Ustrój Polski

RadaGabinetowaG

Premier– organizuje prace rzàdu

i nimi kieruje – koordynuje i kontroluje

prace cz∏onków rzàdu

Rzàd – prowadzi polityk´ wewn´-

trznà i zagranicznà paƒstwa – wykonuje ustawy i posiada

inicjatyw´ ustawodawczà – uchwala projekt bud˝etu

i go realizuje

Zgromadzenie Narodowe

– uznaje prezydenta za niezdolnego do pełnienia funkcji z powodu stanu zdrowia

– stawia prezydenta w stan oskar˝enia przed Trybuna∏em Stanu

enieZgr– o

i

Ra

r

skracakadencj´obu izb

kontrolujerzàd

zwo∏ujeRad´Gabinetowà

powo∏ujepremiera,a na jego wniosekministrów

skracak d

Sejm 460 pos∏ów

– majà prawo zmiany Konstytucji– uchwalajà ustawy– wybierajà sk∏ad innych organów

paƒstwa

Senat 100 senatorów

S t j

wyborybezpoÊrednie

wyborybezpoÊrednie

wyborybezpoÊrednie

W∏adza ustawodawcza(legislatywa)

W∏adza wykonawcza(egzekutywa)

Parlament dwuizbowy Prezydent– posiada inicjatyw´ ustawodaw-

czà i prawo weta wobec ustaw– reprezentuje paƒstwo w stosun-

kach mi´dzynarodowych– powo∏uje wysokich urz´dników

paƒstwowych

p

Prezydenticjatyw´ usta

orywybpoÊredniebezp

wyborywbezpoÊrednieb

borypoÊrednie

( g y ) ( g y )

wybbezp

Elektorat

• Forma rzàdów: republika• Ustrój terytorialny: paƒstwo unitarne (podzia∏ na 16 samorzàdowo-rzàdowych województw)• System rzàdów: parlamentarno-gabinetowy zracjonalizowany; elementy racjonalizujàce:– silna pozycja premiera– wzmocniona pozycja prezydenta

Organizacja Sejmu i Senatu

Marsza∏ek Sejmu/Senatu

• przewodniczy obradom Sejmu/Senatu• reprezentuje izb´ na zewnàtrz

– kieruje pracami izby• zwo∏uje posiedzenia Sejmu/Senatu

Prezydium Sejmu/Senatu(marsza∏ek i wicemarsza∏kowie)

• ustala plan pracy Sejmu/Senatu• zleca komisjom rozpatrzenie

okreÊlonych spraw i koordynuje ich dzia∏ania

• dokonuje wyk∏adni regulaminów

Komisje sejmowe/senackie

• rozpatrywanie spraw b´dàcych przedmiotem obrad Sejmu/Senatu

• wyra˝anie opinii w sprawach przekazanych pod ich obrady

Konwent Seniorów(marsza∏ek, wicemarsza∏kowie,

przewodniczàcy klubów)

• opiniuje projekty planu prac izby• opiniuje projekty porzàdku obrad

zwo∏ywanie posiedzeƒ, przewodniczenie obradom

nadzór nad pracami

wybór

funkcjedoradcze

wybór wybór

zwo∏ywanie posiedzeƒ, przewodniczenie

obradom

funkcjepomocnicze

i doradcze

Pos∏owie/Senatorowie

Proces ustawodawczy

Inicjatywa ustawodawcza

• Pos∏owie (grupa 15 pos∏ów, komisje sejmowe) • Senat

• Prezydent • Rzàd • 100 tys.

obywateli

Sejm (pierwsze czytanie)

Sejm (drugie czytanie)

zg∏oszenie poprawek

lub wniosku o odrzuceniu

ustawy

Sejm (trzecie czytanie)

wniosek

weto

uchwalenie ustawy

Prezydent RP podpisuje ustaw´

Publikacja w Dzienniku Ustaw

Senat

odrzucenie projektu

odrzucenie projektu

brakpoprawek

uznanie ustawy za zgodnà

z Konstytycjà

uznanie ustawy za niezgodnà z Konstytycjà

(ustawa upada)

SejmMarsza∏ek

Sejmu

w

wweto

Prezydent RPTrybuna∏

Konstytucyjny

Sejm

podpisuje ustaw´ i zarzàdza jej og∏oszenie

Sejm nie zdo∏a∏odrzuciç weta(ustawa upada)

