do ponovne izgradnje, ili značajnog popravljanja već postojećeg objekta.

Na Boljetinu, situacija je potpuno jasna i čista. Objekat koji je svojevremeno bio napušten, opet je obnovljen, i u njega je dovedena vojnička posada. Najstariji nalazi novca pripadaju Galijenu. Vremenski termini i ostalih nalaza govore o ovom periodu. Ako bismo kao približno vreme obnavljanja logora uzeli jedan raniji vremenski raspon, između Filipa I i Valerijana, možda bi se mogao naći i neposredan povod - vrlo ozbiljna ratna aktivnost Karpa, koji su prodirali duboko iza granica Imperije, i, po svemu sudeći, predstavljali značajnu opasnost. Primeri Ravne i Boljetina svakako govore za to da podizanje novih i obnavljanje starih tvrđava u prvoj pol. 3 veka nije izvedeno u jednom potezu, već je vršeno prema konkretnim potrebama, i u trenutku kada je vojnička situacija na granici zahtevala hitne intervencije.

Najnovija istraživanja dala su autorima mogućnost da, doduše šire, postave i datovanje novih građevinskih intervencija na ^ezavi, u dr. pol. 3 veka. Pošto su radovi u toku, možda ............

Premda to još nije pouzdano potvrđeno jer su iskopavanja u toku, mislimo da će se odlučujuća faza /gradnje/ poklopiti sa nagoveštajima iz izvora. Naime, najveća razaranja Balkan i Podunavlje su doživeli za vreme Valerijana i Galijena /253-268/. Limes je na ovom delu Dunava bio pod neprekidnim napadima gorepomenutih plemena. Jake veksilacije V i XIII legije, koej su činile posadu Dakije, bile su posle uzaludnog i bezuspešnog otpora povučene u Panoniju, tako da je već tada Dakija bila praktično napuštena. Znatno olakšanje su donele kasnije operacije Klaudija II i Aurelijana, koji su zabeležili nekoliko značajnih pobeda. Međutim, Aurelijan, i pored relativnog popravljanja situacije, doneo je odluku o napuštanju Dakije. To je, zapravo, bilo pravo rešenje – dotadašnja iskustva su pokazala da se trajnija sigurnost nije mogla uspostaviti bez angažovanja velikih vojnih snaga.

Aurelijan je opravdano zaključio da bezbednost granice najbolje može osigurati dobro utvrđena desna obala. Provincije Gornja i Donja Mezija su reorganizovane. U prvi mah su formirane dve nove provincije, Moesia Prima i Dacia Ripensis. Kasnije, njihova međusobna granica se nalazila na Porečkoj reci. Ovaj prelomni trenutak granica na đerdapskom delu limesa, dočekala je manje-više spremna. To je sada bio i arhitektonsko-građevinski i koncepcijski /sa stanovišta strategije/ osmišljen i ostvaren niz tvrđava različitih oblika, veličine i namene.

Na đerdapskom delu limesa, u ovom periodu, nalazila su se 4 velika kastela : KARATA[ /cca 150 x 130 m / GRADAC, identifikovan kao TALIATAE / 134 x 126m / ČEZAVA, ili rimski NOVAE / 150 x 140 m / GOLUBAC / CUPPAE / cca 180 x 160 m /

9

Nešto manji kasteli bili su: BOLjETIN /50 x 60 m / HAJDUČKA VODENICA /50 x 70 m / utvrđenje kod GOLUBINjAKasteli srednje veličine: kod SIPa / 31 x 29 m /, verovatno ojačan i preuređen objekat koji inače potiče iz

Trajanovog vremena RAVNA /45 x 43 m / SALDUM /43 x 31 m /Pored njih, u ovom nizu su se nalazila i manja utvrđenja, kao što su objekti na Livadicama Golubačkim, kod Brnjice, zatim Trpičevski i Turski potok, Male i Velike livadice, i veliki broj kula stražara na celom sektoru Đerdapa.

Na skoro svim objektima uočljive su izvesne građevinske intervencije, popravke i poboljšanja koje bi mogle da se datuju u kraj 3 ili poč. 4 veka. One bi trebalo da se vežu za utvđene istorijske događaje. Jedan od njih je, npr, velika aktivnost Dioklecijana. Impreator je 294 AD prošao obalskim putem, polazeći od Singidunuma, gde je stigao 8. Septembra, a već 9. Oktobra našao se u Nikomediji. Sigurno je da je tom prilikom obišao sva utvđenja na Đerdapu. U izvorima se kaže da se imperator upoznao sa stanjem na limesu u ovom delu dijeceze i da je izdao naredbe za njegovo dalje utvđivanje. Mi u ovom trenutku nismo u mogućnosti da izdvojimo na samim objektima baš intervencije iz njegovog vremena.

U vezu s popravljanjem i obnavljanjem rimskih utvđenja, dovodi se i drugo Dioklecijanovo putovanje obalskim putem 303 AD. Naime, nešto ranije, napadi Gota su doveli do probijanja granice na donjem Dunavu, na sektoru između Durostoruma i Transmariske. Lako je moguće da su teška razaranja koja se pominju zahvatila i deo limesa koji se nalazio zapadno od ovih oblasti. Do 315 g, situacija na ovom delu Dunava uglavnom je mirna. Međutim, baš između 315 i 319, na nekim natpisima Konstantin se pominje s titulama Gothicus Maximus i Carpicus Maximus. Pač je ove titule doveo u vezu s njegovim ratovima na Dunavu.

Već 323 godine, Goti opet prelaze Dunav i nanose velike štete Donjoj Meziji. Vrlo je verovatno da da je ovom prilikom i deo đerdapskog limesa doživeo izvesna razaranja. Do kraja Konstantinovog vremena, u nedostatku suprotnih podataka, može se pretpostaviti da je stanje bilo relativno mirno. Nije moguće odrediti u kojoj meri su utvrđenja na ovom delu Dunava bila ugrožena napadom Gota na Sarmatiju, 332 godine, kad ih je Konstantinov sin, Konstantin II, teško porazio.

Ono što je najznačajnije za ovaj period jeste dalje i intenzivno utvrđivanje dunavskog limesa. Na đerdapskom sektoru su ovve intervencije veoma uočljive. Na Ravni je izgrađen iznova čak i celi unutrašnji kompleks građevina. Ova građevinska faza mogla bi se skoro precizno datovati u Konstantinovo vreme. Na ^ezavi je baš u poslednjoj kampanji iskopavanja identifikovana građevinska intervencija iz vremena Konstantina Velikog. Saldum ima dosta ostataka unutrašnje arhitekture iz kasne antike, ali dosad nije precizno utvrđeno iz kog vremena. Boljetin – Gradac na Lepeni nije imao čvrste unutrašnje arhitekture s kraja 3 i u 4 veku. Nju su zamenili šatori i dr. privremeni objekti.

10

Na Velikom Gradcu također je moralo biti obnavljanja i prepravki logora u prvoj pol. 4 veka. Raspoloživi podaci sa, dosad nedovoljno istraženog lokaliteta, Malo Golubinje, također govore o građevinskoj fazi s poč. 4 veka. Utvrđenje kod Hajdučke vodenice izgrađeno je tek u 4 veku, što ustvari predstavlja izuzetnu situaciju u odnosu na ostale tvrđave na Đerdapu. Kastel na Sipu je isto obnovljen početkom 4 veka. Dakle, skoro na svim objektima koji su iskopavani, uočena je nova građevinska faza s ozbiljnim intervencijama koje bi se vremenski mogle odrediti između Dioklecijana i Konstantina Velikog.

Sve do vladavine Valentinijana I i Valensa, nemamo direktnih vesti o ozbiljnim ratnim sukobima na ovom delu Dunava. Nismo u mogućnosti da ocenimo koliko su borbe uzurpatora Magnencija s Konstancijem II, a zatim proglašenje Vetraniona u Sirmijumu za cara i njegov poraz u sukobu s Konstancijem, uticale na život utvđenja na đerdapskom delu limesa, i u kojoj meri su posade zatečene ovde učestvovale u ovim borbama.

Valentinijan I i Valens, odmah po dobijanju prestola 364, preduzeli su dugo putovanje od Konstantinopolja do Sirmijuma. Došavši u Niš, vladari su u dogovoru s Tautomedom, duksom Dakije Ripensis, izdali izričita uputstva za popravke na svim tvrđavama u provinciji. Međutim, intervencije iz ovog perioda teško je identifikovati, kako zbog kasnijih razaranja, tako i zbog vrlo temeljite Justinijanove građevinske delatnosti.

Velika razaranja, koja su čak vrlo jasno uočljiva na nekim od lokaliteta, đerdapski deo limesa je doživeo između 376 i 378 godine. Potisnuti od Huna i naterani i drugim nedaćama, Goti su 376 sišli na Dunav i od Valensa zatražili odobrenje da se nasele u Trakiji. Goti su, međutim, kako nas obaveštava Amijan Marcelin, nezadovoljni ponašanjem tračkih upravnika administracije, digli ustanak. Pobuna se proširila, i Rimljani su u borbama pretrpeli velike gubitke. Konačno, 378, rimska vojska je kod Hadrijanopolja potučena, a sam Valens poginuo. Gote više ništa nije zadržavalo, i Amijan Marcelin nas obaveštava da su sve zemlje između Dunava, Crnog mora, Rodopa i Bospora bile u plamenu.

Ovi događaji su zabeleženi i na našim lokalitetima. Na Ravni su u 4 veku izrazito uočljivedve faze razaranja. Starija je baš iz ovog vremena. Jasno se raspoznaju izgorele građevine, koje su bile pravljene od drveta i zemlje. Vidi se da je požar bio žestok i da je zahvatio celo utvrđenje. Na podu ovih kuća nalazi se isključivo novac Valentinijana i Valensa. Slična je situacija i na ostalim objektima, što potvrđuje tezu o prodoru Gota i na ovaj deo limesa.

Teodosije je, međutim, ubrzo povratio u život razorene tvrđave, i sredio situaciju na granici. Do kraja njegove vladavine situacija je bila mirna. Tek posle Teodosijeve smrti, dolazi do novih provala i pobuna Gota. Sudeći po tvrđavama na Đerdapu, izgleda da je ovaj deo granice negde u to vreme poživeo svoje poslednje dane. Na Sapaji je uništenje objekata datovano na poč. 5 veka, i pripisuje se hunskoj najezdi. Slično je i sa ^ezavom. Datum rušenja objekata na Saldumu nije sigurno utvrđen, ali je vrlo verovatno da bi se mogao odrediti na kraj 4 ili poč. 5 veka.

Na Boljetinu je ovo moguće nešto preciznije izdvojiti – mnogobrojni nalazi novca završavaju se primercima Teodosija I i Arkadija. Izvanredno brojan numizmatički fond Ravne završava se s Teodosijem I. Funkcionisanje ovih objekata na Pesači ide do kraja 4 veka. Za Veliki Gradac još nije određen precizniji datum, dok je Hajdučka vodenica,

11

prema sadašnjim podacima, završila svoju primarnu funkciju negde krajem 4 ili početkom 5 veka.

Đerdapski deo limesa počeo je da se raspada posle Teodosijeve smrti i održavao se još izvesno vreme u doba Arkadija, da bi potom sasvim prestao da postoji za sledećih cca 100 godina.

Arheološki materijal 3 i 4 veka: veoma brojan domaća i uvezena keramika zlatni, srebrni i bronzani nakit ostave alata vojnička diploma iz Vespazijanovog vremena unikatni medaljon Valentinijana I ostava bakarnih folisa Justinijana I 30 zlatnih solida Justinijana I denari Maksimina Tračanina ostava luksuznog bronzanog posudja

Posle stogodišnjeg hijatusa, vremena kad su tvrđave na Đerdapu bile napuštene /Teodosije – Arkadije/, dolazi najverovatnije već u vreme Anastasija I /513-518/, do postepenog obnavljanja utvrđenja na limesu. Možda su veća tada, bar delimično, popravljeni objekti na ^ezavi, Boljetinu, Hajdučkoj vodenici. Ove indicije su zasad potvrđene samo nalazima novca Anastasija I. Svakako, tek Justinijan uspeva da stvori veoma jaku graničnu liniju – za njegove vladavine potpuno je obnovljen najveći broj rimskih tvrđava na Dunavu. Skoro svi gorepomenuti kasteli ponovo su oživeli u prvim decenijama 6 veka. Ono što je bitna odlika Justinijanove građevinske aktivnosti jeste da je skoro bez izuzetaka zadržao proporcije prethodnih tvrđava, da je njihove bedeme popravio i ojačao. Međutim, sasvim iznova je gradio kule. Dao im je prilično raznovrsne oblike, ali po pravilu s osnovom u konturama kružnih odsečaka. Takvi su objekti na ^ezavi, Boljetinu, Velikom Gradcu. Saldum i Ravna imaju nešto specifičnije osnove kula: one su potkovičaste – izdužene i veće od ostalih. Po svemu sudeći, jedna ovakva kula na Saldumu je imala i funkciju crkve. Na Hajdučkoj vodenici središnja kula je pojačana trouglim ispusnim zidom – jedini oblik ove vrste u Đerdapu.

Za vreme Justinijana na ovom sektoru je izgrađena i jedna nova tvrđava. To je Bosman na ulazu u Gospođin Vir. Kao lokacija za njegovu izgradnju poslužio je malo proširen prostor između reke i strmog brdskog venca koji se proteže uz obalu. Uobičajeni četvorougaoni kastel mogao je ipak biti i ovde podignut, ali u tom slučaju, posada bi ostala bez neophodnog manevarskog prostora, pritisnuta uz reku i strme kose uzvišenja s druge strane, odakle je ujedno moglo da postane i vrlo pogodna meta. Graditelj je problem rešio mudro, podižući kastel u obliku trougla, s tim što je jednu stranu prilagodio konfiguraciji terena i rečnoj struji. Ovakvim rešenjem ostalo je dosta prostora za manevrisanje i ispade delova posade za vreme opsada.

Ovogodišnja iskopavanja pokazala su da je tvrđava živela od Justinijana do Mavrikija Tiberija. Njen kraj je potvrđen jednom osatvom folisa u jednoj izgoreloj kući. Neki od njih pripadaju poslednjoj fazi kovanja Mavrikija Tiberija.

12

Novci sa drugih lokaliteta označavaju ovo vreme kao završni termin života vizantijskih tvrđava na ovom delu Dunava.

HOREUM MARGI

Ćuprija. Put izmedju Viminacijuma i horeum Margi. Poslednja stanica na teritoriji Viminacija je

Mansio Municipium. Mansio znači han, prenoćište. To je pravougaono utvrdjenje sa četiri ugaone kvadratne kule i liči na kvadriburgijum (utvrdjenje sa četiri kule iz vremena tetrarhije).

Dalje naselja niz put su, Jovi Parvus (Jupiterovo selo). Za selo na latinskom se koristi ime vicus i parvus, pri čemu je parvus veći, pa sadrži

više vicusa (zaseoka). Prvi podatak je Cezarov kada govori o Helvetima (Kelti u Švajcarskoj). On kaže da su oni imali 10 opiduma, 100 parvusa i 400 vicusa. Da li to znači da je 1 parvus = 4 vicusa?

Jovi Parvus se locirao kod Velikog Laola (u dolini Mlave). Tu je nadjen manji objekat, dim. 90x80 m, sa zidom 1,2 – 1,3 m, nema kule, a sa unutrašnje strane uz zid se javlja jedan elipsasti objekat.

U vreme tetrarhije car se izjednačava sa Jupiterom. U njihovo vreme se daje naseljima taj prefiks, pa se možda može staviti u to vreme.

Po nekim analogijama ovo bi mogao biti stabulum (krčma, kafana, odmor konja). Obično je u središnjem delu slobodan prostor, a okolo su prostorije (konjušnice, gostionice). To bi moglo biti to.

Put dalje ide prema Svilajincu. Sledeće je Vas (ne zna se gde je, negde pred Svilajinac). Sledeći mansio je Idimum kod Medvedje. Tu je nadjeno pravougaono utvrdjenje sa

četiri kružne kule. Nadjene su terme, nešto slično stabulumu i arheološki materijal iz 4.v. Stradalo je negde oko 387.g. u gotskom naletu. Sve ove stvari služe jednom mansiu, ali šta će utvrdjenje? Da li je u kasnoj antici mansio bio više grad, sa funkcijom odbrane puta, pored opsluživanja putnika. Izgleda da su na mestima ušća reka koje su bile plavljene u kasnoj antici dizana ovakva uporišta.

