1

ا�إلس�المي ا�لفق�ه أ�صولSO MANGA PAKAASAL O

AL FIQ’HI AL ISLAMI

Prof. Mohammad Mustafah ShalabiyPresident - Shari’ah Department

Alexandria University & Beirut UniversityProfessor - Faculty of Laws

Cairo UniversityMember - Islamic Research Academy

al Azhar University

Gintas a Paganay

Pindiorobasaan i,Alim Hassanor Bin Maka Alapa

Al Murshid al AmRabitat Al Insan Al Islamiyyah

Paganay a Tombok2008

BANDINGAN Pitowa o Mindiorobasa .........................................................Pangonaan ………………………………………………………Gkaan o Kitāb ………………………………………………So Pangonaan ko osayan ko Usūl ………………………………Andamanaya i kiataragombalay ankai a manga Onayan …….So kiataragombalay o Usūl Fiqhi ………………………………So kinidakatn sankai a katao ago so taw a paganay ron a somorat ………………………………………………..So manga okit a kinisoratn ko katao a Usūl ko oriyan o as Shāfi’ī ………………………………………..So manga kitab a Usūl a inisorat ko okit o manga Mutakallimīn ……………………………………….So manga kitab a Usūl a inisorat ko okit o al Lanafiyyah …….So manga kitab a tinimo iyan so dowa a okit ko kasorat ……So bantak a mapipikir ko Usūl Fiqhi ……………………….

BAGI A PAGANAY

So manga Dalil a Piagayonayonan:

So bandingan ko manga Dalīl …………………………So Dalīl a paganay: So al Qur’ān ………………….. So phakatankd ko Qur’ān ………………………… So kabatiya a di kalalayaman (Qirā’ah shaddah)…… So okit a kiatoron o Qur’ān ………………………… So kiaatora ko manga Ayah ago so manga Surah ……

2

So kinisoratn ko Qur’ān ko oriyan o masa o Rasūlullāh … So kababaloy o Qur’ān a Mu’jizah ……………………… So manga bontal o kababaloy o Qur’ān a Mu’jizah …. So kabagr a Dalīl o Qur’ān ago so pankatan iyan ko manga Dalīl ………………………………………… So kapakatotoro o Qur’ān sii ko manga kokoman …… So kapphayaga o Qur’ān ko manga Kokoman ………… So manga okit o Qur’ān ko kapphayaga niyan ko manga Kokoman So Dalīl a ika dowa: So as Sunnah ………………………. So katamani ko as Sunnah a skaniyan na Dalīl a kitāb ……… Ino khiitong so Sunnah a pkhambowatan a makambibisa o Kitāb So kabagr a dalīl o Sunnah (Hujjiyah as Sunnah) ……… So phizosonan o Sunnah ko kailaya ko kiasanday niyan a sabap a Kinisampay niyan rkitano …………………… So kokoman o Sunnah Mutawattirah …………………….. So kabagr a dalīl o Sunnah a Āhād …………………… So tindng o manga Sahābah ko Sunnah Āhād ………. So tindng o manga Imām ko Hadith a Āhād ……… So pankatan o Sunnah sii ko Qur’ān …………………So Dalil a ika tlo: So Ijmā’ ……………………………. So kakhaparo o Ijmā’ ago so kabagr iyan a dalil ……… So phizosonan o Ijmā’ …………………………………… So kapkhitana o Ijmā’ …………………………………….. So sanad o Ijmā’ ………………………………………… So rarad o Ijmā’ ko Sanad iyan……………………….. So kapkhitogalin o Ijmā’ ……………………………….So Dalīl a ika pat: So al Qiyās ………………………. So osayan (ta’rīf) o Qiyās ……………………………… So kabagr a dalil o Qiyās ………………………………... Ino so Qiyās dalil a lankap? ……………………………… So manga phizosonan o Qiyās …………………………. So manga Rokon o Qiyās ……………………………… So manga sarat o kapia o Qiyās ………………………… So tindng o manga Usūlī ko kapkhowaa a sabap (illah) ko Hikmah ……………………………………………… So manga sarat o Sabap (illah) ………………………...

3

So manga lalan o sabap (masālikul illah) ……………… So titayan (an Nass) ………………………………………. So insarat (al Imā’) ………………………………………… So Ijmā’………………………………………………………. So katkhad ago so kabagi (as Sabr wa at Taqsīm) …… So kapakadadait (a Munāsabah) ………………………… So phizosonan o kapagijtihad ko Sabap (illah) …………… So kokoman o Qiyās ……………………………………… So kaatawi ko kapnggalbka ko Qiyās …………………….

So manga Dalīl a kiazosopakaan ……………………….

So pangilay a paganay: So piakapia (a Iihsān) ……………. So manga Sahābah ago so Istihsān …………………….. So as Shafi’iyyah ago so katabiya ko manga onayan …… So manga sosonan o Istihsān ko al Hanafiyyah ………… So di kipndarainonn ko Istihsān ………………………….. So mbidaan o Qiyās ago so Istihsān ………………………So pangilay a ika dowa: So Masālih Mursalah ………… So kiambagibagi o Masālih Mursalah ………………….. So kabagr a dalil o Masālih Mursalah ………………… So manga dalil o dowa a pamikiran …………………. So manga dalil o somiyanka ko Masālih Mursalah …… So di kipndarainonn ko Masālih Mursalah …………… So kambibidaan o Masālih Mursalah ago so Istihsān ….So pangilay a ika tlo: So as Sadd ad Darā’i’ ………….. So tindng o manga Ulama ko Sadd ad Dāra’i’ …………… So darpa o Sadd ad Darā’i’ ko manga Dalīl ……………So pangilay a ika pat: So Urf ………………………… So phizosonan o Urf …………………………………… So mbidaan o Urf ago so Ijmā’ …………………………… So kabagr a dalil o Urf (Hujjiyatul Urf) ……………… So tindng o manga Sahābah ko Urf …………………….. Ino so Urf dalil a makambibisa? ……………………….. So sosonan o manga titayan a so pkhatndo o Urf ……

4

So blangan o bagr o Urf ………………………………… So Urf ago so kapakanggolalana ko manga kokoman …… So Urf ago so katapsira ko manga titayan ………………… So Urf ago so kapakarayag (Tarjīh) ……………………………… So Giikapagalin o kokoman ko kapphagalin o Urf ………… So pankatan o Urf sii ko manga kitab a pimbaas o manosiya …So pangilay a ika lima: So Istishāb ……………………… So phizosonan o Istishāb …………………………………So pangilay a ika nm: So Shar’u Man Qablanā …………So pangilay a ika pito: So manga katharo o Sahābah (Aqwāl Sahābī) ……………………………………………So kapamimikirana sankoto a manga dalil …………………

Bagi a ika Dowa

So manga onayan a misasankot on so kapphakambowat o manga kokoman phoon ko manga Dalīl ………………….. So manga onayan a basa odi na Dilālāt ………………………..

So kiabagi a paganay: So kinibtadn ko lapiat sii ko maana niyan ………………… So Lapiat a Mattndo (al Khās) …………………………… So kokoman o al Khās ………………………………….. So phizosonan o al Khās …………………………………..So kasogo (al Am’r) …………………………………………. So rarad o kiasobag o manga Ulamā ko iphaliogat o kasogo ko ka istimbāt ko manga kokoman ……………………… So kasogo a miakambowat ko oriyan o kasapar …………

5

So kasogo ago so kaphakisaboti niyan ko kapkhasokasoy o isosogo iyan (ko kapnggalbka on) …………………… So kasogo a mamantk ago so kaphakisaboti niyan ko kizambotn ko galbk …………………………………….So kasapar (an Nahī) ……………………………………… So kasapar ago so kaphakisaboti niyan ko kakhasokasoy ago so kizambotn on …………………………………….. So rarad o kasapar sii ko langowan a inisapar …………..So mamantk ago so Misasankot (al Mutlaq wal Muqayyad) … So karorana ko Mutlaq san ko Muqayyad ……………….So lapiat a Lankap (al ām) ……………………………………. So phizosonan o al ām ………………………………………. So kapakatotoro o al ām …………………………………….. So onga o kiasobag ………………………………………….. So kapkhatndo o al ām (Takhsīs al Ām) …………………. So Ām a miakambowat ko sabap a mattndo…………….So Lapiat a makararankom sa madaknl a maana (al Mustarak) ………………………………………….. So manga sabap a kapkhaadn o lapiat a Mushtarak sii ko Basa . So kokoman o Mushtarak ……………………………………

So kiabagi a Ika dowa: So Lapiat ko kiaosara on So bathk ago so Ilat (Sarīh wa Kināyah) ………………………….So kiabagi a ika tlo:So lapiat ko kiapayag o maana ago so Kisosoln iyan …………… So kiambagibagi o mapayag i kapakatotoro sii ko al Hanafiyyah ………………………………………………. So manga ibarat o kiapakazopaka ………………………… So kata’wil (at Ta’wīl)…………………………………………….. So kiambagibagi o kasoln o maana ……………………………… So kiapamagi o as Shāfi’iyyah ago so taw a miayonon ……

6

So kiabagi a ika pat: So Lapiat ko okit a kapakatotoro iyan ko maana niyan …… So okit o al Hanafiyyah ko kiapamagi ……………………… So osayan o titayan (Ibārat an Nass) …………………. So Insarat o titayan (Ishārāt an Nass) ………………… So kapakatotoro o titayan (Dilālāt an Nass) …………… So piangni o titayan (Iqtidhā un Nass) …………………… So kaatora sankai a manga sosonan ……………………… So okit o salakao ko al Hnafiyyah ko kiapamagi ……… So pizosonan o Mafhūm al Mukhālafah ………………… So manga Dalīl (al Adillah) ……………………………. Osayan ago kapakarayag (Munāqashah wa Tarjīh) …..So manga bantak o Kitāb a lankap ………………………….So giikapakazosopaka o manga Dalīl ……………………….So manga sarat o kapakazopaka ………………………………...So manga okit o karn o kapakazopaka ………………………So giikapakazopaka o manga Qiyās ………………………….So kapkhamansok o kokoman (an Naskh) …………………So mbidaan o kamansok ago so al Bidā’ …………………….So mbidaan o kamansok ago so kapkhatndo (Takhsīs) ……..So kokoman o kapekhamansok ………………………………So ongangn (Hikmah) ko kamansok ………………………..So darpa o kapkhamansok …………………………………So manga sarat o kamansok …………………………………So manga sarat a kiaopakatan ………………………………..So manga sarat a kiazosopakaan …………………………….So manga Bontal o kamansok ……………………………..So manga dalil a khamansok o sabagi on so sabaad ………So phizosonan o miamansok a pd ko Qur’ān ………………So manga okit a katokawi ko kiamansok ………………….

7

PITOWA O MINDIOROBASAالمترج7م مق7دمة

So tarotop a podipodi ago bantog na sii ko Allāh a Kadnan o langowan o kaadn, so kapakaslang ago so kapakadaya na sii ko Nabī tano a Mohammad ago sii ko manga tonganay niyan ago so manga Sahābah niyan ago so langowan a mionot ago komidg ko lalan iyan sa taman sa kapakatindg o gawii a kaphamalas.

Aya oriyan iyan:

Daa bantak akn ko kiaproromasay ko kandiorobasai sankai a kitab a Usūl al Fiqhiأصول الفقه a rowar sa pangilay akn sa kalankap o gona niyan ko langowan a Muslim a phakabatiya on ago pndirogodn iyan sa rasam a matolangd, sabap ko kadalm o maririmbit iyan a manga katao a kna o ba malbod a kakhasabota on o manga taw a mangingindaw sa katao ko Islām.

Sa giankai a kitab na mala a khitabang iyan ko manga taw a pphaganad ko manga katao o Shari’ah batabolabao sankai a masa a kiapharoa on o parinta a Pilimpinas ko kapakatindg o manga pangokoman a Sharī’ah ko manga ingd a Muslim sa Pilimpinas, sa so manga Qādhī a khisanggolay kiran ankanan a romasay a kapangokom na maphangindaw iran so kapakablang o sabot iran ko datar aya a kitab a khabaloy a kasankapan iran ko kipmbtadn ko manga kokoman a Islam ko manga karido a pkhipalad kiran.

Giankai a katao na miakadowa ko maktas so kalodan iyan a thatabi a da khirid, so paganay ron, na gowani a pphaganad ako sa katao sa Faculty of Laws sa Kuwait University, na aya dn a mianggoro akn on na so isa ko

8

manga Ulama a Polaos o Shari’ah sii sa doniya a si al Ustadz Zakiyuddin Sha’ban, sa pd ako ko manga morit a kiababayaan iran ankai a katao ago piakalbi akn so pangilay akn non sii ko apia antonaa a katao ko Shari’ah, ka kagia skaniyan i pakaasal a khisabot ko manga pd a katao ko blangan o Shari’ah.

So ika dowa on: na sii ko katatago akn sa Misir ko kapphaganad akn sa katao sa College of Law sa Cairo University, na mianggoro akn on so isa a Pondiong o manga Ulama ko Shari’ah sankai a Qarn (century) a kapapantagan a tiarima a doniya a si al Uztadz Mohammad Mustafah Shalabiy a kataoan ko sbangan go sdnpan so kaplalaolanda iyan ko katao ko Shari’ah, sa giankaya a dowa a masa a kiapragaragat akn ko kalodan o Usul a aya ko ron padoman so dowa a Pondiong ko katao ko Shari’ah na pd dn ko manga sisibokar ago kabolawanan a masa ko ko kiasombak sa katao ko manga ala a goro sii sa doniya, a pkhatoon ta a ginawa ta ko masa dn a kalalangaga ta sa baka iran a mataan a pthanawn so pandapat ago phlandapn so arangan ko kaolad o sowa iran ago so katao iran, sa so kiasorat akn sa Risalah (theses) na aya ko dn tinindos ankai a katao a Usul sa pinili akn so bandingan a al-Masalih al Mmursalah ka kagia domadait sa masa ini a kapapantagan so manga osayan iyan.

Giankai a masa na mangingindaw sa manga Ulama a pnggalbk sa kasiap o manga katao a Islam sankai a manga ingd a Islam sa Pilimpinas ka an mabaloy a paninggalan ko oriyan o katalikhod o manga masa, ka sayana man a madakl so lomalangag sa katao, ogaid na sayana a pithorak ago bilambilangn so manga taw a somisiap on sa siyap a kanggolalan.

Sa toman ko kapakasompat ko lalakaw ankai a katao na inizarakan akn so panagontaman akn sa kandiorobasai ron sa basa Mranaw, ka kalokalo na masirap tano so sindaw niyan ko kaito o knal akn ko di ko kakhagagaa ko kibgan akn ko kaliwanag iyan ko kitogalin iyan ko basa Mranaw ka kagia aya mataan na so basa Arab na margn a

9

kapkhitogalin iyan ko apia antonaa a basa sa ba matarotop so kapia o bontal iyan ko pakaasal iyan a skaniyan i basa o Qur’an a pangitaban o Islam.

Giankai a galbk na pangilay pn ko katoona ko kasosoat o Allah a makalimoon ka kagia so manosiya na lalayon dn so di niyan kakhatiokopi ko manga simba niyan ko Kadnan iyan, na oba ini mabaloy a okit a kasabapan ko limo o Allah ko kaphakaoma o gawii a daa phakanggay ron a gona a tamok, ago di pn so manga wata, inonta bo so taw a miakaoma ko Allah sa phoposo sa mapia.

Alhamdulillahi Rabbil Alamin,,

27 July 2002

Kota KinabaluSabah, Malaysia

Hassanor bin Maka Alapa

10

PANGONAANا�لمؤ�لف� مقدم�ة�

Gowani a panagipoonan akn so kipmbtadn ko manga pakaasal ankai a kitab sa bontal a zasagintas a ipphangndao (mudakkirat), ko manga ragon a miamanalikhod na da akn tamani so masa niyan a phaninggaposan on, ka kagia so arga o kitab na di ron khitaks so waqto a kapagmbaali ron, go di pn so bilangan o pandangan iyan, aya mataan na thimbangn so manga kitab ko dianka a panagontaman a khibgay ron o somiorat on ka an mabaloy a phakanggay a gona ko katao sa gona a mala.

Na so kasorat sii ko katao a Usul al Fiqhi na kna o ba btad a malbod, ago kna pn o ba marani so kakhaparoliya on o manga taw a piangindaw iran, ka kagia so gona niyan a so biantak akn ko paganay a kapagphoon akn na maito bo na madadas ko blangan o giikipmaratabatn o manga taw a onota o manga kpit sii ko masa a kiapangonotonot sa kpit ago so manga okit iran a so miaparampang on so manga taw a biaksa ko manga katao, na aya pn so salakaw kiran.

Miaadn ko hadapan akn gowani a thkhsn akn so kathnkayos ko blangan o kasorat so dowa a lalan:

Paganay ron: So kasorat akn sa zasagintas a osayan (mudakkirat) a khaadn ko pankat a gaga o manga morit ko paganadan ko kitab (Huquq-Law) ka an mabaloy a pphangndodan iran ko kapphaganad iran sankai a katao,

11

a giankanan a btad na mangingindaw sa kapontok ago katitins ko manga onayan iyan a pakaasal.

Ika dowa: So kasorat akn sa kitab a di ako mapatong o isa a shayi, a salakaw ko kapakarayaga ko katao a Usul, ago so kapakambowata on ko manga taw sii ko nditarn iyan a bago, a aya dn a pphakakokomn akn ko manga mas’alah a kazosopakan na so kitab o Allāh ago so Sunnah o Rasūlullāh a siran i phoonan a onayan o Kitaban a Islām ago aya niyan bowalan a pakaasal, oriyan iyan na so miatoon a rarad a miakapoon ko manga Sahābah o Rasūlullāh sii ko darpa a kiazosopakaan ka kagia siran i ladiawan ko kipnggolalann ko Shari’ah o Allāh ko oriyan o Rasūlullāh a skaniyan i somiampay ko Risālah sa tarotop, ago piakarayag iyan sa minggolalan sa ilaham o Allāh so langowan a miakasoln on, sa igaganap akn on so miatoon a rarad o manga Imām a manga Mujtahidīn a khirk ko manga kpit a Fiqhi a so initindg o manga onota iran so kinipaniasaln sankoto a manga kpit iran.

Na oriyan o kiapmardod sankoto a dowa a okit na pinili akn so okit a ika dowa - sa ayon o Allāh - a rakhs o madadalm on a pd sa margn a somsndad, sabap ko paratiaya ko sa so gona niyan na lawan lankap sa di matitins ko isa ka sagorompong sa di ron pd so salakaw.

Na mizarakan ako ko Allāh sa miangni ako ron sa tabang.

Na gowani a milomang ako dn ko lalakaw o kapzorat na miakathangn ako sabap ko manga btad a makaliliyo ko kabaya akn. Sa aya dn a maniniat akn na di ko pakapmbowatn ankai a pangilay sa bontal a kitāb sa taman sa di thamantaman ago madianka so kasamporna iyan, ogaid na miatoon akn a so sabaad a lima na miamts on sa pinggiragiray niyan ago inipanginsbangan iyan ago inipanginsdnpan iyan ko ingd o manga Arab, sa inithotogalin iyan ko pithibarang a manga pompongan a paganadan a Arab (jāmi’ah arabiyyah).

12

Sabap roo na miapamikir akn a kapakambowata sankai a dianka sa nggolalan sa mitombok kaan akn mapalihara so bangnsa niyan, ago an di khatontot o phanontot ko kalagaday o masa.

Ago an oto mabaloy a pangoyat ko panamar akn ko katarotopa ko kipzoratn on sa nggolalan sa tabang o Allāh .

Sa sii ko manga morit ko katao a Usul a gii ron mloloba sa mapayag a kaiimpidan a malolompiyo ko kagogokt ago so kapmaratabat sa kpit na indawag akn ankai a gintas a paganay (juz awwal) sankai a kitab akn a makararankom ko manga onayan a bandingan iyan. A skaniyan so pangonaan a osayan ago thotolan ko Usul, ago so manga dalīl o manga kokoman, a pagaayonayonan ago so kiazosopakaan, ago so manga onayan a kapakambowata ko manga kokoman phoon ko dalīl iyan (Istimbāt), sa pphagarapn akn a kiaayonan ako ko nganin a inidakat akn on, sa pphagarapn akn so kabaloya on o Kadnan akn a pd ko ilmo a phakanggay a gona sa tolabos a pangilay ko kasosoat iyan, ka an mabaloy a bts o khirk on ko gawii a di phakanggay a gona so tamok ago so manga wata, a skaniyan ko kabaya iyan na gomagaos a skaniyan i apasa ago sariga a mapia.

BierutAlongan a Jumu’at 10 Shawwal 1394 h.25 October 1974

Mohammad Mustafah Shalabiy

13

So Manga Maana

Asl Pakaasal, tomadng, onayan, poonan, itadoUsul Manga pakaasal, manga oayan, manga

poonanUsuli Taw a gomgpa ko katao a Usul Fiqhi.Fiqhi Sabot a madalm ko maana o kokoman.Faqih Taw a gomgpa ko katao a fiqhi.Usul al Fighi So Katao a pimbitiara niyan so manga

onayan o sabot ko kitab (fiqhi).Hukm Kokoman, so kitaalokn ko nganin ko isa a

ngain sa tatapn on odi na pakadaan on so kibabansa niyan on.

Ahkam Manga kokomanQadhiyyah Btad, awid a akal a phamikirn ko kambtadi

ro sa tabalQadhaya Manga btad a phamikirn a mbatadan sa

tabal.Hukm Shar’i Kokoman a kitab.Kulli Rankom, kalangolangonJuz’i Sagintas, sasokoQadiyyah Kulliyyah

Btad a rankom, lankap

Qadhiyyah Juz’iyyah

Btad a sagintas, sasoko

Dalil Tanda, Toos, tagotao, Karina, TandaAdillah Manga Tanda, manga Toos, Manga tagotao,

14

manga karinaDalil Kulli Tanda a rankomDalil Juz’i Tanda a sagitasAdillah Kulliyyah

Manga tanda a rankom

Adillah Juz’iyyah Maga tanda a sagintaQat’i Gtas, miatankd so kiaadn iyan sa daa

sankaan onDhanni Antaan a pamikiranQat’iu at Thubut Gtas so kiatankd iyanQat’iyyud Dilalah

Gtas so kapakatotoro o maana niyan

Dhanni at Thubut

Antaan a pamikiran so kiatankd iyan

Dhanni ad Dilalah

Antaan a pamikiran so kapakatotoro o maana niyan

Dalil Qat’i Tanda odi na toos a gtas (matatankd)Dalil Dhanni Tanda a antaan a pamikiran a di maggtas.al Kitab So Kitab a so Qur’anas Sunnah So Sunnah o RasulullahHadith So Hadith a piaothol a katharo o Rasulullahal Khabar So pianothol a katharoo Rasulullahal Athar So sabdan o Rasulullah a piaothol a phoon

o.Mutawattir So pianothol o madakl a taw a di tharimaan

a akal o ba siran maopakat ko kapamrak sabap ko kadakl iran.

Ahad So hadith a piaotho o sakataw odi na madakl a da sampayin ko dianka o miaothol ko mutawattir.

Sanad So sanday a kaiokitan o hadith ko kiapanothola on.

Rawi Taw a mianothol ko hadith o RasulullahRuwah So miamanothol ko Hadith (madakl).

al Ijma’ So kiaopakat o maga Mujtahid ko isa a masa ko roiyan o Nabi.

al Qiyas So Kataks, sa itaalok so kokoman o nganin ko isa a kokoman a adn a miakambowat on a dalil a titayan a kitab.

Qiyas Jalli Taks a mapayag so sabap iyan (illah)Qiyas Khafi Taks a masoln so sabap iyan (illah)Qiyas Maal Fariq

Taks a makambibida so initaks ago so tiaksan

15

Am LankapKhas Mattndo (sopaka o lankap)Mutlaq MamantkMuqayyad MisasankotMujmal MatitimblMufassal MazasagintasMantuq Miabals, mibathkMafhum Siabot ko maana o lapiatMuwafiq Makaaayon ko maana o lapiatMukhalif Makasosopak ko maana o lapiatMafhum Muwafaqah

Sabot a makaayon ko maana o lapiat

Mafhum Mukhalafah

Sabot a makasosopak ko maana o lapiat

Illah SabapMansus al Illah Miaaloy ko titayan so sabap iyan

ا�لكت�اب فاتح�ةGkaan o Kitāb

So langowan o podi ago bantog na rk o Allāh a so initoron iyan so Kitāb sa minggolalan sa bnar, ago so Timbangan ka an makapaginontolan so manga taw. So kalilintad ago so kapakaslang na sii ko kaposan o manga Nabī ago Dato o miangatitindos a so Mohammad Bin Abdillāh a siogo sa limo ko manga kaadn sa aawidan iyan so Sahrī’ah a magigikb i ongangn a maloag a linang a mapoti a aya onayan iyan na so kapphakalbodi ko manga taw ago so kaankat o margn phoon kiran, ago aya antap iyan na so kamataani ko manga kamapiaan iran ago so kapakatindng o kaontol sii kiran. Sialawatan skaniyan o Allāh ago so manga tonganay niyan ago so manga bolayoka iyan a khisasakawn ago so manga taw a somiayan kiran ago komidng ko lalan iran sa taman ko alongan a kaphamalas.