Marsza∏ek Sejmu

System oÊwiaty w Polsce

MATURA

Technikum uzupełniajàce

3 lata

Szkoła podstawowa 6 lat

Gimnazjum 3 lata

Szkoły pomaturalnei policealne

Liceumogólnokszta∏càce

3 lata

Technikum4 lata

Liceumprofilowane

3 lata

Liceum uzupełniajàce

2 lata

Zasadnicza szko∏a zawodowa2–3 lata

Studia doktoranckie Studia podyplomowe

Jednolitestudia

magisterskie

Wy˝sze studia uzupe∏niajàce (magisterskie)

Wy˝sze studia zawodowe (licencjackie)

Partie polityczne w Polsce

Rodzaje systemów partyjnych

System jednopartyjny (monopartyjny)

• Istnieje tylko jedna legalna partia polity- czna (brak opozycji). • Taki system jest charakterystyczny dla

paƒstw totalitarnych.• Odmianà tego systemu jest system partii

hegemonicznej, w którym istnieje wiele partii, jednak sà one podporzàdkowane partii rzàdzàcej. Obecnie wyst´puje on w Chinach.

System dwupartyjny • W wyborach dwie partie polityczne majà

realne szanse na wygranà. Ta, która wygra, tworzy rzàd, a przegrywajàca przechodzi do opozycji.

• W tym systemie mogà istnieç tak˝e inne partie polityczne, które jednak nie liczà si´ w rozgrywce o w∏adz´.

• System ten wyst´puje mi´dzy innymi w Stanach Zjednoczonych (Partia

Demokratyczna i Partia Republikaƒska).

System wielopartyjny (pluralistyczny)

• Istnieje wiele partii politycznych, które rywalizujà o w∏adz´. Ta partia, która wygra wybory, tworzy rzàd. Gdy jednak nie zdob´dzie wi´kszoÊci, w parlamencie tworzy koalicj´ z innà partià.

• System taki istnieje w wi´kszoÊci paƒstw demokratycznych.

m dwupartwie partie p• W w ajà

System dwupartyjnym dwupart

Rodzaje systemów partyjnych

Prezydenci III RP

Wojciech Jaruzelski 1989–1990

Lech Wa∏´sa 1990–1995

Aleksander KwaÊniewski 1995–2005

Lech Kaczyƒski od 2005 r.

Premierzy Polski po 1989 roku

Tadeusz Mazowiecki 1989–1991

Jan Krzysztof Bielecki 1991

Jan Olszewski 1991–1992

Waldemar Pawlak 1992

Hanna Suchocka 1992–1993

Waldemar Pawlak 1993–1995

Józef Oleksy 1995–1996

W∏odzimierz Cimoszewicz 1996–1997

Jerzy Buzek 1997–2001

Leszek Miller 2001–2004

Marek Belka 2004–2005

Kazimierz Marcinkiewicz 2005–2006

Jaros∏aw Kaczyƒski 2006–2007

Donald Tusk od 2007 r.

Rzecznicy Praw Obywatelskich

Ewa ¸´towska 1987–1992

Tadeusz Zieliƒski 1992–1996

Adam Zieliƒski 1996–2000

Andrzej Zoll 2000–2006

Janusz Kochanowski od 2006 r.

Na zwa Cha rak te ry sty ka Logo

Plat for maOby wa tel ska

– par tia cen tro pra wi co wa, kon ser wa tyw no -li be ral na– przywódca: Donald Tusk – postulaty programowe: bu do wa sil ne go paƒ stwa opar te go na go spo dar ce wol no -

ryn ko wej i za sa dach kon ku ren cji, ob ni ̋ e nie po dat ków i ogra ni cze nie ad mi ni stra cjipaƒ stwo wej

Pra wo i Spra wie dli woÊç

– par tia pra wi co wa, kon ser wa tyw na– przywódca: Jaros∏aw Kaczyƒski– postulaty programowe: bu do wa sil ne go, bez piecz ne go i wol ne go od ko rup cji paƒ -

stwa, lu stra cja – ujaw nie nie wspó∏ pra cow ni ków s∏u˝b spe cjal nych PRL

So jusz Le wi cy De mo kra tycz nej

– par tia le wi co wa, so cjal de mo kra tycz na– przywódca: Grzegorz Napieralski– postulaty programowe: zmniej sze nie ró˝ nic spo ∏ecz nych, po moc naj ubo˝ szym, ochro -

na praw pra cow ni czych i rów no upraw nie nie ko biet, roz dzia∏ Ko Êcio ∏a od paƒ stwa