Iz Hisara (Dijoklecijanopolus) potiče natpis o podizanju ostijuma tj. luke, ali i kvadriburgijum ovog tipa. Sličan primer je i iz Izraela. Oba natpisa su iz Konstantinovog vremena. Čini se da je to analogija ovih naših nalaza.

Put ide dalje do mesta Asokteron koji se nigde više ne pominje i ne može se locirati. Misli se da je ovo mesto isto bilo stabulum.

Izgleda da ide mancio – 2 mutacia (mesta gde se menjaju konji – stabulumu). Misli se da se od Singidunuma do Naisa išlo 3 dana. To znači da bi na svakih 60 km trebalo da bude po jedan mancio.

Sledeće mesto je Horeum Margi. Horeum je žitnica, i to mu je svrha. U njega se sabira žito iz Mezije i odatle se vodenim putem transportuje do limesa. Žitnice su bile najvažnije u provincijama.

Tu je utvrdjenje 400x300 m. To je bio kastel sa VII Klaudijevom legijom. On je na samom ušću. Ne zna se mnogo (kakve su bile kule). To otežava datovanje.

Dominantne gradjevine u njegovom centru su horeum. Daljim kopanjem je bliže reci nadjena četvrtasta kula unutrašnjeg utvrdjenja. Oko unutrašnjih horeuma je bilo grobova sa oružjem. Verovatno se radi o equites Dalmatae. Delmati su bili rimski

13

federati u poznoj antici i koriste ih kao konjanike. Iako je Dalmacija bila romanizovana Delmati se uvek sahranjuju sa oružjem (i kada se kremiraju i kada se inhumiraju). Rimski vojnici se ne sahranjuju sa oružjem, ono se dobije i razdužuje. Ljudi se nisu sahranjivali unutar utvrdjenja, osim ako je heroj. Ovo bi se moglo rešiti ako je ova unutrašnja kula ustvari spoljna kula nekog redukovanog logora, pri čemu su sada horeumi ustvari extramuros. Oni i terme su često zbog svog izgleda pretvarani u crkve i možda je to ovde bila logika i zato se sahranjuju okolo.

Ne zna se šta je bilo u 6.v. Sa druge strane reke ispod pošte u Ćupriji je nadjena jedna kružna kula, pa je to možda

novo utvrdjenje iz 6.v. Horeum Margi se pominje na natpisu iz Nova (Bugarska) koji pominje nekog tipa koji

potiče iz Horeum Margi (precizira se da je u Meziji, možda ih je bilo još) i on je vojnik I Italicae Severijane.

Po ovome znamo da je municipium pre Severa. Možda za vreme trajana i Hadrijana, ili Marka Aurelija. Po logici sa okolnim. Na Ortelijevoj karti iz 17.v. koja kopira antičke piše Horeum Margi Antoninum. To bi bio Marko Aurelije ili Antonin Pie.

U kasnoj antici Horeum Margi je imao značaj i u njemu je bila fabrika za izradu štitova. Na dobrom je mestu i do njega se lako dopremaju materijali.

Bio je episkopsko mesto i pominje se episkop Zosin. Ne zna se šta je bilo dalje sa njim, da li se odupirao Gotima, da li je obnovljen?

Pominje se da je Dioklecijan 284.g. došao na vlast pobedivši svoje protivnike na Margumu. Možda je to ovde, jer ovde postoji ostava čiji je zadnji novčić upravo Dioklecijanov.

KUPE

Iznad današnjeg grada Golupca, na gredi. Dominira tim prostorom. Vidi se Dunav u oba pravca.

Tu je kvadratno utvrdjenje koje neki odredjuju na 180x180 m, a drugi na 165x165 m. Oba rekognosciranja videla su veliko utvrdjenje sa kružnim kulama, unutar koga je mali kvadriburgijum, ali onaj prvi je video i protehizme (bedeme oko velikog utvrdjenja) i on je njih merio, a ovaj drugi samo utvrdjenje.

Verovatno je iz vremena Trajana. U kasnoj antici skraćuje se utvrdjenje i onaj kvadriburgijum je iz vremena

Dioklecijana, a posle Justinijan opet obnavlja veliko utvrdjenje i daje mu kružne kule koje se sada vide (pre su bile pravougaone, unutrašnje).

Na itinerarima piše da je Kupe vicus. Prvi put vicus na putu. Da li je to vicus militari kakvi postoje u Dakiji...Ta naselja su nastajala tako što oko vojničkih logora nastaju mala naselja, pravilne površine i to je onda vicus.

Danas bi to bilo ispod današnjeg grada. Ovde je bio i sam car, pa je teško običan vicus, već vicus militari (jedini kod nas).

14

MARGUM

Kod ušća Morave u Dunav, Orašje selo Dubrovica. Sa desne strane Morave. Dimenzije 800x700m Ima malo podataka, uočeni su i slojevi iz prerimskog doba, iz 4 v.p.n.e Blizu je Viminacijum (na oko 10 milja) i to ga je sputalo u razvoju. Misli se da je ovde bila legija IV Flavia pre dolaska u Singidunum. Ima opeka sa

natpisom castro Margo i sigurno je da je postojao kastrum. Dimenzije 800x700 su mnogo velike za kastrum. To su po Vitruviju idealne dimenzije grada (toliko da dva bela vola mogu okolo da izoru za jedan dan).Misli se da je bio sa druge obale Morave. Sa druge strane postoji jedna prirodna fosa i misli se da bi se tu moglo nalaziti kružno utvrdjenje O oblika.

Pominje se kao Municipium Aurelius Margum. Ko je Aurelius? Ko mu ga je dao i kojim povodom? Severi su nelegalno došli na vlast pa su pokušavali da se vežu za Antonine preuzimajući njihov kult Herakla i njihova imena. Onda može biti Marko Aurelije, Komod ili Antonini. Misli se da je Marko Aurelije. On da bi skupio vojsku za rat protiv Markomana, a vojska je mogla biti jedino iz grada, mnoge gradove proglašava za municipije. Tada i Margum.

Tu je posle odlaska legije IV Flavie ostala neka vojska, verovatno pomoćni odredi. U kasnoj antici spominje se neki castro Augusto Flaviendi prekoputa Marguma.

Augusto Flaviendi je neki vladar iz Konstantinove dinastije. Ali gde je prekoputa (contra), preko puta Morave ili preko Dunava? Misli se da je preko Dunava i to kod Kovina. Kasnije se pominje još neka Flaviana. Neki misle da je to ona Augusta Flaviensis, ali ne i Sale. Ima dosta Flaviana – utvrdjenja uz Dunav koja je podigao Konstantin. Na jednom stilizovanom crtežu vidi se jedna od njih. Verovatno je i ovo bilo takvo. Da li je to ono kod Kovina, ili neko drugo utvrdjenje preko Dunava (ima tragova), a možda je i na ostrvu tu kod Marguma.

Podatak iz vremena sastanka Teodosija i Huna (Prisk). On kaže da se preko puta Marguma nalazi utvrdjenje Konstancija. Moguće je da je to utvrdjenje koje je podigao Konstancije (sin Konstantina Velikog) i verovatno je to isto ono utvrdjenje Augusta Flaviensis, a da ju je on podigao.

Zna se kasnije da su gepidski federati bili smešteni u nekom kastelu ovde negde. Teško da bi ih stavili na ostrvo, verovatno s leve strane Morave. Tu pored onog kružnog ima i jedno srednjevekovno utvrdjenje Kulič (možda je ispod njega). Ovime se ovaj najvažniji prolaz Balkana odlično brani.

Bio je episkopsko središte, ali ne znamo im imena. Neki episkop se istakao u pljačkanju grobova sa druge strane Morave. Pobunili su se Huni, jer je pljačkao njihove i sarmatske. Česta je pojava da se nadju sarmatski grobovi sa poremećenim grudnim košom. Pljačkanje grobova je bio težak prekršaj, ali u slučaju paganskih grobova stvar je bila malo drugačija. Huni su tražili da im se episkop izruči, pa on beži iz grada i Huni jureći njega ruše i Margum i još 70 gradova u Meziji. To je bio dogadjaj koji je pokrenuo hunski napad.

Margum je civitas (grad), ali najverovatnije ne postaje kolonija, a i teško je da bi tako blizu Viminacijuma koji je kolonija, dizali još jednu.

Faze gradnje – 3 faze gradnje, najstariji se datuje u 1 vek, sledeći sloj je datovan novcem u 2 vek, a 3 faza – ostaci građevine, verovatno napuštena u 4 veku.

15

MUNICIPIUM D D KOD SOČANICE

I. UVOD

Kod sela Sočanice i u njenoj bližoj okolini, 27 km severno od Kosovske Mitrovice, prostire se kompleks prekriven ostacima građevina, rudarskih radova i izolovanih građevinskih objekata

Središnji deo ovog kompleksa razmešten je na blagoj padini, terasama i u ravnici na desnoj obali Sočanske reke, na samom njenom ušću u Ibar

U ovom delu, ostaci prekrivaju površinu od cca 30 ha, i godinama su predstavljali stalni majdan kamena za okolno stanovništvo

MUNICIPIUM D D se ne pominje ni u antičkoj literaturi, ni u istorijskim izvorima Prve vesti o ovom naselju, a istovremeno i prvu pretpostavku da se u selu

Sočanici može locirati do tada nepoznati MUNICIPIUM D D, dao je A. J. Evans, na osnovu interpretacije epigrafskog spomenika na kom se pominje neki dekurion ovog nepoznatog municipijuma

TOPOGRAFIJA NASELjA I OKOLNIH OBJEKATA

Naseobinski kompleksi: 1. MUNICIPIUM D D 2. SOKOLJAČA

Izolovani građevinski objekti: 1. Kod sela VUČA

2. Između sela JOŠANICA I POPOVCI

Kompleks antičkog naselja kod Sočanice sačinjava, pored samog naseobinskog jezgra, i čitav niz raznorodnih objekata, raspoređenih na površini od cca 7,5 km2

Oni su najvećim delom grupisani duž linije Sočanske reke, s obe strane njenih obala, ali ih ima i na drugoj strani Ibra, u dolini njene leve pritoke Vučanske reke; međutim, jezgro, čitavog kompleksa predstavljaju ostaci naseobinske aglomeracije na potezu “LUKA“

Tragovi naselja u “Luka“ protežu se na cca 30 ha, i zahvataju prostor koji se generalno može ograničiti linijom koja ide od Slatinskog potoka, zahvatajući donji rub Ravništasnkog brega i Rastoku, ravnica na levoj obali Sočanske reke, pa preko sve do zgrada OŠ i Podpolja

Ostatke naselja nalazimo sporadično sve do linije puta koji od zaseoka Kruševlje ide prema Vrblju, Brodu na Ibru. Njihovu južnu granicu čini reka Ibar, ali nam ostaci u njenoj levoj obali govore da je reka menjala korito i da je u vreme postojanja naselja tekla nešto više

Na čitavom ovom prostoru, esp. u istočnoj polovini, u polju od cca 100 m – brojni tragovi građevina

16

Na donjem rubu Ravništanske kose, na njenom nešto zaravnjenom čelu i niz padinu – razaznaju se ostaci objekata koji stoje u neposrednoj vezi s obližnjim naseljem. Ovde se, na delu koji meštani nazivaju Majdan, razaznavala odaja urezana u stenu, ili niz tih odaja. Ispod ovih se, sve do pre nekoliko godina, nalazila velika gomila zgure.

O. Davies, koji je poslednji video ostatke ovog objekta, pa i tragove 1 metalurške peći, smatra da se radi o ostacima topionice

Na delu Ravništanskog brega koji je okrenut prema Ibru, otkriveno je, prilikom prokopavanja useka za put, mnoštvo grobova sa slobodno sahranjenim pokojnicima. Prilikom kasnijih poljoprivrednih radova, meštani su otkrili i nekoliko zidanih grobnica i sarkofaga. Stoga se čitava južna padina ovog brega može tretirati kao jedna, i to najbliža nekropola naselja.

Oko 1 km SI od naselja u “Luka“, na desnoj obali Sočanske reke, na strmoj padini izbrazdanoj brojnim jarugama, koje narod naziva “Prisoje“, otkriven je, od 1932 god. pa nadalje, veći broj grobova. Radi se, dakle, o još jednoj nekropoli, ali se ona više ne može vezivati direktno uz glavni deo naselja.

Na vrhu litice iznad Krš-male u selu Sočanici raspoznaju se ostaci obimnog zida, koji zahvata prostor od cca 9.000 m2. U unutrašnjosti ovog prostora vidljivi su tragovi brojnih građevina. Na strmini koja se spušta k seoskoj crkvi nailazi se na građevinski materijal, fragmente keramike i novac. Sve ukazuje da se radi o utvrđenom naselju rimskog perioda, koje je izgrađeno neposredno iznad ostataka starih rudarskih jama i manje izrazitih gomila zgure, koje su najvećim delom pokrivene humusom.

širem području naselja u Sočanici pripada i grupa građevina na potezu “Bresje“, koji se nalazi u ataru sela Slatine, na terasi iznad desne obale Ibra. U ostacima građevina nesumnjivo rimske provenijencije otkriven je jedan značajniji epigrafski spomenik, a u obali Ibra raspoznavali su se, do pre nekoliko godina, ostaci tri grnčarske peći.

Posebnu grupu objekata koji se povezuju s postojanjem antičkog naselja u Sočanici čine ostaci starih rudarskih radova. U ovom trenutku, bez detaljnijih istraživanja, veoma je teško ustanoviti njihovu pripadnost. Kako je u kompleksu Kopaonika, a delimično i Rogozne, kroz ceo srednji vek postojala veoma živa rudarska aktivnost, to je teško izdvojiti rimske radove od onih poznijih, srednjevekovnih. Ovo važi psosebno za ostatke rudarskih jama na brdu Gradac, koje se nalazi između sela Slatine, Sočanice i Ceranje.

Danas se na mestima zvanim “Ceovi“ i “Opine“ razaznaju brojni tragovi potkopa i gomile zgure, koja je najvećim delom koncentrisana duž Cerenske reke. Jedino se ostaci potkopa u podnožju litice ispod utvrđenja na Sokoljači mogu se s većom sigurnošću pripisati Rimljanima, jer se nalaze sklopu rimskog utvrđenja i naselja.

Ipak se najznačajniji i najobimniji ostaci rudarskih i metalurških objekata nalaze na prostoru Plakaonice, u masivu Rogozne. Ovaj rudni revir udaljen je od ostataka naselja u “Luka“ cca 10 km, a najnovija geološka istraživanja potvrdila su pretpostavku da je glavni deo rudne mase iskorišćen još u rimskom periodu.

Iako na planini Rogozini, esp. u kompleksu Plakaonice, postoje tragovi snažne koncentracije rudarskih i metalurških postrojenja, srednjevekovni izvori ne spominju ovu planinu kao oblast u kojoj je bilo rudarske delatnosti.

17

GRAĐEVINSKI OBJEKTI U MUNICIPIUMU DD I NjIHOVE KARAKTERISTIKE

A. FORUM

Nalazi se na istočnom rubu naselja čvrsto formiran i omeđen pravougaoni prostor, širok 25, dug 38 m – uobičajene

proporcije središnjeg trga grada po dužini orijentisan sever-jug, a na istočnoj i zapadnoj strani zatvoren je linijom

stubaca portikata na severnoj ivici, u osi kompleksa, nalaze se ostaci HRAMA, građevine kvadratne

osnove, sa stepeništem, tremovima i celom 2 potpuno jednake PRAVOUGAONE IZDUŽENE GRAĐEVINE, koje se nalaze na

istočnoj i zapadnoj strani središnjeg prostora zajedno s ogradnim zidom na južnoj strani, koji predstavlja produžetak južnih

zidova bočnih građevina, dobila se čvrsto formirana, simetrična arhitektonska kompozicija, raspoređena na 2.775 m2

ispred južnih zidova raspoređeni su stupci PORTIKATA, koji ravnomerno prate liniju glavne fasade građevina i središnjeg prostora

dvorište s portikatom i bočne građevine sagrađeni iznad ostataka starijih građevinskih objekata, čiji se pravac prostiranja znatno razlikuje od onog koji imaju sastavni delovi foruma. To stvara karakterističnu stratigrafsku sliku, koja velikim delom odgovara onome što je konstatovano na drugim delovima naselja – i ovde su dve građevinske faze, nezavisne jedna od druge, pri čemu ona mlađa ne uzima u obzir pravce prostiranja građevina iz prethodne faze.