16

Phangni kami rka Kadnan ami sa toroan ago ayon, ago mlindong kami rka oba midolas so manga palo ko oriyan o kiathakna iyan ko lalan a mathito, odi na o ba makasilay so pansom sa maawat ko bnar, odi na misalo so dila ko kabalsa ko bnar, odi na mangindaw so ginawa sii ko salakaw rka, sa miasotisoti ka a da dn a maoolawla ago da a bagr a rowar sa misabap rka, sii rka na mizalimbotawan kami, ago sii rka na mimbalingan kami sa ska bo i khandodan.

Aya oriyan iyan na: Mataan a so maporo a gaos a so inikasoat iyan rki tano so Islām a agama na bialoy niyan so Sharī’ah o Islām a lankap “ Go da ami ska sogoa a rowar sa lankap ko manga taw a phamanothol (ko manga pipia a balas) ago pangangalk (ko manga siksa ko Naraka)” sa tiombokan iyan on so karirinkit o manga Sharī’ah a phoon sa langit “ Go da maadn so Mohammad a ama o isa ko manga mama rkano ogaid na sogo’ o Allāh ago kaposan o manga Nabī” sa skaniyan oto so Sharī’ah niyan a inikasoat iyan sa taman ko kapangwarisi o Allāh ko doniya ago so madadalm on “Sa taw a mloba sa salakaw ko Islām a agama na di ron dn tharimaan” go initoron iyan so kitāb iyan a inirinayag ko kalangowan a shayi, ago iniwahi niyan ko Sogo’ iyan a kapayaga niyan ko manga taw so nganin a initoron kiran “ Go initoron ami rka so pananadm ka an ka mapayag ko manga taw so nganin a initoron kiran ka an siran makapamimikiran ”.

Sa miatimo a phoon ko nganin a iniwahi o Allāh ko Sogo’ iyan ago phoon ko manga payagan iyan a Rasūlullāh so matitimo a pd sa manga titayan a mapapayag on so Sharī’ah a tarotop. A sa taw a kptan iyan na maawat ko kadadag, pitharoo Rasūlullāh a: Inibagak akn rkano a dowa a btad a di kano dn madadag ko tnday o kakkpiti niyo ron so Kitāb o Allāh ago so Sunnah ko”.

Ogaid na giankai a manga titayan ko kadakl iyan na da niyan marinayag so manga kokoman o pphamangitana ko kapthali-ngoma o manga gawii sa ba mazasakntal, na di dn dowadowa na adn a shayi a di mipndarainon ko

17

talikhodan o manga titayan, a skaniyan i pzakntal ko nganin a tinimbl iyan, sa thamanan iyan ko oman i btad so kokoman iyan a domadait, na miaadn so Ijtihād a so tiankd o Rasūlullāh ago biarasa iyan on so manga Sahābah niyan a siran oto so magawid ko Insana (amānah) ko oriyan iyan, sa tiondog siran sii sankoto sii ko oman i masa, o sagorompong a pd ko manga taw a bigan siran o Allāh sa sabot a matolangd ago kapagijtihād - a so phakaoma bo so bandingan iyan - “a so kaosara o Faqīh ko kapasang iyan a pamikiran ko kapakambowata ko manga kokoman a phoon ko manga dalīl iyan a mazasagintas” sa madadalm on so kapakanggalbka ko akal (pamikiran) na so manga akal na mbidabida, na so manga sabot na zoransorang, na opama ka so pinto na ibagak a lkaan ko langowan a khabaya na disomala a masagala so manga btad sa di makathito so lalakaw ankai a Sharī’ah, na miaadn a pd sa patoray so kibtadn ko manga onayan o Ijtihād sa khitolad iyan so lalan iyan a mapayag, na inibtad o thatandingan a mamamayandng ko giikinggolalann ko Sharī’ah o Allāh so manga onayan a impitan a giiplolobaan o manga morit ko Fiqhi sa tiarima iran sa tarotop a miakilala ko ingaran a Usūl al Fiqhi, sa siniyap o manga Ulama sa inibantak iran on so manga siyap iran sa mitho' ago rominimparak ko kialagaday o manga masa sa taman sa kiadarpaan iyan so pankatan iyan ko lmbak o manga katao o Sharī’ah a salakaw, sa minisnggay so Sabot a Islām (al Fiqh al Islamī) misabap on ko salakaw ron ko langowan o Fiqhi a pimbaas o manosiya sa datar o kiatarimaa on o manga Ulama ko Kitaban a pianarankoni o manosiya.

So katao ko Usūl al Fiqhi na pd ko manga ala i gona ko manga katao ko Kitāb a di dn mipndarainon o morit a pphaganad ko katao a Fiqhi odi na Qanūn, sa datar o kapangingindawa on o langowan a minikhapaar iyan so btad o gii ron kinggolalann, sa so manga onayan iyan na khasindawan iyan kiran so lalan, sa miamlpl so manga pondowan sa kitab o Islām ko itongan a da a isip iyan ko kadakl o miamangisorat on, a phizoson i okit, adn oto a piamakatayas, na adn pman a piamakakmpt, na adn pman a piakababaw, na adn pman a piakadalm, a so

18

kapnggonai ron ago so kazabota on na kna o ba btad a malbod, ogaid na mangingindaw sa kiabarasa a matolangd ago kapantang a matigr ago kalanat a mananaw. A btad oto a minikokom iyan so kakasoya ko kapkhilanga ko manga mas’alah niyan sa nggolalan sa okit a malbod.

Sabnar a kiaonaan ako sii sankoto o manga ala a Shaykh a khipakallbi a pd kiran so tomiaalok dn ko Inampda a Maporo (ar’rafīqul a’lā) ago pd kiran so domadara a phnayaw, go datar oto a pd kiran so inisampay ko apta odi na kiaraniyan iyan, na pd kiran pman so da a kiasampayan on a mala a pkhabanding. So panalamat na sii ko Allāh ko miangaoona ago ayonan iyan so pkhaori ko kapkhasoya ko kapphamimikirana ko inipanorat iran ka an makathito so makasasailang on.

Pangindaw akn so kapakablang o waqto a issnggay ko kipphangndaon sankai a katao ko manga morit ko Kitāb ka an maparo so gii ron mangndao ko kibgan iyan ko manga ropaan iyan sa mapayag a malingaw, ka an masorot ko kapthiokopi niyan ko manga kabaya iran sankai a katao, sa so kapangingindawa iran on na di mamiminos ko kapangingindawa on o morit ko Fiqhi, batabolabaw amay ka masanday kiran so btad o kipnggolalann ko manga kitaban a skaniyan na manga titayan a pzogo (nusūs āmirahنص77وص آم77رة ) ago manga titayan a pzapar (nusūs nāhiyyah7ناهية a madadalm ( نصوص on so lapiat a lankap (al āmالعام ) ago so lapiat a mattndo (al khāsالخاص ) ago so mamamantk (al mutlaqالمطلق ) ago so misasankot (al muqayyadالمقيد ) ago so mapayag i kapakatotoro (ad dhāhirالظا7هر) ago so masoln on (al bāthin,( الب77ا7طن so miaonaon ago so miakasono, ago di pn kapopokasan sa giikapakazosopaka (ta’ārudh7التع77ارض) ko ltlt iyan sa datar oto a giimakambidabida so okit o kapakatotoro iyan ko manga maana niyan, sa adn oto a miabathk (mantuqمنطوق ) na adn pman a ba dn siabot (mafhūmمفه77وم ) na adn a sabot on a makasosopak (mafhūm al mukhāfahالمخالفة na adn pman a sabot ( مفهوم on a makaaayon (mafhūm al muwāfaqahمفهوم الموافقة ) na aya kaposan iyan na kadadalman oto sa soson a di

19

kapakatatarotop ko kathonaya ko manga kokoman o nganin a pkhitana ko ltlt o manga taw, a gioto na mangingindaw sa kisampay ko kokoman o oman i pkhabago a pd sa manga btad, sa di niyan oto khagaga inonta bo o maadn skaniyan a, iggpa iyan so manga onayan o kapakatotoro (qawā’id ad dilālātالداللة ago ( قواعد so manga impitan o giikapakazosopaka ago so manga okit o kapakarayag o sabaad a kokoman ago so kaknala ko bathk (mantūqمنطوق ) ago so siabot (mafhūmمفهوم ) ago so pankatan o oman i isa kiran sii ko kanggalbka on, go andai masa i kaphagapas iyan ko kataks (Qiyāsقياس ) ago andamanaya i kathaks iyan.

Sa giai so kitab akn ko Usūl al Fiqhi a indawag akn ko manga morit akn sii ko bontal iyan a paganay sa ropaan a Mudakkirāt, a phanamaran akn on - sa ogop o Allāh - so kapakalbod o matatago on a margn a pd sankai a katao ago so kapakarani niyan ko manga sabot sa nggolalan sa osayan a malbod, ago so katankda ko bnar sii ko manga mas’alah a miangalandada on so giikapmaratabat sa kpit (ta’assub mad’habī) sa inator akn skaniyan sii ko Pangonaan (muqaddamah) ago pat a bagian iyan:

Sii ko pangonaan: na ndodon so manga poonan iyan a iphropa niyan ko gii ron maganad so katokawi ron (ta’rīf ago so kiapayaga ko kiatharagombalay niyan ago (تعريفso kiaozor iyan ago so okit a kinisoratn on, ago so manga bandingan iyan, ago so antap on a onayan, ago so kinidayagn on ko lt iyan ago so lt o Fiqhi.

Na so pman so bagi a paganay: na madadalm on so bandingan ko manga dalīl (so pphangapopoonan o manga kokoman - masādir) so manga phoonan a kiaopakatan ago so kazosopakaan on ago so manga tindng o manga Imām a khirk ko manga kpit a Fiqhi.

Na so bagi a ika dowa: na so manga onayan a so misasankot on so kapphakambowata ko manga kokoman a phoon ko manga dalīl iyan, a skaniyan na manga onayan a basa (qawā’id lugawiyyahقواع777د لغوية ) a so salakaw ron na manga onayan a kitāb (qawā’id shar’iyyah

20

a rakhs a piayag on so bandingan ko manga ( قواعد شرعيةantap a lankap o kipmbtadn ko Kitāb (tashrī’تشريع).

Na so bagi a ika tlo. Na madadalm on so bandingan ko manga kokoman, so kiambagibagi iyan ago so darpa iyan ago so papaliogatan on ago so kaatawi ron ago so nganin a pkhitkaw ron a manga pangalang iyan.

Na so bagi a ika pat, na so bandingan ko Ijtihād ago so manga sarat iyan ago so kokoman iyan ago so kaonot ko kpit o isa a Imām (taqlīdتقليد) ago anda i kakhaadn iyan.

Sa pagarapn akn ko Allāh a kabaloya niyan on a tolabos a pangilay ko paras iyan a masakaw, a phakanggay a gona ko dianka a minipro-masay akn on a pd sa panagontaman, sa skaniyan i sasanaan tano a mapia a sariga.

al Qahirah (Cairo) Saribolan o Rajab 1386 H.15 October 1966Mohammad Mustafah Shalabiy

21

PangonaanSii ko

Osayan ko Usūl al Fiqhi الفق77ه ago so payagan o أصولbandingan iyan, ago so kiataragombalay niyan, ago so manga okit o kinisoratn on, ago so antap iyan, ago so kambibidaan iyan ago so katao a Fiqhi.

So Usūl al Fiqhi na: Lapiat (lafdلفظ ) a makambababid a dowa a kalimah a so sasandain (al mudhāf) a so Usūl ago so kasasandayan on (al mudhāf ilaihi) a so al Fiqh, a misasankot so kapayag o maana niyan ko katokawi ko maana o dowa a gintasan iyan a so Usūl ago so Fiqh, go giimakambida so maana niyan sa phagonot ko giikapakambida o mapipikir on.

Giankai a katharo a Usūl al Fiqhi na adn a maana niyan ko basa Arab, na so manga taw a pmbtad ko manga maana (Ahlul Istilāhأهل الص7طالح) na initogalin iran ko maana a salakaw sa maggdam on so maana niyan ko basa, so katharo a Usūl na ngaran a madaknl (jam’جمع) o katharo a Asl, a aya maana niyan ko basa na so nganin a onayan (qā'idahقاع77دة) a ptharagombalain on so salakaw ron, mlagid o so kiatharagombalay na maggdam ka datar o katataragombalay o atp ko manga klb, antaa ka matag maana (ma’nawī) ka datar o katataragombalay o kokoman ko karina niyan (Dalīl iyan) ago so misasabap sii ko sabap iyan (al Ma’lūl wal Illahالمعلول والعلة).

Sii pman ko maana niyan ko kitāb (Istilāh) na piakanggolalan so maana o al Asl sii ko madaknl a maana, a alowin tano so dowa on soson.

1- ad Dalīlالدليل : aya isa a maana o Asl na so Dalīl (karina) lagid o katharo a; Aya pakaasal ko kiaharama ko kapamono na so katharoo Allāh a; Go di niyo mbonoa so

22

ginawa a so hiaram o Allāh inonta bo o nggolalan ko kabnar, aya maana oto na aya Dalīl (karina) a makinggogonanao ko kiaharam o kapamono na giankoto a Ayat. Go aya pakaasal ko kiaharama ko kapakan-dowayaa ko babay ago so babo iyan ki ama iyan odi na sii ki ina iyan na so katharoo Rasūlullāh a; Di khidoway so babay ko babo iyan ki ama iyan ago sii ki ina iyan.

2- al Qā’idah القاعدة: Aya isa a maana o Asl na so al Qā’idah (onayan) sa miatharo a: Aya pakaasal (asl) na so lomalankap a lapiat (al ām) na pnggalbkn ko kalalankap iyan sa taman sa makambowat so nganin a khabaloy niyan a mattndo (al khās) يخصصه ما يرد ى حت بعمومه7 يعمل .العامGo so lapiat a mamamantk (al Mutlaq) na pnggalbkn ko kapamamantk iyan sa taman sa makambowat so nganin a khabaloy niyan a misasankot (muqayyad) يعمل المطلق

ده يقي ما يرد ى حت إطالقه Go lagid o katharo a: Aya pakaasal .علىsii ko Abī Hanīfah, na so paparatiayaan o Ahl ad Dimmah na imbagak siran on sa mapnggolawla iran, aya maana niyan na gioto i Onayan (al qā’idah) sii kiran.

Sa giankai a manga maana na da a mababantak on ko kapagosara on a rowar sa maana a satiman ka kagia gioto i mambbtad o katharo (lapiat) a romarankom sa madakl a maana (mushtarak7مشت7رك ) sabap roo na gowani a sandayin so katharo a Usūl ko katharo a Fiqhi (Usūl al fiqhi) na miatndo a aya mababantak on na so maana a Dalīl odi na Qā’idah (1) sa khabaloy a aya maana o Usūl al Fiqhi na skaniyan so manga dalīl o Fiqhi (Adillat al Fiqhi ( أدلة7 الفقه

(1) So katharo a Asl (Pakaasal) a aya maana niyan na al Qā’idah (onayan) na giipakang-golalann sii ko maana niyan ko manga Ulama ko kitab ko dowa a maana: Manga paka-asal (usūl) a skaniyan i manga onayan (qawā’id) o kapphakambowata ko manga kokoman (istimbāt) a phagosarn skaniyan o Faqīh (alim ko Fiqhi) ko kapphakambo-wata ko manga kokoman a kitāb a phoon ko manga dalil iyan a mazasagintas. Aya ibarat iyan na so katharo a; So Kasogo (al Amr) na makatotoro sa wajib paliogat, na so kasapar (an Nahi) na makatotoro sa kahaharam. Go so lomalankap so maana niyan na pnggalbkn ko kalalankap iyan taman sa makambowat so dalil sa kakhatndo iyan. Sa giankai a manga onayan na lomiankap sa ingaran a Usūl al Fiqhi.

23

Go so katharo a Usūl (manga pakaasal a onayan) na skaniyan na manga bandingan a lankap (qadhāyah ammah) ago manga panagayanan a rankom (mabādi a kulliyyah) a phagatorn sii ko manga titayan a makmpt a makararankom sa manga kokoman a kitāb a lankap sii ko manga btad a pphakasold ko bandingan iyan; Ka datar o katharo a so mithakna on so pamikiran na di khada sabap ko kaadn o sankaan (al Yaqīnu lā yazūlu bi as Shakk با7لش يزول ال كاليقي7ن ) Go so katharo a so kaadn o Margn na maphakambowat iyan so malbod (al Mashaqqatu tajlibu at Taysīr تجلب المشقةGo so mapapayag (rinayagan) na kharn iyan so kapakakhabnar sa di (التيسير niyan khipatoray so kapakakhabnar. Go so kisankotn ko kapakamilik ko piligro na batal, na so kisankotn ko kakkhada o kapakamilik ko piligro na khapakay. Ago so makadadatar san a pd sa manga onayan a kitab. Pitharo i al Qarrafi al Maliki, sii ko pangonaan o kitab a al Foruq, a; Mataan a so Shari’ah o Mohammad na makararankom sa manga onayan (usul) ago manga sapak (furu’’) a so manga pakaasal iyan na dowa bagi: Paganay ron, na so pmbthowan sa Usul al Fiqhi, a aya onayan o btad iyan, a daa madadalm on a rowar ko manga onayan a kitab a miakambowat a phoon ko manga lapiat a basa Arab, ago so pkhitkaw a pkhisogat sankoto a manga lapiat a pd sa kiamansok (an naskh) ago so kapphakarinayag (tarjih). So bagi a ika dowa: na …odi na so manga onayan iyan (Qawā’idul fiqhi الفقه (قواعد a so ron misasankot.

So al Fiqhi الفق��ه ko basa; Na aya maana niyan na so Sabot (1) (al-Fahmالفهم ) sa datar o kiatharoa on i az Zamakhsharī ko Asās al Balāgah, ago si ar Rāzī sii ko Mukhtār as Sihāh, odi na aya maana niyan na so kaknala ko pamotosan o maana o nganin, ago so kisampay ko piaganakanakan iyan, sa datar o kiatharoa on i ar Rāgib al Asfahānī ko kitāb iyan a al-Mufradāt, sa skaniyan na mattndo a di so kalalayaman a maana o sabot (al fahm). Go miatharo a aya maana niyan na so katao odi na knal (al ilm ).

skaniyan so manga onayan a rankom a lankap a fiqhi a mala a madakl i bilangan a mala i randiyar a makararankom ko manga pagns o kitab ago so ongangn iyan. Rk o oman i onayan a pd ko manga sapak sii ko Shari’ah so nganin a dikhaitong, sa daa miaaloy ron sii ko usul al fiqhi a rowar ko manga ibarat a maito sa giinggolalan sa matitimbl, a so kapzagintasa on na sii madadalem ko katao a Fiqhi, a mablang ago madakl so manga kitab a inisorat sankanan a soson na madakl a pd on so; Qawaaidul Ahkam Fi masalihil Anam, a rk i Izziddnin Bin Abdissalam a miawafat ko 66 H. Go so kitab a al Foruq a rk i al Qarrafi a miawafat ko 684 H. Go so kitab a al Qawwa’id a rk i Ibn Rajab al Hanbali a miawafat ko 795 H. go so kitab a al Usul a ron makapopoon so manga sapak o kpit a al Hanafiyyah a rk i Abil Hassan al-

24

Karkhi a miawafat ko 340 H. go so kitab a Ta’sisu an Nadhar a rk i ad Dabbusi a miawafat ko 430 H. go so kitab a al-Ashbaah wa an Nadhair a rk i Ibn An Nujaym al Misre al Hanafi a miawafat ko 980 H. go so kitab a al Ssh baah wa an Nadha-ir a rk i as Suyuti. Ago so salakaq san a pd ko manga kitab a da pn mitombok a ba dn misosorat o manga ala a Ulama ko Shari’ah. Sii sankanan na pitharo i as Shaykh Hassan as Sattie ad Dimasqi al Hanbali a miawafat ko 1307 H. ko pangonaan o kitab iyan a, Tawfiq al Murad an Nidhamiyyah li Ahkami AsShari’ah, a mataan a so manga muhaqiqin a manga Fuqaha, na sabnar a piakandod iran so manga mas-alah ko Fiqhi sii ko manga onayan a rankom a palaya dn romarankom ago tomitimo ago mi-impit ko manga mas’alah a madakl, sa piakasampay o manga Ulama ko kpit a al-Hanabilah sii ko mararani manga 800 a onayan (Qaa’idah). (1) so katharo a Faqaha, na igira dibawa so baris o qaaf, Faqiha, na aya maana niyan na somiabot, kominal, na o aya baris iyan na diatas Faqaha na aya maana niyan na kiaonaan iyan so salakaw ron ko sabot, na o aya baris iyan na dapan, Faquha, na aya maana niyan na mimbaloy a Faqih, somindad so sabot iyan, so pman so katharo a Tafaqqaha, na phitontot iyan so fiqhi sa miangolad on, datar o katharo o Allah a; Liyatafaqqahu Fid Din, Ka an iran mapangnal (masabot) so agama, go so katharo o Rasul a; Sa taw a kabayaan o Allah sa mapia na balowin iyan a somasabot ko agama (Yufaqqih’hu Fid Din ).

Sii pman ko maana niyan ko kitāb (Istilāh); Na skaniyan so katao ko manga kokoman a kitāb a kanggalbk a miasokat a phoon ko manga dalil iyan a mazasakntal .(2)

(Huwal Ilmu Bil Ahkāmi as Shar’iyyah al Amaliyyah al-muktasabu Min Adillatihā at Tafsīliyyah).

7ة فصيلي الت تها أدل من المكتسب ة العملي ة رعي الش باألحكام العلم7 هو So karinayaga ko maana a osayan o Fiqhi: Aya mapipikir ko Katao (al ilmالعلم ) na so mamamantk a sabot a romarankom ko antaan a pamikiran (adzan) ago so mithaknaon so pamikiran (al yaqinاليقي7ن ) knao ba aya antap on na so kapangimbnar o yaqin sa thakna on (at Tasdniqul Yaqiniاليقيني ka kagia aya kadaklan ko ( التصديق manga mas’alah o Fiqhi na giinggolalan sa galbk a antaan a pamikiran (dzanniyyahالظن7ية ).

25

So katharo a manga kokoman (al ahkamاألحكام ) na ngaran a madaknl o katharo a Hukm: a aya antap on na skaniyan so katankda ko btad sa ibangnsa ko isa a btad odi na pakadaan on (isbatu amrin li akharin aw nafyuhu anhu) عن7ه إ نفي7ه أو ألخ7ر أم7ر ثبات7 aya ibarat iyan na so katharo anka sa so alongan na somsbang, sa tiankd ka so kassbang sa initompok ka ko alongan, odi na so katharo anka sa so alongan na di somsbang, sa piakada aka so kassbang sa inibangnsa nka ko alongan, sa so paganay na kakokom a katankd (hukm ithbat7حكم إثب7ات ) na so ika dowa na kakokom sa kapakada (hukm nafiحكم نفي ). Knao ba aya antap ko al-hukm, na so maana niyan ko manga Ulama ko Usul a skaniyan so: Katharo o Allah (khitab7خطاب ) a mitotompok ko manga galbk o (taw) a pialiogatan (mukallafمكلف ) sa minggolalan sa pangni odi na kazamili, (iqtidhaan aw takhyiranاقتضاء أو تخيي7را ). Kna pn o ba so maana niyan ko manga Ulama ko Fiqhi a skaniyan so: Rarad o katharo o Allah a mitotompok ko manga galbk o pialiogatan, ka o gioto i mababantak sankoto a maana o Hukm, na khabaloy so kisosompat on o katharo a Ashariyyah sii sankoto a osayan a ilang a (kitab) الشرعية daa gona niyan.

So ptharoon a as Shar’iyyahالشرعية na mibabangnsa ko katharo a as Shar’ sa pnggolalan sa (kakikitabi) الشرع mamantk antaa ka ba phakaokit sa Ijtihad, ka kagia so kitab na aya niyan pkhapoonan (masdar). Ka lagid o katharo a tano sa; So kanaik na wajib, so kazina na haram, sa phakaliyo ron so manga ______________________ (2) Sii sankanan na khaadn so maana o Usul al-Fiqhi sii ko basa sa skaniyan so ptharagombalain on so sabot, sa skaniyan i onayan o langowan a sabot a minitaalok ko apia antonaa a nganin a zabotn, na aya pman a maana niyan ko Istilah, na skaniyan so ptharagombalain on so sabot a mattndo a missnggay a skaniyan so kasabota ko manga kokoman a kitab (ahkam shar’iyyah) a miakapoon ko manga dalil iyan a mazasagintas.kokoman a maggdam (ahkam hissiyyah حسية ( أحكام a so pkhagdam sa giinggolalan ko hawas, ka datar o katharo a tano sa so Apoy na phakatotong, so alongan na somsbang, go so manga kokoman a pamikiran a akal (ahkam aqliyyah عقلية a so ay akapzabota on na giinggolalan ko aqal, ka datar ( أحكام o katharo a; So isa na saopak o dowa, go so dowa a zopaka (dhiddanضدان ) na di khatimo ogaid na khapakay a ma-ankat siran ko satiman a masa (datar o warna a mapoti ago so maitm a di khatimo ogaid na khapakay a palaya mada

26

sa aya maadn na warna a mariga odi na biro). Go so dowa a zoranga (naqidhan( نقيضان na di siran khatimo ko satiman a masa ago di siran khaankat sa mrngan (datar o kagagawii ago so kadawndaw a zopaka ogaid na di siran khada ko satiman a masa o mada so gagawii na adn a dawndaw. O so dawndaw i mada na adn a gagawii) Go so manga kokoman a basa (ahkam lugawiyyah

لغوية a ( الفاعلal-fa’il) ka datar o kokoman o minggalbk ko galbk ( أحكامdadapann so baris iyan, na so kiatanaan o galbk (al maf’ulالمفعول ) na didiatasn so baris iyan.