Pol skie Stron nic two Lu do we

– par tia cen tro wa, ch∏op ska– przywódca: Waldemar Pawlak– postulaty programowe: wspar cie pol skie go rol nic twa, wszech stron ny roz wój ob sza rów

wiej skich, roz wój ma ∏ej i Êred niej przed si´ bior czo ÊciPSL

Sa mo obro na RP

– par tia le wi co wa, ch∏op ska– przywódca: Andrzej Lepper– postulaty programowe: po pra wa sy tu acji ˝y cio wej naj ubo˝ szych grup spo ∏ecz nych,

wspie ra nie roz wo ju rol nic twa

Li ga Pol skich Ro dzin

– par tia pra wi co wa, na ro do wa– przywódca: Roman Giertych– postulaty programowe: in ter wen cja paƒ stwa w go spo dar k´ i ochro na pol skiej w∏a sno -

Êci, ochro ny tra dy cyj nych war to Êci: ro dzi ny, pa trio ty zmu, re li gii, wol no Êci i w∏a sno Êci

Poziom demokracji na Êwiecie w 2007 roku wed∏ug organizacji Freedom House

cz´Êciowo demokratycznedemokratyczne

Paƒstwa:

niedemokratyczne

Integracja europejska

Daty przystàpieniaposzczególnych paƒstwdo Unii Europejskiej:

19731981

1958

1986199520042007

siedziba organów UEpaƒstwa nale˝àce do strefy euro (2009 r.)

Europejski Bank Centralny

Frankfurt nad Menem

Trybuna∏SprawiedliwoÊci

Luksemburg

Komisja EuropejskaRada Unii Europejskiej

Bruksela

ParlamentEuropejski

Strasburg

1

3

2

1. San Marino2. Monako3. Watykan

Finlandia

Szw

ecj

a

No

rwe

gia

Is landia

WyspyOwcze

Niemcy

Dania

Polska

Ir landiaWielka Brytania

W∏ochyHiszpania

Francja

Po

rtu

ga

l ia Bu∏garia

Ukraina

GrecjaBalearySardynia

Korsyka

Sycylia

MaltaKreta

Cypr

Rumunia

Bia∏oruÊHolandia

Belgia

Litwa

¸otwa

Estonia

Luksemburg

R o s j a

Austr ia

T u r c j a

Czechy

S∏owacja Mo∏dawiaSzwajcaria W´gry

BoÊniai Hercegowina

S∏owenia

Macedonia

Serbia

Czarnogóra Kosowo

Albania

Chorwacja

Rodzaje spó∏ek

Spó∏ki

cywilne handlowe

kapita∏oweosobowe

komandytowe komandytowo-akcyjne

osobowo-kapita∏owe

akcyjnejawne partnerskie z ograniczonà odpowiedzialnoÊcià

Prawa i obowiàzki pracownika i pracodawcy

Generacje praw cz∏owieka

Wymiana mi´dzynarodowa

Handelzagraniczny

Przep∏ywkapita∏u

Przep∏ywsi∏y roboczej

Przep∏yw myÊlinaukowo-technicznej

Przep∏ywkapita∏u

Przep∏yw∏y roboczej

Handelagraniczny

rzep∏yw myÊkowo-technic

Obszary wymiany mi´dzynarodowej

Podatki w Polsce

Pracodawcy Pracownika

Obowiàzki

• za zna ja mia nie pra cow ni ków z za kre sem obo wiàz ków, upraw nie nia mi oraz spo so -bem wy ko ny wa nia przez nich pra cy

• prze ciw dzia ∏a nie dys kry mi na cji w za trud nie niu (ze wzgl´ du na wiek, p∏eç, na ro do -woÊç, re li gi´ itp.)