Nema pojava da se stariji zidovi adaptiraju u nove svrhe – radi se naprosto o potpunom prenebregavanju oblika i funkcija prethodnih građevina i stvaranju sasvim novih građevinskih objekata, s novom funkcijom i izmenjenim pravcem pružanja zidova.

Jedini izuzetak: HRAM NA FORUMU pripada starijoj građevinskoj fazi, ali se, zbog svoje funkcije i karaktera, uklapa u novu urbanističku shemu i osnovnu koncepciju novoizgrađenog kompleksa foruma.

Forum :

a) 2 bočne pravougaone građevine / HORREA

b) UNUTRAŠNJE DVORIŠTE S PORTIKATOM c) HRAM d) GRAĐEVINSKI OBJEKAT u osi središnjeg prostora

a) HORREA

2 bočne, podužne građevine, imaju potpuno istovetan oblik – izdužene, trobrodne prostorije, monumentalnih razmera

18

2 reda po 7 stubaca, raspoređenih po dužoj osi, dele jedinstveni prostor građevine na 3 jednaka broda

snažni pilastri – ravnomerno raspoređeni na unutrašnjoj i spoljašnjoj strani zida ISTOČNA / GRAĐEVINA A – 43,3 x 16 m ZAPADNA / GRAĐEVINA C – 42,7 x 15,5 m Građevine su spojene zajedničkim zidom koji produžava njihove južne fasade, a

istovremeno formira i granični, južni zid središnjeg prostora Obe građevine komuniciraju na 2 strane: po jedna vrata se nalaze na južnim

zidovima, što se ponavlja i na dužim zidovima, okrenutim prema središnjem prostoru TEHNIKA ZIDANJA: obe građevine su sagrađene na zemljištu na kom su već

postojali stariji arhitektonski objekti GRAĐEVINA A – očigledno postavljena na ranije pripremljenoj terasi GRAĐEVINA C – temelji ukopani u zdravicu i glinoviti sloj Zidovi: od različitog kamena – grubo pritesano kamenje i krupni rečni obluci U donjim zonama zidova, esp. u konstrukciji pilastara i stubaca – masivni tesanici

od andezita ili dacita, koji su vađeni u obližnjim kamenolomima Komadi opeka, zajedno sa sitnim kamenom, upotrebljeni su kao elementi liva

kojim je ispunjen središnji deo zidova Samo se na zidu u građevini C jasno izdvaja sloj od 5 redova opeka, koje na visini

prozora izravnavaju redove kamena Karakteristično je da se u livu, u kome osnovnu masu čini čvrst krečni malter,

izmešan samo s peskom, sporadično se nalaze i komadi većih pitosa, a isto tako i mnogo fragmenata tegula i crepova

česta upotreba spolija: ugl. fragmenti nadgrobnih stela, ali i delovi stubova, i elementi arhitektonske plastike

redovi opeka: upotrebljavani i za izvođenje ivica na ulazima građevine, i tad se često kombinuju s pravilno poređanim kvaderima andezita ili dacita

opeka je jedini građevinski materijal korišćen za svodove i lukove, možda u kombinaciji s livom

OBLIK GRAĐEVINA: prostornost, debljina zidova i stubaca i sistem pilastara – implicira na postojanje spratne konstrukcije, od koje ništa nije očuvano podrumske prostorije

dvoslivni krov – za pokrivanje služile tegule i imbrices, jer su njihovi ostaci nađeni i u unutrašnjosti građevina, i duž spoljnih strana zidova

b) SREDIŠNjI PROSTOR S PORTIKATOM

c) HRAM NA FORUMU

Posvećen Antonoju Hram Antinoja – najstarija sigurno datovana građevina : 136-138 AD Hram je sagrađen na 1,10 m visokoj platformi – krepidomi, do koje vode četiri

stepenika DIMENZIJE HRAMA: 15,75 x 14, 25 m JEDNOSTAVNA ARHITEKTONSKA SHEMA – pravougaona cela opkoljena s 3 strane

tremom, dok su dve bočne alae zatvorene produžetkom severnog zida cele

19

trem je oivičen stilobatom koji leži na jednostavnoj, zidanoj supstrukciji u osi cele, na njenom severnom zidu, nalazi se polukružno formirana platforma – eksedra, visoka 0,90 m

ulaz u celu širok je 3,60 m i smešten po sredini južog zida platforma na kojoj je podignut hram formirana je od stereobata, koji je izgrađen od

grubo pritesanog, žutog peščara STILOBAT: od monolitnih kamenih blokova ARHITEKTONSKA PLASTIKA: izvestan broj fragmentovanih tambura stubova i kapitela STUBOVI: od krečnjaka, sasvim glatko stablo, bez kanelura KAPITELI: izrađeni od iste vrste kamena, imaju jonske volute i sve karakteristike

rimske verzije ovog stila obrada detalja je neprecizna poptuno nedostaju delovi glavnog venca, arhitrav, delovi zabata i ornamentalni detalji arhitrav: od blokova andezita venac: verovatno nije bio ukrašen ornamentima

d) STARIJE GRAĐEVINE NA PROSTORU FORUMA

Zapadni deo foruma: GRAĐEVINA S HIPOKAUSTOM Na pravcu istočnog perimetralnog zida građevine C, a ispod temelja – ostaaci odaje

jedne od starijih građevina Zgrada izduženog oblika osnove Verovatno postojala u vreme kad i hram – možda čak i ista građevinska faza Ta građevina i hram : vrlo slična, gotovo identična, struktura zidova Najveći deo građevine je uništen, i to najverovatnije nasilno, kako bi se oslobodio

teren za izgradnju foruma Teško odrediti namenu ove građevine Jedna bolje očuvana odaja, u severoistočnom uglu građevine : 3 reda suspenzura i

delovi hipokausta – “GRAĐEVINA S HIPOKAUSTOM“ Na podu : od opus cimeticiuma poređana su 3 paralelna reda kvadratnih opeka, koje

se inače upotrebljavaju za izradu suspenzura Na istočnom delu foruma: delovi TREMA Radi se o četiri kubične baze od dacita postavljene na kvadratnoj osnovi od

naslaganih oblutaka Na čitavom prostoru oko pomenutih baza nalazi se sloj malterne oplate obojene

crvenom bojom U jugozapadnom delu građevine A: TEMELJNI ZIDOVI NEKE GRAĐEVINE;

premalo elemenata za njenu identifikaciju Starijoj građevinskoj fazi pripadaju i delovi VODOVODNE MREŽE – 26,75 m duga

olovna cev Delovi razvodnih cevi Svi stariji građevinski ostaci, uključujući i delove vodovoda: jedinstveni kompleks Te građevine uklonjene, a njihovi ostaci su zatrpani slojem zemlje kojom je nivelisan

teren Hram: jedini preostao iz starije faze

20

Forum rimskog naselja u Sočanici pojavljuje se u obliku za koji nema direktnih analogija u drugim rimskim gradovima. Stoga on predstavlja jedinstvenu tvorevinu, čija geneza pokazuje izuzetne osobine i ima malo veze s razvojem oblika drugih foruma. Ovim svojim karakteristikama, forum u Sočanici izdvaja se iz kruga dosad poznatih centralnih trgova rimskih gradova

Slobodni, porticirani prostor predstavlja odliku svih dosad poznatih foruma u provicijskim rimskim gradovima, pa i na nekim forumima Rima. Portici na ovim, veoma frekventnim delovima grada, služili su kao zaštita od vremenskih nepogoda i stoga, zajedno s hramom koji je veoma često Kapitolijum, predstavljali obavezne elemente foruma.Međutim, na forumu u Sočanici pojavljuju se 2 paralelne, podužne građevine, koje, na osnovu svojih osobina, mogu da budu specifični HORREA. U dosad poznatim primerima, građevine ove vrste ne stoje neposredno na forumu. Njih ne poseduju ni FORA VENALIA, pa poreklo ovih elemenata foruma u Sočanici treba tražiti na drugom mestu.

B. BASILICA URBANA

Južno od foruma, na suprotnoj strani od decumanusa maximusa, nalaze se ostaci građevine bazilikalnog oblika

zahvata P od cca 880 m2 ; pravougaone osnove: 55 x 16,75 m 3 osnovna dela: 1) atrium s prostranom eksedrom 2) trem 3) duga, trobrodna prostorija, na čijem se istočnom zidu nalazi polukružna apsida

TEHNIKA ZIDANJA: od lomljenog kamena i oblutaka; manje spolija nego na forumu 1) ATRIUM: dim. 14 x 7 m; nalazi se u severnom delu; na istočnom zidu – dublja eksedra čiji je otvor bio lučno zasveden; nepravilni polukrug /neznatno poluelipsasta/; u šutu atriuma: fragmenti profilisanih opeka od krovnog venca; 2) TREM: red od 5 stubaca pravougaone osnove, koji su nosili krov otvorenog trema3) TROBRODNA SALA koja se u osi srednjeg broda završavala polukružnom apsidom; spolije upotrebljene za nadvratnik i prag; dovratnici od opeke i andezita; 3 VRSTE STUBOVA: s kružnom, pravougaonom i elipsastom osnovom, naizmenično postavljeni; od dacita; stubovi su postavljeni na visoke, kvadratne baze, čija se gornja površina pretvara u nevešto izvedeni torus; kapiteli specifičnog oblika: okrugli, elipsoidni ili pravougaoni kapiteli ukrašeni jednostavnim motivom vertikalnih kanelura, koje se u osnovici završavaju polukružnim, plastičnim izbočinama; lučna konstrukcija: oslonjena najverovatnije na abakuse kapitela, izrađena od opeke i maltera; nema galerije – zidovi srednjeg broda nadvisuju zidove bočnih brodova

oblik građevine i njen položaj u odnosu na forum nedvosmisleno su ukazivali na činjenicu da se radi o jednoj BASILICA FORENSE, odnosno da je ova građevina BASILICA URBANA MUNICIPII D D; u načelu, lociranje bazilike uvek je povezano s postojanjem foruma, s kojim ona stoji u neposrednoj vezi, dopunjujući ga svojom funkcijom uprkos činjenici da bazilika u Sočanici ne ulazi direktno u sklop građevina na forumu, jer ih razdvaja decumanus maximus, njen položaj južno od središnji trg grada, dala je još

21

jedan element za određivanje njene namene; naime, po Vitruvijevim preporukama, BASILICA URBANA podizana je najčešće na južnoj strani foruma.

C. TERME

Na istoj terasi na kojoj je izgrađena basilica urbana, ali i na južnom rubu ovog prostora, otkriveni su delovi građevinskog kompleksa, koji, na osnovu mnogih arhitektonskih detalja, pokazuje da se radi o građevini termalnog karaktera P = cca 1.200 m2 Ovalna piscina, hipokaust, etc. NALAZI: 1. Mnogobrojni fragmenti kermike: uglavnom imitacije terra sigillate: zdele ravnog dna, oštro profilisanog stajaćeg prstena, i s kosim urezima pri obodu; zdele debljih zidova s izrazito posuvraćenim, širokim obodom 2. Fragmenti bojene malterne oplate – tragovi crvene, zelene, oker boje; neki s detaljima biljnog zelenog ornamenta

IV. METALURŠKI OBJEKTI

Severoistočno od foruma, na levoj obali Sočanske reke, ali još uvek u arealu naselja, nalazili su se objekti povezani s metalurškom delatnošću Na zapadnoj padini Ravništanskog brega, na lokalitetu “Majdan“, i u njegovom podnožju, bile su do pre nekoliko godina nagomilane velike količine olovne zgure. Najveći deo bio je raspoređen u trouglu kojeg zatvaraju železnička pruga, put Kosovska Mitrovica – Raška i Sočanička reka, na prostoru od cca 6.500 m2 U neposrednoj blizini ovog “šljakišta“ razaznavale su se 2 do 3 pravougaone prostorije, izdubljene u steni, za koje narodno predanje tvrdi da su ostaci topionica. Ove odaje uništene su prilikom izgradnje puta, negde c 1920 godine. O. Davies našao je ovde i tragove kanala za vodu, koje i on povezuje s postojanjem topionica. Istovremeno, on je utvrdio i ostatke metalurških peći, koje su, po njegovom mišljenju, bile ozidane kamenom i obložene glinom Intenzivna obrada zemlje i vađenej kamena iz obližnjeg kamenoloma, uništili su sve ostatke, tako da je nemoguće rekonstruisati ih

V. NEKROPOLE

svuda prilozi malobrojni

A. RAVNIŠTE Skeletni grobovi, u pravougaonim jamama, slobodno sahranjeni ili u drvenim sanducima /ostaci grubih, kovanih eksera/ Nađena i grupa od 50 sarkofaga od olova, sa skeletima 2 groba ozidana opekom nekropola iz kasne antike – 4 vek B. PRISOJE

22

Ova nekropola je udaljena cca 1 km od naselja, i možda je treba vezati za ostatke antičkog utvrđenja na brdu Sokoljača Nekoliko grobova s konstrukcijama od opeke; jedna takva grobnica: dužina 2 m, širina 0,42 m, neobične konstrukcije – s jedne strane je izvedena od horizontalnih, a s druge od nasatice postavljenih opeka; unutrašnjost je oplaćena belim malterom Ima i skeletnih, i grobova s kremacijom Jedan grob s kremacijom: pepeo i kosti pokojnika su postavljeni na kamenu ploču; grobni prilozi: deo kraćeg gvozdenog mača i njegovih korica s bronzanim okovom, bakarni prsten jednostavne profilacije i fragment lučne fibule 1 grob vojnika: šlem, mač, luk i strele, i corona civica 3-4 vek

C. SEVERNA NEKROPOLA Neposredno uz rub naselja 1 nadgrobna ara od krečnjaka 2 groba

Položaj Mun DD kod Sočanice mora se vezivati za postojanje prostrane rudne oblasti, bogate rudama olova, srebra i zlata, koja je zahvatala planine Rogoznu i Kopaonik, u čijem se središtu nalazi. Kako se njeno postojanje isključivo podređuje organizaciji i metodama eksploatacije ovog rudnog basena, i izuzetno značajnoj ekonomskoj grani kakvo je u antičkom svetu bila rudarstvo, to su razumljivi i razlozi jnene relativne izolovanosti. Pošto nije bilo potrebe da se prilagođava šire zamišljenoj politici razmeštaja gradova u ovom delu rimskog sveta, i njenoj povezanosti s putnom mrežom koja ih je objedinjavala, naselje u Sočanici nastalo je na ovom mestu koje su diktirale specifične prilike jednog izuzetno bogatog rudnog bogatstva. Stoga su njen nastanak i njen kraj povezani s ovim prirodnim pogodnostima koje formiraju, modificiraju njenu unutrašnju društveno-ekonomsku strukturu i određuju njeno trajanje. Za razliku od drugih naselja iz rimskog perioda na Kosovu i Metohiji, npr. Ulpijane, koja takođe leži u blizini bogate rudne oblasti, ali svoju ekonomiku zasniva na mnogo širim osnovama, što joj omogućava znatno duže trajanje, Mun DD isključivo je povezan s onm ekonomskom granom koju mu nameće priroda tla na kojoj se nalazi. NASTANAK, POLOŽAJ I OSOBINE ŽIVOTNE MANIFESTACIJE MUN DD – DUBOKO POVEZANE S EKONOMSKIM ČINIOCIMA Postoji malo izgleda da je dolinom Ibra, esp. onog dela klisure između sela Valač i Ibarske Slatine, vodio neki od značajnijih puteva NA OSOBENOST GEOGRAFSKOG POLOŽAJA RIMSKOG NASELJA U SOČANICI NEPOSREDNO UTIČU BROJNI LOKALNI FAKTORI, PRVENSTVENO NJEGOVA ZAVISNOST OD OKOLNIH RUDNIH REVIRA, S KOJIMA JE FUNKCIONALNO POVEZAN. Prirodne pogodnosti položaja koji je dolinama planinskih rečica vezan sa središtima eksploatacije rude, i to, Vučanskom i Grkajskom rekom s revirom Plakaonice, a Sočanskom rekom sa središnjim masivom Kopaonika, uslovile su da je naselje postavljeno na tački gde se one stiču, ulivajući se u Ibar.