So kanggalbk (al Amaliyyahالعملية ) a miaaloy ko osayan o maana o fiqhi, na skaniyan so manga galbk a pphakambowat ko manga taw, ka datar o sambayang (salah) so powasa (sawm) so kaphasai (bayi’) so kapagapin (ijarah) so kapriba (riba) so kasanda (rahn) so kathanan (wasiyyah) go so salakaw ron a manga galbk. Sa miakaliyo ron so manga kokoman a kitab a salakaw a mitotompok ko kaparatiaya (I’tiqad) ka datar o kawawajib o kaparatiayaa ko Allāh ago so kapakaisaisaa on, so kapangimbnara ko kaaadn o malāikat, go so kaparatiaya a ko manga Sogo’, ago so manga Kitab a initoron o Allāh, ago so alongan a maori, ago so madadalm on a pd sa kapagisip (hisab) ago so balas (thawab) ago so siksa (adab) go so mitotompok ko kapakambilangatawa ko ginawa, ago so katoman sa pasad, ago so kahaharam o kandonsiyan, ago so kapligt, ago so kathakabor, ago so kipapatorain ko pahantang ko manga kokoman o Allāh ago so manga okoran iyan, ka giankai a miangaaaloy na adn a katao niyan a missnggay a skaniyan so katao ko Tawhid, ago so katao ko Parangay (Akhlaq).

Khaimolngan sii a so kiatndo o Fiqhi sii ko katao ko manga kokoman a kitab a kanggalbk na katharo anan a miaori, ka sabnar a miaadn so Fiqhi a giipakanggolalann sii ko langowan a katao ko langowan a kokoman a kitab ko tlo a phizosonan iyan, sabap roo na tiaarip inosay o Abu Hanifah sa skaniyan kon: So katao ko ka knala o ginawa ko rk iyan ago so di niyan rk (so isosogo on ago so isasapar on) so rk iyan a phakanggay ron a gona ago so di niyan rk a phakabinasa on.

So kinisankot o katao (al ilmالعلم ) ko kababaloy niyan a miasokat (al muktasabالمكتسب ) na kagia an on makaliyo

27

so katao a da masokat, ka datar o katao o Allāh sii sankai a manga kokoman ka kagia so katao o Allāh na tatap sa dalm a kandang (azaliأزلي ) a da makanggolalan sa pkhasokat, go so katao o Jibril, ka kagia miakowa niyan sa minggolalan ko kiapakitokawi ron o Allāh , sa da niyan masokat, go datar oto so katao o Rasūlullāh ko manga kokoman a so initoron o Wahi, ka palaya dn oto di khabthowan sa Fiqhi ko thito a maana niyan, na so pman so miakowa niyan sa minggolalan sa Ijtihad iyan a pamikiran na skaniyan na katao a miasokat sa khiropa skaniyan sa fiqhi.

So kinisankot o katao ko kababaloy niyan a pd ko manga dalil a mazasakntal (adillah tafsiliyyah أدلة7 تفصيلية) na phakaliyo ron so katao o phagonot sa kpit (muqallid ka kagia apia pn miasokat iyan ogaid na sii niyan ( مقلدmiakowa sa minitogalin phoon ko Imam iyan a phagonotan iyan ko langowan a kpit iyan, sa datar o ba giankoto a katharo o Imam iyan na aya niyan dalil a phagonotan iyan.

Sa so manga dalil a mazasakntal na skaniyan so manga dalil a sagintas a so mitotompok ko manga mas’alah a sagintas sa phakatoro so oman i isa on sa kokoman a sagintas (hukm Juz’iجزئي ka kagia aya ( حكم kalamalama o Faqih7فقيه (taw a kominal ko Fiqhi) na so manga kokoman a sagintas, ka kagia aya antap iyan na so kisampay ko manga kokoman a zasagintas. Sa datar o kakhokoma ko isa a galbk ko kababaloy niyan a khapakay antaa ka di khapakay, odi na so kapipia o kapasadan antaa ka ba binasa, sa so manga kokoman a sagintas na pkhakowa ko manga dalil a sagintas. Sa miapokas roo so manga kokoman a lankap a rankom a matitimbl (ahkam kulliyyah Ijmaliyyahأحكام كلية إجمالي7ة ) ka gioto i kalamalama o pangilay o Usuli (taw a kominal ko katao a Usul al Fiqhi).

Na gowani a mabaloy so Fiqhi a katao a misosorat a makambibisa na miabaloy a gii pakanggolalann ko katao ko manga kokoman a kitab, sa datar o kiaosaya on, sabap roo na inosay ran sa ; skaniyan so manga kokoman a

28

kitab a kanggalbk a miasokat a miakapoon ko manga dalil iyan a mazasagintas, odi na skaniyan so katao sankai a manga kokoman. Sa aya ipmbtho ko taw a kominal sankai a manga kokoman a aya on pphakambowat na skaniyan so Faqih.

Na gowani a lomagaday so masa na romink so panagontaman ko kapag Ijtihad, sa aya lomiankap na so kiapangonotonot sa kpit (taqlid) na miakablang so kalamalama o fiqhi sa miabaloy a giipakanggolalann ko langowan a manga kokoman a kanggalbk, mlagid o sii sankoto a manga kokoman a so initoron skaniyan o Wahi sa mapayag, odi na so piakambowat o manga Mujtahid a manga kokoman, odi na aya miakambowat on na so manga Ulama a pphamangonot ko manga Imam sa miakaayon ko manga onayan iran a inibtad iran.

Na sii ko oriyan o kiaosaya tano ko maana o dowa a kalimah a Usul ago Fiqhi ko maana niyan ko basa ago sii ko Istilah, na mimbaloy so maana niyan a makambababid (murakkabمركب ) sii ko Istilah a skaniyan so manga dalil o manga kokoman (adillat al ahkamأدلة7 األحكام ), ogaid na so manga taw o Istilah na da iran roo tamana, ogaid na kinowa iran ankai a kalimah sa bialoy ran a ngaran a mattndo sii ko katao a pd ko manga katao a kitab (ulum shar’iyyahعلوم ش7رعي7ة ) sii ko masa a kiapakazsnggaya o manga katao sa aya biantak iran on, na so matitimo a manga onayan a rankom a so khiokit skaniyan ko katokawi ko manga kokoman a kitab a kanggalbk phoon ko manga dalil iyan a matatalasay, sa di ran dn pagilain so kapakambababid o dowa a kalimah niyan, (a usul ago fiqhi).

Sa so maana niyan ko Istilah na initogalin iyan ankai a kalimah sii ko salakaw ko maana niyan ko basa sa miakadowa odi na miakatlo. Sa paganay ron na so maana niyan a, so manga dalil o manga kokoman (adillat al Ahkamاألحكام ,( أدلة7 ika dowa na so, manga onayan a so phagosarn o faqih ko kapphakambowata niyan ko manga kokoman, ika tlo, na so kababaloy niyan a Ilmo a missnggay (al-ilm al makhsus المخص7وص - العلم7 ). Sii ko

29

dowa a maana niyan a paganay na maggdam on so kapakazasandaya o dowa a kalimah a so Usul ago so fiqhi, (usul al fiqhi) na so ika tlo na di ron oto maggdam, sa ba dn miabaloy a ngaran a missnggay a rk ankoto a manga onayan, sa mimbaloy a datar o ba sasatiman a kalimah, sa datar o kaphagosara ko ngaran a Abdullah, igira inibtho sa taw a mattndo a skaniyan na dowa a kalimah a piakambabid a so Abdu ago so Allah, sabap roo na khabaloy so maana o Usul Fiqhi a maolad ago rankom a di so maana niyan a dowa a miaona, sabap sa miarankom iyan so langowan a kalamalama a pangilay ko katao a al Usul apia pn knao ba pd ko manga dalil o fiqhi ago so manga onayan iyan, ka datar o katao ko manga mas’lah ko kapagijtihad, ago so katao ko giikapaka-zopasopak o manga kokoman (At-ta’arudh7التعارض ) ago so kapphakarayag o sabaad a kpit (at Tarjihالترجيح ago so katao ko kapkhamansok (an Naskhالنسح ) ago so salakaw ron.

So ka knala ko maana o Usul al Fiqhi: أص�ول الفق�هSkaniyan so katao ko manga onayan a so khiokit (khaosar) ko kaphakambowata ko Fiqhi, odi na skaniyan dn so watang o manga onayan (al qawa’id). (Huwal ilmu bil qawa’id al lati yatawassalu biha ila istimbatil Fiqhi. Aw huwa nafsul qawa’id ).

الفق�ه استنباط إلى� بها يتوصل التي� بالقواعد العلم هو القواعد نفس هو أو

So osayan iyan: So al Qawā’id (manga onayan) na ngaran a madakl (jam’جمع) o al Qā’idah onayan. A skaniyan na bandingan a rankom (qadiyyah kulliyyah7قضية a pnggolalan so kokoman iyan sii ko manga sagintas ( كلي7ةa madakl a gioto i pizatimanan iyan, aya ibarat iyan na so katharo a: So kasogo a mamamantk (amr mutlaq أم7ر na makatotoro sa wajib (paliogat) a skaniyan na (مطلقbandingan a rankom a phakisabotan iyan a so kawawajib na tatap ko langowan a isa ko pizatimanan o kasogo a mamamantk a matatago ko Qur’an ago so Sunnah. Ka datar o katharo o Allāh a: Hay, so miamaratiaya tomann

30

iyo so manga kapasadan, (al Ma’idah 1). go so katharo iyan a: Go bgan iyo ko manga karoma (a babay) so manga mahar iran sa pammgayan (an Nisa’ 4). go so katharo iyan a; Go tomann iyo so diandi ka mataan a so diandi na maaadn a ipagiza (al-Isra’ 34). go so katharo iyan a; Go tarotopa niyo so kapnayhajji ago so kapagumrah a rk o Allah (al Baqarah 196). go so katharo iran a: So kasapar a mamamantk (nahi mutlaqمطلق ( نهي na makatotoro sa haram, sa gioto na bandingan a rankom a phakisabotan iyan a so ka haharam na tatap ko langowan a kasapar a mamamantk, aya ibarat iyan na so katharo o Allāh a; Go di niyo phangaromaa so miapangaroma o manga ama iyo a pd ko manga babay inonta bo so miaipos (an Nisa’ 22) go so katharo iyan a; Go di niyo pmbonoa so manga wata iyo sa kalk sa kaor ka skami i pphagpr kiran ago skano mataan a so kabonoa kiran na kadostaan a mala ago di niyo phakaranii so kazina ka mataan a skaniyan na piakasisingay ago marata a okit. Go di niyo mbonoa so ginawa a so hiaram o Allah inonta bo o ba nggolalan sa kabnar, na sa taw a bonoon a mialalim na sabnar a bigan ami so wali niyan sa kapa-ar (bagr a kabnar ko kakitas) na di phakasobra sii ko kakhitas ka mataan a skaniyan na tatabangan (al Isra’ 31-33).

Go so katharo a; so “khiokit skaniyan ko kaphakambowata ko Fiqhi” na gioto na sankot (qayyidقيد ) a khiliyo niyan so langowan a onayan (qawa’idقواعد) a so di khabaloy a okit sii sankoto a kapakambowata ko fiqhi, ka lagid o manga onayan o manga katao a salakaw a pd on so katao ko giikapakazosopaka (Ilm al khilāf علم (1)(الخالف7 ago so katao ko gi-ikathitindnga sa kpit (ilm al jidalعلم الج77دال), ka kagia so Ilm al khilāf na mapia pn makasasaginda ko ilmo a usūl al fiqhi ogaid na so manga onayan iyan na khiokit ko kasiyap o manga kokoman a piakambowat a kazosopaka-an o manga Imām odi na so kapakadaa on, na so Ilm al jidal na manga onayan a khiokit ko kasiyap o tindg (pamikiran) odi na so kapakadaa on mlagid o skaniyan na kokoman a kitab a minggolalan sa Istimbat sa poonan antaa ka di (2) a skaniyan na mablang ago lankap a di so Ilm al khilaf.

31

So kababaloy ankoto a katao a khiokit ko kaphakambowata ko Fiqhi na aya mapipikir on na so manga kokoman (ahkamأحك7ام ). Matan a so Faqih a so pphangilay sii ko manga dalil a zasagintas na di niyan khagaga o ba niyan kowaa so kokoman sa ba makapoon ko dalil a sagintas (dalil juz’iجزئي ko da niyan pn ( دل7يل kaknala ko kokoman a

(1) So Ilmul khilaf na miaori ko kiaadn ko Ilmo a Usul al fiqhi, ka da skaniyan maadn inonta bo sii ko oriyan o kiaadn o manga kpit o manga Imam (madahib fiqhiyyah) ago sii ko masa a kialankap o kiapangonotonot sa kpit ko manga fuqaha, sa inipmaratabat o oman i isa so kpit o Imam iyan a phagonotan iyan, sa pianothol o manga panonothol sankanan a katao a aya paganay a somorat on (ko ilmul khilaf ) na so Abu Zayd ad Dabbusi a pd ko manga Fuqaha ko kpit a Hanafi a miawafat ko 430 H. Sa inisorat iyan so kitab iyan a Ta’sisu An-nadhar sa piamagosay niyan on so manga pakaasal a kiasobagan ko manga Imam, sa pitharo iyan a; Gowani a mailay akn so kiapakargn o btad sii ko kapkhasiyap o manga mas’alah ko gii kapakazopasopak (khilaf) sii ko manga fuqaha, sa miakargn so manga okit o kapphakambowat iyan sii kiran ago so kapontok o knal iran ko katokawi ko kamataani ko btad iyan, ago so giikapakazasagindai o manga darpa o katharo ko gii ron kaphapawalai, na tinimo akn sankai a kitab akn so sabaad a manga batang a opama o pamimikirana o phakailay ron na go niyan dirogoda na maknal iyan so blangan a di ron phagayonayonan, ago so darpa a khaompongan on (ko manga tindng) sii ko masa a kaadn o di kaphagayonayaon, sa maphakabantak iyan so siyap iyan sii ko kaphagatora ko katharo ago so kapakabagr o manga daawa ko manga bandingan a miaknal iyan a gioto i pnggolalanan o katharo ago darpa a khaadn on so kaphawala sa tindng, sa phakalbod kiran so kasiyapa on. Go pitharo i al Gazalie, ko kitab iyan a al-Mustasfa’ Jz.1, P. 5 a; So Ilmul khilaf na pd ko Fiqhi a makararankom sa manga dalil o Fiqhi ago so manga bontal o kapakatotoro iyan ogaid na sii ko blangan a katatalasay, na so Usul al fiqhi na makararankom mambo sa datar oto ogaid na sii ko blangan a rankom ago lankap.(2) Sharh Attahbir Jz. 1 P. 23.rankom (hukm kulliكلي ( حكم a so ron makaaatag ankoto a kokoman a sagintas.(1)

So kinisogoon ko kitomann ko kapasadan a tatap ko katharo o Allāh a; Hay, miamaratiaya tomann iyo so manga kapasadan, na di ron khatokawan so kipapatoray o kitomann ko kapasadan inonta bo igira katotokawan o faqih sa miaona a so kasogo a rankom na phakabgay sa kokoman a kawawajib, na odi niyan oto katawi ankoto a onayan, na di niyan khagaga o ba niyan tankda so ka

32

wawajib sankoto a galbk, sa datar o kababaloy niyan a miggpa iyan so kamataani ko kasogo (amrأمر) ago so manga bontal (lapiat) a so giimbaloy a kasogo a skaniyan oto i kalamalama a giiplolobaan o katao ko Usul. Na anday kaknala niyan ko manga onayan o Usul na makalbod on so kapphakambowata niyan ko kokoman sa nggolalan on, sa kowaan iyan so dalil a sagintas na ioman iyan on so onayan a so makaaatag on sa atorn iyan sa atoran a makaaayon ko akal, na maparoli niyan so onga a gii niyan plolobaan.

Sa maptharo iyan ko katharo o Allāh a: Hay, so miamaratiaya tomann iyo so manga kapasadan. A gioto na kasogo a mamamantk (amr mutlaq) na so kasogo a mamamantk na phakisabotan iyan so kokoman a kawawajib, na so katharo o Allāh a “tomann iyo so manga kapasadan” na phakabgay sa kokoman a wajib, na sabap roo na ikhokom iyan ko kitomann ko manga kapasadan sa skaniyan na wajib sii ko dowa a miphasada, a skaniyan na kokoman a kitab (hukm shar’i) a so gii niyan plolobaan.

(1) Sii sankanan na pitharo i As-Shatibi sii ko kitab iyan a al-Muwafaqat Jz.3 P. 8 go sii ko oriyan iyan a; Mustahil oba mabaloy so zasagintas a ba niyan mipanalipnda so rankom iyan, sa sa taw a komowa sa satiman a titayan sii ko sagintas sa lilipatan iyan so rankom iyan, na sabnar a miaribat, sa datar oto so taw a komowa sa titayan a rankom sa lilipatan iyan so sagintas iyan. Aya rinayagan oto na so kakowaa ko katao ko rankom na mataan a skaniyan na rinayagan ago onayan o zasagintas ago aya niyan batiya a onga, ka so rankom ko kababaloy niyan a rankom, na di tano katoaon ko da tano pn katokawi ko manga sagintas, go kagia mataan a di skaniyan maaadn sa liyo sa so dn so lawas iyan aya mataan na maaadn a pd sa rankom o zasagintas, na patoray a palaya siran matarima a dowa sii ko oman i mas’alah. Sa o adn a makambowat a titayan a sagintas a makasosopak ko onayan a rankom sii ko apia antonaa a bontal a kapakasosopak na patoray so katimoa kiran a dowa ko kaphamimikirana on, ka kagia so kitab na da niyan aloya ankanan a titayan a sagintas inonta bo a rakhs iyan so kasiyap ankoto a manga onayan.

Andamanaya i kiataragombalay ankai a manga Onayan (al Qawa’id)?:

33

Pd sa katotokawan a aya paganay a onayan o manga kokoman na skaniyan so kitab o Allāh (Qur’an) ago so miakaoma a phrinayag on ago ptharotop on a pd ko Sunnah o Rasulullah a giankoto a dowa na minggolalan sa basa Arab, na so manga titayan a romininayag ko manga kokoman na adn a manga bontal (lapiatلفظ ) iyan a madakl, sa madadalm on so kasogo (amrأمر) ago so kasapar (nahiنهي ) so lapiat a lankap (amع77ام ) ago so mattndo (khas7خاص ) so lapiat a mamamantk (mutlaqمطلق ) ago so misasankot (muqayyadمقيد ), go so marinayag i kapakatotoro ko antap o kitab (wadih ad dilalahواضح الداللة ) ago so masoln a kapakatotoro iyan (khafi ad-dilalahخفي ( الداللة7 go so kapakanggogonanao niyan na mbidabida, adn oto a makatotoro sa minggolalan ko katharo iyan (dalun bil ibarahبالعب7ارة adn pman a minggolalan ko ( دال7 insarat iyan (dalun bil isharahدال7 باإلش77ارة ) adn pman a minggolalan sa piangni niyan (dalun bil iqtidha’دال7 باالقت7ضاء ) sa datar oto a adn a bials iyan so kokoman (mantuq) odi na ba on dn siabot (mafhumمفهوم ) adn oto a phagayonan iyan so mantuq (maf’hum muwafaqahمفهوم الموافقة ) odi na pzopakn iyan. (maf’hum mukhalafahالمخا7لفة Adn pn (مفهوم a so sasoson a satiman na pphakambowat sa madakl a okit.

So pmbtad ko kitab (as shari’الشارع ) na siniyap iyan so kibgan ko saginda ko kokoman o saginda niyan, sa datar oto a siniyap iyan so onga o manga galbk (af-alأفعال ) ago so mitotompok on a pd sa manga gona ago kabinasaan, sa ron iyan piakanggolalan so manga kokoman, sa piakay niyan odi na inisogo iyan so langowan a galbk a adn a matatago on a pd sa gona (kamapiaan) a mapayag, ago inisapar iyan so galbk a adn a matatago on a kabinasa a mala, pitharo o Allāh a; Ipagiza iran rka so makapantag ko pakabrg (kham’r) go so kandarmt na tharo anka kiran a kadadalman oto sa dosa a mala ago manga gona o manga taw, na so dosa on na mala a di so gona on. Na so Mujtahid a so pphakambowatn iyan so manga kokoman na di niyan khagaga so kisampay ko bantak iyan sa ba giabo a kapagilaya niyan sankoto a manga titayan a sagintas, ogaid na patoray ron a makakowa sa impitan (Dhabitضابط

34

) a ipagimpit iyan sankoto a ijtihad iyan. Sa aya paganay a zowaan iyan na pagilain iyan ankoto a manga okit (taong) ago phamatiaan iyan so manga darpa iyan ko kitab o Allāh , ago so Sunnah o Rasūlullāh , sa aya sasarigan iyan sankoto na so minitogalin a miakapoon ko manga Arab (ko basa) iran sa phakambowatn iyan sabap sa onga ankai a kiapamatiya (Istiqra’ (استقراء so manga onayan a rankom (qawa-id kulliyyahقواعد كلية ) a mbalowin iyan a aya onayan a pasodan a kapnggolalanan o manga kokoman o pizagintasan iyan.

Aya ibarat iyan na igira inilay niyan so (lapiat) a kasogo (amr) na go niyan pangokaya so manga bontal iyan ago so lapiat iyan (ko basa Arab) ko kapphakambowat iyan, na go niyan maknal so mitotoro iyan ko masa a kapokas on o manga karina (qara’inقرائن ) ago so mitotoro iyan ko masa a katatago iyan on, sii ko kitab o Allāh ago so Sunnah o Rasūlullāh , sa aya kokowaan iyan a tagotao (dalilدل7يل ) na so miasabot on o manga Fuqaha ko manga Sahabah, sabap ko kalolompiyo o sabot iran ko basa Arab, ago so knal iran ko manga pagns o kitab, na go marinayag phoon sankoto a mataan a skaniyan a kasogo (amrأمر) na makatotoro ko kapapamamantk iyan sii ko (kokoman) a paliogat (wajib( واجب na tomankd sa onayan a lankap a; So kasogo a mamamantk na makatotoro sa wajib, sa datar oto mambo sii ko kokoman a kasapar (nahiنهي ) amay ka makatoro ko kapamamantk iyan sa miapokas on so manga karina, na mtad skaniyan a Mujtahid sa onayan a lankap a; So kasapar a mamamantk na makatotoro sa kokoman a haram, sa datar anan igira inilay niyan so manga lapiat a lankap ago so mitotoro iyan ko kapphakambowat iyan, sa mtad skaniyan sa onayan a lankap a; So lapiat a lankap a daa minitaalok on a kattndo (khas7خاص ) na kharankom o maana niyan so langowan a pizatimanan iyan sa gtas, sa khaadn so kokoman a miatatap on a tatap ko langowan a pizatimanan iyan sa minggolalan sa gtas (qat’قطع) na so pman so lapiat a lankap a so minita-alok on so kiatndo, na kharankom o kokoman iyan so sabaad ko pizatimanan iyan sa pnggolalan sa antaan a pamikiran (sa kna o ba gtas).

35

Na so datar ankai a manga onayan na pakapnggolalann iyan sii ko langowan a pizatimanan iyan ko masa a kaphakambowata niyan ko kokoman a kitab sa pnggolalan sa Istimbat.

Na sii sankai a sosonan a okit (manhajمنهج ) na aya kalamalama o Usuli na أص77ولي so kapphakambowata ko manga onayan a Usul a phoon ko manga dalil a matitimbl a rankom, odi na phoon ko manga sapak a so minitogalin a miakapoon ko Imam iyan sa da niyan on bathka so onayan a inokitan iyan ko kiapakambowata niyan ko kokoman iyan. Sa skaniyan oto a Usuli na ipmbtad iyan so manga impitan a onayan ka n makowa o Faqih a manga bandingan a matatankd a aya niyan khaosar ko kaphakambowata niyan ko manga kokoman a sagintas sa khowaan iyan so dalil a sagintas sa ipagoman iyan n so onayan a so ron makasosold ankoto a dalil a sagintas, sa maphakambowat iyan on so kokoman a gii niyan plobaan, sa datar o kiaosaya on sa onaan.