• za pew nie nie bez piecz nych i hi gie nicz nych wa run ków pra cy• ter mi no we wy p∏a ca nie wy na gro dzeƒ • u∏a twia nie pra cow ni kom pod no sze nia kwa li fi ka cji za wo do wych • za spo ka ja nie w mia r´ mo˝ li wo Êci so cjal nych po trzeb pra cow ni ków• sto so wa nie spra wie dli wych i obiek tyw nych kry te riów oce ny pra cow ni ków

• wy ko ny wa nie pra cy su mien nie i sta ran nie• sto so wa nie si´ do po le ceƒ prze ∏o ̋ o nych• prze strze ga nie cza su pra cy • prze strze ga nie re gu la mi nu pra cy i za sad BHP• dba nie o do bro za k∏a du pra cy i chro nie nie je go mie nia• za cho wa nie w ta jem ni cy in for ma cji, któ rych ujaw nie nie mo g∏o by na ra ziç pra co-

daw c´ na szko d´• prze strze ganie za ka zu kon ku ren cji

Prawa

• pra wo roz wià za nia z pra cow ni kiem umo wy o pra c´• pra wo ko rzy sta nia z wy ni ków pra cy pra cow ni ka• pra wo na k∏a da nia na pra cow ni ka kar pie ni´˝ nych i dys cy pli nar nych w po sta ci upo -

mnieƒ, na gan itp.• pra wo prze su ni´ cia ter mi nu urlo pu pra cow ni ka z po wo du szcze gól nych po trzeb

pra co daw cy oraz pra wo od wo ∏a nia pra cow ni ka z urlo pu, gdy je go obec noÊç jestko niecz na w wy ni ku po ja wie nia si´ no wych oko licz no Êci

• otrzymywanie w terminie wynagrodzenia• poszanowanie godnoÊci w trakcie wykonywania pracy• równouprawnienie wszystkich pracowników• bezpieczne warunki do wykonywania pracy• prawo do wypoczynku i p∏atnego urlopu • pra wo do straj ku• prawo do Êwiadczeƒ socjalnych (zapomogi, paczki Êwiàteczne, dofinansowanie

wczasów itp.)• prawo do ubezpieczenia zdrowotnego, emerytalnego i wypadkowego• prawo do ochrony przez organizacje zwiàzkowe

I ge ne ra cjapra wa po li tycz ne

i oby wa tel skie (fun da men tal ne)

II ge ne ra cjapra wa spo ∏ecz ne,

go spo dar cze i kul tu ral ne

III ge ne ra cjapra wa solidarnoÊciowe

(roz wo jo we)

• pra wo do ˝y cia• wol noÊç oso bi sta• wol noÊç od tor tur• wol noÊç su mie nia i wy zna -

nia• wol noÊç wy po wie dzi• pra wo do in for ma cji• rów noÊç wo bec pra wa• swo bo da prze miesz cza nia

si´• ta jem ni ca ko re spon den cji• pra wo wy bor cze• wolnoÊç zrze sza nia si´

• pra wo do w∏a sno Êci• pra wo do pra cy i wy na gro -

dze nia• pra wo do na uki• pra wo do wy po czyn ku• pra wo do ochro ny zdro wia• pra wo do za bez pie cze nia

spo ∏ecz ne go• pra wo do uczest nic twa

w ˝y ciu kul tu ral nym• pra wo do ko rzy sta nia

z osià gni´ç cy wi li za cyj nych

• pra wo do po ko ju• pra wo do de mo kra cji• pra wo do roz wo ju• pra wo do zdro we go Êro -

do wi ska na tu ral ne go• pra wo do po mo cy hu-

ma ni tar nej• pra wo do ko rzy sta nia ze

êró de∏ Êwia to we go prze -ka zu in for ma cji

Po da tek do cho do wy od osób

fi zycz nych (PIT)

• Jest to po da tek bez po Êred ni od do cho dów uzy ski wa nych przezoso by fi zycz ne.

• Pod sta w´ opo dat ko wa nia sta no wi do chód, czy li ró˝ ni ca mi´ dzyprzy cho da mi a kosz ta mi ich uzy ska nia.

• W Pol sce PIT ma cha rak ter pro gre syw ny, to zna czy im wy˝ szedo cho dy osià ga po dat nik, tym wy˝ sze p∏a ci po dat ki. Obec niema my dwie staw ki po dat ko we: 18% i 32%.

Po da tek do cho do wy od osób

praw nych (CIT)

• Jest to po da tek bez po Êred ni od do cho dów osób praw nych(przed si´ bior stwa, spó∏ ki, spó∏ dziel nie, sto wa rzy sze nia pro wa -dzà ce dzia ∏al noÊç go spo dar czà itp.).

• Staw ka po dat ku nie za le ̋ y od wy so ko Êci do cho du i jest jed na -ko wa dla wszyst kich (19%).