23

Ako se ovome doda i činjenica da je prisustvo snažnih vodenih tokova bitno za izvođenje tehnoloških procesa u metalurgiji rimskog perioda, onda se i ovaj element mora uzeti u obzir kad se govori o razlozima koji su diktirali osnivanje naselja baš u ovom delu Ibarske doline. Nije ni malo čudno što su metalurški objekti, čije tragove nalazimo u arealu naselja, udaljeni od mesta gde je ruda eksploatisana. To je čest slučaj kod rudarskih naselja u antici, pa se ovo ponavlja i u primeru Mun D D kod Sočanice.

Ibarska rudonosna oblast, u čijem se središtu nalazi Mun D D, predstavlja jedan od najsnažnijih rudnih revira antike u našoj zemlji. Zasad nije poznata nijedna rudonosna teritorija na Balkanu u kojoj je ova aktivnost bila tako intenzivna i ostavila za sobom toliko tragova. V. Simić smatra da je kopanje ruda, prvenstveno srebra, započelo ovde znatno pre dolaska Rimljana, i da je bilo podstaknuto razvojem rudarstva u helenističkoj Makedoniji. Rimljani samo nastavljaju, slično primerima u Bosni, prethodno praistorijsko rudarstvo, proširuju ga i formiraju u okvirima novih proizvodnih odnosa.

Neizvesno je samo vreme aktiviranja rudarstva u kompleksu Rogozne i Kopaonika. Spomenik iz Rudnice pripada početku 2 veka, tj. vremenu Hadrijana. Ara iz Sočanice koju je postavio carski oslobođenik Amandus, najverovatnije PROCURATOR METALLORUM, nešto je poznija, i možda pripada periodu vladavine Antonina Pija. Kad se ovo poveže s već poznatim intenziviranjem korišćenja prirodnih potencijala balkansko-podunavskih provincija, započetog od vremena imperatora Trajana, onda se može pretpostaviti da aktivnije učešće Rimljana u eksploataciji rudnog blaga u ovoj oblasti započinje negde oko kraja 1 i početka 2 veka. Međutim, sigurno je da se prethodna rudarska delatnst ne prekida, mada su nam njene forme nepoznate. Činjenica da Trajan kuje novce s natpisom na reversu METALLI DARDANICI ili samo DARDANICI, ukazuje na prethodnu razvijenost ovih rudnika, koji već u Trajanovo vreme predstavljaju formirane ekonomske centre. Analizom materijala iz Sočanice i obraćanjem pažnje na impoznatne ostatke antičkog rudarstva u kompleksu Plakaonice na Rogozni, može se s većom sigurnošću odrediti oblast u kojoj su se nalazili ovi rudnici. Na ari koju je postavio konzul beneficijar Sept. Vitalis nazančeno je i ime stanice u kojoj je on služio. To je STATIO M. DARD. = dakle, stanica koja je čuvala sigurnost ovih METALLA DARDANICI, kako čitamo skraćenicu s natpisa. Ara je podignuta u periodu vladavine din. Severa. Mun D D okružuju dva izuzetno bogata revira:

1. KOMPLEKS KOPAONIKA – ostaci starijih rudarskih rovova: ispod brda na Sokoljači i na padinama brda Gradac; teško razdvojiti šta je rimsko, a šta srednjevekovno

2. NA SEVEROZAPADNOM KRAJU PLANINE ROGOZNE – na brdu Zminjak i oko lokaliteta Plakaonice: ogromne količine halda /selektirane rudače/; konstrukcioni detalji galerija i način izdvajanja rude /olovno-srebrna ruda/ - Rimljani

24

NAISUS

Naisus se vezuje za ime reke Nišave – Navisus. To bi trebalo da je tako. Samo ime Nišave je verovatno tračko. Kod Priska postoji podatak koji govori o Naisu, i kaže da je posle rata Huna i Romeja, Atila tražio da granica ne bude na Dunavu već na reci Danubi koja je u kontekstu Naisa. Sada se naziv Danubi prvi put koristi za Nišavu. Imajuću u vidu da je Prisk više puta bio u Naisu teško da je mogao da pogreši. Možda je kasnije prepisivač pomešao. Ima i tračko ima Danuba koje se vezuje za reku. Moguće je da je došlo do promene imena, a možda gornji i donji tok imaju različito ime. Naisus se prvi put pominje kod Ptolomeja. On kaže da u Dardaniji ima 4 velika grada: Ulpijana, Naisus, Skupi i Aribation. Kada je Naisus postao municipijum? Ne zna se. Iz činjenice da se ne pominje u onom spisku gradova iz Viminacijuma odakle se dobijaju novi vojnici (samo municipiji i kolonije) zaključuje se da tada (169.g.) nije to bio. Medjutim taj laternon nije ceo očuvan (oko 40% je očuvano), pa je možda i bio u spisku. A ako i nije bio, to ne znači ništa. To je laternon za samo jednu legiju i jednu godinu, jer ako su predhodne godine dali vojnike za neku drugu legiju ne bi ni bili u spisku. Marko Aurelije kada ratuje sa Markomanima stvara lokalne jedinice i jedna od njih je smeštenja u Naisu, a druga u Timok Minor (?). Onda je tada on već bio municipijum, a ovo se odvija 170.g. Remesijana je manja i ona je postala municipijum u vreme Trajana. Onda teško da nije i Nais tada dobio municipij. Nais je na najvažnijem strateškom mestu Balkana. I tu je pre toga bio neki praistorijski grd (Trački, Dardanski, Keltski?). Misli se da je tu bio prvi vojnički logor čak i pre nego što je uspostavljena provincija. Cecina Sever je negde iz Mezije doveo veliku vojsku da skine opsadu za vreme panonskih ustanaka. Veovatno su tu bile te legije (14/15.g.) dok nije formirana provincija, pa legije idu na Dunav, na granicu. U Naisu ostaju kohorte, a najglavnija je kohorta sekunda Aurelija Dardanorum, koju je formirao Marko Aurelije. Logor kohorte prime Aurelija Dardanorum je poznat, pa je verovatno i u Naisu takav. Pravougaono, iz sredine 1.v, po osobinama isti kao u Viminacijum, ali manji (sa kulama, kapijama i sečenjem na 1/3 – 2/3). Gde je logor onog Severa, ne zna se (bio je od drveta). Nije na putu jer se ne javlja u itinerarima. Verovatno je uz Moravu. To utvrdjenje je napušteno i ovo novo utvrdjenje je u samom gradu. Sa podgradjem... Danas je preko njega turska tvrdjava, ali rimska je veća. U ovom izgledu grad ulazi u kasnu antiku. Tada Naisus doživljava uspon jer je tu rodjen Konstantin Veliki. On je ukrasio grad. Prvi car iz tog kraja je Klaudije II Gotski (268-270.g.). On je bio poštovan jer je pobedio Gote i poginuo u borbi. Pobedio ih je kod Naisa tako što im je došao iza ledja dok su opsedali grad. Uspeo je jer je znao okolinu odlično. Odatle je i njegov rodjak po majci Konstancije Hlor. Njegov sin je rodjen u Naisu – Konstantin Veliki.

25

Naisus postaje carski grad. Tu su rodjeni i neki drugi carevi kasnije. Tada su verovatno zazidani neki ulazi i stavljene velike kule na uglovima. Ispod tvrdjave, malo dalje je reka. Tu je bio most i tu je nadjena glava Konstantina. Sa suprotne strane most je delio jedno utvrdjenje sa lepezastim kulama koje su karakteristične za Konstantinovo vreme. Nadjen je 1904.g. jedan tas na kome piše »u vreme cara Konstantina ova tvrdjava je sagradjena«. To ne može biti ona velika iz vremena Trajana, koju je opravljao Aurelije, pa Dioklecijan. To je verovatno ona preko reke. Prvi pomen utvrdjenja je od Julijana koji je boravio u Naisu. On kaže da je Naisus mnogoljudan grad, više puta opsedan, ali nikada osvojen. Podatak iz 361.g. Pitanje je kada je on to bio opsedan? Verovatno Goti (za vreme Klaudija II), a možda Goti i pre 253.g. Možda Kostobici 169.g. (tada je pala Serdika, a Naisus je onda odoleo). Hunsku opsadu 441.g. opisuje Prisk. On kaže da su Huni prešli reku i na zemljištu izmedju reke i zidina postavljaju sprave. Ovnovima su provalili u grad. Tada je grad pao. Prisk 447.g. ponovo tuda prolazi i kaže da je grad još uvak razrušen i pust, pa su oni zanoćili dole u polju, dalje od reke, jer su tu još bile kosti poginulih. 481.g. u Naisu su Ostrogoti. I Jerdanes kaže da je Nais prvi grad Ilirika (to je preterano, jer Iliriku pripadaju i Salona, Viminacijum, Sirmijum). Možda misli da je prvi na koji se naidje kada se ide iz Trakije. Ako se ide odatle prvi grad bi bila Remesijana (Bela Palanka), ali Nais je verovatno bio beći i većeg ranga. Nemamo podatke da je Nais ikada proglašen za koloniju, ali imajući u vidu njegov značaj teško da nije bio. Ovime ne objašnjava zašto je višeg ranga od Remesijane. Tada gotski kralj (otac Teodorihov) u Naisu ostavlja malu posadu. Zašto malu posadu? Verovatno zato što je grad bio obnovljen, imao čvrste bedeme (za vreme Zenona ili Anastasija). Justinijan ga isto obnavlja kada obnavlja Serdiku. Zašto to on radi ako ga je obnavljao Zenon ili Anastasije? Zato što je stradao u zemljotresu 518.g. koji je bio ogroman, najveći na Balkanu, sa epicentrom u Skupiju, i oko njega se srušilo 40 gradova. Svi ostali potresi od onda bili su njegovo smirivanje. Na bedemu starog utvrdjenja, na delu ka Nišavi vidi se pucanje i pomeranje koje može biti jedino tektonsko. Njega nije obnovio. Tamo gde je danas autobuska stanica u Nišu nadjen je polihromni bedem širine 6m, veoma moćan, kao Solunski. To je verovatno obnova Justinijana, koji nije obnavljao staro utvrdjenje i grad, jer su verovatno bili veoma razrušeni. Nadjene su jedne velike terme pored bedema starog utvrdjenja. Takve velike su gradjene van okvira grada da se tu okupaju oni koji dolaze pre nego što dodju u grad. Onda bi se nastavak onog ogromnog zida treba tražiti iza termi. Ima nekih indicija da je postojao još jedan logor u blizini (nevažno).

REMESIJANA

Današnja Bela Palanka, u Ponišavlju.

26

Naziv je nejasan. Po nekima je keltskog porekla po keltskom plemenu Remi. Drugo mišljenje je da je tračko i da se vezuje za vezuje za lično ime Remeses. Oba su podjednako verovatna. Ne pominje se ravnopravno sa ostalim gradovima u nabrajanju. Javlja se jedino u itinerarima u Kunkciji mansija – usputne stanice na putu Naisus-Serdika gde je moglo da se prenoći. Pominje se kod Herokla koji pravi popis 950 gradova carstva , ali samo municipija i kolonija. Druga potvrda je Viminacijski laterkum gde se za jednog vojnika kao poreklo navodi slovo R. Moglo bi biti Ratijarija, ali ima ih 40-ak koji imaju oznaku Rat, a to je Ratijarija. Onda u Meziji nema više ni jednog grada na R osim Remesijane. Postoji jedan kastrum Regine kod Golupca, ali iz kastruma nisu regrutovani osim izuzetno (kada su vambračna deca), i tada se piše i kastra ...... ispred naziva. Ima još jedan grad kolonije koji počinje na Ris...., ali ne zna se dalje. To je negde kod Čajnića i Rudog. To jeste u Dalmaciji, ali pošto tada više nema vojske možda su ih slali ovamo. Ipak se misli da je to pre Remesijana. U jednom spisu Remesijana se pominje kao centar svoje oblasti sa oko 40 kastela okolo, ali ni to nije presudno jer centar nije morao biti grad. U Remesijani je održavan provincijski sabor. O tome znamo iz više direktnih i indirektnih zapisa. Tu se spominje respublica urb koji neki tumače kao Ulpijana, a neki misle da je naziv bio Remesijana Ulpija. Nejasan je odnos Remesijane sa Naisom. Jer ako je Remesijana onda bila municipij, a za Nais još ne znamo da je. Remesijana je ispod današnjeg grada i teška je za iskopavanje. U centru grada ispod jedne zgrade je ostavljen deo foruma. Utvrdjenje je pravougaono sa ukošenjem. Na uglovima su kružne ili oktogonalne kule (kasne izgradnje u vreme Justinijana), a na bočnim uglovima su pravougaone kule. Forum bi trebao da bude u preseku dve ose, ali nije. Ima hram (1), portike okolo, a na jugu je bazilika (2). Misli se da je to bio koncilijum sa Jupiterovim hramom (3) u preseku osa gde su bili votivni darovi. Zašto staviti koncilijum na samu granicu? Oni su skoro uvek tako postavljeni na mestima gde se ulazi u provinciju. Remesijana je najverovatnije stvorena u vreme kada i koncilijum. Da bi moglo biti ovako organizovan grad sa izmeštenim foruma. Verovatno je sve odjednom za vreme Trajana, pa se zove Ulpija Remesijana i onda je dobila status municipija. Onih 40 kastela okolo nam nisu dovoljno poznati. Pominju se Bripara (na tračkom bi značilo trg uz vodu), Kvimidava (isto tračko), Dalmates (označava doseljenike iz Dalmacije, verovatno rudari), Frerarija (ime označava preradu Fe), Drasimarka (»marka« na germanskim jezicima označava stražu što bi značilo da su tu bili utvrdjeni Geramni kao federati). Ako bi se par njih našlo i lociralo bilo bi lako locirati ostale jer su bili duž puta. Sv. Nikita iz Remesijane bio je episkop iz Remesijane. Bio je jedan od velikih boraca ortodoksnog hrišćanstva. »Te Dei« tj. »Tebi Bože« je njegova poema. Živeo je u drugoj polovini 4. veka i bio je okružen episkopima (Serdika, Naisus...) koji mu nisu bili naklonjeni i bili su arijanci i podržavali su ih tadašnji carevi koji su takodje bili aijanci. On je trebao da pokrsti jednu žilavu populaciju Besa (tračko pleme). On prevodi Bibliju na njihov jezik. Na slovenskom jeziku njihvo ime označava nešto demonsko. Besi

27

se lociraju na donji tok reke Marice, ali se sele jer su bili izuzetni tragači za zlatnim žicama. Vezuju se svuda gde su rudna područja. Njihov arheološki trag su male humke ogradjene kamenom sa urnom ili rasutim pepelom u centralnoj jami i cela humka je prekrivena kamenom. Jedna su do druge i se starije. U njima je novac je iz 4. veka. Ovo je veoma arhaičan način sahranjivanja za ovaj period. Analogije se mogu naći na Rodopima i vezuju se za Bese. Ova populacija se dugo i žilavo odupirala i čuvala svoj način sahranjivanja, što se uklapa u priču o njima. Još se pominje da je pokrstio Gote i Sarmate. Možda se misli na neke Gote i Sarmate koji su bili postava nekih utvrdjenja, ali su bili arijanci pa ih je ovaj možda samo preveo u pravu veru. U njegovo vreme bazilika je preinačena u hrišćansku i sagradjena je još jedna ekstramuros sa malim grobljem.

URBANIZAM REMEZIJANE OD 1. DO 6. VEKA

Arheološki lokalitet REMEZIJANA nalazi se na užem gradskom području Bele Palanke, na levoj obali Koritničke reke. Reka oivičuje istočnu stranu naselja i uliva se u Nišavu na SZ delu grada. U najranijem periodu gradu je često menjan naziv: tako je u 3 veku prvi put spomenuto ime REMISIANA. U 4 veku naselje je označeno kao ROMANSIANA, u 6 veku kao RUMISIANA.