So bandingan a pkhatanaan iyan: Igira inilay tano so katao a fiqhi na khatoon tano a skaniyan na osayan ko manga mas’alah a aya pkhatanaan iyan na so manga galbk o (taw) a kiapaliogatan (mukallaf مكلف) a pd sa sambayang, kaphowasa, kanayk (hajjحج ) kaphasai (bayi’بيع) kazandai (rahnرهن) kapagapin (ijarahإج777ا7رة ) kataakop (tawkilتوكي7ل) kathanan (wasiyyahوص77ية ) ago so salakaw ron. Na go aya kaaawidan iyan na manga kokoman a kitab a pd sa kawawajib, kasosonat, kamamakruh, kahaharam, kapipia (sihhahص777777حة ) kabibinasa (fasadفس7اد ) ka babatal (butlan7بطالن ) ago so salakaw ron. Na khabaloy a aya bandingan o Fiqhi na so galbk o pialiogatan ko kapakazisipat iyan sa manga kokoman a kitab, sa so Faqih na giiniyan zalkatn so manga galbk o pialiogatan ka an iyan mapakambowat ko oman i galbk so kokoman a kitab a phoo ko dalil a sagintas sa thankdn iyan on ankoto a dalil sa nggolalan ko kia osara niyan ko manga onayan a Usul.

36

Na o ilaya tano so katao ko Usul al Fiqhi na matoon tano skaniyan a manga mas’alah a mapapayag ko manga onayan a rankom odi na manga bandingan a rankom a aya katatanaan iyan na adn oto a dalil a rankom odi na soson a pd sankoto a dalil (nawu’نوع) odi na rinayagan a pd ko manga rinayagan iyan (aradh7ع777رض) na aya kaaawidan iyan na manga btad a ipndayag sankai a manga bandingan iyan sa pthankdn skaniyan o manga bandingan odi na pphakadaan iyan.

Aya ibarat iyan na so katharo a: So dalil a mian’g dalil sam’i دل7يل سمعي (so titayan a kitab) na phakabgay sa kokoman a gtas ago antaan a pamikiran, so Hadith a pianothol a sakataw (khabar ahadآحا7د na phakabgay (خبر sa kokoman a antaan a pamikiran, so taks (qiyasقياس ) a mababathk so sabap iyan (mansus al illahمنصوص العلة ) na mabagr a dalil ko kiaopakati ron,, go so Ijma’ a bathk (ijma’ sarihص7ريح na khatankd iyan so kokoman sa ( إجماع gtas sa kiaopakatan anda i katankd iyan, so Ijma’ a tiargan (ijma’ sukutiإجم77اع س77كوتي ) na mabagr a dalil ko sabaad ko manga Ulama, so kasogo a mamamantk (amr mutlaqأم77ر مطلق ) na phakabgay sa kokoman a patoray (wajibواجب ) na so kasapar a mamamantk (nahi sarihنهي na phakabgay sa kokoman a kahaharam, so lapiat ( صريحa lankap (amعام ) na kharankom iyan so pizatimanan iyan sa pnggolalan sa gtas odi na antaan a pamikiran sii ko kiazosopakai ron, na so lapiat a mamamantk na makatotoro sii ko pizatimanan a lomalankap sa daa sankot iyan, na so lapiat a lankap a misasarta on so kattndo (Am makhsus مخص7وص ( عام na makatotoro sa katatatap o kokoman ko pizatimanan iyan sa nggolalan sa antaan a pamikiran (danظن ).

Sa khaadn so bandingan o Usul al Fiqhi a skaniyan so manga dalil a rankom a matitimbl ko kapkhatankd iyan ko manga kokoman a rankom. Ogaid na so katao ko Usul na kna o ba matitins sa ba sii bo ko giikaploloba a ko manga dalil a rankom (adillah kulliyyah كلي7ة ( أدلة7 ogaid na phamagosain iyan pn so manga kokoman a rankom (Ahkam kulliyyah أحكام كلي7ة) ka lagid o wajib واجبago so haram حرامago so piakapia (nadb 7ندب) ago so piakarata

37

(karahah كراهة ) ago so kapipiya (sihhah صح77ة ) ago so kababatal (butlan بطالن ) ago so kabibinasa (fasad دافس ) ago so salakaw san.

Phoon sii na pikhpitan o sabagi, sa mataan a aya bandingan o katao ko Usul Fiqhi, na so manga dalil a rankom ago so manga kokoman a rankom, so manga dalil ko kapkhatankd iyan ko manga kokoman, ago so manga kokoman ko kapkhatankd iyan sa misabap ko manga dalil, na sii ko pamikiran a paganay na khaadn so giikaplolobaa (al-bahthالبحث ) ko manga kokoman a mamamantk, sa so taw a kominal ko katao a Usul na aya gii niyan pangilain na so manga dalil a rankom, ago so manga sosonan iyan a pd sa kasogo, kasapar, ago so manga rinayagan iyan (a’radh أعراض ) a pd sa lapiat a lankap (Amعام ) ago lapiat a mattndo (Khas خاص ) go so lapiat a misasankot (Muqayyad مقيد ) ago so lapiat a mamamantk (mutlaqمطلق) na go phlolobaan iyan so manga okit a kapakatotoro o manga lapiat ko manga maana niyan, ago so manga okit a kapphakambowat o manga kokoman a phoon on sa taman sa isampay ko manga onayan (qawa’idقواعد ) a rankom (kulliyyahكلي7ة ).

Phoon sii na khagaga tano a katharoa tano sa, adn a manga dalil a rankom a matitimbl a mibabala on so manga dalil a sagintas odi na mazasakntal, ago manga kokoman a rankom a mibabala on so manga kokoman a mazasagintas.

So Ulama ko Usul na daa pangilay niyan ko blangan o manga dalil a sagintas a matatalasay, ago sii ko manga kokoman a sagintas, ogaid na aya pangilay niyan na so manga dalil a rankom ago so manga kokoman a rankom ko kapkhatankd o paganay san ko ika dowa, ago so kapkha-tankd o ika dowa sa nggolalan ko paganay, sa aya giimangilay ko manga sagintas na skaniyan so Faqih sa skaniyan i pphakambowat ko manga kokoman a فقيه7zasagintas a phoon ko manga titayan ago so manga karina a so piakatindng skaniyan o kitab sabap ko kitotoroon iyan ko manga kokoman sa thankdn iyan ko manga galbk o pialiogatan (Mukallafمكلف ) sa sii niyan

38

phakambowata ankoto a manga kokoman sa phakapoon ko manga dalil a mazasagintas, ka datar o katharo o Allāh a, Go hialal o Allah so kaphasa na hiaram iyan so kapriba (al-Baqarah 375). Go so katharo iyan a; Go so mimbabawata a (manga babay) na maphakasoso iran so manga wata iran sa dowa ka thmg a tarotop sii ki taw a khabayaan iyan so katarotopa niyan ko kapakasoso, na patoray ko pimbawataan (so ama o wata) so kibgan ko pagpr iran ago so nditarn iran sa nggolalan sa mapia (al-Baqarah 233). Go so katharo iyan a; Rk o siran oto a giiran zapaan so manga karoma iran (sa di ran plawasan) sa phakanayaw siran sa pat olan , na amay ka mndod siran (lawasan iran so manga karoma iran) na mataan a so Allah na paririla a mala i limo, na amay ka thkhsn iran so kamblag na mataan a so Allah na pphakan’g a matao (al-Baqarah 227), go so katharo o Rasūlullāh a; Go di khidoway so babay ko babo iyan ko ama iyan ago so babo iyan ko ina iyan, go di pn so babay ko wata a babay o laki niyan ago so wata a babay o pagari niyan a babay. Go so katharo iyan a; Sa taw a oyagn iyan so lopa a kabibiyaan na miakhabnar iyan, go so kitaksn ko margas san ko bantad a so miakambowat on so titayan o Hadith a romininayag ko Riba. Sa aya galbk o Faqih na sii matatago ko blangan o manga kokoman a zasagintas a pd sa manga kokoman ago manga dalil.

Na aya galbk o Usuli na so kaploba sii ko manga dalil a rankom a datar o Kitab (Qur’an) so Sunnah, so Ijma’, so Qiyas, ago so manga sosonan iyan a pd sa kasogo (amr) ago kasapar (nahi) , ago so manga rinayagan iyan a pd sa lapiat a lankap (am) ago mattndo (khas) ago mamamantk (mutlaq) ago misasankot (muqayyad), sa datar o kiaosaya tano ron sa onaan.

So dalil a rankom na makaaatag ko kababaan iyan so sagintas a madakl. Sa so kasogo a miakambowat ko Qur’an, na makaaatag on so sagintas a madakl a datar o, Tindngn iyo so Sambayang ago bgan iyo so Zakat (al-Baqarah ), go so katharo iyan a, Go tarotopa niyo so Haji ago so Umrah sa soasoat ko Allah (al-Baqarah 196), go so katharo iyan a, Go pakithidawa kano ko manga Mushrik

39

sa kalangolangon (at-Tawbah 36), Go pakithidawa kano ko siran oto a matatampar rkano a pd ko manga kapfr sa tooni kano iran sa mabasng (a kapakimbonoay) (at-Tawbah 122) go so katharo iyan a; Go so miamankhaw a mama ago so miaman-khaw a babay na potola niyo so manga lima iran a dowa ( al-Ma’idah 38). Go so mizina a babay ago so mizina a mama na lphadi niyo so oman i isa kiran sa magatos a lphad (an Nur 2). Go datar oto so kasapar a maka-aatag on so sagintas a madakl ka lagid o katharo o Allāh a; Go di niyo phkaranii so tamok o wata a ilo (ilat ko kakowaa on sa di nggolalan sa halal) inonta bo o misabap sa mapia (al-Isra’ 34) . Go di niyo pkhana so manga tamok iyo ko ltlt iyo sa nggolalan sa batal (al-Baqarah 188), Go ipagiza iran rka so makapantag ko Kail (haydh) na tharo anka a skaniyan na ringasa, sa blaga niyo so manga babay (karoma, sa di niyo siran plawasi) go di niyo siran pagobaya sa taman sa masoti siran (Al-Baqarah 222). Go di niyo thogsa so totogsn (a binatang) a skano na magi-ihram (al-Ma’idah 95).

So datar oto na mapnggolawla ko Sunnah. Sa skaniyan na mizoson sa Sunnah Qawliyyahس77نة قولي7ة ago Sunnah Amaliyyahس77نة عملية ago Sunnah Mutawatirahس77نة .سنة آحادago Sunnah Mash-hurah, ago Sunnah Ahad متوترة

Go so Ijma’ na mimbagi sa Ijma’ qawliإجماع قولي ago Ijma’ amaliإجماع عملي, ago Ijma’ sarihإجماع ص7ريح , ago Ijma’ sukutiسكزتي . إجماع Go so Qiyas na mimbagi sa Qiyas a mansus al-illahمنصوص العلة (mababathk o titayan so sabap iyan) ago qiyas a mustambat so Illah niyanمس77ت7نبط العلة (miakambowat sa minggolalan sa sabot) go Qiyas a khafimasoln) قي77ا7س خفي so illah niyan) ago Qiyas Jalli قي77ا7س sa oman i isa sankai a manga (mapayag so illah niyan)جليsoson na makaaatag on so manga sagintas a madakl.

Go so kokoman a rankom (hukm kulliحكم كلي ) a datar o wajib (Ijab) na makaaatag on so pizatimanan a madakl. Ka datar o kawawajib o kazaksii ko kapangaroma, ago so kawawajib o kapaginontolan ko lt o dowa a marirido, go so kawawajib o katarotopa ko Hajji ago so Umrah, ago so

40

kawawajib o sambayang ago so powasa ago so Zakat ago so salakaw san.

Go so kokoman a kaharam (tahrimتحريم ) na kokoman a rankom a adn a makaaatag on a zasagintas a madakl a pd on so kiaharama ko kapamono (qatl) sa da nggolalan sa kabnar, go so kazina (zina) ago so kapamankhaw (sariqah) ago so kapriba (riba) ago so kapanndan (rashwah) ago so kazaksi sa kapamokhag (shahadat zur) ago so kanggagasab (al-gasb) ago so salakaw san. Sa datar anan so manga pd a sosonan o kokoman.

SO KIATARAGOMBALAY O USUL AL FIQHI :نشأة الفق�ه أصول

Miaosay tano sa onaan a so manga Ulama ko Istilah, na initogalin iran so katharo a Usul al Fiqhi sii ko maana a manga dalil o manga kokoman (adillatul ahkamأدلة7 األحكام ) go sii ko manga onayan (al-qawa’idالقواعد) a so phakatabang ko kapakambowata ko manga kokoman (Istimbat7اس77تنباط ) oriyan iyan na bialoy ran a ngaran a mattndo sii ko katao a mattndo (al-Ilmul Makhsusالعلم . المحصوص7 Na o ilaya tano ankanan a manga maana na khatoon tano a so Usul al Fiqhi ko kababaloy niyan a dalil na maoona sii ko kiaadn sii ko Usul a aya maana niyan na so manga onayan (al-Qawa’id) ago skaniyan na maoona sii ko kababaloy niyan a katao a mattndo a adn a manga onayan iyan a khiokit ko kapakambowata ko Fiqhi (sabot ko kokoman a kitab).

Sabap sa so manga dalil o Fiqhi ago so manga phoonan iyan (masadir) na miaadn dn ko masa o Rasūlullāh ko kapthoron o Wahi, sa miaadn so Rasūlullāh a igira inizaan ko manga kokoman o pphamangitana a manga btad na phnayawn iyan so Wahi, sa pkhaadn a pthoron so malaikat sa kaaawidan iyan so katharo a katatamanan a maiimpit a pphayagn iyan so kokoman o inipakaiza o phangingiza, sa adn pman a pthoron so Wahi sa giinggolalan sa insarat a pkhasabotan (isharah mufhamah) sa da nggolalan sa katharo sa ipmboniyag o Rasul sa giinggolalan ko katharo iyan

41

(lapiat iyan), adn pman a so Wahi na giinggolalan sa Ilaham a thito a mapayag sa da nggolalan sa malaikat, sa miatimo a phoon roo so Wahi a pmbatiaan a tomioron so lapiat iyan ago so maana niyan a skaniyan so pmbthowan sa Qur’an, sabap sa so Allah na inisogo iyan ko Jibril a kabatiaa niyan on sii ko Rasūlullāh sa da a kapaar on o malaikat a rowar ko kabatiya sa datar o inisogo on pitharo-o Allah a: Go Qur’an a pizaginton ami skaniyan kaan ka mabatiya ko manga taw sa malanat, ago piamakatoron ami sa kapakatoron (al-Isra’ 106 ), go so salakaw ron a tomioron sa sobo so ma-ana niyan, ka kagia so Allah na inisogo iyan ko Jibril a kisampain iyan ko Rasul a mataan a so Allah na izogo iyan rka so kanggolawla anka sankai a nganin, odi na sogoon ka so nganin, odi na saparn ka so nganin, sa pzabotn o Jibril so ipzogoon o Kadnan iyan na ipthoron iyan ankoto a wahi sii ko Mohammad sa giinggolalan ko katharo iyan (lapiat iyan) odi na giinggolalan sa insarat a khasabot sa gioto i pmbthowan sa Sunnah. Misabap san na miapakay so kapanothola ko Sunnah sa nggolalan sa maana, ogaid na di khapakay so kapanothol ko Qur’an sa nggolalan sa maana ka kagia so lapiat iyan ko kiatoron iyan na bantak ko ginawa niyan ka so kiatoron iyan na Mu’jizah (di dn khagaga o kaadn so kasayani ron). Adn pman a masa a so Wahi na di ron phakaoma na magijtihad skaniyan a Rasūlullāh sa osarn iyan so pamikiran iyan odi na makimosawir ko manga Sahabah niyan, sa adn oto a pkharibat, na aya kalilid na so kapphakaatod o Ijtihad iyan, sa pkharinayag on so kiaribat iyan ko katoron o Wahi, sa pphanginsoyaan iyan odi na payagn iyan on so bontal o bnar, a skaniyan na manga btad a maito opama o dayagn ko salakaw ron.

So kiapakapoon o Ijtihad ko Rasūlullāh ago so manga Sahabah niyan, na di tano khagaga o ba tano baloya so Ijtihad iyan a pkhapo-onan o kitab a salakaw ko Wahi, ogaid na skaniyan na maroromag ko Wahi ago ron phagndod sii ko katampar a skaniyan a Wahi na pthankdn iyan so ontol ko manga Ijtihad o Rasul ago phagompiaan iyan so ribat on. Sa gianan i sabap a bialoy

42

skaniyan a Ijtihad o Rasul o sabaad ko manga Ulama a saginda ago datar o Wahi ago mitotom-pokon.

Pitharo o Alongan o manga Imam (Shamsul A‘immah) a so as Sarakhsi ko Usul iyan a Gintasan ko payagan ko okit o Rasūlullāh ko kapphayaga niyan ko manga kokoman a kitab a; Miaadn so Rasūlullāh a aya sasanaan iyan na so Wahi sii ko kapphayaga niyan ko manga kokoman a kitab.

Sa so Wahi (1) na dowa soson: Mapayag (Dhahir الظا7هر) ago masoln (Batinالباطن), na so mapayag on na dowa bagi, isa on so giinggolalan sa katharo a malaikat ko nganin a pkhitana ko pamamakin’gan iyan ko oriyan o katokawi niyan on sa minggolalan sa yaqin (mithakna on so pamikiran) ko kabbnar o inisampay a sogoan, a skaniyan i bantak ko katharo o Allāh a: Tharo anka a initoron

(1) So katharo a Wahi ko basa na giipakanggolalann ko madaknl a maana a pd on so; Kapaginsarat (isharah wa ima’) datar o katharo o Allah a; Go inipaginsarat iyan kiran (so… skaniyan (so Qur’an) o Ruhul Qudus a (so Jibril) a phoon ko Kadnan ka sa minggolalan sa bnar (an-Nahl 102). Go so katharo iyan a: Mataan (a skaniyan a Qur’an) na katharo o Sogo a sasakawn (at-Takwir 19). So masoln, na so pkharinayag on sa giinggolalan sa insarat o malaikat, sa da nggolalan sa payagan a katharo, a gioto so katharoo Rasūlullāh a:Mataan a so Ruhul Qudus (Jibril) na inipoyapoy niyan ko poso akn a mataan a so ginawa na di dn phatay taman sa di niyan matarotop so ajal iyan ago so pagpr iyan, sa kalkn iyo so Allah, na mbilangataw kano ko giikaplolobaa……Zakariya) a panasbih siran ko kapitapita ago sii ko kagabigabi . Go pd on so maana a ilaham (Ilham) a skaniyan so pkhititik sa pamikiran sa daa ba on insarat, pd roo so katharo o Allah a; Go iniilaham ami ko ina o Musa, (gioto so kiapikira niyan sa tagoon iyan so Musa ko balolang na anodn iyan sa lawas a ig a Nayl). Go pd on so maana a Kapakatokaw sa masoln (I’lam fi Khafa’) a skaniyan so katharo a iphagtong o ptharo ko pd iyan kaan di khan’g o salakaw kiran, sa pd roo so katharo o Allah a; Manga shaytan a manosiya ago Jinn a iphagtong o sabaad kiran ko sabagi . Go giipakanggolalann sii ko waraan a tatap (garizah da’imah) ka datar o katharo o Allah makapantag ko waraan o tamaing a; Go inibgay a waraan (o Allah) ko tama-ing. Sa datar oto a gii pakanggolalann so Wahi ko maana a kasorat ago sogoan (kitabah wa risalah) sa giankanan a manga ma-na na palaya dn aya inosar on o Allah a kalimah sankanan a manga ayat na so Awha (iniwahi) a ron sipik so ptharoon a Wahi. Go bithowan so nganin a ipthmo o Allah ko manga Nabi niyan ago so manga Rasul iyan sa Wahi sabap sa kagia pphakitokawan iyan kiran sa giinggolalan sa masoln, sa di

43

khatokawan o salakaw kiran inonta bo ko oriyan o kisampain iran sankoto a sogoan o Allāh sa nggolalan sa Tablig. Sa inosay skaniyan o Al-Imam Muhammad Abduh sii ko kitab iyan a Risalat qt-Tawhid a; Skaniyan so knalan a katao a pkhatoon skaniyan o taw sii sa ginawa niyan a rakhs a thatakna so pamikiran iyan sa mataan a skaniyan na phoon ko Allah, sa nggolalan sa okit (a datar o sowara / lagam ) odi na di nggolalan sa okit. Sa so okit (wasitah) na datar o kanggolalan iyan sa lagam a pkhan’g iyan, odi na di nggolalan sa lagam, sabnar a miakambowat ankai a manga ma-ana sii ko Qur’an sa mararani manga walo polo a manga ayat sa minggolalan sa manga okit (lapiat) a mbidabida. Pd on so katharo o Allah ko Surah as Shura 51, a; Go da maadn a rk a isa a manosiya o ba mbitiarain o Allah skaniyan inonta bo a nggolalan sa wahi, odi na nggolalan ko talikhodan a rnding, odi na somogo sa Sogo na iwahi ran (so sogoan) sa nggolalan sa idin iyan (a Allah) so nganin a khabayaan iyan, ka mataan a skaniyan na maporo a maongangn. Aya maana ankanan a ayat ko kiaosaya on o az-Zamakhshari ko tafsir iyan na; Di khasah oba adn a imbitiarai o Allah a isa bo inonta bo a nggolalan sa wahi, odi na makipamakin’g ko talikhodan a rnding. Odi na somogo sa sogo a pd sa manga malaikat. Sa miakanggonanao so ayat sa so kiapakimbitiarai o Allah ko manosiya na minitana sa minggolalan ko tlo a okit: Paganay ron; So kitmo niyan (ko wahi) ko poso’ sa nggolalan sa makaanaw antaa ka totorogn sa aya ipmbtho ron na wahi a mararankom iyan so Ilaham, ago so taginpn. Ika dowa; So kan’ga ko katharo o Allah sa di khailay o pphakan’g so gii niyan imbitiarai, sa datar oto so miaadn ko Musa ko kiapakimbitiarai niyan ko Allah, a gioto i mapipikir ko katharo o Allah, a; Odi na nggolalan ko talikhodan a rnding. Ika tlo; So kasogo iyan sa malaikat sa khailay niyan so bontal iyan ago khan’g iyan so katharo iyan, ka datar o kapphakaoma o Jibril ko Rasūlullāh sa ipzampay niyan on so sogoan o Allah, gioto i mapipikir ko katharo o Allah a; Odi na somogo sa sogo sa iwahi niyan sa nggolalan sa idin (o Allah) so nganin a khabayaan iyan.

ko rizqi (1)

So Wahi a masoln: Na skaniyan so kapmbagra o poso sa bontal a daa khalamba on a sankaan ago daa somosopak on, sa pnggolalan sa khapayag on so bnar sa nggolalan ko tihaya sii ko poso iyan a phoon ko Kadnan iyan sa pkhapayag on so kokoman o minitalmbaa btad, gioto so katharoo Allah a; Kagia an ka makokom so ltlt o manga taw sa nggolalan ko nganin a piakipamikir rka o Allāh. Sa langon dn anan na sii bo missnggay ko Rasūlullāh Sa daa ba on kaapd o Ummat iyan, inonta bo so khaadn on a pd sa ilaham sii ki taw a khabayaan iyan a pd ko manga salinggogopa iyan (Awliya’).

So pman so makasasaginda sa wahi sii ko kabnar o Rasūlullāh na skaniyan so kapphakambowata ko manga kokoman sa giinggolalan sa pamikiran iyan ago ijtihad iyan, na so miaadn ko Rasūlullāh sankanan a okit na aya

44

pankatan iyan na datar o pankatan o wahi sabap ko kapakatitindng o dalil sa mataan a skaniyan na bnar sa daa sankaan on, sabap sa kagia di niyan thankdn so ribat, sa miaadn on oto a tanda a mabagr a gtas (Hujjah Qati’ah Na so pman so khaadn a phakapoon ko Ummah .( حج7ة قا7طعةna di khabaloy a ba datar o pankatan o Wahi, ka kagia so Mujtahid na pkharibat.

Ogaid na so Fakhrul Islam ko Usul iyan na bialoy niyan so ijtihad o Rasūlullāh . a wahi a masoln (wahiyun batinوحي7 با7طن ) ko oriyan o kiabagia niyan ko wahi sa dowa bagi: Mapayag ago Masoln, sa bialoy niyan so wahi a mapayag a romarankom ko tlo soson a paganay ko katharo o Alongan o manga Imam (Shamsul A’immah) a so as-Sarakhsi.

Sa datar anan a miaadn so Usul al Fiqhi ago so manga phoonan iyan sii ko masa dn o Rasūlullāh a matitins ko Qur’an ago so Sunnah, na sii ko kiawafat iyan na kiatamanan dn so manga titayan iran a dowa sa miagtas dn so kapkhaomani kiran ko kiagtas o wahi ko kiawafat o Rasul sa aya malalamba na so kinisogoon ko kapagijtihad.

Na gowani a mathandingan so btad ko oriyan iyan o manga Khulafa ur Rashidun, na kiarompakan iran a manga btad a bago a di ran kalalayaman sa miaona, sa miakatoon siran ko manga ingd a

(1) So kambilangataw ko kaplolobaa ko rizqi (al-ijmal fi at-talab) na skaniyan so kanggalbka ko manga sabap a piakay o kitab a rakhs a ibagak so kapakasobraa ko kalao anogon ka an di phakatonay ko kitaloga ko isasapar. Ilay anka so Hamish o Risalah o Imam Ash-shafi’i P. 94 piamanaban o Islam sa manga adat ago manga dadabiatan ago manga atoran a daa saginda niyan ko manga ingd iran, na piakanggolalan iran so manga titayan o Qur’an ago so Sunnah ko kanggogolalan kiran o kipkhokomn iran on, na amay ka daa matoon iran on a kokoman a mapayag na aya bantakn iran na so kapakanggalbka iran ko pamikiran sa aya aayonan iran na so niawa o kitab ago so mitotoro o manga onayan iyan a lankap, ago so manga bantak iyan ko kamataani ko

45

kamapiaan o manga taw, ago so karna ko manga rarata o ba kiran misogat, ago so kaankat o margn phoon kiran.