Po da tek od to wa rów i us∏ug

(VAT)

• Jest po dat kiem po Êred nim. P∏a cà go wszy scy na byw cy to wa rówi us∏ug.

• VAT jest po bie ra ny na ka˝ dym eta pie (po czàw szy od pro duk cjisu row ca, a˝ po sprze da˝ go to we go pro duk tu).

• Pod sta wo wa staw ka VAT wy no si 22%. Dla nie któ rych to wa rówprze wi dzia no ob ni ̋ o nà staw k´: 3% – nie prze two rzo ne pro duk tyrol ne, 7% – m.in. le ki, za baw ki, ˝yw noÊç itp., 0% – na przy k∏adprzy eks por cie to wa rów.

Po da tek ak cy zo wy

• Jest po dat kiem po Êred nim po bie ra nym przede wszyst kim od to -wa rów luk su so wych, wy ro bów al ko ho lo wych, ty to nio wych i pa -liw.

• Wy so koÊç po dat ku ak cy zo we go mo ̋ e si´ gnàç na wet 95% ce nysprze da ̋ y. Jest to usta la ne przez mi ni stra fi nan sów.

Sà dy w Pol sce

Sàdy rejonowe

Sàdy

Sàdy okr´gowe

Sàdy garnizonowe

Wojewódzkie sàdy administracyjne

Sàdy ódzkie Sàdy

Naczelny Sàd Administracyjny

Sàdy apelacyjne

Sàdy okr´gów wojskowych

Trybuna∏ Konstytucyjny

Trybuna∏ Stanu

zelny S Sàdy y okr´g buna∏ Trybu

Sàdy administracyjne

Sàdy powszechne

Sàdy wojskowe Trybuna∏y yy SàdySàdyS ddd

Sàd Najwy˝szy

Sàd

Sàdydd Sàdyàdydydd

N

Trybuna∏y

Sàd

Struktura sàdownictwa

Struktura samorzàdu w Pol sce

wyb

óry

wyb

óry

wyb

ór

Zarzàdwojewództwa

Zarzàdpowiatu

Radagminy

Wójt (burmistrz,prezydent)

Sejmikwojewódzki

Radapowiatu

wybór

trz,,

wyb

ór

Organyuchwa∏odawczo-

-kontrolne

Samorzàdwojewódzki

Samorzàdpowiatowy

Samorzàdgminny

Organywykonawcze

wybór

Elektorat

Podzia∏ Polski na województwa

Grudziàdz

W∏oc∏awek

POMORSKIE

ZACHODNIO-POMORSKIE

WARMI¡SKO--MAZURSKIE

PODLASKIE

MAZOWIECKIE

LUBELSKIE

ÂWI¢TOKRZYSKIE

PODKARPACKIE

WIELKOPOLSKIE

MA¸OPOLSKIE

ÂLÑSKIEOPOLSKIE

¸ÓDZKIE

DOLNOÂLÑSKIE

LUBUSKIE

KUJAWSKO--POMORSKIE

Wis∏a

Wis

∏a

N

arew

Bug

Odr

a

Odra

San

Bu

g

Wart a

Noteç

P ilica

M O R Z EB A ¸ T Y C K I E

0 5050 100 km

WarszawaPoznaƒ

Bydgoszcz

Gdaƒsk

Szczecin

Koszalin

S∏upsk Gdynia

Elblàg

Olsztyn

¸ódê

P∏ock

Radom

Kielce

ZielonaGóra

GorzówWielkopolski

Cz´stochowa

Wroc∏aw

Opole

Kraków

Bielsko-Bia∏aTarnów

Rzeszów

Lublin

Bia∏ystokToruƒ

Legnica

Wa∏brzych

Kalisz

Katowice

SzczecinTarnów

Warszawa

OPOLSKIE

– stolica paƒstwa– miasta wojewódzkie

– granice paƒstw– granice województw– nazwy województw– inne miasta

Etapy zak∏adania firmy

Urzàd gminy – wpis do ewidencji dzia∏alnoÊci gospodarczej

Urzàd Statystyczny – numer REGON

Za∏o˝enie konta bankowego

Urzàd Skarbowy – numer NIP

Zak∏ad Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych – zg∏oszenie do ubezpieczenia