ARHEOLOŠKI NALAZI

LOKALITET 1 - ostaci utvrđenjaTrapezoidno utvrđenje, dimenzija: Z=200 m, J=214 m, I=273 m, S=220m.Na ostacima turskih severnih i zapadnih bedema od lomljenog kamena dersovane zidine pronađeni su dublji vizantijski bedemi /redovi kamena i opeke s debelim malternim fugama/ i rimski /tanje fuge i kamenom građeni/. Ispod turskih okruglih kula pojavljuju se osmougaone vizantijske i rimske četvorougaone osnove. LOKALITET 2 - Stara pijacaNajobimnija istraživanja do danas su sprovedena na lokaciji Stara pijaca. Neposredni povod za istraživanja bio je iskop za izgradnju stambeno-poslovne zgrade, tokom kog se naišlo na tragove bazilikalne građevine. Pored nje je istraženo i nekoliko objekata iz rimsko-vizantijske epohe i kasnijeg doba.

Ispitani objekti su ostaci iz tri građevinske faze. Centralni objekat je bazilikalna građevina iz II građevinske faze, nekoliko puta prepravljana i prilagođavana novim funkcijama. Na zapadnoj strani bazilike je apsida-tribunal, koja je celom širinom okrenuta jednobrodnom naosu. Temelji bazilike su fundirani u sloju šljunka koji je nanela reka, zidani su od lomljenog kamena i kreča /opus incertum/. Mestimično presecaju suhozidove iz I građevinske faze, koji predstavljaju ostatke starijih objekata. Nadzemni deo bazilike zidan je tehnikom opus mixtum. Paralelno severnoj strani bazilike, na neznatnom odstojajnu, proteže se zid, s istom strukturom zidanja, koja se na zapadnoj strani završava pilastrom.

Na severnom delu ispitane lokacije otkrivena su tri stupca zidana od opeke i temeljni zid. Po tehnici zidanja i načinu fundiranja zid i stupci hronološki pripadaju vremenu gradnje bazilike.

28

Na južnom delu lokacije nađeno je nekoliko prostorija koje čine arhitektonsku celinu. U njima su pronađeni keramički tubulusi za zagrevanje prekriveni opekom i fragmenti fresko-maltera. Prostorije se direktno oslanjaju na južni bedem, a po dubini fundiranja i po načinu gradnje temelja hronološki pripadaju vremenu gradnje bazilike.

U trećoj građevinskoj fazi, prepravkom objekta se bitno menja funkcija bazilike. Pre svega ruši se apsida i na poprečnom zidu naosa formira ulaz. Izgleda da je tek tada naos podeljen na brodove. Po svoj prilici, u tom momentu se grade odvodni kanali, koji se pružaju spoljašnjom stranom bočnih zidova bazilike i sustiču u temenu nekadašnje apside. Odatle zajedno produžavaju u glavnu kloaku (?). Prilikom adaptacije bazilike delimično je porušen na isti način kao i apsida i podužni zid do pilastra, uz severnu stranu bazilike.

Sledeća faza je nastala kao posledica saniranja objekata posle obimnih rušenja. Građevinske intervencije su krajnje primitivne i u nekim slučajevima izvedene u blatnom malteru. Nove prostorije ne mogu da se povežu u logičku celinu.

Od arhitektonske plastike najznačajnija su dva masivna stuba od kamena-peščara. Njima pripada i jedan impost kapitel s ranohrišćanskim krstom s jedne strane i znakom omega s druge. Pored ovih detalja nađeni su i fragmenti mermerne oplate. Od pokretnog materijala pronađena je raznorodna keramika i novac iz rimsko-vizantijskog perioda. LOKALITET 3 - Biblioteka

Na prostoru stare biblioteke 1977 god. izvršena su sondažna istraživnja zbog izgradnje nove biblioteke. Tada je u gornjim slojevima otkrivena veća malterna površina. Na njoj su ležali fragmenti kamene plastike dva dela stuba, baza stuba, jonski kapitel 3-4 veka, kao i mermerni kapitel s krstom. Mestimičnim probijanjem ove površine sondama 1,5 x 1,5 m uočeni su ostaci starijih objekata. Po pravcu pružanja i načinu gradnje slični su građevinama na lokaciji Stara pijaca iz njihove druge faze.

Na južnom delu ispitanog prostora uočeni su ostaci zidova - radi se o ostacima južnog bedema starijeg utvrđenja, jer je nešto zapadnije, drugim povodom, nađena snažna masa zida s oblogom od peščara. LOKALITET 4 - Bazilika van bedema

Ekipa Narodnog muzeja iz Beograda 1956 god. otkrila je trobrodnu baziliku, koja se nalazi na cca 400 m zapadno od utvrđenja. Uošene su dve faze, i to prva s apsidom i narteksom. Građevina je orijentisana u pravcu I-Z. LOKALITET 5 - Nalaz kod železničke stanice

Prilikom izgradnje pruge 1887 god. otkrivena je jedna građevina, a inženjer koji ju je otkrio ostavio je detaljan opis i skicu. Objekat je zahvatao P od cca 3.600 m 2, a otkriven je 300 m zapadno od železničke stanice. Na skici se izdvajaju 2 veće prostorije /A i B/, oko kojih je niz manjih. U prostoriji A je uz istočni zid pronađen pod od opeke. Slično je i u prostoriji B, u kojoj su uočeni stupci koji najverovatnije formiraju trem. U polukružnom prostoru G nađeni su otvor i fragmenti stakla i novca, dok se u prostoru D nalazi peć, što pokazuje da je to bila prostorija za grejanje. Prema sadržaju i položaju, radi se svakako o objektu profanog karaktera. LOKALITET 6 - Nekropole

Na različitim mestima u gradu utvrđeno je postojanje više grobnih nalaza, koji se mogu tretirati kao nekropolske celine.

Južnu nekropolu čine dva dela uzvodno uz Mokranjsku reku. Jedan deo je na levoj, a drugi na desnoj obali reke. Deo severne nekropole je na uzdignutoj terasi obale Nišave,

29

kao i na kosini brda Ravalica. Zapadna nekropola je registrovana pored trobrodne bazilike zapadno od utvrđenja, a istočna je locirana na severnoj padini Velikog Kurila u današnjoj Novoj mali. Analize grobnih nalaza najčešće govore da se radi o kasnoantičkom materijalu od 4 do 6 veka.

URBANISTIČKI RAZVOJ GRADA

Remezijana - rimsko naseljeRemezijana je po rimskom osvajanju ušla u sastav provincije Gornje Mezije.

Epigrafski nalazi ukazuju na rano formiranje naselja, koje je od 2 veka, za vreme Trajana, bilo značajna urbana aglomeracija s definisanim administrativnim statusom.

Naselje je najverovatnije bilo središte i sedište uprave rudničke oblasti, koja je od izuzetnog značaja u rudnicima bogatoj Dardaniji /metalla Dardanorum/. Rudarstvo će kao snažna privredna grana tog vremena usloviti brži razvoj naselja, a kako su takve oblasti u carskom domenu, to će svakako uticati na njegov urbani izgled. Na ukupan kulturni okvir formiranja naselja uticaće i romanizacija domorodačkog stanovništva. Centralna vlast je vodila smišljenu politiku romanizacije pojedinih područja, kako bi se olakšala eksploatacija prirodnih blaga. Odatle se u području Remezijane i pojavljuje toponim Dalmates.

O izgledu tog prvog naselja postoje oskudni podaci. Izvesni terenski nalazi mogu se naslutiti na lokaciji “Stara pijaca“, koji pripadaju I građevinskoj fazi. Ispod bazilike pronađeni su ostaci suhozidova koji bi se mogli povezati s ostacima prvog rimskog naselja. Neizvesno je da li je u pitanju “otvoreno“ naselje, ili je ono bilo zaštićeno vojnom posadom, za čije je potrebe izgrađen kastrum.

Remezijana se nalazila na glavnoj saobraćajnici Naissus - Serdica, i to na raskrsnici puteva koji iz grada vode prema unutrašnjosti teritorije /S-J/. Potreba za vojnom posadom u Remezijani poticala bi od potencijalne opasnosti od lokalnog stanovništva, koje je aktivno i u kasnijim epohama. Prisustvo vojske u naselju potrebno je zbog same organizacije eksploatacije rudnika. Rudnička teritorija, kao fiskalni carski domen, pod neposrednom je kontrolom i brigom vojske, odnosno njena se organizacija poklapa s organizacijom rudarske teritorije. U izvesnim slučajevima, vojska je bila angažovana i na neposrednim radovima u rudnicima.

Analogno vojničkom utvrđenju formiranom u Remezijani, na samom početku formiranja naselja, jeste TIMACUM MINUS u Ravni kod Knjaževca. Ovo naselje, s kojim se Remezijana graniči, također je središte rudarske oblasti, i u njemu je istražen vojni logor iz perioda 1-2 veka. Slična je situacija i u drugim rudarskim oblastima.

Početkom 2 veka u Remezijani je postojao vojni logor - kastrum. On bi ujedno bio i prvi smišljeni početak urbanizovanog naselja, s tim što je neizvestan njegov tačan položaj. Arheološkim istraživanjima nisu izdvojeni ostaci najstarijeg utvrđenja. Na mnogim lokalitetima kasnoantička i ranovizantijska utvrđenja nastajala su proširenjem i ojačavanjem prvog vojnog logora. U tom slučaju bedemi logora u Remezijani nalazili bi se unutar potonjeg kasnoantičkog utvrđenja. Izgradnja ovog moćnog utvrđenja jeste mogući razlog za uništenje prethodnog vojnog logora, zbog čega on nije uočen prilikom arheoloških radova.

Takođe, na osnovu zakona o poklapanju urbanističkih planova, može se zaključiti da su glavne komunikacije trasirane još u vreme vojnog logora kao njegova okosnica. Iz te

30

planske doslednosti proizilazi da je Ulica M. Tita via principalis, a linija produženja Ulice K. Tošića prema severu via praetoria. Od njihovog preseka na sve 4 strane prostiru se insule, po principu urbs quadrata.

Remezijana - kasnoantički gradDogađaji u prva tri veka rimske dominacije Remezijanu ostavljaju izvan ratnih

sukoba. To je omogućilo, s obzirom na privredni potencijal područja, da se naselje intenzivno razvija, i da u 4 veku preraste u utvrđeni grad.

Opšte je prihvaćeno da su potencijalni gradovi oni s pravom municipia ili colonia. Remezijana je pod Trajanom dobila neki oblik samouprave. Međutim, kako je teritorija grada zbog privredne aktivnosti u najvećoj meri zavisila od centralne vlasti, otvoreno je pitanje njene gradske samouprave. Ima i primera da se u jednom naselju poklapaju municipalno pravo i centralna vlast, naročito rudničke uprave, ili da su te dve vlasti na neki način integrisane u cilju potpunijeg korišćenja privrednog potencijala.

Centralna vlast je pojedine sudske i druge upravne poslove prenosila na rudničke prokuratore, čije je sedište bilo u rudarskim centrima. Tumačenje nekih epigrafskih spomenika pokazuje da je Remezijana početkom 3 veka toliko značajno naselje u provinciji, da se u njemu održava sabor gornjemezijskih gradova /concilium/, kao i da je u njemu sedište carskog kulta. Prema tome, smisao grada ne može se tražiti samo u njegovom pravnom statusu, već pre svega u aktivnostima i potrebama njegovih stanovnika.

U 3 i 4 veku Remezijana je svakako utvrđeni grad. Urbanistička shema nastavlja prethodn tradiciju urbs quadrata, koja se u punoj meri izražava tokom 4 veka. Urbani sklop jasno naglašava glavne komunikacije decumanus maximus i cardo maximus, koje su ili nasleđene od ranih logorskih principalis i cardo, ili su kao nove formirane u kasnoj antici. Dokaz o graddskom karakteru Remezijane ogleda se u postojanju foruma i karakteru pojedinih objekata. O tome svedoče objekti na lokaciji Stara pijaca.

Bazilikalna građevina sa zapadnom orijentacijom apside-tribunala /II građevinska faza/, ukazuje na njen civilni karakter. Ovakav tip građevine definiše se kao basilica urbana, a nastala je u 3 ili 4 veku, na šta ukazuju kako pokretni materijal, tako i graditeljske pojedinosti /projektni modul, tehnika zidanja, i sl./.

Civilni karakter bazilike na lokaciji Stara pijaca od važnosti je za razmatranje centralnog dela grada. Ovakvi objekti po pravilu su u direktnoj vezi s forumom, koji je prostrorno i funkcionalno središte grada. Poštujući osnovne kanone o gradnji, bazilike se lociraju s južne strane foruma. Logično je da je ista kompozicija i u Remezijani, pa u tom slučaju ostaci stubova na severnoj strani isptanog prostora predstavljaju južnu stranu portikata foruma, koji se odatle prostire do gradske komunikacije decumanus maximus. Sa zapadne strane forum je oivičen drugom komunikacijom cardo maximus, kojom se i ulazi na forum. Ostaci objekta na ispitanom prostoru između bazilike i portikata predstavljaju verovatno ostatke taberni, žitnica ili zanatskih radnji, koje po pravilu oivičuju forum.

Forumi i drugi važni objekti se nalaze unutar utvrđenja na svim lokalitetima, pa i u Remezijani. Trasa južnog bedema starijeg utvrđenja ujedno je i trasa kasnoantičkog utvrđenja. Na to neposredno ukazuju dva momenta: konfiguracija terena ne pruža drugu mogućnost za položaj južnog bedema, a uz to su ostaci objekta na južnom delu lokacije Stara pijaca neposredno oslonjeni ne bedem, i s njim obrazuju građevinsku celinu. Ovi

31

objekti pripadaju vremenu gradnje civilne bazilike, što se zaključuje na osnovu dubine i načina fundiranja, kao i ujednačenih niveleta temeljnih proširenja.

S obzirom da južni bedem i ostale 3 strane utvrđenja čine jedinstvenu celinu, proizilazi da je starije utvrđenje nastalo u širem vremenskom okviru 4 veka. Tome u prilog ide oblik kula koje u potpunosti izlaze na spoljnu stranu bedema, što je koncepcija koja preovladava u izgradnji utvrđenja u 4 veku. Na to ukazuju i analogije s balkanskog područja: postojanje poligonalnih kula na uglovima /najverovatnije i na kapijama/, kao i njihova interpolacija sa četvorostranim kulama na bedemskim platnima, do sad je uočeno na starijem utvrđenju Gamzigrada i na Dioklecijanovoj palati u Splitu.

Ako se jedinstveno posmatraju oblik i veličina starijeg utvrđenja u Remezijani, kao i morfologija njegove unutrašnjosti s naglaskom na cardo, a pre svega decumanus maximus, indkativna je sličnost s palatama - kastra, kao što su Gamzigrad i Dioklecijanova palata.

Remezijana je svakako u kasnoj antici zahvatala šire područje od utvrđenja. Mađutim, malo je podataka na osnovu kojih se mogu rekonstruisati veličina i granica podgrađa. Jedini je pronađen na lokaciji kod železničke stanice. To je verovatno objekat kasnoantičkog perioda, kakav se već pojavljuje kod drugih gradova kao villa suburbana. Postojanje grobnih nalaza u okviru objekta i oko njega ne remeti ovu konstataciju, već upućuje na mogućnost da je ovaj objekat u kasnijem periodu prepravljen za sakralne potrebe. Položaj ovog objekta na pravcu cardo maximus govori o ortogonalnom planu grada i izvan bedema /gradski ager/, što bi takođe bilo u duhu rimske, odnosno kanoantičke planimetrije. Ostaje otvoreno pitanje dokle se prostire urbanizovano naselje kasnoantičke Remezijane, a odakle počinje ruralna gradska teritorija.

Remezijana - hrišćanski centar Privredni i kulturni značaj Remezijane u prethodnom periodu doprineće da grad

krajem 4 i početkom 5 veka postane sedište episkopije. Ovo se zaključuje poprisustvu tadašnjeg poznatog episkopa Nikete /330-410/, slavnog misionara i crkvenog pisca, čije je ime imalo dodatak Remesianensis. Nešto kasnije, tu je bio drugi značajan episkop, episcopus Remesianensis Diogenionus.

Episkopija i hrišćanstvo u celini započeće novu izmenu urbanog sadržaja Remezijane, ali neće bitno promeniti prethodnu kasnoantičku shemu. U prvo vreme se za potrebe hrišćanstva neće graditi novi objekti, već će se prepravljati i prilagođavati civilne građevine. Objekti se ovako koriste do momenta kada se za prototip hrišćanskog hrama prihvata oblik rimske bazilike. Saglasno tome, ranija urbanistička shema kasnoantičkog perioda ostaje nepromenjena i oslanja se na cardo i decumanus. Da se zadržava ovaj model do 6 veka, govore urbanističke sheme novoformiranih vizantijskih gradova.