Misabap san na adn a miabago a pakaasal a pd ko manga pakaasal o kitab a skaniyan so pamikiran (ar Ra’i ا a so phagndod so kapkhowaa on sii ko miakambowat (لرأيko Qur’an ko kiatankda niyan ko onayan a kapmomosawira (Mabda’ As Shuraمب77دأ ال7ش77ورى ) ago so kindodn ko karido sii ko Allah ago so sogo iyan “Amay ka masobag kano sa nganin na ndodn iyo ko Allah ago so Sogo iyan (an-Nisa’ 59 ). Aya maana o kipagndodn on ko Allāh na so kapagndod ko kitab iyan, ago so kapagndod ko Rasul na so kandod sii rkaniyan ko kaoyagoyag iyan ago sii ko Sunnah niyan ko oriyan o kapatay niyan.

Go sii ko miakambowat ko Sunnah a pd sa miamangitana (waqa’i’وقائع) a manga btad a madakl a pd on so thotol o Mu’ad a; Phagijtihad ako ko pamikiran akn sa di ako phlbolbod (gianan so kiaizai ron o Rasūlullāh andamanaya i kakhokom iyan ko kiasogoa niyan on a phangokom sa Yaman) go so thotolan ko Ali, a so pianothol o Imam Malik Bin Anas a miasanday ko Ali Bin Abi Talib a pitharo iyan a; Hay Rasūlullāh so btad (awid a akal a khokomn) na thoron rkami a daa tomioron on a Qur’an ago da pn a minggolalan on a Sunnah a phoon rka, na pitharo o Rasūlullāh a; Limoda niyo ron so manga tatao a pd ko miamaratiaya na baloya niyo a shura (kapmomosawira) ko lt iyo sa di kano ron khokom sa pamikiran a sakataw.

Miamagoman so manga pakaasal o kitab ago mizoson sa Wahi ago Ra’i. Wahi a mapapayag ko kitab o Allah ago so Sunnah o Rasūlullāh a inisogo iyan rkitano so kindodn ko btad a kiazosopakaan sii kiran a dowa sii ko ayat a miaona, sa pianothol o Rasul a so kakpti kiran a dowa na phakalinding ko kadadag; Inibagak akn rkano a dowa btad a di kano dn madadag ko tnday a kakkpiti niyo kiran a dowa so kitab o Allah ago so Sunnah ko.

Ago Pamikiran (ar’Rai) a mapapayag ko Ijtihad sa nggolalan ko kapakanggalbka ko kapasang a pamikiran

46

ko kapakambowata ko kokoman a kitab. A skaniyan so tiankd o Rasūlullāh ago inikababaya iyan, pitharo iyan a; Alhamdulillah!! So bantogan na rk o Allah a inayonan iyan so Sogo o Rasūlullāh ko nganin a ikhasoat o Allah ago so Sogo iyan (pitharo iyan anan ko kiasmbag o Mu’ad sa kapagosara niyan ko pamikiran iyan sa di phlbolbod ko masa a di niyan matoon so kokoman ko Qur’an ago sii ko Sunnah ).

Adn a pamikiran a tinanggisa ( ra’yun fardi رأي فردي) a tiankd iyan ko katharo o Mu’ad. Sa mizapak sa madakl sa minisnggay so oman i isa on sa ingaran a mattndo sii sa oriyan sa miakambowat on so ptharoon a Kataks (Qiyas go so اس7تحسان go so kokoman a piakapia (Istihsan ( قياسkamapiaan a lankap (Maslahah Murasalah 7مصلحة7 مرس77لة ) ago so salakaw ron. Sa adn pman a pamikiran a kadidiamong (ra’yun jama’i رأي جما7عي ) a inisogo iyan ago inipangoyat iyan ko thotol o Ali Bin Abi Talib, sa gioto i kiapakambowat rkitano o ptharoon a Ijma’ sii sa oriyan.

Gianan i dianka a daa sankaan on ko manga Ulama, sa aya marani na so kiaopakati ron sa daa somiopak on a rowar ko sominibay sa inoma iyan sa ig.

Sabnar a rininayag o Qur’an so manga pakaasal o kitab sii ko manga ayat a madakl sa phakaoma bo so bandingan iyan ko kaphagosaya ko manga Dalil (al Adillahاألدلة ). Sa datar oto a minitogalin a miakapoon ko manga Fuqaha ko manga Sahabah so manga Hadith a madakl a makanggogonanao sa mataan a so pamikiran (ar’Ra’Iالرأي) na pakaasal a pd ko manga pakaasal o kitab, a skaniyan i makatotondog ko Qur’an ago so Sunnah. Sa aya okit iran a lankap ko masa a kitalmba kiran o minitkaw a btad a mangingindaw sa kokoman a kitab, na so kapangilaya iran ko kokoman iyan ko Kitab o Allāh, oriyan iyan na i iza iran so Sunnah o Rasūlullāh , oriyan iyan na tharoon iran on so pamikiran iran na amay ka makasogat na gioto na phoon ko Allāh, na amay ka mabaloy a ribat na phoon ko ginawa iran ago so shaytan sa so Allāh ago so Sogo iyan na angias siran on.

47

Go pd sa katotokawan a so kapakatotoro o manga ayat o Qur’an ago so manga Hadith o Rasūl sii ko manga kokoman na di mababaloy i ba mlagilagid sa pankatan, ogaid na pd on so aya kapakatotoro iyan ko kokoman na gtas (qat’iقطعي), sa di makapangingindaw sa kaosara ko panagontaman a pamikiran o Mujtahid, sa gianan na mayto so bilangan iyan, adn pman a so kapakatotoro iyan ko kokoman na giinggolalan sa antaan a pamikiran (danni(ظ77ن7ي sabap ko kaaadn on o arangan, sa giankanan a soson na makapangingindaw sa kapakanggalbk o pamikiran ago so kaosara ko kapasang sa pantag sa kisampay ko antap o kitab sa khaadn so kapagijtihad.

Go pd sa matatankd a mataan a so kapakambowata ko kokoman a kitab phoon ko manga dalil iyan na misasankot ko dowa a btad, a di dn mipndaraynon so isa sankoto a dowa,. Paganay ron; So kaknala ko basa o manga Arab ka kagia skaniyan i basa o Qur’an ago so Sunnah. Ika dowa; So kaknala ko manga pagns o Shari'ah ago so manga antap iyan. Sa miaadn ankanan a dowa a btad a malilimod ko manga Sahabah o Rasūlullāh , sa so paganay ron na miaadn a ropaan a waraan ko kababaloy ran a linang a Arab, ago so kiatoron o Qur’an sii ko basa iran. So pman so ika dowa, na sabnar a mindakl kiran phoon ko kiathay a kinipagpdaan iran ko Rasūlullāh , ago so katawi ran ko manga sabap a kiatoron o manga ayat (Asbab an-Nuzul أسباب7 ال7نزول) ago so katolangd o sabot iran ago so kaliwanag o pamikiran iran, sa minibgay ran so ibarat a mapia ko kapia o kapagijtihad ago so kapia o giiron kinggolalann.

Sa miakasambi ko oriyan iran so sagorompong a miokit siran ko lalan iran, ago siayanan iran so manga okit iran na tioro siran o Allāh sii ko bnar, sabap roo na da dn mapangindaw so kaadna ko manga onayan a phakaimpit sankai a dowa a btad.

Na gowani a lomagaday so masa sa miakablang so manga taban o Islam, sa somiold ko Islam so manga ingd a madakl a adn a basa niyan ago manga katao niyan a mibibida ko basa Arab, ago so katao niyan a Islam, sa

48

minisaog so manga Arab ko manga taw sankoto a manga ingd, na miakasold ko basa Arab so mananangga a di kalalayaman, sa miapayag so kapkharibat ko impitan o basa Arab (Lahnلحن ) na minisonggod iyan so manga Ulama ko kabtad sa bolong a phakalinding, sa inibtad iran ko basa Arab so manga onayan iyan.

Na gowani a mitana so kiazopaka o manga taw o pamikiran (ahlu ar’Aa’i 7أه7ل ال77رأي ) ago so manga taw o Hadith (Ahlul Hadith أه77ل الح77ديث ) sa tiontot so Ijtihad o manga taw a di siran on kapapatotan, sa mianga-riribat siran ko kapkhowa sa dalil, na miakapangindaw so btad sa kibtadn ko manga onayan o kapagijtihad, sa gioto i kiaadn o kinisoratn on, sa kiasabapan sa kiapayag o katao a Usul al Fiqhi.

Thanodan: Pd sa patot a tanodan a so manga onayan o Usul al Fiqhi na miaadn dn sa miaona ko da pn kisoratn ko katao a Usul, sa miaadn ko kiaadn o kapagijtihad, sa oman i Faqih na adn a manga onayan iyan a phagosarn iyan ko gii niyan kapagijtihad, sa pkhaadn a pphakaayon ko manga onayan o salakaw ron a Mujtahid odi na pkhasopak iyan, sa gianan na btad a daa sankaan on. Sa sa taw a phanondogn iyan so miamakapoon ko manga Fuqaha ko gii ran kathitindga sa manga kpit na khatoon iyan sii sankoto so madakl a ibarat, apia pn da matharo sa bathk sa ba skaniyan onayan a Usul (Qa’idah Usuliyyah أصولية قاعدة ). Go sa taw a pamimikirann iyan so manga bandingan a kiazosopaka-an o manga fuqaha ko manga Sahabah ko manga ijtihad iran na khato-on iyan ko blangan iyan so nganin a bialoy skaniyan o manga Ulama ko Usul sii sa oriyan a pd ko manga onayan o katao ko Usul a pd on anka-i: 1. So miaori ko kiatoron na khamansok iyan so miaona tomoron odi na khatndo iyan amay ka so dowa a titayan a miakathondog na makatatana ko bandingan a satiman ago kiatokawan so kotika a kiatoron iran, na amay ka di katawan so kotika a kiatoron iran, na thimoon so dowa a titayan sii ko kapnggalbka on, ka kagia so isa on na di niyan kallbiyan so isa ko katatago iran ko

49

pankatan a satiman, sa mapapayag oto sii ko kiasobag iran ko kokoman o Iddah o babay a miabalo igira skaniyan na maogat, sa pd ko manga Sahabah so aya tindng iyan na aya iddah iyan na so kapakambawata. Adn pman a saba-ad kiran a aya tindng iyan na aya iddah iyan na so mawatan ko dowa a masa (so kaipos o pat olan ago sapolo gawii, odi na so kapakam-bawata) sabap ko kiapakambowat o dowa a ayat a makazosopaka ko btad o babay a miabalo, siran so katharo o Allāh a; Go so siran oto a pphamatay rkano sa pphakabagak siran sa manga karoma, na phakanayaw siran ko manga ginawa iran sa pat olan ago sapolo gawii. Go so katharo iyan a; Go so manga oogat na aya iddah iran na so kimbawataan iran ko ikaogat iran. So ayat a paganay na aya iddah a miaaloy ron na pat olan ago sapolo gawii, sii ko ayat a ika dowa, na aya iddah na so kapakambawata o babay.

Na so Sahabah a miatankd iyan so kiatokawi ko kotika a kiatoron o ayat sa so ika dowa na maoori ko kiatoron, na aya tindng iyan na so miaori tomoron na miamansok iyan so miaona sii sankoto a kokoman a iddah, sa tindo iyan ko salakaw ron, sa gioto i tindng ago kpit o Umar Bin al Khattab, sa pitharo iyan a; O mbawata so babay a balo a so karoma niyan na da pn milbng na phakain akn so kapangaromaa on a salakaw a mama.

Sa pman sa Sahabah a da on oto matankd na aya kinowa niyan na so kiatimoa niyan sankoto a dowa a titayan ko kanggalbka on, sa ya pitharo iyan na; Aya iddah o babay a balo a maogat na so mawatan ko dowa a masa sa pangali. O makambawata a da pn mapopos so pat olan ago sapolo gawii na khapopos iyan, sa o mapopos a da pn makambawata na khanayaw so kapakambawata iyan) sa gioto i tindg ago kpit o Ali Bin Abi Talib.

2. Igira miakazopaka so makapndatar sa waraan sii ko shayi’ na ithompok so kazosopakaan on ko marani ron so kapakasasaginda ago aya on mabagr, sa o kaopakati so kisasaginda niyan ko shayi sa mabagr na itompok iran on sa kaopakat, na o di siran on maopakat na

50

makapmbidabida so kithaalokn iran on sa magaayonayon siran sa sii dn ithaalok so shayi ko saginda niyan a mabagr.

Aya ropaan oto na so kiasobag iran ko Mas’alah a al-Awl7مسأ7لة ال7عول, gioto igira miakasobra so manga kipantag o phakawaris sii ko pakaasal o tamok a minibagak o miatay, sa ino phakasold so kiakorangi ron sii ko langowan a khirk ko miangattndo a kipantag iran ka kagia so manga kabnar iran na mlagilagid, sa ithaks oto ko btad o magootang (Da’inدائن) amay ka di kaankosan o minibagak a tamok so kabayadi niyan ko manga bayadan o miatay sa khitmo so kakhakorangi ko kabnar o langowan a somskat, antawaa ka ba sii bo phakasold so kakhakorangi ron ko kipantag o siran oto a aya kaphakawaris iran ko kipantag a mattndo na di tatap sa adn a masa a phakakowa siran sa kipantag a di mattndo so dianka iyan (Ta’sibتعصيب ) sa so manga taw a mattndo so kipantag iran (as’Habul Furudhأص777حاب7 الف777روض ) na khakowa iran mona so kipantag iran sa tarotop, ka kagia so manga kipantag iran na di makandadatadatar ko kitompokn kiran ko manga kabnar a mitotompok ko minibagak a tamok, ka kagia miatankd sa aatorn. So tindng a paganay na pikhpitan o kalankapan ko manga Sahabah, na so ika dowa a tindng na pikhpitan o Ibn Abbas, sa miakazopaka sankai a mas’alah so dowa a saginda sa oman i sagorompong na initompok iyan ko saginda niyan a marani ko pamikiran iyan. Sa gianan na onayan a pd ko manga onayan a Usul.

3. So kapakanggolalana ko manga onayan a lankap (al-Qawa’id al-Ammah العا7م7ة ko masa a kaada o ( القواعدtitayan, pd roo so kiasobag iran ko kaphakawaris o ama a dato a pd iyan so manga pagari o miatay ago so manga babay niyan a thito odi na sii bo ko ama, a daa miakambowat a titayan a ba niyan oto kiokom, sa inosar iran so onayan a lankap ko kapakawaris a skaniyan so kapakatitindg iyan ko kabagr o kadazg ko miatay, na so aya miapayag on na so ama a dato na mabagr so karani niyan ko miatay a di so manga pagari na rndingn iran so manga pagari sa aya makawaris na so ama a dato, na so

51

aya miapayag on na so manga pagari i madazg ko miatay na rndingn iran so ama a dato sa di makawaris, na o aya matoon iran na mlagid siran sa karani ko miatay na makapamagpda siran ko kapakawaris.

4. So kitompokn ko saginda ko saginda niyan ko kapakaplagid iran sa sabap (illah7العلة ) pd roo so miakambowat ko Ali Bin Abi Talib a pitharo iyan ko Umar a; So mama na igira miaginom na khabrg, na anday kabrg iyan na phanaro, na anda i kapanaro iyan na phamokhag, na so gi-imanaro sa kabokhag na khalphadan sa walo polo a lphad. Pitharo iyan oto ko kiapmomosawirai ko kapagomani ko lphad o phaginom sa pakabrg gowani a plbolbodn iran so siksa a pat polo a lphad, a gianan na aya onayan iyan na kataks a piayag iyan so sabap a so ron pianaragombalay so kokoman. Go pitharo iyan on ko isa a btad ko mas’alah a kikitasn ko madakl sii ko sakataw a; Miailay nka a o pamagpda so sagorompong ko kiapamankhaw sa onta na ino photholan ka siran langon sa lima? na pitharo iyan a: Oway! Na pitharo o Ali a; Datar anan a palaya siran khikitas, sa inikitas siran langon o Umar.

Go sabnar a pitharo o Ali a siakaw o Allāh so paras iyan, ko makapantag ko kaphakaako o taw a panday (pangngmbaal sa nganin) sa di pthagompia so manga taw odi san makanggolalan sa aya onayan oto na so kamapiaan (al-Maslahah المصلح7ة ) a skaniyan na pakaasal a pd ko manga pakaasal o kitab (aya maana niyan na so taw a pangngmbaal sa nganin, na o mabinasa sa tangan iyan so tatagoon on a inisokay ron a pagmbaalan iyan, na khabayadan iyan sa di ron khirila).

Gianan na manga ibarat a pd ko manga onayan o Usul al Fiqhi sii ko giikapagijtihad o manga Sahabah, na sa taw a panondogn iyan so manga bandingan o giiran kathitindga sa manga pamikiran, ago so miakasalono kiran a manga fuqaha na matoon iyan a giankai a manga onayan na giimamagoman ago phagtho ko kaphlagaday o manga masa.

52

Gianan na phakatoro rkitano sa mataan a so manga onayan o Usul na miaadn a miprarakhs o kapagijtihad, ago miaadn a matatankd ko manga pamikiran o manga Mujtahid apia pn da iran galbka so kiathaonga on ago so kinisoratn on sa pandangan a mattndo, go skaniyan na da maori ko kiaadn sa lagid o kiaori o kinisoratn on ago so kinisnggay niyan ko salakaw a manga katao ago so kapakambibisa niyan, na khabaloy so Usul ko maana niyan a manga onayan a phagosarn o Mujtahid ko kapphakambowata niyan ko kokoman a mia-adn ko onaan o Usul ko kababaloy niyan a katao a midadakat (al Ilmu al Mudawwan 7العلم المدون ).

Go sii sankoto na skaniyan (a Usul) na maoori ko kiaadn sii ko Usul a so kababaloy niyan a manga dalil, ka kagia da skaniyan maadn inonta bo ko kiaadn o ijtihad, sa onayan a makambibisa a pd ko manga onayan o kitab a so da maadn inonta bo ko oriyan o kiawafat o Rasūl ogaid na skaniyan na manga onayan a mipapayapat a di matitimo ago di misosorat.

SO KINISORATN SANKANAN A KATAO AGO SO TAW A PAGAMPAGANAY RON A

SOMORAT: هذ�ا تدو�ين ل العلم� في�ه� ألف من و�أو�

Pd sa btad a matatankd a oman i Imam a pd ko manga Imam na adn a okit iyan a mattndo ko kapagijtihad a pianagombalay niyan ko manga onayan a pphakambowatn iyan sa giinggolalan ko gii niyan kapangilay sa batiya sii ko manga phoonan a onayan o Shari’ah. Sa inidakat skaniyan o Imam a miatoon iyan a so kidakatn on na mapangingindaw, na da skaniyan dakatn o isa a Imam a aya paratiaya niyan na kna o ba mapangingindaw so kidakatn on, sabnar a inisorat so madakl a kitab a daa itongan iyan sii ko pithibarang a manga katao a Islam. A so miadadas so kadaklan on ko

53

masa a kiagobata o manga ridoay ko manga ingd a Islam, sa tatap dn ankanan a manga kitab a di tano katawan sa mayto a miakhipantag on o tombok ko kapphakalankapa on a so miangaaaloy ko manga kitab a at-Tarajum a odi na al-Faharis.

Sabap san na miasobag so manga Ulama ago so manga panonothol sii ko taw a paganay a somorat ko Usul al Fiqhi.

So Ibn an Nadnim na tiankd iyan ko al Fahrasat a aya pagampa-ganay a taw a tomimo ko manga onayan iyan sa kitab a makambibisa na skaniyan so Abu Yusuf a bolayoka o Abu Hanifah. Na so manga Ulama a somialono ko kpit a Hanafiyyah na aya tindg iran na so dn so Abu Hanifah i paganay ron a somorat sa kiaonaan iyan so Abu Yusuf. Sa piayag iyan so manga okit a kakowa sa dalil ko kitab iyan a pmbthowan sa Kitab ar’Ra’i, na oriyan iyan na somiorat so dowa a Imam a manga pd iyan a so Abu Yusuf ago so Mohammad Bin al Hassan ko oriyan iyan. Sa siopak siran o manga Ulama ko kpit a as Shafi’iyyah ago so salakaw kiran, sa pitharo iran a: Aya pagampaganay a somorat on na so al Imam Mohammad Bin Idris as Shafi’i.

Sa khapakay a so salakaw ko as Shafi’i na skaniyan i miaona on somorat, ogaid na da a minisampay rkitano a misosorat a kitab ko Usul ko onaan o ar Risalah a inisorat o as Shafi’i ko katatago iyan sa Makkah, sa inipakawit iyan ko Abdur Rahman Bin Mahdi a mala a Ulama ko Hadith a miawafat ko ragon a 198 H. sa smbag ko pangni niyan sa kathaong iyan sa kitab a madadalm on so manga maana o Qur’an ago khalimod iyan so katarimaa ko manga Hadith, ago so kabagr o Ijma’, ago so rinayagan ko pphakamansok ago so miamansok a pd ko Qur’an ago so Sunnah. Sa inisorat iyan ago inipakawit iyan ko al Harith Ibn Surayj an Naqqal. Sa bithowan iyan sa ar Risalah sabap ko kababaloy niyan a datar o sorat a ipphakawit, sa kna o ba so as Shafi’i i mitho ron sa ngaran, sa aya btad iyan na gii niyan ipaginsarat sa gii niyan tharoon a: So kitab akn odi na kitab ami, oriyan iyan na inisorat iyan pharoman ko manga morit iyan sa

54

ingd a Misir sa bialoy niyan a pangonaan (Moqaddimah) o inisorat iyan a bandingan ko Fiqhi sii ko kitab iyan a al Umm.

Sa mianagipoon ko payagan (al Bayan) o antonaa skaniyan? Oriyan iyan na biagi iyan sa payagan ko Qur’an ago payagan ko Hadith, ago so payagan ko Ijtihad ago so Qiyas, oriyan iyan na piayag iyan a adn ko Qur’an so lapiat a lankap a aya bantak on na so kalalankap, ago lapiat a lankap a sosoldan a kattndo, ago so lapiat a lomalankap so kapapayag iyan a skaniyan na lilimodn iyan so lankap ago so mattndo, ago so lomalankap so kapapayag iyan ogaid na aya bantak on na so kattndo, oriyan iyan na piayag iyan a so Sunnah na paliogat so kaonoti ron sa minggolalan ko sogoan o kitab, oriyan iyan na pindirogod iyan so pphakamansok ago so mamamansok, ago so manga sabap o Hadith, ago so kakhowaa a dalil ko Hadith a Aahad, ago so Ijma'’ago so Qiyas, ago so Istihsan, ago so kiapakazosopaka o manga Ulama.

Sii ko oriyan o as Shafi’i na somiorat mambo so Ahmad Bin Hanbal ko manga pinto iyan. Sa datar o kitaban ko pphakamansok ago so pkhamansok, ago so kitab a so kaonoti ko Rasūl, ago so kitaban ko manga sabap (Kitab al-Ilal).

Sa patot a alowin a mataan a so a Shafi’i i khirk ko bantogan ko kiaona ko kiatimoa sankai a manga pakaasal sa initompok iyan ko saba-ad a manga katao sa minisnggay ko kitab a mattndo, sa knao ba niyan pimbaas a katao ka mataan a maaadn dn ko onaan iyan a matatankd ko manga Fuqaha sa gii ran inggolalan, sabap roo na inaloy niyan so manga onayan a so makaaayon ko tindg o salakaw ron a Imam sa pthankdn iyan sa giinggolalan sa payagan ago osayan, ago so manga onayan a miasopak on o salakaw ron a Imam sa pphayagn iyan so kabagr o tindg iyan, sa da niyan maaloy langon so manga onayan a so ron mithakna ankanan a katao sii sa oriyan, sabap sa skaniyan na katao a phagozor ko kaphagozor o manga masa.

55

SO MANGA OKIT KO KIPZORATN KO KATAO A USUL AL FIQHI KO ORIYAN O AS SHAFI’I:

So manga panonorat sankanan a katao na da siran okit sa sosonan a satiman ko kiasorat iran, ogaid na miabagi siran sa dowa lompok. Sa inokitan o oman i isa so okit iyan a mattndo a makasosopak ko okit o isa a sagorompong. Sa miakambida ankai a dowa a okit sa onga o kiapakambida sii ko antap, sa lomiankap so isa ko okit a kasorat sa ingaran a okit o manga Philosopher (Tariqatul Mutakallimin) na so isa na ingaran a okit o al Hanafiyyah ago al Fuqaha.