Powiadomienie Inspekcji Sanitarnej i Paƒstwowej Inspekcji Pracy

Mierniki gospodarki narodowej

PKB PNBDochody

Polaków i firmprzekazywane

do kraju

Dochodycudzoziemców i firm

wyp∏ywajàceza granic´

cu PPPop

m

PNB Dochódnarodowy

Amortyzacja

PKBPKB

per

CAPITA

Liczba mieszkaƒców

kraju

PKBWartoÊci wszystkich dóbr finalnych i us∏ug wytworzonych w ciàgu roku

Powiàzania mi´dzy podmiotami gospodarczymi

Przedsi´biorstwaGospodarstwa domowe

podatki, praca

dobra i us∏ugi publiczne,

wynagrodzenia, zasi∏ki, emerytury

Gospodarstwa domowwepodarstwa domowwe rzedsi´biorstwaPrPrzedsi´biorstwPrP

poda

tki, d

obra

i us∏u

gi

dobr

a i us

∏ugi p

ublic

zne,

dotac

je

rzedsi´biorstwaPrPrzedsi´biorstwaPrP

poda

tki, d

obra

i usus∏ug

i

dobr

a i us

∏ugi p

ublic

zne,

dotac

je

p

wynagrodzenia, zasi∏ki, emerytury

podatki, praca

dobra i us∏ugi publiczne,

agrodzenia, zasi∏ki, emerytur

Instytucje finansowe

Paƒstwo

kredyty

sp∏ata kredytu, odsetki

kredy

ty i o

dsetk

i

lokaty

Pa

we

poda

tki

kred

yty

odsetki

wynagrodzenia, towary i us∏ugi

zakupy produktów,

praca

Naj wa˝ niej sze po j´ cia

Bank – przed si´ bior stwo, któ re przyj mu je lo ka ty, udzie la kre dy tów oraz wy ko nu je in ne op-e ra cje pie ni´˝ ne.

Bez ro bo cie – zja wi sko po le ga jà ce na bra ku pra cy za rob ko wej dla lu dzi zdol nych do pra -cy i po szu ku jà cych jej.

Bu d˝et – ze sta wie nie do cho dów i wy dat ków w okre Êlo nym cza sie.

De mo kra cja – ustrój, w któ rym w∏a dza zwierzch nia na le ̋ y do oby wa te li. Jest ona spra-wo wa na przez nich bez po Êred nio lub za po Êred nic twem przed sta wi cie li.

Eks port – wy wóz za gra ni c´ to wa rów i us∏ug wy two rzo nych w kraju.

Glo ba li za cja – pro ces sca la nia go spo da rek na ro do wych i roz prze strze nia nia si´ po dob-nych zja wisk w po li ty ce, eko no mii, kul tu rze i ˝y ciu spo ∏ecz nym.

Gru pa spo ∏ecz na – przy naj mniej dwie, trzy oso by, któ re ∏à czà roz ma ite wi´ zi i któ re ma -jà Êwia do moÊç wspól nych war to Êci, zbli ̋ o ne po glà dy, ce le, prze ko na nia.

Im port – przy wóz do kra ju to wa rów i us∏ug wy two rzo nych za gra ni cà.

In fla cja – wzrost cen to wa rów i us∏ug w go spo dar ce.

Kon sty tu cja – zbiór pod sta wo wych za sad funk cjo no wa nia paƒ stwa, okre Êla jà cy pod sta -wo we pra wa i obo wiàz ki oby wa te li oraz upraw nie nia, spo sób po wo ∏y wa nia i struk tu r´ or-ga nów w∏a dzy.

Ko rup cja – obie cy wa nie, pro po no wa nie, wr´ cza nie i przyj mo wa nie przez ja kà kol wiekoso b´ ko rzy Êci ma jàt ko wej lub oso bi stej w za mian za dzia ∏a nie lub za nie cha nie dzia ∏a -nia w wy ko ny wa niu funk cji pu blicz nej lub dzia ∏al no Êci go spo dar czej.

Kul tu ra po li tycz na – ze spó∏ po li tycz nych po staw, war to Êci i prze ko naƒ jed no stek oraz ca -∏e go spo ∏e czeƒ stwa.

Mo nar chia – for ma rzà dów, w któ rej naj wy˝ szà w∏a dz´ spra wu je do ̋ y wot nio jed na oso -ba (mo nar cha), a lud noÊç two rzy gru p´ pod da nych.

Na ród – to du ̋ a, nie sfor ma li zo wa na gru pa spo ∏ecz na, któ rà ∏à czy tra dy cja, kul tu ra, hi -sto ria oraz to˝ sa moÊç, czy li po czu cie od r´b no Êci od in nych na ro dów.