Prvo svedočanstvo o prepravci civilne bazilike za hrišćanske potrebe nađeno je na lokaciji Stara pijaca. U III građevinskoj fazi, kad se objekti adaptiraju, očigledno je da bazilika dobija novu funkciju. Nalaz imposta kapitela s ranim oblikom krsta svedoči o bazilici kao hrišćanskom hramu. Nekadašnja zapadna apsida se u potpunosti ruši, čime se formira ulaz u obliku trema. U ovoj fazi se naos deli na brodove te bazilika postaje trobrodna. Vrši se i adaptacija nekadašnjih taberni severno od bazilike. Jedan deo je srušen da bi se ostvarila neposredna veza s forumom. Kod hrišćanskih hramova se insistira na podužnoj osovinskoj komunikaciji, tako da nekadašnji ulaz u baziliku sa severne strane sada gubi smisao. Ulazi se preko atrijuma sa carda, koji i dalje zadržava

32

svoju funkciju. Na to da se ova ulica i dalje koristi, ukazuje postojanje glavne kanalizacione kloake, u koju se ulivaju sekundarni odvodi formirani u vreme adaptacije bazilike, ili neposredno nakon toga.

Na osnovu nalaza na lokaciji Stara pijaca očigledno je da je krajem 4 i početkom 5 veka dolazi do presudnog uticaja hrišćanstva na graditeljstvo Remezijane. O tome govori i jedan nalaz impost kapitela s krstom /4-5 vek/ na lokaciji današnjeg Doma kulture, kao i sličan njemu na lokaciji Biblioteke. Treba pomenuti i trobrodnu baziliku, verovtno iz 6 veka, koja se nalazi zapadno od utvrđenja. Pored nekadašnje vile kod železničke stanice uočeno je više grobova. To bi se moglo dovesti u vezu s prepravkom objekta za potrebe hrišćanskog groblja.

Po svom položaju hrišćanski hramovi ne remete prethodnu kasnoantičku shemu. Naprotiv, oni se i dalje koncentrišu oko foruma, ili su na glavnom pravcu kretanja, kao što je slučaj s decumanusom maximusom /bazilika van bedema/. Ovakav funkcionalni raspored hramova uočen je na Caričinom Gradu, Carigradu i drugde, a može se dovesti u vezu s procesnom liturgijom vezanom za cikluse velikih praznika.

Remezijana u okviru graditeljske delatnosti 6. veka Posle varvarske provale polovinom 5. veka, nejasno je ukupno stanje grada i

utvrđenja. Na svim ispitanim lokacijama utvrđeni su tragovi rušenja i ponovnog nivelisanja pojedinih objekata. Uočene su pojedine pregradnje, ali se novi delovi ne mogu povezati u logičku celinu.

Prema Prokopijevim podacima, u remezijanskoj oblasti /chora Remesianensis/, obnovljeno je oko 30 kastela. To je celokupno područje na kom je nastavljena tradicija eksploatacije rude. Kako se ne spominje utvrđenje u gradu, očigledno je prethodna kasnoantička tvrđava odolela naletima varvara. Jedino je severno od utvrđenja, paralelno s bedemom, uočen fragment zida u tehnici opus mixtum, znatne širine, koji ukazuje na njegovu fortifikacijsku vrednost. Međutim, ovo je nedovoljno za petpostavku da je Justinijan učinio nešto više na poboljšanju kasnoantičke tvrđave.

Urbanistička shema kasnoantičkog grada ostaje nepromenjena i tokom 6 veka. Ona je ista i u novoformiranim gradovima Justinijanove epohe, te je tim pre očuvana u Remezijani.

SINGIDUNUM

Ime --> reč se sastoji od Singi+Dunum. Dunum na keltskom znači grad i ovaj nastavak je čest. Ovime bi mogli da zaključimo da su gradu ime dali Kelti, ali ... Šta je starije Singi ili Dunum? Singi bi moglo da znači bukvalno »grad Singa«. Bilo je raznih špekulacija da to znači »na dve reke«, »beo«..., ali teško. Ko su ti Singi koje su Kelti zatekli i nazvali »grad Singa«? U spevu o Argonautima (tu je rodjen Apolonije) oni idu uz Dunav i dolaze do mesta gde se Dunav račva. A pre toga dolaze do pustinje (Laurion) gde živi divlji narod Singoi. Iza te pustinje račva se Dunav (ušće kod Beograda) i tu je jedna stena T(H)aurijak tj. Kalemegdan (Haurijak – ime se održalo do srednjeg veka i uključivalo je i Avalu). Šta je pustinja? Verovatno Banat gde je Deliblatska peščara bila veća.

33

Herodot isto pominje ovde narod Singina, a i jedna ada kod Smedereva se nazivala u antičko vreme Singa. Po ovima se moglo dati ime gradu, jer su oni mogli u medjuvremenu da predju Dunav. Većina naroda smatra da su Singi stariji i da ih Kelti nisu zatekli, već možda iz poštovanja prema prošlosti dali takvo ime gradu. Ko su bili Singi? (Autarijati?, Panonci?, Kelti?). Garašanin misli da su Dačani, jer u rumunskom Banatu postoji grad Singidaja (»grad Singa« na dačkom jeziku). To bi onda bili Dačani, isto to pleme Singa. Onda dolaze Kelti i gube se Dačani, da bi se sa Boirebistom ponovo vratili Dačani. To staro naselje se ne poklapa sa antičkim Singidunumom. Rimljani su uvek svoj grad izmeštali od starijeg, i oba nastavljaju da postoje par kilometara dalje. Iskopavanje keltskih grobova na Karaburmi ukazuje da bi tu moglo biti keltsko naselje. Bilo je i teorije da bi moglo biti Zvezdara, ali nema nalaza. Rimljani grade na Kalimegdanu jer je najbolje strateško mesto. Tu je bio kastrum legije IV Flavie (zapadni zid je u rimskoj dvorani gradske biblioteke). Ptolomej u 2. veku pominje da Singidunum ima utvrdjenje, ali ne znamo kada je nastalo. U vrme kada je Mezija osnovana tu su bile legije V Makedonika i IV Skitika, od početka nove ere do oko 45.g.ne. Gde su bile locirane (Nais, Skupi, Viminacijum, Singidunum?). Možda je jedna bila baš ovde. To je prvi horizont. Onda IV Skitika odlazi na istok, a ovde dolazi VIII Avgusta. 68/69.g. dolazi do gradjanskog rata i posle ovde dolaze VII Klaudija i IV Flavia. Ova zadnja je sigurno ovde bila. Kalemegdansko utvrdjenje je tipično za kasniju Trajanovu fazu. Pravougaono je, dim. 315x485m. Malo je istraženo (ispod 10%). Ali pošto je kod rimskog kastruma sve odredjeno znamo --> preko celog kardo (sever-jug) i ekumanus (istok-zapad) se seku pod 90° na 1/3 i 2/3. Bedemi su tanki (1,2-1,4 m). Ovi kasteli se zovu ofanzivni, jer je sama država bila u ofanzivi. Kasnije u kasnoj antici postaju defanzivni (debeli zidovi, isturene kule, manje ulaza). Ova fortifikacija Singidunuma nikada nije bila ugrožena. Postoje 4 ulaza (na krajevima ose), kod svakog ulaza po dve kule koje ne izlaze iz ravni bedema, i ugaone kule takodje. Ovako je verovatno bilo i ovde. Prvi pomen je iz 2. veka i to odmah kao municipij, pa mora da je stariji. Postoji faza od polovine 1. veka do kraja 1. veka koja predhodi dolasku IV Flavie (oko 100.g.). Ovaj sloj je pripisivan VII Avgusti, ali nije sigurno (jedna opeka sa njihovim znakom). Da li je onda tu bila IV Skitika? Ako je bila onda je bila na području američki centar - stari Sebastijan. Tu je nadjen jedan valov sa zapečenim površinama . Prvo se mislilo da je to špic greben utvrdjenje. Zasipan je keramikom iz 2. i 3. veka – tada je prestalo njegovo korišćenje i bilo je smetlište. Ali ovi zapečeni delovi govore da je možda tu moglo biti vršeno spaljivanje za nekropolu koja je bila »kod konja« (spomenik knezu Mihajlu). Da li je to bio zemljani logor prve legije ovde, IV Skitike? Ili logor »estiva« - privremeni logor za IV Flaviju dok nije napravljen logor »stativa« - stalni logor. Verovatnije da je u pitanju IV Skitika. Drugi deo bedema je bio kod Sebastijana. Ovaj logor na Kalimegdanu je bio logistička baza pripreme za Dački rat. Do kraja antike tu je IV Flavia. Nema većih intervencija na logoru za sve to vreme.

34

Krajem 3. veka izgubljena je Dakija, limes se vraća na Dunav i Singidunum postaje granični grad. Nadalje u 4. veku je mutno. Sigurno znamo da je u jednom trenutku na mestu br. 1 nikla nekropola (kod Francuske ambasade), što znači da tada tu više nije bilo utvrdjeno jer je intramurijalno sahranjivanje u kastrumu nemoguće. Datuje se u drugu polovinu 4.v. Da li je došlo do redukcije logora zbog redukcije broja vojnika legije do vremena Dioklecijana u kasnoj antici. Na drugim mesitma kasteli su redukovni tako što se na najdominantnijem mestu napravi manji kastel (možda mesto br.2) otprilike 80x80m. Postoji jedan podatak iz srednjeg veka gde se ovde pominje Konstantinov pirg u Singidunumu. Ova mala utvrdjenja su se zvala pirg. To bi mogao biti taj. Mogao bi postojati i Dioklecijanov onda ako se insistira da je ovo Konstantinov, i koji je onda to Konsatantin (Konstantin Veliki?). 328.g. Konstantin Veliki vodi veliki rat protiv Sarmata i vojska je trebala u Banatu. Izgleda da IV Flavia napušta Singidunum i ide do Pančeva gde su možda imali logor za taj rat. Nije iskopavano u Pančevu, pa se ne zna. Ovakav isturen logor bi mu strateški trebao preko Dunava. Nadjeno je i dosta kasnoantičkih opeka. Možda je onda došlo do redukcije Singidunuma u vreme Konstantina. U 5. veku 441.g. dolaze Huni koji razaraju Singidunum. Huni odlaze 453.g, zamenjuju ih Gepidi. 470/480.g. Ostorgoti (Teodorih) su zauzeli Singidunum. I tek 510.g. Vizantija vraća upravu nad Singidunumom. Justinijan oko 535.g. utvrdjuje Singidunum i čini ga »neosvojivim za neprijatelje« kako se kaže. Na drugim mestima to je tačno, ali ovde nema tragova ni debelih zidova (red kamena, više redova opeke), velikih ugaonih kula (prečnika i do 10m). 584.g. osvajaju ga Avari i biva formalno pod njima, ali bez veće posade. Vizantijski vojskovodja Prisk ga oslobadja i ostaje vizantijski. Kasnije, 601.g. se spominje kao slovenski grad pod današnjim imenom.

Kada je u srednjem veku despot Stefan Lazarević ovde gradio svoje utvrdjenje na mestu br.2. da li je on ovde samo preuzeo vizantijsko utvrdjenje? Izgleda da je taj deo Justinijan samo malo opravio. Da je on to stvarno utvrdio kako se tvrdi ne bi Singidunum toliko često padao i bio vraćan kasnije (kraj 10. i poč. 11. veka). Kada je konačno vraćeno pod Vizantiju, onda su sagradili još jedno manje utvrdjenje na mestu br.3. Spominje se da je Singidunum imao jako malu postavu tada i da nije mogao da garantuje sigurnost svojim gradjanima.I. Naselje Rimski ostaci u Beogradu --> Lekino Brdo, Čukarica, Banjica (prilaz). Ne ide dalje u centru od Kosovske, a odatle je išla nekropola (Majke Jevrosime, Simina). Stanice prilaza --> Ad Sextum – sa istoka, Mali Mokri Lug; Tricornium, Ad Sextum miliarem (Grocka) i Congluentes (prelaz preko reke). Kod Nebojšine kule su bile kanabe. Ta naselja nastaju oko utvrdjenja i naseljavaju ih zanatlije, trgovci, žene vojnika... Ove kanabe su imale status grada. Smatra se da je Singidunum status municipijuma dobio pred kraj Trajanove ili početak Hadrijanove vladavine. Ima natpis koji pominje kurione municipija Singidunuma

35

koji ukazuju po imenu čoveka na to vreme. Status kolonije dobija tek dosta kasno. Na natpisu iz vremena Septimija Severa je još municpijum. Verovatno, po analogiji sa Viminacijumom, postaje kolonija tek za vreme Gordijana 239.g. Sam forum nije istražen. Kod Patrijaršije je nadjen natpis koji pominje hram, pa se misli da bi tu negde mogao biti forum. Prvi sloj kanaba je iz Trajanove faze. Negde 60-70. -ih godina 3. veka odjednom se kanabe napuštaju, iskorišćavaju se sekundarno, presečene jamama...? Izgleda da su kanabe bile tada pod nekom opasnošću od neprijatelja. To bi mogli biti ratovi Marka Aurelija protiv Kvada i Markomana u prvoj fazi, tj. protiv Sarmata i Jaziga u drugoj fazi. Ova druga faza je izazvana napadom Sarmata na granice dok su Rimljani bili negde drugde. Možda je taj napad Sarmata išao na Singidunum, a nadjen je i natpis iz tog perioda da je jedna žena ubijena od strane neprijatelja. Posle ovog rata ponovo su naseljene kanabe kroz 3. i dobar deo 4. veka, a onda se postepeno gube i nestaju. Tu kanabe prate sudbinu utvrdjenja. Sa Justinijanovom obnovom utvrdjenja u 6. veku i one se obnavljaju i sa konačnim gubitkom bivaju i one uništene.II. Boravci careva I Singidunum je izgleda posetio Hadrijan i možda je tada dobio municipijum (118.g.). Bio je i Septimije Sever (202.g.), Dioklecijan (oko 285.g.), Konstantin Veliki (u sklopu rata), Konstancije II (349.g.), Jovijan, jedan od kratkovladajućih rimskih careva (363-364.g.).III. Hrišćanstvo Razlog Konstancijevog boravka je čudan. Možda zbog religijskih razloga. Ne zna se tačno kada se ovde rano hrišćanstvo organizuje. Prvi podaci su iz 304/30? kada ovde stradaju mučenici Fortunat i Donat. Oko 315.g. bio je sukob Licinija i Konstantina, i tada se Licinije okreće protiv Konstantina i vrši progon hrišćana koji su bili na stani Konstantina. Tu su opet dva mučenika Stratonik i Hermil koji su nizvodno izvučeni iz reke i sahranjeni u Trsteniku verovatno. Prvi episkopi su bili arijanci (jeres) i spominju se Usaki i Sekundinijan (Usakijev naslednik). Ovu jeres su učvrstili episkopi Singidunuma, Murse i Sirmijuma. Konstancije II je i sam bio arijanac, pa dolazi ovamo da učvrsti episkope ovde. Ne znamo gde je episkopska crkva, ni grobovi ona prva dva mučenika. Njihovi grobovi su verovatno bili središte ranohrišćanskih nekropola, ali neznamo gde su (zoološki vrt?). Spominje se da je Atanasije veliki odavde doneo neke relikvije vezane za kult ove dvojice mučenika u Rim, što znači da je onda postojao.