So manga Ulama ko Katao a Philosophy (Ilmul Kalam) na aya inokitan iran na so okit o manga Falasifah ko kapthankda iran ko manga pakaasal ago so kipmbtadn iran ko manga onayan sa gi-inggolalan sa pamikiran a makaaayon ko akal ago so kakowa sa karina sa di dn pagilayin so manga sapak o manga kpit, sa so biagr o akal a mapia ago so manga tanda a manga babagr a pd sa manga onayan na pthankdn iran, na so miakasopak on na ipmbowang iran sa di ran dn pagilayin so manga sapak inonta bo igira aya bantak iran na so kabgay sa ibarat odi na osayan, sa giankai a manga taw na mababangnsa siran ko manga kpit a madakl, sa pd kiran so sagorompong a Mu’tazilah, ago so sagorompong a as Shafi’iyyah, ago so al Malikiyyah, a pd ko sagorompong a ahl as Sunnah. Go pkhibangnsa ankai a okit ko sagorompong a as Shafi’iyyah sabap ko kadakl o minipanorat iran a manga kitab sa minggolalan on, ago kagia so Imam as Shafi’i i pagampaganay a mokit sankai a okit ko kasorat.

Sa giankai a okit na miabaloy niyan so manga pakaasal a mipapaar iyan so manga sapak. Sabap roo na da iran pmaratabatn so manga kpit iran on, sa pd kiran so siopak iyan so Imam iyan ko kpit iyan, ogaid na miangolad siran ko kiaaloya ko manga btad a pamikiran a daa kimamaniya iyan ko kapakambowata ko kokoman a

56

kitab, sa piamagosay ran so pakaasal o basa o ino skaniyan misasankot (tawqifiت77وقيفي ) antaa ka pimbaas (wadh’iوضعي ) go so kipaliogatn ko maada ino khapakay o di? Go ino so Rasūl ba adn a ipzimba niyan a agama ko onaan o kiasogoa on? Antaa ka da? Go piamagosay ran so bandingan ko katao ko Falsafah / philosophy, a daa kizosophon iyan ko katao a Usul.

So pman so sagorompng a al Hanafiyyah, na aya okit iran ko kasorat na giinggolalan sa Istimbat (pphakambowatn iran so kokoman phoon ko dalil iyan) sa ipmbtad iran so manga onayan a aya paratiaya iran na gioto i inokitan o manga Imam iran ko gii ran kapagijtihad, sabap sa daa minibagak kiran ankoto a manga Imam iran a manga onayan a misosorat a matitimo a ba datar o minibagak o as Shafi’i ko manga morit iyan, aya mataan na kiawarisan iran so sabaad a manga onayan a mipapayapat ko blangan o manga sapak, sa biantak iran ankoto a manga sapak sa pthimoon iran sa manga kitab a mararankom skaniyan o kapakaphlagilagid, oriyan iyan na pakambowatn iran on so manga onayan ago so manga impitan a khabaloy a aya iran gomaan ko masa a gii ran kapakithindga sa manga kpit, ago aya iran tabanga ko kapphakambowata ko manga kokoman o pkhabago a manga btad a so da mapamagosay o manga Imam iran ko manga ijtihad iran a mianga oona.

Giankai a okit na marani a di so miaona a okit sii ko Fiqhi, ka kagia pkhitompok iyan so manga sapak ko manga pakaasal iyan, ago mapphakalbod iyan so okit a kaIstimbaat sii ki taw a khabayaan iyan so kaokit ko lalaln o manga Imam iran. Ogaid na pkhipaawing sankai a okit so kiapakambowat o sabaad a manga onayan iran a makasasailang sa onga oto a waraan ko kapphakakokoma iran ko manga sapak sa kakokom a tarotop. Go phagaloy siran sa manga btad a kna o ba mitotompok ko bandingan o katao a Usul ka datar o manga sapak o Fiqhi. Sabap roo na pkhapayag siran a igira inibtad iran so onayan a mattndo oriyan iyan na makatoon siran sa sapak a Fiqhi a makasosopak on, na

57

kasowin iran so kabtad sa onayan sa bontal a bago a makaayon sankoto a sapak a miakasopak sa adn oto a giinggolalan sa kabtad iran sa sankot odi na moman siran sa sarat, sa pkhapayag ko manga taw a giankoto a okit iran na di kalalayaman a mibabagowan.

Sa miatatap ankoto a kapakazosopaka ko okit ko sabaad a manga masa, oriyan iyan na minitkaw so btad a kiapakakharaniya o dowa a okit ko kiatimo iran a dowa ago so kiapakandayagaa ko manga onayan iyan sii ko satiman a kitab a inisorat.

Sa katii so manga kitab a so inisorat ko dowa a okit a makambibida, ago so miakatimo sii kiran a dowa.

SII KO OKIT A KASORAT O AL MUTAKALLIMIN:

1. So kitab a al-Ahd a rk o Abdul Jabbar al Mu’tazili a miawafat ko ragon a 415 H.

2. So kitab a al-Mu’tamad a rk i Abul Hussain a Brie al Mtazili a miawafat lko ragon a 436 H.

3. So kitab a al Burhan a rk i Abil Ma Ali Abdil Malik Bin Abdillah l-Juwaini as Shafi’i a aya ipmbtho ron na so Imam al Haramayin a miawafat ko ragon a 478 H.

4. So kitab a al Mustasfa’ a rk i Abu Hamid al-Gazali as Shafi’i a miawafat ko ragon a 505 H.

Giankai a manga kitab a pat na skaniyan i manga onayan o okit a paganay ko kasorat, na so miakaoma ko oriyan iyan na adn oto a ipphakakmpt on, ka lagid o kitab a al Mahsul a rk i Fakhr ad Din ar-Razi as Shafi’i a miawafat ko ragon a 606 H. ago so kitab a al Ahkam a rk i al-Amidi as Shafi’i a miawafat ko ragon a 631 H.

Sa miakambowat ko kitab a al-Mahsul so kitab a al-Hasil a rk i Tajuddin al Armawi a miawafat ko ragon a 656 H. Ago so kitab a at-Tahsil a rk i Sirajuddin al Armawi a miawafat ko ragon a 672 H. Sa pho-on sankai a dowa a kitab na miakambowat so kitab a Minhajul Wusul a rk i al Baydhawi a miawafat ko ragon a 685 H. Ago so kitab a

58

at-Tanqihat a rk i al-Qarrafi al-Maliki a miawafat ko ragon a 684 H.

Go phoon ko kitab a al-Ahkam na miakambowat so kitab a Muntaha as-Su’l wal Amal fi Ilmayl Usul wal Jidal a rk i Ibn al-Hajib al-Maliki a miawafat ko ragon a 646 H. Oriyan iyan na piakapontok iyan ko kitab iyan a Mukhtasar al Muntaha, oriyan iyan na miakazasaloyana so manga osayan sankai a manga kitab a piamakakmpt.

SO MANGA KITAB A INISORAT SA OKIT A AL HANAFIYYAH:

1. So kitab a Maakhidu as Shara’i’ a rk i Abi Mansur al Maturidi a miawafat ko ragon a 333 H.

2. So kitab a al Usul a rk i al Jisas a miawafat ko ragon a 370 H.

3. So kitab a Taqdimul Adillah a rk i Abu Zaid ad Dabbusi a miawafat ko ragon a 430 H.

4. So kitab a Tamhidul Fusul Fil Usul a rk o Alongan o manga Imam (Shamsul A’immah) a so as Sarakhsi a aya ipmbtho ron na Usul as-Sarakhsi a miawafat ko ragon a 483 H.

5. So kitab a al Usul a rk i Fakhrul Islam al Bazdawi a miawafat ko ragon a 482 H. ago so osayan iyan a pmbthowan sa Kashful Asrar a rk i Abdul Aziz al Bukhari a miawafat ko ragon a 730 H.

6. So kitab a al Manar ago so osayan iyan a Kashful Asrar a rk i Hafiduddin an Nasafi a miawafat ko ragon a 760 H.

SO MANGA KITAB A TINIMO IYAN SO DOWA A OKIT KO KASORAT:

1. So kitab a Badi-u an Nidham al Jami’ bayna kitabay al Bazdawi wal Ahkam a rk i Mudhfir ad Din Ahmad Ibn Ali a aya ipmbtho ron na so Ibn as Sa-ati a miawafat ko ragon a 694 H.

2. So kitab a Tanqihul Usul ago so osayan iyan a so at Tawdhih a rk i Sadr as Shari’ah a miawafat ko ragon a

59

747 H. a piakakmpt iyan on so Usul i Bazdawi ago so al Mahsul a rk i ar Razi.

3. So kitab a Jam’ul Jawami’ a rk i Tajud din Abdullah Bin as Subki as Shafi’i a miawafat ko ragon a 771 H.

4. So kitab a at Tahrir a rk i al Kamal Bin al Hamam a miawafat ko ragon a 861 H.

5. So kitab a Musallam as Subut a rk i Muhibbud-din Bin Abdi as Shakur a miawafat ko ragon a 1119 H.

Go somiorat so Imam Abu Ishaq Ibrahim Bin Musa as Shatibi a miawafat ko ragon a 780 H. sa kitab a al Muwafaqat Fil Usul a so iniitong iyan a aya bitikan o kitab, sa piayayag iyan on so manga pagns o kitab, sa sominibay sa okit a mibibida ko okit o manga Usuli (manga ulama ko Usul) ko kapthankda niyan ko manga mas’alah, sa taman sa iniitong o manga Ulama ankoto a kitab iyan a skaniyan na soson a bago ko kasorat sa Usul a da dn a miakaona on.

Gianan so katao ko Usul al Fiqhi ko kiataragombalay niyan ago so okit o kinisoratn on, sa so manga Maktabah (popondowan ko manga kitab a Islam) na mammlpl sankai a manga kitab ko kalalagaday o manga masa a daa itongan iyan. Sa adn a miangadadadas on, na so kadaklan on na misosorat sa kaat a lima o somiorat on (Makhtut) a mipapayapat ko manga darpa a madakl ko manga ingd a Islam.

SO ANTAP A BABANTAKN KO KATAO A USUL AL FIQHI AGO SO ONGA A MAPANGINGINDAW RON:

Miaosay tano sa onaan a aya sabap a miakatawag ko kibtadn ko katao a Usul al Fiqhi ago so kisoratn on na skaniyan so kapagimpita ko kapagijtihad ago so kapagatora on ago so khitoladn ko lalan iyan a ontol ka an maknal so mapia a ijtihad phoon ko binasa on, gowani a makasold so mananangga sii ko manga Mujtahidin sa tiontot iran so kabnar ko kapagijtihad a di siran on kapapatotan, sa da dn bagakn o manga Ulama ko btad

60

iyan a paganay ogaid na inibantak iran on so siyap iran a matolangd sa taman sa mitho ago mimbkn sii ko onayan iyan sa miadianka so manga onayan iyan ago kiadarpaan iyan so pankatan iyan ko manga saap o manga katao a Islam, sa miatatap dn ankai a siyap sa taman sa gowani a romnk so panagontaman ago so awid a akal ko kapagijtihad, sa romiamig so manga ginawa sii ko kapangonotonot sa kpit, na tatap dn so manga Ulama a gii ran galbkn sa giinggolalan sa kasorat ago kapangndao sa taman dn sankai a masa tano a kapapantagan.

Go so Osayan iyan (Ta’rif تع777ريف ) na babathkn iyan sa mapayag a mataan a so manga onayan iyan na phakatabang ko Mujtahid ko kapphakambowata niyan ko manga kokoman a kitab a kanggalbk (Ahkam Amaliyyah phoon ko manga dalil iyan a mazasagintas. Sa ( أحكام عمليةpho-on roo na khatokawan a aya bantak on na skaniyan so kisampay ko kakowaa sankoto a manga kokoman phoon ko dalil iyan.

Phoon sii na miaadn so gona niyan ko manga Mujtahidin a btad a matatankd sa daa zanka on a isa bo, sa phakanggay skaniyan a gona ko kaaadn o kapagijtihad. Na amay ka mada so kapagijtihad na ino adn a khalamba on a gona antaa ka ba khada ko kakhada iyan, sa so kapnggalbka on na laga a daa gona niyan?.

Giankanan a pakaiza na tatap dn a giikhasokasowin o manga dila sa taman sa miapikir o sabagi a da dn a smbag iyan, sa somimbag so manga ped sa aya tindg iran na so kiada o gona niyan, sa pitharo iran a: So kapphaganada ko katao a Usul na mimbaloy a daa gona niyan ka kagia so masa a kapagijtihad na mianinggaposan dn ko manga masa a miangaiipos. Ipoon ko masa a inipananawag o manga Fuqaha so kialkhbi ko pinto o Ijtihad, sa miakatindg so kiaopakati ron, na amay ka miakdt so pandangan o Ijtihad na khakdt mambo so pandangan o Usul.

Tharoon tano sankai a manga taw a: Giankai a tontot na di masasanday sa dalil a mapia ago bnar, aya mataan

61

na aawidan iyan so dalil ko ka babatal iyan sa skaniyan na makazosopaka ka so makami-milik ko kakhokoma ko kialkhbi ko pinto a Ijtihad na siran so manga Mujtahidun, ka kagia kokoman a kitab a daa dalil iyan a pd sa titayan ago daa okit on a rowar sa nggolalan sa Istimbat, na amay ka aya khirk sankai a tontot na pd ko manga Mujtahidin na mataan a kabokhag ka kagia miakapoon kiran so galbk ko kapagijtihad, na opama ka sii pho-on ko salakaw kiran na mataan a batal a di maphamakin’g, ka kagia kna o ba siran i manga taw a patot a khokom sa kialkhbi ko pinto o Ijtihad, sa ioman on a masosopak iyan so katharo o Rasūlullāh a; Tatap dn so sagorompong ko manga Ummat akn a papayagn iran so bnar sa taman sa makatalingoma so sogoan o Allah, ago so minggolalan on a galbk ipoon dn ko masa o manga fuqaha ko manga Sahabah na taman ko masa a kiapakambowat iyan.

Sa aya btad ankai a tontot a so miakambowat on. Na mataan a so manga Fuqaha na gowani a matoon iran a so sabaad ko giinggalbk ko Fiqhi na tiontot iran so kapagijtihad ago miagijtihad siran na mianga-riribat siran, na inikawan iran so Shari’ah o Allāh sa aya biantak iran na so kalkhbi ko lalan sankai a manga taw sa inipananawag iran so kalkhbi ko pinto o Ijtihad اجته77اد , sa pantag sa an mapamakin’g so katharo iran na pitharo iran on so kiaopakat iran (Ijma’ اجم7اع ) sa pinggolawla iran oto sa rnding ago oln ko lalan a kabinasa.

Sa aya piakaratarata on sa ginawa sankoto a pinggolawla iran na da niyan kamataani so bantak a mapipikir, sa da niyan kasapari so manga taw a mianginsop ko kapagijtihad, ago da iran masiyap so kapagijtihad, sa aya miaolawla na kialkaan iyan ko Fiqhul Islami so pinto a ron miakasold so ridoay sa pantag sa kathokasi niyan on sa marata, sa pnggolalan sa kabbrn o Shari’ah, odi na so di ron kakhapakayi ko kapagatora niyan ko manga btad o kaoyagoyag. Sa btad oto a miabaloy niyan siran a inisambi iran on so manga pangitaban a pianarankoni o manosiya, a manga pangitaban a mananangga a miakapoon sa Sdpan a alongan a di makaaayon ko manga paparangayan ago

62

manga adat o ingd a Islam ago so manga dadabiatan iyan.

Sa so kapagijtihad na tatap dn a so pinto iyan na kallkaan ko taw a mialimod on so pakayan ko kapagijtihad, sa so Shari’ah o Allāh na miakaoma ko paganay a btad sa pantag sa kanggarobata niyan ko kapangonotonot sa kpit, sa piangoyatan iyan so manga pamikiran ago piokaw niyan so akal phoon ko kadadadag o kada a sowa, sa inisogo iyan so kapamimikiran ago so kandirogod sii ko manga tanda o Allāh sii ko doniya sa maosar iyan so akal iyan a aya kianggolalanan o paliogat ko manosiya (Manat at Taklifمناط7 التكليف ).

Sii ko mataan a so thotolan ko Fiqhi na phanotholn iyan rki tano so thotol a bnar sa kaaadn o manga taw a Mujtahidin ko oman i masa a matatago siran ko manga katampar a madakl o doniya a Islam sa pnggarobatn iran ankanan a panontot (ko kialkhbi ko pinto o Ijtihad) sa phrinayagn iran so kababatal iyan ko sabaad a masa, ago giinggolalan sa kapagistimbat ko manga kokoman a kitab a domadait ko masa iran ago so adat iran ko isa a katampar.

O tarimaa tano a giankai a panontot na mianggalbk iyan so galbk iyan, ago adn a rarad iyan a miagdam ko masa a kapagijtihad ago so doniya na kiadaan sa Mujtahid ko kapagijtihad a mamamantk (Ijtihad Mutlaq) na mataan a so manga gona o katao a Usul na di matititns sii sankai a isa ka sagorompong, ka so kapphayaga niyan ko manga onayan a Ijtihad a bnar na phrinayagn iyan so manga okit o manga Imam a khirk ko manga kpit ago phtimbangn iyan ago pphakarayagn iyan so sabagi on ko sabaad sii ko sabaad a manga onayan, sa diai miphanalipndaan o sagorompong a salakaw ko talikhodan o kapagijtihad sa ijtihad a mamamantk. Ka adn a manga Mujtahid a sii siran giipagijtihad ko manga kpit o manga Imam iran sa pphakambo-watn iran so manga kokoman o manga mas’alah sii ko manga onayan ankai a manga Imam, go adn pn a manga Mujtahid a aya galbk iran na so kapphakambowata iran ago so

63

kapphakarinayaga ko sabaad a manga kpit, go adn kiran so aya pangilay niyan na so blangan o Fiqhi Islami sa kapangilay a kapakandayaga (Bahth Muqaran) sa phagosayin iran so manga dalil iyan sa pantag sa an makarinayag so isa san ko isa a kpit. Sa giankai a manga taw na mapangingindaw iran sa mabagr so katokawi ko manga pakaasal o Fiqhi (Usul al Fiqhi) ka aya kiran phakasindaw ko lalan ago sii ko sindaw niyan na khasabot iran so nganin a piakambowat o manga Mujtahidin ago pthimbangn iran so manga kpit iran ago khaknal iran so manga okit iran ko kapagijtihad ka an kiran matarotop so kapilia iran ko mapia a kpit ago so mabagr on.

Sa aya sindadan anan na: Langowan a minggalbk ko Fiqhi Islami na di niyan dn mipndarainon so kaknala sankai a manga onayan, ka kagia skaniyan iphakaadn ko pamikiran a mapia a matolangd a phakabgay sa onga a mapia. Sabap roo na miaadn so gii ron kapaganada ipoon dn ko gawii a kadianka o manga onayan iyan ago so kianggalbka o manga Ulama ko kipphangndaon ko manga katao a Islam (al Ulum al Islamiyyah االس7المية sa di (العلوم niyan dn mimbblag so kapphaganada ago so kipphangndaon ko Fiqhi sa da ambidaan iran inonta bo ko atoran o ragon a kipphangndaon on ko manga morit sa aya pphakaorin na so Usul sii ko manga ragon a kaposan ko manga morit ka an makowa o morit so dianka a mala ko Fiqhi a aya on phakatabang ko kaphaganada niyan ko manga onayan o Usul.

Sa da dn maadn ko thotolan ko manga pompomgan a paganadan (Jami’ah / University ) a so somisiyap ko manga katao a Islam oba adn a matoon on a ba niyan likhbi so kipphangndaon ko Usul al Fiqhi odi na ba niyan inipanalipnda, sa ya mataan na mapia so pompongan a pagandanan a Civil (Jami’ah Madaniyyah) na inisogo iran so kapaga-nada sankai a katao sabap ko madadalm on a manga montiya a katao ko manga kokoman a kitab.

Polimposan: Miaosay sa onaan a aya bandingan o Usul na skaniyan so manga Dalil (al Adillahاألدلة ) ago so manga kokoman (al Ahkamاألحك77ام ) sii ko pamikiran a

64

lankap, sabap san na itarotop tano sankai a Pangona-an (al Muqaddamah) so kaosaya tano ko maana o Dalil ago so Kokoman sa tharoon tano a:

So Dalil sii ko maana niyan ko basa na giipakanggolalann ko nganin a giimakanggonanao (ad Dal ( المرش7دal-Murshid) a aya maana niyan na palatiko (الدالpthoro ko kokoman. A skaniyan na piakatindg a pantag sa pnggonanao sii ko nganin a maggdam (hissiحسي ) odi na di maggdam sa so maana niyan i praotn a akal (Ma’nawi Sa datar oto a gii pn pakanggolalann ko nganin a .( معنويpkhowaan a toos odi na karina antaa ka tanda a matatago on so kapakanggogonanao. Miatoon ko kitab a Mukhtar as Sihah a: So Dalil na skaniyan so nganin a giinggonanao odi na makatotoro, sa so manga tagotao a pthagoon ko kiazombasom-bakan o manga lalan na aya ipmbhtho ron na Dalil, go so taw a gomgpa ko lalan na amay ka onotan iyan so salakaw ron a di niyan katawan so lalan, na skaniyan na Dalil, ago so katharo iyan a pantag sa kanggonanao na khabthowan pn sa Dalil.

Sii pman ko maana niyan ko Istilahاصطالح a kitab, na aya mababantak on na so nganin a khaparo so kisampay – sa nggolalan ko kapamimikirana on sa mapia - sii ko kokoman a kitab sa pnggolalan sa gtas (qat’iقطعي) antaa ka antaan a pamikiran (Dannظن ). يححصب لصوالت7 نكمي ام

يهف رظالن7 7ينظ وأ يعطق يعرش مكح ىلإ Tindo skaniyan o sabaad ko manga Ulama. Sa so Dalil na so aya miasabot on na so kokoman a gtas, sa o aya masabot on na so kokoman a antaan a pamikiran na aya ipmbtho ron na Amarah.

Sii ko maana niyan a paganay na mimbagi so Dalil sa Gtas (Qat’i قطعي ) ago antaan a pamikiran (Danni ظن77ي ). Go mimbagi sii ko dowa a pamikiran sa Dalil a minitogalin (Dalil Naqli نقلي ka datar o manga titayan o Qur’an ( دل7يل ago so Sunnah, ago so Urf, ago so Ijma’, ago Dalil a pamikiran (Dalil Aqli عقلي ka datar o Qiyas, ago so ( دل7يل Istihsan, ago so Maslahah Mursalah, sa phakatalingoma bo so bandingan iyan sa oriyan.

65

So pman so kaploba sa Dalil (Istidlal ستدالل7ا ) ko maana niyan ko basa, na skaniyan so kaploba sa dalil sa pantag sa katoro sii ko btad o nganin a maggdam odi na di maggdam sa sobo so maana niyan i praotn a akal.

Sii pman ko Istilah o manga Ulama ko Usul, na skaniyan so kaplobaa ko Dalil (Tanda) a kitab a khabaloy a okit – sa nggolalan ko kapia a kaphamimikirana on – sii ko kokoman a kitab.

1. So kapamimikiran (an Nadar) na skaniyan so kaatora ko manga btad a katotokawan ko pamikiran sa pantag sa kaparoliya ko di katawan, na amay ka so kiaatora on na mapia na ma-adn so kiapamimikiran a mapia, na amay ka di mapia na so kiapamimikiran na di tanor ago di mapia, gioto i sabap a pitharo iran a: Anggolalan sa mapia a kapamimikiran Ilaya nka so kitab a Musalam as Subut P. 13.

2. Ilaya nka so kitab a al-Mustasfa’ a rk i al Gazali, G. 2, P. 365, go so Musallam as Subut P. 13. Go so al Ahkam a rk i al Amidi G. 1 P.5. Pitharo i al-Amidi a so paganay na Istilah o manga Ulama ko Fiqhi, na so ika dowa na Istilah o manga Ulama ko Usul.

Ogaid na miasobag siran sii sankoto a Dalil a giiplolobaan. Sa aya kpit o Jumhur (Kalankapan ko manga Ulama) na skaniyan so mamamantk a Dalil, mlagid o titayan a Qur’an odi na Sunnah, odi na so salakaw ko titayan ka datar o Ijma’ odi na Qiyas, odi na Maslahah ago so salakaw ron. Sa sii sankai a maana na miplalagid iyan sa maana so Ijtihad.

Sa aya kpit o sabaad na skaniyan so Dalil a mattndo a skaniyan so salakaw ko Titayan (Nassنص ) ago so Ijma’ ago so Qiyas, sa aya mitotoro iyan na so Istihsan, so Maslahat ago so Istis’hab, sa khabaloy a kna o ba datar sa maana o Ijtihad ogaid na sasoson a salakaw.

So mana o al Hukm (kokoman) sii ko Basa na so Kagtas (kapotol) go giipakanggolalann ko maana a al Hikmahالحكمة (Ongangn). Sii pman ko maana niyan ko al Urfعرف , na skaniyan so Katankda ko btad sa itompok ko

66

isa a btad odi na so kapakadaa on sii rkaniyn. Sa datar o katharoa tano sa Giankai a shayi’ na mapia, go giankai a shayi’ na di mapia, so sipat a kapia na inibangnsa tano ko shayi, ko paganay a ibarat, na piokas tano ron ko ika dowa a ibarat, na gioto i ptharoon a kokoman (Hukm).