Oby wa tel stwo – wi´ê praw na ∏à czà ca jed nost k´ z paƒ stwem.

Or gan paƒ stwo wy – oso ba lub gru pa osób, któ re dzia ∏a jà w imie niu paƒ stwa.

Paƒ stwo – su we ren na or ga ni za cja po li tycz na, obej mu jà ca swym dzia ∏a niem ogó∏ miesz -kaƒ ców okre Êlo ne go te ry to rium i wp∏y wa jà ca na ˝y cie spo ∏ecz ne za po mo cà sys te mu or-ga nów w∏a dzy.

Par tia po li tycz na – do bro wol na or ga ni za cja, któ ra wy st´ pu je pod okre Êlo nà na zwà, sta -wia jà ca so bie za cel zdo by cie i spra wo wa nie w∏a dzy oraz wp∏yw na kszta∏ to wa nie po li ty -ki paƒ stwa.

Pie niàdz – po wszech nie ak cep to wa ny Êro dek wy mia ny dóbr i us∏ug oraz mier nik ich war -to Êci.

Po da tek – przy mu so we i bez zwrot ne Êwiad cze nie na rzecz paƒ stwa lub sa mo rzà du lo -kal ne go.

Po da˝ – iloÊç to wa rów i us∏ug, ja kà pro du cen ci ofe ru jà w okre Êlo nym cza sie za okre Êlo -nà ce n´.

Po pyt – iloÊç dóbr i us∏ug, któ rà kon su men ci chcà ku piç w okre Êlo nym cza sie i pookreÊlonej cenie.

Pra wa cz∏o wie ka – pod sta wo we pra wa, któ re przy s∏u gu jà ka˝ de mu – nie za le˝ nie od po -cho dze nia, ko lo ru skó ry, na ro do wo Êci, p∏ci, re li gii czy wy zna wa nych po glà dów.

Pra wo – zbiór norm po st´ po wa nia, któ rych na ru sze nie gro zi sank cja mi.

Re fe ren dum – po wszech ne g∏o so wa nie oby wa te li ma jà cych czyn ne pra wo wy bor cze,w któ rym po dej mu jà de cy zje w wa˝ nych spra wach.

Re pu bli ka – for ma rzà dów, w któ rej naj wy˝ szà w∏a dz´ spra wu jà or ga ny wy ∏a nia ne w wy -bo rach na okre Êlo ny czas.

Ry nek – ogó∏ trans ak cji kup na – sprze da ̋ y za wie ra nych w okre Êlo nym cza sie na okre -Êlo nym ob sza rze.

Sa mo rzàd – for ma or ga ni za cji wy od r´b nio nej gru py spo ∏ecz nej, któ ra mo ̋ e de cy do waço spra wach dla niej istot nych – bez po Êred nio lub za po mo cà wy bra nych przed sta wi cie -li.

So cja li za cja – pro ces roz wo ju spo ∏ecz ne go cz∏o wie ka, kszta∏ to wa nia je go oso bo wo Êci,prze ka zy wa nia sys te mu war to Êci i norm obo wià zu jà cych w spo ∏e czeƒ stwie oraz umie j´t -no Êci nie zb´d nych w od gry wa niu ró˝ nych ról spo ∏ecz nych.

Spo ∏e czeƒ stwo – hi sto rycz nie ukszta∏ to wa na for ma ̋ y cia zbio ro we go lu dzi, po ∏à czo nychprzez wspól ne te ry to rium, in sty tu cje, for my dzia ∏a nia i war to Êci kul tu ro we oraz po sia da -jà cych po czu cie od r´b no Êci od in nych zbio ro wo Êci.

Spó∏ ka – zwià zek osób lub ka pi ta ∏ów utwo rzo ny w ce lu pro wa dze nia dzia ∏al no Êci go -spo dar czej.

Sto wa rzy sze nie – do bro wol na i sa mo rzàd na or ga ni za cja, któ ra opie ra swo jà dzia ∏al -noÊç na pra cy nie za rob ko wej swo ich cz∏on ków.

Zwià zek za wo do wy – do bro wol na i sa mo rzàd na or ga ni za cja zrze sza jà ca pra cow ni -ków, po wo ∏a na do re pre zen to wa nia i obro ny ich praw, in te re sów za wo do wych i so cjal -nych.