TEKIJA

Prve podatke o antičkoj Tekiji, rimskoj TRANSDIERNI dao je grof Marsilji.Prema njegovim podacima utvrđenje je sagrađeno od opeke i zemlje.Ovo antičko utvrđenje bilo je na desnoj obali Tekijskog potoka, dimenzija 27 x 27,sa četiri okrugle kule, bilo je kvadratne osnove.Oko 150 godina kasnije Kanic je u dva navrata opisao ovu fortifikaciju, on ovo utvrđenje vidi na levoj strani Tekojskog potoka, dimenzija 100 x 84 m, dok se na desnoj obali po njemu nalaze ostaci jedne veće građevine dimenzija 36 x 18 m.Poslednji koji je pred drugi svetski rat, tačnije, 1938.godine obišao Đerdapski limes i dao podatke o Tekiji bio je Svoboda.Njegovi podaci su i najpouzdaniji, zaključio je da se desno od

36

potoka nalazi utvrđenje dimenzija 30 x 30m, koje je starije od onog koje je video Kanic na levoj obali. Arheološka istraživanja

Arheološka istraživanja započeta su 1962 godine, a nastavljena 1968 godine u manjoj meri, da bi bila nastavljena 1969 i 1970 godine.Istraživanja 1969 godine bila su skoncentrisana na utvrđenje na desnoj obaliTekijskog potoka.Nastavljeni su radovi u parku Đerdapske rečne uprave na kastelu koji je 1968.godine konstantovan i čiji je zapadni bedem delimično bio otkriven.Ali sam kastel je bilo nemoguće ispitati jer je zgrada DRU postavljena unutar kastela.Stoga su istraženi samo zapadni bedem u potpunosti, severna i zapadna kula dok je delimično istražena južna kula.Kastel je malih dimenzija 32x25m, zapadni bedem je duži sa ulazom koji se nalazi bliže zapadnoj kuli.Otkrivene su tri kule severna, zapadna i južna različite po veličini, a jednake po obliku-ROMB.Posebnu karakteristiku ovog utvrđenja čine udvojeni bedemi.Naime, zapadni bedem kastela širok je 3m, ali to nije njegova prvobitna širina,prvobitni bedem je bio oko 1,70 m širine i nalazio se sa spoljne strane kastela, dok jekasnije dodat drugi bedem širine 1,30 m, sa njegove spoljne strane nalazio se odvod od opeke, stepenasto poređanih, od kojih je jedna nosila zig DRPDIERNA.Severna kula je dimenzija 9,90 x 9,90 m, dok je unutrašnja starija kula dimenzija 5, 90 x 5,90 m, dimenzija otvora 3, 95 x 3, 85 m, odnosno oblik romba.Ulaz u severnu kulu bio je zazidan kada je i cela kula bila ispunjena jednom kompaktnom masom.Zapadna kula je najmanja po dimenzijama.Dimenzije iznose 7,49 x 6,70m.Severni zid zapadne kule je prvobitan i nije ojačan.Juzna kula je najvećih dimenzija 12, 60 x 12,20 m.Kule i bedemi su građeni od redova pritesanog kamena raznih dimenzija koji se smenjuju sa redovima opeka raznih formata.Ova istraživanja pružila su realniju sliku antičke Tekije.Istraživanja su bila otežana činjenicom da su mnoge savremene zgrade podignute i na levoj i na desnoj obali Tekijskog potoka, pokazala su da se na obe strane Tekijskog potoka postoji po jedno utvrđenje i to na levoj STARIJE i na desnoj MLAĐE utvrđenje.

Arhitektura

Mlađe utvrđenje na desnoj obali potoka imalo je dve faze gradnje.Prvobitni kastel romboidnog oblika, sa četiri kule nepravilnog oblika, od kojih je južna kula bila veća od ostalih, što je odlika dioklecijanske epohe, zahvatalo je površinu od oko 728m2.Zbog zgrade DRU i okolnog vrta onemogućeno je istraživanje u celosti.Istražen je zapadni bedem, građen od opeke I kamena u tehnici OPUS MIXTUM, širine 1,70 m.Ulaz u prvobitni kastel nalazio se na zapadnom bedemu,ali kasnije je zazidan,ali nije isključeno da su postojali i ulazi na ostalim bedemima .Opeke otkrivene IN SITU ukazuju da su poslednje decenije III veka vreme kada je izgrađen prvobitni kastel na desnoj obali Tekijskog potoka.Druga faza mlađeg kastela ogleda se u ojačavanju bedema i kula, svi bedemi su ojačani sa spoljne strane, izuzev zapadnog, ojačanog sa unutrašnje strane.Novi ulaz nije na sredini zapadnog bedema i solidno je građen.Čine ga prag sastavljen od dva tesanika, dok je unutrašnjost formirana opekama.Kao deo stepenika bio je ugrađen deo MITRINOG spomenika na unutrasnjoj strani ulaza a na spoljnoj strani odvod,

37

kanalizacija male propusne moci.Unutrašnjost nije mogla da se istraži, zbog već navedenih razloga.Dimenzije kastela pokazuju da se radi o maloj vojnoj posadi, a jedine podatke daje NOTITIA DIGNITATUM u kojoj se u Transdijerni pominje odred MILLITES EXPLORATORES.Kasnoantički kastel na desnoj obali Tekijskog potoka pripada tipu QUADRIBURGIUM-a ili TETRAPYRGON-a, a slična utvrđenja postoje i u Švajcarskoj i Africi.Što se tiče hronologije prvobitni kastel sagrađen je u poslednjim decenijama III veka tj. za vreme Dioklecijana, dok je druga faza iz vremena Licinija i Konstantina.Građevina koju je Kanic video na desnoj obali potoka verovatno pripada kasnoantičkom periodu i može biti ostatak mostobrana ili bedema pristaništa. Prvu pretpostavku potkrepljuje podatak sa TABULA-e PETINGERIANA-e po kojoj je kod Transdierne obeležen prelaz preko Dunava.U prilog drugoj pretpostavci govori nalaz natpisa iz Tekije na kome se pominje izgradnja pristaništa.Veličina starijeg utvrđenja nije se mogla ustanoviti, verovatno je bio dimenzija 100 x 84 m.U okviru kastela otkriven je veći broj pravougaonih zgrada iste orijentacije, dužine oko 30m, poređanih u paru, sa jednom većom prostorijom na kraju i drvenimstubovima na kamenim bazama na prednjoj strani.Građevina u centru kastela / građevina br.X/ solidno je građena sa više odaja I jednim koridorom, ispod koje su bili vidljivi temelji starije građevine - BARAKE, verovatno vila komandira - PRINCIPIA, upravni i religijski centar kastela sa polustubovima okrenutim prema glavnoj ulici.Građevina pored nje, sa luksuznim mermernim pločicama i ostacima slikane dekoracije na zidovima, mogla je biti kuća komandanta - PRAETORIUM. I principija i pretorijum su poznijeg datuma od vojničkih baraka kao i građevina, sledeća, verovatno podrum - HORRUM.Starijem utvrđenju pripadaju i terme čiji su ostaci otkriveni ispod mlađeg kastela na desnoj obali Tekijskog potoka.Vojnu posadu Transdijerne tokom I i II veka činili su delovi V GALSKE KOHORTE koja se pominje na jednoj bronzanoj merici kao i na opekama, dok su delovi IX kohorte /IX COHORSVOLUNTARIORUM/.Novac - Najstariji novac kovan je u periodu između 14. i 78. godine.Otkriven je u starijem utvrđenju.Najbrojniji je novac KLAUDIJA i VESPAZIJANA, dok je novac vladara II veka slabo zastupljen.Količina novca je povećana za vreme vlade GALIJANA i KLAUDIJA II, a najbrojniji je AURELIJANOV/161-180/.Najmlađi je novac TEODOSIJA I.Sa prostora mlađeg kastela potiče mali broj moneta.Najstariji VESPAZIJANOV, pripada termama koje su povezane sa starijim utvrđenjem.U amfori pronađenoj pored zapadnog bedema nađen je LICINIJEV novčić,a u unutrašnjosti kastela ANASTASIJEV.

ZONA IZMEĐU SINGIDUNUMA I ĐERDAPA

Trikornijum (Ritopek), Aureus Mons i Lederata (Ram) su malo istraženi.

TRIKORNIJUM

Sadašnji grad (Ritopek) je tačno iznad. Najznačajniji deo je ispod groblja. Postoje bar dva fortifikaciona jezgra (jedno kod groblja, a drugo prema Boleču). Ne zna se koliki je bio i dokle je išao. Njegov karakter i vreme pojave je nepoznato. U izvorima ga pominje samo Ptolomej.

38

Svojevremeno je na osnovu imena bio odredjen kao da je keltskog porekla. Koji su to Kelti? Da nije neki deo zaostalih Skordiska koji nisu prešli Dunav (oko 0. godine), tako se tumači i Pinkum. Postoji još jedno mišljenje Močija (HU). S obzirom da se ne pojavljuje u prvim izvorima o Meziji on misli da je grad nov i to od novodoseljenih u vreme Plaucije Singone (u vreme Nerona) kada je 100 000 Dačana preseljeno preko Dunava. To je bila druga deportacija (prva je bila za vreme Avgusta). On misli da su tada naseljeni Trikornijum i Pinkum. Neophodno je istraživanje da bi se to videlo. Pitanje je zar bi ih preselili tako blizu obali. U ovakvom slučaju su zatvorene grupacije – civitas. Njih Herokle tako i pominje. U to vreme (6.v.) nema više municipija, kolonija, već se takvi gradovi zovu civitas. Mi ovde nemamo dokaze da je Trikornijum nekada mogao biti municipijum, ili kolonija. Možda je on bio civitas i ranije. U 6.v. civitas su gradovi, a u 2. i 3.v. civitas su domorodačka naselja. Kasnije se romanizacijom gube. Čini se da je to bilo ovde. Zašto je ovde ostalo civitas čak do 6.v? Trikornijum je bio administrativni centar i izvozna luka kosmajskih rudnika. Tako će se Pinkum (Gradište) pojaviti kao centar rudnika oko Peka. Možda će zbog tog značajnog ekonomskog momenta ostati civitas. Zašto je izabran za centar? Kome Kosmaj pripada – Meziji, Panoniji, Dalmaciji? Po ovome ispada da je Mezija jer joj je tu administrativni centar. U Bugarskoj su nadjeni olovni sličci sa pečatom TR.O.P. DDNN+. To DDNN je dominus noster, a kada ih ima više ond ima više avgusta. Ono Tr je Trik, O je ofici, P je plumborum tj. olovo. Ovo je oficijalno potvrdilo da je Trikornijum centar. Vojni centar kosmajskih rudnika je u Stojniku. Jedno od mogućih imena ovog mesta je Demesis, a možda se tako zvao ceo Kosmaj (u srednjem veku se pominje pri pohodu Manojla Komnina planina tog imena). Značaj Trikornijuma raste baš zbog toga što je bio administrativni centar rudnika. U nekom spisku s kraja 3.v. spominje se da je Trikornijum imao tri vojne jedinice. Nalažene su opeke sa oznakama Trikornijuma u okolini, ali i u Rakovcu (jugozapadno od Novog Sada). Tu jeutvrdjenje iz vremena Dioklecijana. Izgleda da su jedinice iz Trikornijuma u nekom trenutku (možda rat Konstancija II sa Sarmatima) išle tamo da pomognu.

AUREUS MONS

Pominje se samo u itinerarima. Nalazi se 26 milja od Singidunuma. To je današnje selo Seona. Herokle ga spominje isto kao civitas. Da li iz istih razloga kao Trikornijum? Ptolomej ga ne pominje i verovatno je kasno dobio na značaju. Njegovo ime ne daje nikakav trag o lokalnom stanovništvu. Naziv je rimski. U Trajanovo doba je tu niklo utvrdjenje. Bio je kastel verovatno od 1.v.ne (deo IV Flavie), a tu je i nekropola.

39

U kasnoj antici doživljava zamah u razvoju usled gajenja vinove loze i pravljenja vina. Domicijan je doneo zakon da provincija ne može da pravi vino za izvoz i tako je bilo do Proba koji ga je ukinuo. Onda se često kaže da se od onda kod nas uzgaja vinova loza. Tada kreće zamah. Stanovništvo je u tom 4.v. brojno i zato je on civitas. U onom spisku vojnih jedinica ovde pise da je bila equitas Dermatoe. Neka vojna jedinica iz Dalmacije. Nadjeni su grobovi sa oružjem koji pripadaju Delmatima. Zašto su ih dovodili kada je od lokalnog stanovništva bila jedna jedinica u Trikornijumu? Misli se da je u 3/4.v. redukovano utvrdjenje i da je zato jedna jedinica morala da ode. I njihove opeke se javljaju u Rakovcu. Opeke imaji oznaku... PP (prepozitus) što je titula iz 4.v, ili SC (sub cura) znači pod brigom i isto je iz 4.v. Ni za Aureus Mons ni za Trikornijum nema podataka da ih je Justinijan obnovio. Tada se ne pominje ni Margum. Izgleda da je Prokopije preskočio ovaj deo.

LEDERATA

Danas je izmedju Rama i Banatske Palanke preko Dunava skela i tu je još do skoro bio prelaz. Takav prelaz uključuje to da sa obe strane mora biti utvrdjenje, ali se ne zna koje nosi. Sale misli da je to ono kod Rama. Izvori zbunjuju. Pri opisu puta ide Viminacijum, Lederata, pa prelaz, što bi značilo da je Lederata u Banatu. Kada se govori o Justinijanu kaže se da je on pod vizantijsku vlast doveo ponovo Viminacijum i Arcidavu i Lederatu koje su preko Dunava – što bi značilo da je sa suprotne strane. Tu je ostrvo Sapaja. Oba utvrdjenja su morala imati ime. Obično se zovu Trans ili Kontra, pa ime suprotnog mesta. U trajanovo vreme postojalo je sigurno jedno, ali za dva nije sigurno: na Trajanovom stubu vidi se prelazak Trajana preko pontonskog mosta kod Lederate. Na visokoj steni je Lederata. Na stubu je prikaz vojnika koji izlaze iz grada i prelaze most. Detalj dva plana gde se vide dva mosta i vojnici koji prelaze oba. Jedan je do Sapaje, a drugi od nje na drugu obalu. Kada predju na drugu stranu tamo nema utvrdjenja, već se Trajan obraća sa tribunala. Krajem 3. i početkom 4.v. u Konstantinovo vreme, reducira se utvrdjenje 1 i smanjuje se. Ne znamo šta je sa druge strane. U medjuvremenu na Sapaji niče jedan kvadriburgijum. Sale misli da bi se to utvrdjenje zvalo Lederata Nova. U 6.v. utvrdjenje 1 se vraća na veličinu Trajanovog utvrdjenja, ojačavaju se zidovi, velike kružne kule zamenjuju prethodne četvrtaste. Ostaje jarak i ostalo. Isto se dešava na Sapaji. To je Justinijanova obnova o kojoj kaže da je na mestu jednog zapuštenog pirga (koji su stari zvali Lederata) Justinijan obnovio i učinio velikom. Koliko je to utvrdjenje bilo moćno govori i to da kada su nemci '41.g. napali, 7 dana nisu mogli da osvoje Lederatu, a u medjuvremenu sve je palo (Beograd, Kragujevac...).

ULPIJANA Slobodan Fidanovski

40

Nepun kilometar zapadno od manastira Gračanice - rimski i ranovizantijski grad ULPIJANA, osnovan početkom 2. veka AD

Grad kontinuirano živi do pred sam početak 7 veka, kad su ga porušili Avari i Sloveni Pretpostavlja se da je podignut na prostoru starog domorodačkog naselja, tj. da jezgro

Ulpijane čini manje naselje starosedelaca, čija je osnovna delatnost, pored zemljoradnje, bilo i rudarstvo

Dosadašnja arheološka istraživanja to nisu potvrdila Tragovi rudarske delatnosti na ovom prostoru koji potiču iz perioda pre dolaska

Rimljana, ipak ukazuju da je starije naselje domorodaca svakako postojalo U blizini – srednjevekovno gradište VELETIN – pored kasnoantičke, otkrivena i

praistorijska, izgleda dardanska keramika Osnivanje Ulpijane vezuje se za cara Trajana – Ulpijana je u početku manje rudarsko

naselje, centar rudarsko-metalurške delatnosti; vremenom prerasta u pravo gradsko naselje sa svim karakteristikama rimskog grada, i postaje jak politički, ekonomski i kulturni centar

Teritorija RES PUBLICA ULPIANA – na jugu se graničila s teritorijom kolonije Scupi, na severu u severozapadu dopirala je do stanice AD FINES kod Kuršumlije

Gradska teritorija – osim lokalnih saobraćajnica /VIAE VICINALES/, ispresecana je magistralnim putevima NAISSUS – LISSOS i ULPIANA – SCUPI, tj. NAISSUS- ULPIANA –SCUPI.