Sii pman ko maana niyan ko Istilah o manga Ulama ko Usul na gi-ipakanggolalann ko dowa a sosonan. (1) So kokoman a paliogat (al-Hukm at Taklifiالحكم التكليفي ) a ibabangnsa ko patoray a margn (Taklifتكلي7ف) a skaniyan so kapangniya ko nganin a kadadalman sa mapnd a patoray. (2) So kokoman a pimbaas (al Huklm al Wadh’iالحكم ال7وض7عي ) a ibabangnsa ko ptharoon a al Wada’ الوض7ع(so kiabaloya ko isa a shayi’ a minisankot ko isa a salakaw, sa minggolalan sa sabap odi na sarat). Sa phakaoma bo so bandingan anan.

So Hukm Taklifiحكم تكلي7في : Na skaniyan so katharo (khitab) o Allāh a mitotompok ago manonompang ko manga galbk o pialiogatan (mukallaf) sa minggolalan sa piagni so kitanaan on (اقتضاء) ago kazamili so kitanaan on (takhyirتخي7ير ). 1. Giankanan a Ta’rif na phoon ko Ahl as-Sunnah a aya kabasa iran na adn a rk o Allah a katharo sii dn sa dalm sa onaan (Azali), na so pman so Mu’tazilah a pzankaan iran oto, sa aya paratiaya iran na so Qur’an na pimbago (Makhluq) na di ran pagosayin so maana o kokoman (al-Hukm) sa ba skaniyan katharo o Allah (Khitab) sa aya kaphagosaya iran on na skaniyan so tiankd o kitab sii ko galbk a makaaayon ko madadalm on a pd sa sipat a mapia ago marata, ka kagia iptompok iran ko galbk so sipat a mapia ago marata ko ginawa niyan, sa sabap ko madadalm on a sipat a mapia ago marata na pkhaadn so kokoman a kitab, sa phangniniyan so kanggalbka ko adn a mapia on, na izapar iyan so kitalingomaan ko adn a marata on.

So al Hukm al Wadh’iالحكم الوضعي : Na skaniyan so katharo o Allāh a manonompang ago mitotompok ko kabaloya ko shayi’ a sabap o salakaw ron odi na sarat iyan odi na makasasapar on (makaarn on). Go adn ko manga Ulama ko Usul so taw a inosay niyan so maana o Kokoman (al Hukmالحكم ) sa osayan a makararankom ko dowa a osayan sa pitharo iyan a; Skaniyan so katharo o Allāh (al Khitabالخط77اب ) a manonompang ago mitotompok ko manga galbk o taw a pialiogatan sa minggolalan sa piangni so kitanaan on odi na so di ron kitanaan, odi na pizamilian odi na pimbaas.

67

اءضتاق ينفلكمال العفأب قلعتمال الله ابطخ وهاعضو وأ ايريخت وأ

SO OSAYAN KO TA’RIF: So katharo (al Khitab ko maana niyan ko basa na so kapakabantaka ko ( الخطاب7katharo ko katampar o salakaw sa pantag sa an iyan kasaboti. Sii pman ko maana niyan ko Istilah اصطالح Na giipakamnggolalann ko katharo a so khapakay so kapakabantaka on sa pantag sa an kasaboti, mlagid o kiasabotan dn sa minitana antaa ka da pn mitana, ogaid na btad iyan so kakhasaboti ron, sa aya bantak ko Ta’rif na so maana niyan ko Istilah, sabap sa aya bantak iran on na so katharo o Allāh sii ko ginawa niyan, a skaniyan oto na sii dn sa monapona ko da pn a masa ago darpa (al Azal7األزل ) a maproropaan iyan so kababaloy niyan a khapakay a pakabantakn sa nggolalan sa mitana amay ka makamoayan so (taw) a pialiogatan ko kiazipata niyan ko kapapaliogati ron (taklif) ko oriyan o kiasogoa ko Rasūl , ago khapakay a kasabotan so maana niyan.

So kababaloy niyan a, mitotompok ago manonompang ko manga galbk o pialiogatan, na so kitotompok iyan on sa bontal a khapayag iyan so ropaan iyan ko kababaloy niyan a isosogo so kapnggalbka on, odi na isosogo so kimbagakn on, odi na papakain (so kanggalbka on).

So manga galbk (Af’al أفع7ا7ل ) na ngaran a madaknl o galbk (Fi’l فع77ل ) a skaniyan so nganin a makasosold ko gaga o pialiogatan a khagaga niyan so kitalingomaan on mlagid o skaniyan na manga galbk o anggawta antaa ka manga galbk o poso’, ka datar o kapniyat, ago so kapagikhlas, ago so kadnki, ago so kasiig ago so kapakiilaylain, ago so salakaw ron. So pialiogatan (mukallafمكلف ) na skaniyan so taw a kiabaligan (miakaidad) a adn a akal iyan a minisampay ron so Panolon (Da’wah) o Mohammad . So maana o Iqtidha’ (Pangni) na skaniyan so katontot a mararankom iyan so: Kapangniya ko kitalingomaan ko galbk, ago so

68

kapangniya ko kitaplkn ko galbk sa nggolalan sa patoray antaa ka di’. So Kazamili (Takhyirتخي7777ير) na so kapakandatar o kanggalbka on ago so kibagakn on sa da a ba on makalalawan. Sa miakaliyo ko goliling o kokoman (al Hukmالحكم ) so manga katharo a mitotompok ko kaphagosaya ko dat (ginawa) o Allāh ago so manga sipat iyan, ago so mitotompok ko manga galbk o pialiogatan a salakaw sankai a antap a miaosay, ka lagid o katharo o Allāh a: So Allah na inadn kano niyan ago so nganin a gii niyo nggalbkn.

So maana o al Wada’الوضع (Pimbaas a inibtad) sii ko Ta’rif a lankap na skaniyan so, kabaloya o Kitab ko shayi’ a sabap sii ko salakaw ron odi na sarat iyan odi na makaarn on. Sa amay ka so katharo na mitotompok ko kabaloya ko shayi’ a sabap na aya imbtho sankoto a katharo na katharo a wadh’i ago kokoman a wadh’i sa inibangnsa ko ptharoon a Wada’ a skaniyan so kabaloy (al Ja’l الجع7ل ) ka kagia so kiabaloy o shayi’ a sabap a kitab (Sabab shar’i o shayi’ a salakaw na sabap ko kiabaloya on o ( سبب شرعيkitab a sabap, sa di ron pd so salakaw ron. Sa oda oto baloya o kitab a sabap na di mabaloy a sabap.

Sa miakarayag phoon roo a mataan a adn a manga kokoman o Allāh a maoosay ko katharo iyan ko ginawa niyan (Nafs7نفس) a andangandang (Azaliأزلي ) a khapakay a pakabantakn ko manga taw a pialiogatan ko masa a kapakamoayan iran a phrinayag ko manga ropa-an o manga galbk iran ko kababaloy niyan a papangnin so kitalingoma-an on odi na so kibagakn on odi na papakain so kanggalbka on sa daa pangni ron, go so miapakathompok iyan so manga shayi’ sa bialoy niyan so sabaad on a sabap o salakaw ron odi na sarat iyan odi na makasasapar on.

Sa gowani a giankai a manga kokoman na misosoln rki tano na piakatindg o kitab so manga karina ago toos ka an tano misampay – sa nggolalan ko kapamimikirana on sa mapia – sii ko manga kokoman a kitab.

69

Na amay ka so Dalil na gtas so kapakatotoro iyan, na misampay tano ko kokoman o Allāh sa gtas, na amay ka aantaan a pamikiran a kapakatototro iyan na misampay tano ko kokoman sa datar oto a anta-an a pamikiran, na so antaan a pamikiran na phakaampl sii ko kakhipatoray o kanggalbka ko mitotoro o Dalil, sa daa iphaliogat o Allāh ko ginawa a rowar ko khagaga niyan.

Sa so manga Ulama ko Usul na miasobag siran sii ko ino giankai a manga Dalil ba palaya pthankd ko manga kokoman, antaa ka ba so sabaad on na pthankd (Musbit ( مثبت na so sabaad on na pzawa ago pphayag (Kashif ,ko manga kokoman sa kna o ba niyan pthankda ( كاشفantaa ka ba palaya pzawa ko manga kokoman o Allāh.

Aya mapayag rakn na giankanan a kiasobag na sii bo ko lapiat sa daa kamataani ron, ka kagia giankai a manga Dalil na di niyan khatankd so kokoman o Allāh a andang, ka kagia tatap dn ko onaan iyan. Ogaid na di katotokawan sii rki tano na gowani a pakatindgn o kitab ankoto a manga Dalil na minisampay tano – ko kapia o kiapamimikirana on – sii rkaniyan na gioto i kiatankd o kiatokawi tano ron, apia pn giankanan a kiatokawi ron na giimakambidabida so pankatan iyan sa sii pkhailay ko kambidabida o kapakatotoro o Dalil, sa khapakay a tharoon a giankai a manga Dalil na pthankd ko manga kokoman ko katampar a kiatankd o kiatokawi tano ron sa misabap on, ago so kinipaliogat o kinipatoray niyan ko oriyan o kiatokawi ron. Apia pn di mababaloy i ba skaniyan i pthankd on ko kamataani ron, ogaid na skaniyan i pzawa on. Sa mlagid roo so katharo o Allāh a pmbatiaan (Qur’an) ago so salakaw ron a manga Dalil. Sa inaloy anan o kadaklan ko manga Ulama ko Usul.

Miatoon ko kitab a Jam’ul Jawami’ ago so osayan iyan a: Mataan a so kokoman a katotokawan ko manga Ulama ko Usul na skaniyan so katharo o Allāh, a phoon ko ginawa niyan a andang andang a bbthowan sa katharo (khitab) a kamamataanan, oriyan iyan na giankoto a katharo a miaaloy na aya makatotoro on na so Qur’an ago so Sunnah, ago so salakaw kiran.

70

Pitharo i Iz Zuddin Bin Abdissalam ko kitab iyan a Qawa’idul Ahkam Fi Masalihil Anam, a: Mataan a so Qur’an na giipakanggolalann ko manga lapiat (al fad) a makanggogonanao ko katharo a andang andang, odi na sii ko katharo a andang a skaniyan so mitotoro o manga lapiat.

Go skaniyan na mapayag sii ko mataan a so Qur’an a so pmbatiaan tano na makatotoro ko katharo o Allāh a andang andang a so pmbthowan pn sa Qur’an.

Pitharo o Ibn al Hamam ko kitab iyan a at Tahrir a so Qur’an na pzawa ko kokoman o Allāh sa datar o salakaw ron a manga dalil, ogaid na so manga Ulama na da iran itongn sa pzawa (kashif) ko kokoman o Allāh, ogaid na pitharo iran a pthankd (musbitمثبت ) sa kna o ba pzawa, sa inioln oto ko pinto a kaphangalina ko Qur’an ka oba matharo a; Giankanan a pmbatiaan a Qur’an na kna o ba katharo o Allāh ogaid na pzawa on (ko katharo o Allāh).

Pitharo o miosay ko kitab a Musallam as Subut مسلم koالثب777وت7 kiaosaya niyan ko manga pakaasal a pat, a giankai a manga onayan na phagndod ko katharo o Allāh ko ginawa niyan ka kagia skaniyan i pkhokom ko kamamataani ron sa nggolalan ko katharo iyan a miaonaona, sa ginkai a manga Dalil na pzawaan iran ankoto a katharo o Allāh.

Phoon sankoto na miarinayag rki tano a mataan a so Kokoman ko manga Ulama ko Usul na skaniyan so katharo o Allāh ko ginawa niyan a andang andang a phrinayag ko manga ropaan o manga galbk o pialiogatan, na so piakatindg o kitab a pd sa manga Dalil na pzawaan iyan, sa kna o ba niyan pthankda, sa da a mbidaan o lt o manga titayan ago so salakaw ron inonta bo sii ko kablang o kapzawai niyan on o ino kasawa a maggtas antaa ka antaan a pamikiran, go so kiasobag ko kababaloy niyan a palaya on dn pthankd odi na pzawa, antaa ka ba so sabagi on na pthankd na so sabagi na pzawa na daa maana nan ko pamikiran akn ka kasobag

71

anan ko lapiat a phagndod ko kaphagosaya ko mapipikir ko maana a kapthankd (Isbat7إثب77ات). O ino skaniyan so kapthankda ko lawas o manga kokoman antaa ka ba so kapthankda ko kiatokawi tano sii sankoto a manga kokoman, sa o aya ipmaana tano ron na so kiatankd o kiatokawi tano ron na bialoy tano skaniyan a pzawa langon ko manga kokoman, na amay ka osain tano skaniyan sa so kiatankd o lawas o kokoman (kna o ba so kiatokawi ron) na miapakada tano so kababaloy niyan a pthankd on, ka kagia matatankd dn ko onaan iyan, na odi san makanggolalan na di phakathito so katharo ago di phakaayon ko kamamasaan a btad, na so taw a piananggilaan iyan so kapakanggolalana ko lapiat a pzawa sii ko Qur’an ko katndo iyan na da maadn sa ba pantag sa ba skaniyan i pthankd ko manga kokoman ogaid na kagia an di khabaloy a lalan ko kaptharoa sa giankai a pmbatiaan (a katharo o Allāh) na kna o ba katharo o Allāh. Sa so gii katharoa sa so sabagi on na pzawa na so sabagi on na pthankd na daa maana niyan.

So pman so manga Ulama ko Fiqhi na aya Dalil sii kiran na skaniyan dn so dalil ko manga Ulama ko Usul a pd sa manga titayan. Ogaid na minibida siran sii ko pmbthowan sa Kokoman (al Hukmالحكم ). Sa sii ko manga Usuli, na skaniyan so katharo o Allāh a manonompang ko manga galbk o pialiogatan…, ogaid na so manga Fuqaha na aya katharo iran na aya kokoman na skaniyan so; Rarad (atharأثر) o katharo o Allāh a manonompang ko manga galbk o pialiogatan… Aya maana niyan na so miatankd sa minisabap sankoto a katharo, a skaniyan na btad a pkhabago, ka kagia skaniyan na sipat ropaan a giimazipat o galbk o pialiogatan, odi na khaadn a rarad ankoto a galbk a miabago ko oriyan o kiaadn iyan.

Aya ibarat oto na: So Allāh na hiaram iyan sii dn sa onaan so kabonoa ko ginawa a mapapalihara (Ma’sum inonta bo onggolalan sa kabnar a iphatoray niyan ( معصومso kabonoa on. Na giankoto a kiaharama on sa miaona na skaniyan so katharo o Allāh ko ginawa niyan a andang a khapakay a pakabantakn ko pialiogatan. Sa piakatoron o Allāh so katharo iyan a: Go di niyo pmbonoa so ginawa a

72

so hiaram o Allāh inonta bo o nggolalan sa kabnar, sa giankoto a ayat na siawaan iyan rki tano ankoto a kokoman o Allāh a andang, sa so Mujtahid na phangilay sankai a titayan na khasabot iyan on so kiaharama ko kabonoa ko ginawa a angias, sabap sa giankoto a ayat na kasapar a mamamantk na so kasapar a mamamantk na phakabgay sa kokoman a kahaharam, sa ipropa niyan ankoto a kapamono a skaniyan na galbk o pialiogatan sa haram, sa ptharoon iyan a; So kabonoa ko ginawa a angias na haram a isasapar.

Sa so kiaharama on sa miaona na skaniyan i kokoman ko manga Ulama ko Usul, na so kahaharam a so mazisipat skaniyan o kapamono na skaniyan i kokoman ko manga Ulama ko Fiqhi, a skaniyan na rarad ankoto a kiaharam.

Gianan i bnar a mapayag a mababantak ko Kokoman ago so Dalil ko manga Ulama ko Usul ago so Fiqhi, sa misabap on na miapayag a so Kokoma na salakaw na so Dalil na salakaw mambo.

So pman so katharo o sabaad a manga panonorat, sa so kokoman ko manga Usuli na skaniyan so titayan a kitab a pd ko Qur’an ago so Sunnah, na paganay ron, na piakazaog iran so Dalil ago so mitotoro iyan (Madlul7مدل7ول) sa miabaloy a satiman sii ko manga Usuli a so kamata-ani ron na mbida.

Ikadowa; so kiasankaa sa mapayag ko katharo o manga Usuli sa daa ba kiran mitharo, sa ba so lawas o titayan a pmbatiaan ago so salakaw ron na ba skaniyan so kokoman.

Sa tharoon tano kiran a: O skaniyan i kokoman na anda so Dalil? sa di khapakay o ba maisaisa so kokoman ago so dalil, ka so kokoman na sii pphakapoon ko dalil, sa salakaw so kokoman na salakaw mambo so dalil.

73

BAGI A PAGANAY

SO BANDINGAN KOMANGA DALIL (AL ADILLAH)

���ةلدألاPangonaan:

Miaosay tano a so Dalil ko maana niyan ko Istilah a Kitab na, Skaniyan so khaparo so kisampay – sa nggolalan ko kapamimikirana on sa mapia – sii ko kokoman a kitab. Go mataan a so Allāh na piakatindng iyan so manga Dalil, ago so manga karina toos (Amarat أمارات ) a giinggonanao a pthoro ko manga kokoman iyan a so piakanggolalan iyan sa onaan, a skaniyan so manga katharo iyan a manonompang ko manga galbk o pialiogatan sa minggolalan sa pangni (iqtidha’ (اقتض77اء ago kazamili (takhyirتخي7ي7ر ) ago pimbaas (wada’ وض77ع ).

Sa initoron iyan so Kitab iyan sa inirinayag ko langowan taman sa miazagintas so sabaad ko manga kokoman, ago miatimbl ko sabaad a salakaw, sa miakaoma so Sunnah a iniwahi skaniyan o Allāh, sa phagosay ago phrinayag ago ptharotop ko nganin a piakatoron o Allāh ko Qur’an, oriyan iyan na inisogo iyan so kapagIjtihad sa pantag sa kaphakambowata ko manga

74

kokoman (Istimbat7اس77تنباط) a so da skaniyan bathka o manga titayan, sa miaadn so pamikiran a kiaopakatan, ago so kiazosopakaan a so inisogo rki tano so kipagndodn on ko kitab o Allāh ago sii ko Sunnah o Rasūlullāh sa pitharo o Allāh a: Hay so miamaratiaya onoti niyo so Allah ago onoti niyo so Rasul, ago so makapapaar ko btad iyo, na o masobag kano sa nganin na ndodn iyo ko Allah ago so Sogo iyan amay ka paparatiayaan iyo so Allah ago so alongan a maori ka giyoto i mapia ago matanos a khandodan (an Nisa’ 59 ).

Sii sankoto a ayat so kasogo ko kapagonoti ko Allāh sa pnggolalan sa kapnggalbka ko kitab iyan, ago so kaonoti ko Sogo iyan a so matatankd ko oriyan o kapatay niyan a so kaonoti ko Sunnah niyan, na aya ikatlo na so kanoti ko Ulul amr, a siran so manga Mujtahidin, ko isa a maana niyan, oriyan iyan na inisogo so kindodn ko btad a kiazosopakaan sii ko kitab o Allāh ago sii ko Sunnah o Rasūlullāh .

Go datar oto a madadalm sankoto a ayat so insarat sii ko kiaatora sankoto a manga dalil. Sa miakaoma so Sunnah sa piayag iyan ankoto a atoran, ko pianothol o manga Pahahadith a miasanday ko Mu’ad Bin Jabal gowani a sogoon o Rasūlullāh a kali a phangokom sii sa Yaman ago phangndao, sa pitharo iyan a: Pitharo o Rasūlullāh a: Andama-naya i kakhokom ka amay ka miado rka so khokomn? Na pitharo iyan a: Ikhokom akn so kitab o Allāh, na pitharo iyan a amay ka di nka matoon so kokoman ko kitab o Allāh? Na pitharo iyan a: sii akn pagilaya ko Sunnah o Rasūlullāh , na pitharo iyan a: Amay ka di nka matoon so kokoman ko Sunnah o Rasūlullāh ? Na pitharo iyan a: Pagijtihad ako ko pamikiran akn sa di ako phlbolbod, na thiphi o Rasūlullāh a rarb akn sa pitharo iyan a: So langowan o bantogan na rk o Allāh a inayonan iyan so Sogo’ o Sogo’ o Allāh sii ko nganin a ikhasoat o Allāh ago so Sogo’ iyan. Sa giankanan a Hadith na miakanggonanao sa mataan a so manga dalil o manga kokoman na skaniyan so kitab o Allāh, ago so Sunnah o Rasūlullāh , Oriyan iyan na so Ijtihad sa nggolalan sa pamikiran, apia pn so pamikiran

75

sankoto a masa na di mabblag ko kapakatotoro sankoto a masa, sabap sa kagia iphagndod iran so manga pamikiran iran ko Rasūlullāh Sa pthankdn o Rasul so makaososogat on, ago phagompiaan iyan so mariribat on, sa giinggolalan ko nganin a iphagwahi ron o Allāh. Sa gioto i btad o gi-ikapagijtihad o Rasul, sa da roo maaloy so kiaosaya ko Ijma’ sabap sa kagia daa Ijma’ ko masa a kapthoron o Wahi, sa aya kiaadn o Ijma’ na sii bo ko oriyan o kiaadn o pamikiran a skaniyan na dalil a makambibisa sii ko masa o Khulafa ur Rashidun, ago so miakaoma ko oriyan iran.

Aya makanggogonanao roo na so manga Hadith a minitogalin a miakapoon ko Rasūlullāh , a pd on so pianothol o al Bagawi ko kitab iyan a Masabih as Sunnah a miasanday ko Maymun Bin Mahran a pitharo iyan a: Miaadn so Abu Bakr a igira miakambowat on so karido na ilayin iyan ko Kitab o Allāh, na amay ka adn a matoon iyan on a kokoman na ikokom iyan, na amay ka di niyan on matoon, na go niyan katokawi a adn a Sunnah on o Rasūlullāh , na aya niyan ikokom, na amay ka daa matoon iyan a Sunnah o Rasūlullāh , na timoon iyan so manga olowan ko manga Sahabah sa makimosawir kiran, na amay ka maopakat siran ko kokoman na ikokom iyan, sa miaadn so Umar a gi-iniyan oto nggolawlaan.

Phoon sankoto na miapayag rki tano a so manga Dalil o manga kokoman na kna o ba sasatiman i pankatan ogaid na miphankapankat so manga pankatan iyan ko kipndaliln on, sa aya paganay ron na so Kitab o Allāh ko kababaloy niyan a makambibisa ko kapakatotoro, oriyan iyan na so Sunnah o Rasūlullāh oriyan iyan na so al Ijma’, amay ka matankd ago mitogalin sa okit a mapia, oriyan iyan na so Pamikiran (ar’Ra’iالرأي ) a so mizoson sa manga sosonan ko masa o manga Imam a khirk ko manga kpit (as’hab al Mda’hib al Fiqhiyyahالمذاهب أصحاب7 .( الفقهية7

Phoon sii na mizoson ankoto a manga dalil sa dowa soson; Manga Dalil a pakaasal (Adillah Asliyyahأدلة أصلية ) a skaniyan so di misasankot so kapakatotoro iyan ko

76

manga kokoman sii ko dalil a salakaw. A skaniyan so Qur’an ago so Sunnah, ka siran a dowa i tomioron sa pantag sa kaphrinayag. So manga Dalil a phagonot (Adillah Taba’iyyahأدلة تبعية ) a skaniyan so misasankot so kapakatotoro iyan ago so kakhatarima iyan sii ko salakaw ron, a skaniyan so salakaw sankoto a dowa, ka datar o Ijma’ ka kagia so Ijma’ na patoray ron a maadn on so khasandayan on (Sanadسند) ko kakhaadn iyan, ago so Qiyas, ago so Istihsan, ago so salakaw ron a so phakaoma so bandingan iyan sa oriyan.

So manga Ulama ko Usul a so inibtad iran so manga onayan iyan ago rininayag iran so pizosonan o manga Dalil ago so manga okit o manga Imam ko kapkhowa sa Dalil, na piayag iran so manga dalil a kiaompongan kiran, ago so kiasobagan kiran. Sa datar oto a mizosopaka siran sii ko bilangan ankoto a manga dalil a matatarima.

Adn a sagorompong kiran a tinins iran sa so bo so Qur’an, so Sunnah, so Ijma’ adn pman a sagorompong a inioman iran on so Qiyas ago so Istishab, na adn pman a ika tlo lompok a inioman iran on so Istihsan ago so Urf, na so ika pat lompok na inioman iran so Masalih Murasalah ago so Sadd ad dara’i’ .

Go pd ko manga Usuli so liawanan iran ankoto a bilangan sa soson a salakaw, a so kamataani ron na adn oto a phagndod sii sankoto a manga dalil, odi na di miiitong i ba dalil ka datar o ptharoon a al Bara-ah al Asliyyahاألص7لي7ة ago so al Istiqra’ go so kakowaa ko , البراءة makhap ko dowa shayi, ago so kiaompongan ko manga Khulafa ur Rashidin, ago so katharoo Mapapalihara (Qawl al Ma’sumق77ول المعص77وم ) ago so kiaompongan ko manga pamiliya o Rasūlullāh (Ahl ul Bayt) ago so salakaw roo.