Na putu Naissus-Lissos – 2 stanice, VINDENIS /u ataru sela Glavnik/, i VICIANO /neizvesno lociranje/

3 i 4 vek – najveći uspon Ulpijane /municipium splendidissima/ kraj 3 i poč. 4 veka – Municipium DD u neposrednom susedstvu, centar rudarsko-

metalurške delatnosti u ibarskoj oblasti, potpuno se gasi Ulpiana – drugi po veličini grad u novoosnovanoj provinciji Dardaniji grad hrišćanskih mučenika Flora i Lavra brzo postaje episkopsko sedište – već 343 AD nalazimo episkopa Ulpijane među

učesnicima sabora u Serdici 471 – po Jordanesu, deo Gota posle osvajanja Naisusa razorili Ulpijanu, možda je 441

razorili i Huni obnova – pod Justinijanom; promena imena u Iustiniana Secunda stari gradski bedemi s kraja 3 i poč. 4 veka – oslabljeni posle zemljotresa 518; sad

obnovljeni i pojačani 547-48 – prvi upad Slovena na teritoriju Ilirika iskopavanja – od 1953

1. SEVERNA NEKROPOLA – raznovrsne grobne konstrukcije od 2-6 veka i 3 građevine – dve mlađe su sepulkralnog karaktera /GRAĐEVINA BAZILIKALNOG TIPA I MEMORIJA S OGROMNIM MERMERNIM SARKOFAGOM/, a treća građevina je starija i nepoznate namene, i u njoj su, pored ostalog pokretnog arheološkog materijala, nađeni i kameni antefiksi ukrašeni maskama i palmetama, i mermerna glava glumca ili Satira 2. GRADSKE ZIDINE – deo naselja opkoljen obimnim zidovima pravougaone osnove; masivni zidovi debeli i do 3 m, podignuti iznad porušenih starijih zidina s kraja 3 i poč. 4

41

veka – na svakih 27,3 m imali su polukružne kule potkovičaste osnove; na središnjem delu severnog zida otkrivena je kapija između 2 kule koje su je flankirale 3. RANOHRIŠĆANSKA BAZILIKA – s narteksom i 2 paraklisa, podignuta iznad starije građevine s mozaikom, datuje se kao i pomenuti gradski bedemi u vreme Justinijanove obnove 4. TERME – između severnog zida bazilike i kapije, na ruševinama starije građevine iz dr. pol. 3 ili poč. 4 veka

van bedema: JUŽNA I ZAPADNA NEKROPOLA; a istočno od grada – CASTRUM kvadratne osnove /400 x 400 m/, s okruglim kulama na uglovima i pravougaonim na stranama kastruma

postojao je i SUBURBIUM

VIMINACIJUM

Sufiks – acijum se vezuje za Kelte, Skordiske koje će zvati i Trikornjanima. Tu su i nadjeni ostaci Kelta. Nije nadjen njihov opidum. Ovaj prvi deo reči Vimin je dovodjen u vezu sa latinskom reči za vrbu, ali ništa nije sigurno.

Nije jasno da li su utvrdjenja istovremena. Kakav je ovo dualizam? Ovde se ne radi o istovremenim, već su obnavljana ali ne na istom mestu.

Prvi podatak potiče od Ptolomeja, ali je sigurno tu bilo vojske još od 1.v. Istraživanja utvrdjenja nisu dala odgovore. Vršena su na prelazu zadnjeg veka.

Profesor Vasić ostavio veličine kastruma – VII Klaudije (veći od Singidunuma) i unutrašnju hronologiju. Verovatno je da ima presek 2/3 : 1/3, unutrašnje kule (i ugaone i kod kapija). Ovo arheološka istraživanja nisu pokazala, jer su kopali u sredini.

Po Vasiću jedan horizont je iz druge polovine 1.v. kada tu po njemu već postoji kameno utvrdjenje. Drugih kamenih utvrdjenja kod nas nema u to vreme.

Druga faza utvrdjenja je kamen-opeka (opus mixtum). Toga do tada nema kod nas ijavlja se tek u kasnoj antici ponovo. Jedan bugarski arhitekta koji je kopao Serdiku izneo je teoriju da se po broju redova opeke može datovati koji je vek (3 reda = 3.vek). To je na mnogim lokalitetima potvrdjeno. U Viminacijumu ima 3 i mogao bi biti 3.vek, jer je tada tu dugo boravio Septimije Sever, a i u to vreme za Gordijana je uzdignut na nivo kolonije.

Treća faza – zidine su od blata, barake... Mislilo da je to delo varvaskih federata - novodošle populacije stvaraju svoje naselje.

Civilno naselje nastaje iz kanaba. Za Viminacijum je lako ustanoviti kada je postao municipij, jer se zove Municipium

Elium Viminacium. To je bilo oko 118.g. Elije je Hadrijan, pa tako znamo. Po kovanju novca znamo da je posto kolonija za vreme Gordijana, 239.g. Ne znamo šta je dalje u kasnoj antici sa utvrdjenjem. Izgleda da tada na drugoj obali

nastaje novo utvrdjenje (280x210m) sa kružnim kulama na uglovima i podgradjem. Ove kružne kule deluju kao Justinijanova gradnja, sa 5-6 redova opeka. To je iz onog perioda kada on ojačava utvrdjenja. Prokopije kaže da je Justinijan iz temelja razoren hram obnovio i učinio ga neosvojivim, što znači da ispod ovog novog utvrdjenja

42

postoji još jedno i da se prebacivanje na drugu obalu odigralo ranije (negde oko Dioklecijane).

To potvrdjuje Pointigerova tabla (kraj 3. i poč. 4.v.) koja kaže da se iza Marguma (ušće Morave) nalazi Castra Viminacio, a onda Viminacio (10 milja dalje), a onda Municipii (18 ili 28 milja dalje). Prvi deo je jasan, Castro Viminacio je novo utvrdjenje, Viminacio staro (da li izmedju njih ima 10 milja = oko 15 km teško je reći, jer se ne zna gde su prelazili Mlavu). Jedino taj Municipii nije jasan.

Neobično je da taj Municipii nema ime. Misli se da označava kraj terotirije municipija Viminacijuma. Uz ime Viminacijum uvek ide Elijum, možda zato što postoji još jedan Viminacijum iz nekog drugog vremena, a ne Hadrijanovog. Takvih primera ima, pri čemu kada jedan dobije status kolonije, drugi ostaje municipijum. Da li je to tako ovde, ne zna se. Ima tamo neki grad koji bi odgovarao.

441.g. Huni ruše oba utvrdjenja i Justinijan obnavlja ono mladje. Tamo je i arhitektura utvrdjenja Justinijanove faze. Avari pljačkaju 586.g. Romeji ga obnavljaju. 600.g. kaže se da je jedan vizantijski vojskovodja došao na Viminacijum koji je ostrvo. Misli se da se ovde radi o lokalitetu Svetinje gde su nadjeni ostaci kuća gepidskih federata. Ovo utvrdjenje je imalo rov sa vodom i reke sa 2 strane, pa izgleda kao ostrvo.

Bilo je u jednom momentu 2 postaje – Gepidi na Svetinji i Romeji u utvrdjenju. Nadjena je i gepidska nekropola, izmešana sa Romejima.

U okviru Viminacijuma su se nalazile i Lederata i Kupe. Ovde je bilo središte upravnika provincije (od druge polovine 2.v.), a pre toga je bilo

u Racijariji. Od 4.v. je episkopsko središte. Stanovnici su bili isluženi vojnici VII Klaudije iz helenističkih oblasti (čak Sirija).

Javljaju se i keltska, tračka i ilirska imena.

Boravci careva

197. – 202.g. Septimije Sever u 2 navrata. U njegovo vreme grad doživljava polet i bogati se. Kada je po drugi put došao 202.g, tu je svog sina Karakalu proglasio za Avgusta. Tada su obnovljene kanabe i čitav logor.

Gordijan nije bio. Bili su i Trajan Decije, Pakacijan (protiv car, odavde hoće da sruši carstvo), Elirijan

(kratko car). Ovde je bila i kovnica novca. Na aversu su bili likovi careva od Gordijana III do

Valerijana. Na reversu je bila personifikacija kolonije u raznim varijantama (kao žena izmedju lava i bika koji su simboli dve gornjomezijske legije – IV Flavie i VII Klaudije). Nije se poklapala zvanična i lokalna godina. Galijen zatvara kovnicu.

294.g. Dioklecijan. 317 - 322.g. Konstantin je cesto ovde bio dok je ratovao protiv Sarmata u Bačkoj. Tim istim povodom 354.g. Konstancije II (sin Konstantina). Gracijan... Svi koji su prolazili su svraćali.

43

Sahranjivaje Preko 10 000 istraženih grobova. Južni kompleks naročito je istražen. U horizontu 1–

3.v. Dominiraju 2 tipa grobova: 1) grobne jame 100x60cm, jako zapečenih strana

pokriveni ravnom opekom ili tegulama + indek (dvoslivni krov), a ostaci su rasuti po grobnoj jami. Prilozi su ili goreli sa pokojnikom (nakit), ili su pridodati kasnije (žišci...). 2) etažni grobovi. Obe etaže imaju tragove gorenja, pri čemu je ovaj dole grob. Zatvara se ili opekama sa strane i odozgo, ili onako na 2 vode (ideja kuće). Pepeo je rasut bez reda.

3 tip grobova čini manje od 190, koji imaju urne dačkog tipa (verovatno su svi bili Dačani). Ako su ovi Dačani, ko su onda oni iz prva dva tipa grobova? Verovatno Kelti/Dardanci. Ovaj tip grobova se zovu Nova Komačica – Sase, po lokalitetima (ima ih od Panonije do Kosova i od Leskovca do Bosne).

Ko je to onda ko pokriva ovaj prostor? Pre je to po neka kulturna simbioza i lokalni odgovor na rimski način sahranjivanja.

Ovde tipične rimske nekropole nema. Grobovi su se presecali, što znači da grobovi nisu bili obeležavani na celoj površini,

ili je oznaka bila privremenog karaktera. Broj priloga je vezan za broj 3 (3,6,9 što je magični pitagorejski broj, možda ima veze

i sa 3 tečnosti libacije). Striginis – za skidanje masti za palestre, u obliku srpića, time se maže, obično se

nalazi uz mladiće. Smatra se da se negde od početka 3.v. gubi kremacija i počinje inhumacija. To je

razlika od provincije do provincije. Kod nas od polovine 3.v. Javljaju se cevi za libaciju tečne žrtve (ideja belih lekita sa šupljim dnom kroz koje se

sipala libacija da se umire mrtvi). Verovatno imaju istu funkciju. Od običnih su tubula za vodovod, ali vertikalno se stavljaju. Verovatno su te cevi služile i kao oznake groba, jer ti što imaju cev, vrlo retko su oštećeni.

To što su strane zapečene ukazuje na to da je lomača bila u samom grobu. Medjutim dve stvari se ne uklapaju: 1) da bi se razvila temperatura od C900° potrebna za kremaciju, potrebno je minimum 4 x 2,5 m grobne jame, a ovde su za najmanje 90 m manje. Možda su ih spaljivali i po dva puta. 2) pored jednog od grobova je nadjena ogromna zapečena površina sa ogromnim brojem kočeva. Za jednu lomaču treba 4 koca, a ovde ima za oko 300 lomača tragova koca. Zašto bi ovo pravili ako su ih spaljivali u grobu.Pre će biti objašnjenje purifikacije grobne jame uz pomoć vatre, što su nekada i radili (lustracija). U sveže iskopanu jamu se ubaci granje i spali. Time se i praktično ojača grobna jama jer postaju zidovi čvršći. Iznad pojedinih grupa grobova nadjene su tzv. kuline, velike površine gde su se o zadušnicama donosili darovi, jelo se, pilo, i tu su se razbijale korišćene posude (zaprljane su) i tu se ostavljaju.Pored grobova sa kremacijom i ima i skeletnih za koje se čini da su nešto mladji. Verovatno je to ta promena iz 3. veka. Ali ko se to onda kod nas u 2. veku inhumira?

Kelti se kremiraju, Rimljani se kremiraju: - da li je došlo do renesanse Kelta, koji su se pre nego što su došli ovde inhumirali, pa onda pod uticajem počeli da se spaljuju;- možda su to neki orijentalci iz Male Azije; tamo su se tradicionalno inhumirali; - pogrebnih darova skoro da nema; spaljivanje je veoma skupo, pa kako su se onda sahranjivali najsiromašniji? u Rimu su robovi inhumirani; Možda je to i ovde slučaj;

44

- ima i izuzetaka, npr. veoma bogat grob devojčice; medjutim to ništa ne znači, jer su kod Rimljana deca dok im ne izbiju prvi zubi uvek inhumirana; Ima i nekih sahranjenih sa nekom gredom koja je možda bila deo nadgrobne arhitekture.Ima i kenotafa.

Kovanje Viminacijuma

Viminacijum je municipijalni status stekao početkom vladavine Hadrijana, 118.g. (Municipium Aelium Viminacium). Sredinom 2. veka postaje središte namesnika Gornje Mezije. Vrhunac doživljava za vreme vladavine Septimija Svera krajem 2.v. Početkom vladavine Gordijana III (238-244) postaje kolonija (239.g.) i dobija pravo kovanja bakarnog novca. Glavni razlog za otvaranje ove kovnice je verovatno bio nedostatak sitnog novca u prometu na tlu podunavskih provincija. Tu su se nalazile i brojne trupe. Viminacijum je bio i glavni punkt ovog odbrambenog pojasa pa je u njemu od Filipa I (244-246.g.) do Galijena (260-268.g.; od 253.g. sa Valerijanom) povremeno kovan i carski srebrni novac, a ovde su novac kovali i neki protivcarevi. Za odabir Viminacijuma kao kovnice veliki značaj je imala i blizina rudnika Piukum ?(Eliana Picensia). Kovnica radila od 239/40. do 254/55. g.ne. Vreme kovanja odredjeno rimskim brojevima od i do XVI u isečku reversa (reč je o posebnoj lokalnoj eri koja se nije podudarala sa zvaničnom rimskom godinom). Nije jasno kada je počela ova era. Smatra se da je počinjala negde izmedju leta 233. i novembra 240.god., ili možda još preciznije 21. oktobra 239. kada je bio jedan jubilej Gordijana III. Postoje pauze 248-49. i 253-54. (an. X i an. XV). Uzroci ovih pauza nisu utvrdjeni (možda teškoće u snabdevanju rudom). U ovom periodu novac je nosio 14 likova careva i članova njihovih porodica (od Gordijana III do Galijena). Kraj kovanja je u vreme vladavine Galijena (253-268), koji je ukinuo sve lokalne kovnuice u rimskom carstvu. Moguće da je na ovakvu odluku uticala i rasteća nesigurnost ovih krajeva. Kuju u tri nominala koji se popularno nazivaju velika, srednja i mala bronza. Velika je uglavnom bila od čistog bakra, srednja je legirana isključivo sa cinkom (tzv. orihalk- mesing), a mala je bila ili od čistog bakra ili legirana sa kalajem i olovom. Zabeleženi su i primerci sa većom težinom od redovne, tzv. “debeljaci” koji predstavljaju probne otkove i nekoliko medaljona. Aversna predstava su likovi careva od Gordijana III do Valerijana, odnosno Galijena. Reversna predstava (‘’Novac u Bgd.’’ T III, br.10,11) na većini primeraka: ženska figurina u stojećem stavu - personifikacija grada Viminacijuma ili provincije Gornje Mezije. Glavom uvek okrenuta levo. Veoma retko je data frontalno. Ženska figura ima na sebi dugu haljinu i traku oko glave. Pored desne noge personifikacije prikazan je bik, a pored leve lav simboli legija VII Claudia i IIII Flavia. Ponekad bik ima grb kao zebu. Za emisije prve, a delom i druge godine kovanja karakteristična je izvesna statičnost položaja, naročito u predstavljanju bika. Kasnije i lav i bik su predstavljeni u pokretu. Ponekad se umesto ženske personifikacije pojavljuje personifikacija sa odećom nalik muškoj.

45

Od IIII, V, XI, XII, XIII i XIV godine lokalne ere kovana su vanredna izdanja. Sva vanredna izdanja su drugačija od osnovnog tipa. Postoji tri tipa: I. tip sa veksilumima (vojnim insignijama- na visokoj motci zastava i razni simboli) II. tip sa Viktorijom III. tip sa Pax (niz motiva koji ukazuje na blagodeti mira- venac, rog izobilja, globus,

Viktorija na njemu…svi ovi simboli čine sinkretičko božanstvo Mezija-Pax).

46