Sii sankoto a kiapakazosopaka iran ko kadakl o manga dalil na maoopakat siran sa mataan a so Qur’an ago so Sunnah na siran a dowa i pkhambowatan a onayan a so ron phagndod so langowan o pho-onan a salakaw, sa so kabagr iran na sii kiran (a dowa) phagndod, ago so langowan a btad a pkhasobag on so manga Mujtahidin na

77

aya iran kapphangndodan, sa so kitab o Allāh i tomadng a paganay o manga pakaasal, ago aya pkhapoonan o manga phoonan (masadir) sa skaniyan i kokoman ko langowan a btad, sa aya dalil iyan na so katharo o Allāh a: Go inipamanoron ami rka so Kitab (Qur’an) sa inipayag ko langowan o nganin ago toroan ago limo ago thotol a mapia ko manga Muslim (an Nahl 89).

Sa pamagosayin tano sa talasay so lomiankap ko manga Usuli a pd sa manga Dalil a skaniyan na sapolo: (1) So Kitab (Qur’an), (2) so Sunnah, (3) so Ijma’ إجماع (so kiaompongan ko manga ulama a kokoman), (4) so Qiyaskataks) قي77اس ko kokoman), (5) So Istihsanاستحس77ا7ن (so piakapia sa minggolalan ko taks a masoln), (6) So Maslahah Mursalah7مص7777لحة مرس77777لة (so kamapiaan a mamantk), (7) So Urf So (8) ,(adat a kialayaman) عرف7 Qawlu as Sahabiق77ول الص77حا7بي (so katharoo Sahabah a kokoman a kitab), (9) So Shar’u Man Qablanaشرع من قبلنا , (so bitikan o ummah a miaonaan tano a miaaloy ko Qur’an) (10) So Istis’hab7استص77حا7ب (so kapakaonota ko kokoman ko btad a miaona a makamomoayan).

Giankai a manga Dalil a sapolo na mizoson sa dowa; Dalil a minitogalin (Naqliyyah نقلية) ago dalil a Pamikiran (Aqliyyahعقلية );

So Dalil a minitogalin (Naqliyyahنقلية ) na skaniyan so aya kiaadn iyan na minggolalan sa minitogalin, sa daa kapaar o Mujtahid ko kiataragombalay niyan ago so kiaadn iyan, sa aya galbk iyan na matitins ko kasabota ko manga kokoman a phakapoon on ko oriyan o kiatankd iyan, a skaniyan oto a manga dalil na so Qur’an, so Sunnah, so Ijma’, ago so Urf 7عرف , ago aya ibarat iyan na so Qawl as Sahabiقول الصحا7بي , ago so Shar’u Man qablana sii ko sabaad a bialoy ran oto a pd ko manga شرع من قبلناdalil.

So manga dalil a Pamikiran (Aqliyyahعقلية ) na skaniyan so adn a sangan o pamikiran (Akalعقل ) ko kapkhaadn iyan, odi na aya pkhasabapan ko kapkhataragombalay niyan na so Mujtahid a skaniyan so Qiyas, so Istihsan, ago so

78

Maslahah Mursalah. So Qiyas na pkhaadn sa taong o Mujtahid a skaniyan i pphangilay ko pakaasal (al Aslاألص77ل ) ago so Sabap o kokoman (Illah العل77ة ) ago so katatago iyan ko sapak (al far’ الف77رع ), ago so kapakadadatar o sapak ko pakaasal sii ko kitotompok ko sabap (Illah) oriyan iyan na ikokom iyan so kapakandadatar iran sa kokoman. Sa datar oto so Istihsan ko kalilid a bontal iyan a pd sa kapandayan o Mujtahid, sa amay ka aya btad iyan na Qiyas a masoln (Qiyas khafi خف77ي ko kiphapantagn (قياس iyan ko Qiyas a mapayag (Qiyas jalli قياس جل77ي) na so btad iyan na mapayag, amay pman ka aya btad iyan na tiabiya ko onayan a lankap - a daa titayan a kiasandayan on - na so Mujtahid na skaniyan i phloloba ko Kokoman a Lankap, na amay ka matoon iyan a so kapakanggolalana on sii ko sagintas ko pizagintasan iyan na khasabapan sa margn sabap ko kakhada o kamapiaan a mala a di mipndarainon odi na so kakhitmo o kabinasa na tabiaan iyan oto ko kokoman a lankap sa btadan iyan sa kokoman a salakaw, sa gioto i kakhaadn o ptharoon a Istihsan. So datar oto na maptharo ko Maslahah Mursalah, sabap sa so Mujtahid na skaniyan i pndianka ko Maslahah (Kamapiaan) a so aya niyan zarigan ko oriyan o katimbanga niyan on ko manga timbangan o manga kamapiaan a kitab (Masalih Shar’iyyahمصالح شرعية ). Sa di oto khitaks ko Qur’an ago so Sunnah ka miaadn siran dn ko da pn kakowa sa dalil o Mujtahid, ago so Ijma’ na miaadn dn ago miatankd ko onaan o da on pn kapangilaya o Mujtahid, sa datar oto mambo so Urf, ago so katharoo Sahabah (Qawl Sahabiق77ول ص7حا7ب777ي ) a so khowaan a dalil o manga taw a miakaoma ko oriyan o masa o manga Sahabah, ago so Kitaban o miaonaan tano (Shar’u Man Qablana شرع من قبلن77ا ). Giankanan a kiambagibagi na sii ko kailaya ko manga pakaasal o manga dalil ago so lawas iyan, na sii pman ko kailaya ko kakowaa on a dalil na oman i isa sankoto a dowa a soson na di niyan miphanalipnda sii ko kapakatotoro iyan ko kokoman so salakaw ron.

79

Pitharo o al Imam as Shatibi, sii ko kitab iyan a al Muwafaqat a: So manga dalil a kitab na dowa soson. So isa on na phagndod ko an Naqlالنقل (Minitogalin) na so Ika dowa na so phagndod ko Pamikiran (ar’Ra’i ال77رأي), sa giankai a kiambagi na sii pagilaya ko manga pakaasal o manga dalil, odi na oman i isa ko dowa soson na pangindaw niyan so salakaw ron. Ka kagia so kidaliln ko minitogalin na pangindaw niyan so Pamikiran, sa datar oto a so Pamikiran na di khatarima ko kitab inonta bo ko oriyan o kasanday niyan sii ko dalil a minitogalin (Naqlنقل ).

Sii ko oriyan anan na mataan a giankoto a manga dalil na aya ipmbtho ron na manga pakaasal (Usulأصول) ago manga Phoonan (Masadirمص77ا7در); Gianan na sii ko kitompok iyan ko kokoman sii ko manga Fuqaha na mapapayag, ka kagia aya niyan manga pakaasal a ron miatharagom-balay ago manga phoonan a ron pkhakowa.

So pman so Kokoman (Hukmحكم ) ko manga Ulama ko Usul na skaniyan oto na manga dalil sa daa sankaan on ka kagia miakanggo-nanao ko kokoman, ago minisampay so Mujtahid ko kiapamimikirana on sa kasampay a maggtas sii ko sabaad on, ago anta-an a pamikiran ko sabagi on a salakaw, ogaid na di skaniyan bthowan sa manga phoonan iyan, ka kagia da on kowaa, ogaid na skaniyan na tatap dn ko da ompn kitoronn o Wahi ago sii ko onaan o da ompn kailaya o Mujtahid. Sa datar oto a di khabthowan sa manga pakaasal ka kagia giankoto a kokoman na da on matharagombalay, sabap roo na bithowan o manga Ulama ankoto a katao sa katao a Usul al Fiqhi a skaniyan so manga kokoman a kitab a kanggalbk a miasokat a phoon ko manga dalil iyan a mazasagintas.

Gianan igira inilay tano so lawas o kokoman ago so kiatankd iyan. Amay pman ka aya tano ilayin so kiatokawi tano sankoto a kokoman phoon ko manga dalil iyan na khaparo a kabthowi tano ko manga dalil sa manga pakaasal (Usul) ago manga Phoonan (Masadirمص77ادر) ka kagia so kiatokawi tano ron na miatharagombalay ron ago

80

ron tano ron kinowa. Sa san pkharoran so katharo o Ulama a bithowan iyan sa manga pakaasal sa datar o Imam a al Kamal Bin al Hamam ko kitab iyan a at Tahrir ago so khirek ko kitab a Musallam as Subut.

Go pmbthowan pn ankai a manga dalil sa manga Tanda a bagr a dalil (Hujajحجج ) ka kagia khipatoray rkitano so kanggalbka on, ago khatankd on so kabnar o Allāh sa bontal a khagtas on so manga sndod, ago ithgl iyan rki tano so kapangndod on ko kapnggalbka on sa nggolalan ko kitab.

Sa aya kaposan iyan na tharoon tano a: Mataan a giankai a manga dalil na di niyan maphakada so manga btad a tiarima o manga pamikiran (akal) aya maana niyan na daa khioma niyan a manga kokoman a di tharimaan o akal a mapia. Ka kagia so manga Dalil na piakatindg sii ko Shari’ah ka an matarima o akal o taw a pialiogatan ka an iyan manggalbk so inisogo iyan ka an makasold ko atag o manga kokoman a paliogat, na opama o so akal na pakadaan iyan sa di niyan tarimaan na go di niyan galbkn so inisogo iyan na khadadas so gona a babantakn o kitab. Sa opama ka so akal na pakadaan iyan na khaadn so kapaliogat ko maana niyan a kapaliogat ko nganin a di khagaga, ka kagia aya inipaliogat iyan na so kabnara ko nganin a di mbnarn o akal, go kagia aya pkhambowatan ago lalan o paliogat na skaniyan so akal, sa o mada so Akal na miada mambo so paliogat, sa so langowan a paliogat o kitab na misasankot ko kaaadn o akal a mapia, sa so kada o akal na kada mambo o paliogat, sa so pmbthangn ago so totorogn ago so mayto a wata na daa phakambowat kiran a kokoman ka kagia makaliliyo siran ko goliling o pialiogatan, na so pman so adn a akal iyan na patoray a so phakambowat on a kokoman na praotn o akal iyan ka amay ka di tharimaan o akal iyan na btad oto a khaolog iyan sii ko margn ago mapnd a btad, a gianan na piakada sii ko kitab a Islam sa minggolalan sa titayan a gtas pitharo o Allāh a: Go daa inadn rkano sii ko Agama a pd sa margn.

81

Go kagia so kiapamatiya na miakanggonanao sa mataan a so Akal a mapayag na binar iyan ago mimbayorantang on, na sa taw a sankaan iyan anan, na skaniyan na somasanka ago somasayan sa di matao. Gianan i lankap a goliling o manga dalil o manga kokoman ko Shari’ah o Allāh, na khailay tano ko kaprinayaga tano ron a mataan a adn a madadalm on a pd sa kapzogot ago kaolad a khabaloy niyan so Fiqhi a Islam a Sabot a lankap sii sa doniya a aayonan iyan so btad o kaoyagoyag, ago phagayonan iyan so lagaday o bandaran a mapia. Skaniyan na Fiqhi a somosolapay sa kaoyagoyag, mapia pn i kialagaday o manga masa, sa pphagintaw so manga taw ko along o manga kokoman iyan sa khipagoontong siran a khisasarig siran. Ka kgia giankoto a manga dalil na kna o ba giabo a kababaloy niyan a manga titayan a kasimba sa matitinkong iyan so akal, go kna pn o ba matag manga pamikiran a ipapaar skaniyan o manga baya a ginawa ago igagakd o manga n’nga o manga taw. Ogaid na skaniyan na manga titayan a piayag iyan so manga kokoman so sabaad a manga sagintas a so di dn phagalin ago di pmbaropa so manga kamapiaan iyan sa kapayag a marinayag a daa ba on misosoln, a giiinggolalan so manga kokoman iyan sii ko manga btad a pphamangitana sa da dn a isa bo a ba on makapzold ko kapagalina niyan on, ago da pn a bagr o ba niyan mapangalin so kapmaanai ron ago oba niyan miliyo ko goliling o antap on o kitab. Adn pman a salakaw a miakaoma sa ropaan a manga Onayan a lankap (Qawa’id Ammah 7قواعد عا7مة) a khapakay a pakanggolalann apia pn i kialagaday o masa ago mimbaropa so mambbtad. Piankanggolalan skaniyan o manga Fuqaha ago so manga Imam ko kambidabida o manga masa iran, na oman kiran mapayag sii ko kinggolalann on so margn sii ko sagintas ko pizagintasan iyan na aya bantakn iran na so Istisna’ (Katabiya ko onayan a lankap) ago so Istihsan a so matatankd so pakaasal iyan sii ko Qur’an ago so Sunnah sii ko manga

82

btad a tiabiya a mapayag odi na sii marororan ko manga titayan o kaplbolbod (taysirتيسير) ago so kapakadaa ko margn (Nafiy al Harajنفي ال7حرج ) Sa amay ka daa matoon o Mujtahid a titayan a mapayag na bantakn iyan so kaplobaa ko Ijma’ a miaona, na o adn a matoon iyan na ikokom iyan, na amay ka daa matoon iyan na mangilay sii ko manga nganin a makapndatadatar ago makapzasagindai sii ko manga titayan ka an iyan mitaalok so saginda ko saginda niyan, odi na aya nggalbkn iyan na so manga onayan a rankom (Qawa’id Kulliyyahقواعد كلية ) na amay ka matoon iyan so Qiyas a di niyan khamataanan so kamapiaan odi na so kapakanggolalana ko onayan na phakatonay sa margn na mapayag so Istihsanاستحسا7ن , na aya bantakn o Mujtahid sa ganatan iyan so onayan a miaona sa pantag sa kisampay niyan ko kamapiaan ago marn iyan so margn ago mapakada iyan so mapnd.Na amay ka daa miaadn a titayan ago Qiyas, ago Istihsan, na aya ma-adn na so Maslahah 7مصلحة sa timbangn iyan ko timbangan o Shari'ah, na kowaan iyan so marani ron i kapakasasaginda ko manga kamapiaan a kitab, ago so lankap on i gona ago so matatankd on. Sa gioto i katimbl iyan sa di mambo kalipatan so masasangan o Urf ko Fiqhi a Islam ago so pankatan iyan a daa phakadatar on a pankatan sii ko manga kitaban a inmbaalan o manosiya. Sa giankai a Fiqhi na skaniyan i makagagaga ko kathonaya ko manga kokoman a pkhabago sii ko kadakl iyan ago so kiazoson iyan, sa daa kaphagapasan o manga taw a phakalinding kiran sankai a manga awid a akal a rowar sa kandod iran ko goliling o Kitab iran, sa so Allāh i bantak ko langowan o lalakaw.

SO DALIL A PAGANAY

الق�رآن أو الكتاب

83

SO KITAB ODI NA SO QUR’ANal Kitab aw al’Qur’an

SO OSAYAN IYAN: So manga paratobowan iyan ago so kissnggay

niyan. So kiatoron iyan. So kinitogalinn on. So kinisoratn on.

So kababaloy niyan a Mu’jizah. So kapakatotoro iyan sa manga kokoman.

So manga okit iyan ko kapphayaga niyan ko manga kokoman.

So al Kitab الكت777ابko maana niyan ko basa, na giipakanggolalann ko langowan a kasorat ago isosorat, oriyan iyan na lomiyankap ko knal o manga taw o Shari’ah sii ko maana a Qur’an.

So Qur’an ko maana niyan ko basa na pkhambowatan (masdar) o galbk a kabatiya (Qara’a), phoon roo so katharo o Allāh a; Di nka pkhaoga a dila aka sa kaphamakot inka on, ka skami i thimoon ago mbatiya on na amay ka mabatiya ami na doyog anka so kabatiyaa on (al Qiyamah 17). oriyan iyan na lomiyankap ko kalalayami ron a lankap sii ko matitimo a mattndo a pd sa katharo o Allāh a pkhabatiya sa giinggolalan sa dila o manga Oripn o Allāh. Pd roo so katharo o Allāh a: Mataan a giankai a Qur’an na phakatoro ko (ko lalan) a skaniyan i lbi a matitho (al Isra’ 9). Go skaniyan sankai a maana na lomalankap a di so lapiat a Kitab, ka kagia so lapiat a kitab ko kiapakanggolalana on ko Qur’an na piakanggolalan pn ko salakaw ron a pd ko manga kitab a miangaoona a phoon sa langit, ago sii ko manga kitab a inmbaalan o manosiya ko pithibarang a manga kapandayan, sa o pakapamantka so katharo a kitab na di niyan khatndo o ba aya mapipikir on na so Qur’an inonta bo igira sianday ko Allāh, sa aya maptharo na kitab o Allāh. Na so pman so Qur’an na sii ko kapakapamantka on

84

na makaototoro sii ko dianka a mattndo a pd ko katharo o Allāh.

Sabap san na inosay so Kitab sa maana a Qur’an sa miabaloy a aya niyan osayan sa datar o kiatharoa on o manga Usuli.

Go bithowan skaniyan o Allāh sa Kitab ago Qur’an sii ko manga ayat a madakl, sa bithowan sa Qur’an sabap ko kababaloy niyan a pmbatiaan, ago Kitab sabap ko kababaloy niyan a midadakat sa minggolalan sa pansom, sa pitharo o manga Ulama a siran a dowa na mlagid sa maana, sa o matharo so isa na datar o miatharo so isa on a salakaw, sa kadadalman oto sa insarat ko kasisiapa on ko dowa a darpa, a so Rarb ago so Pandangan, sa di tano khasarigan so kilalaharn on o lomalangag taman sa di niyan kaayonan so misosorat ko pandangan a kaoopakatan, na datar oto a di tano khasarigan so idadakat taman sa di niyan kaayonan so milalangag o makalalangag sa minggolalan sa miasanday sa mapia ago mutawattir (madakl a miamanothol on a di tharimaan o akal o ba siran pamagakal) Amay ka so Kitab na skaniyan so Qur’an na skaniyan na katotokawan a di dn kailangan sa osayan, ogaid na so manga Usuli na siniyap iran ko kaosaya on so karinayaga ko manga paratobowan iyan a tatap a so phakabida on ko salakaw ron, ka an di kharibat so isa ko kapthankda ko manga kokoman o Qur’an sii ko salakaw ron ko nganin a phakapd on ko kababaloy niyan a wahi a phoon ko Allāh.

1. Bithowan sa Kitab ko sobra lima polo a manga Ayat, ago bithowan sa Qur’an ko sobra pito polo a manga ayat a kasosompatan sa al, ago daa al on, go pkhasalak a pkhatimo siran ko satiman a Ayat, sii ko kiabthowi ron sa Kitab so katharo o Allah a; Inipamanoron iyan rka so Kitab sa minggolalan sa bnar a babagrn iyan so miaonaan iyan ago initoron iyan so Tawrah ago so Injil sii sa miaona a toroan ko manga manosiya (Ali-Imran 22 ). Go so katharo o Allāh a: So Allah na piakatoron iyan so makallbi a mapia a thotol a kitab a makapzasalowa a gi-ikhasokasowin matiya, a pthabadn on so manga kobal o siran oto a ipkhalk iran so Kadnan iran oriyan iyan na makaoml so manga kobal iran ago so manga poso iran sii ko tadnm ko Allah, a ipthoro iyan oto ko taw a khabayaan iyan na sa taw a dadagn sekaniyan o Allah na da dn a rk iyan a phakatoro on (az Zumar 23). Sii ko kiabethowiron sa Qur’an na so katharo o Allāh a; Mataan a giankai a Qur’an na phakatoro ko skaniyan na magiinontolan (al-Isra’ 9). Go so katharo iyan a; Mataan a skaniyan na Qur’an a sasakawn sii ko Kitab a

85

matotonkop a daa phakazkoon a rowar ko khikasosoti a initoron a phoon ko Kadnan o manga kaadn (al-Waqi’ah 77). Sii pman ko kiatimoa ko dowa a ngaran a Kitab ago Qur’an na so katharo o Allāh a; Ham Mim Ibt ko Kitab a phrinayag mataan a skami na bialoy ami skaniyan a Qur’an a basa Arab a rk o pagtaw a giimamimikiran (az-Zukhruf 1-3 ). Go sabnar a inosay ran sa osayan a madakl. A langon dn phliyot ko satiman a antap a so giiplolobaan o Usuli. A skaniyan so kapphakambo-wata ko manga kokoman sa ron makapoon (Istimbat al Ahkam ).Go gioto na khaadn ko nganin a miatankd sa minggolalan sa mithakna-on so pamikiran (Yaqinيقين) a mataan a katharo o Allāh a pd sa manga lapiat a makanggogonanao sii ko manga kokoman.

1. So katharo (al Kalam الكالم ) na giipakapamantkn ko Ginawa o Allāh a skaniyan so mamamayandg ko Ginawa niyan, ago giipakanggolalann sii ko Lapiat, na gowani a so Qur’an na katharo o Allāh na skaniyan na pakapnggolalann ko katharo o Allāh a andang a mamamayandg ko dat iyan (lawas iyan) a Allāh, go datar oto a pakapnggolalann pn ko katharo iyan a so initoron iyan ko Sogo iyan ago inidakat ko pandangan, sa aya makatotoro roo na so katharo o Allāh ko Surah Bara’ah a: Amay ka adn a isa ko manga Mushrik a manarig rka na pakasarig anka skaniyan sa taman sa man’g iyan so katharo (Kalam) o Allah oriyan iyan na sampain ka ko khasarigan iyan ka kagia siran na pagtaw a daa katawan iran, sa bithowan o Allāh so initoron a pmbatiaan sa katharo iyan sa daa sankaan san. Sa phoon sii na miakambidabida so pangilay ron o manga Ulama sabap ko kambidabida o manga antap iran. Sa so manga Ulama ko Katao a al-Kalam (Philosophy) a giiran pamagosain so manga sipat o Allāh a andang a mamamayandg ko dat iyan (Lawas iyan) na inosay ran sanggolalan sankoto a antap iran, sa skaniyan (a Qur'’an) sii kiran na kna o ba manga LAPIAT a kamamata-anan a makambobontal sa ropaan a manga batang ago manga sowara. Sa inosay skaniyan ko kitab a al-Mawaqif P. 496. a: Skaniyan kon so maana a mamamayandg ko ginawa a so ipmboniyag sa giinggolalan sa manga lapiat. A skaniyan na katharo ko kamataani ron a skaniyan na andangandang a mamamayandg ko lawas iyan a Allāh a skaniyan na andang a kna o ba pimbago (Makhluq) ka opama o pimbago na khipatoray ron so khitindgn o pimbago ko andang a gianan na dikhatarima. So manga Usuli a pphangilay siran ko manga dalil a makatotoro ko manga kokoman a skaniyan na manga lapiat a basa Arab sa inosay ran (so Qur’an) ko kababaloy niyan a lapiat a Arab a initoron o Jibril ko Rasūlullāh , a skaniyan na manga lapiat a initoron a pkhabatiya ago misosorat ko manga pandangan, a minitogalin sii rkitano sa minggolalan sa tawattur a pzawa ko katharo o Allāh ko ginawa niyan, na giankai a manga lapiat a pmbatiyaan na pzawa ko katharo o Allāh

86

a andangandang na di khagaga o isa o ba niyan tharoa a skaniyan na kna o ba katharo o Allāh ka kagia so katharo o Allāh na apia pn maaadn a ropaan a mamamayandg ko ginawa niyan na skaniyan ko lawas iyan na andangandang, ogaid na adn a manga sipat iyan a giimakambidabida ko giikambidabida o darpa iyan ago so btad iyan, sa anda i kitoronn on o Jibril na maadn on so ropaan a initoron, na amay ka batiyaan iyan na maadn on so sipat a salakaw a so kababaloy niyan a pmbatiaan, na anday kilaharn on o Rasūlullāh na kabagowan sa sipat a ilalahar, na anday kidakatn on ko pandangan na maadn so sipat iyan a idadakat, na so katharo o Allāh na isaisa a miapayag rki tano sa ropaan a matitimo a manga sipat a gianan na di zankaan o Akal ago so kitab. Ilay anka so kitab a Musallam as-Subut G. 2 P.3. Oriyan iyan na pitharo iyan a; So Qur’an sii ko pandangan na misosorat, a sii ko manga poso na milalahar, a sii ko manga dila na pmbatiaan, a sii ko Nabiena initoron, na so kiphlapiatn tano ko Qur’an na pimbago (Makhluq) na so kipzoratn tano ron ago so kapmbatiaa tano ron na pimbago, na so Qur’an na kna o ba pimbago.

Go pd roo so: Katharo o Allāh a initoron a di khagaga so kasayani ko isa bo a Surah a pd on. Go miatharo a: Skaniyan so minitogalin ko pandangan o kitab sa miokit sa Tawattur. Go miatharo a: Skaniyan so katharo o Allāh a initoron ko Mohammad a simba so kabatiaa on. Aya maana niyan na isosogo so kapmbatiaa on ko Sambayang, ago so salakaw ron sa nggolalan sa simba.

Go miatharo a skaniyan so: Katharo o Allāh a initoron ko Rasūl a misosorat ko manga pandangan a minitogalin rkitano sa katogalin a tawattur.

Phoon sankai a manga osayan na tharoon tano a: Skaniyan so katharo o Allāh a initoron ko kaposposan o manga Nabi a minggolalan sa lapiat a Arab a simba so kabatiaa on a misosorat ko manga pandangan a minitogalin rkitano sa katogalin a pianothol o madakl a miamanothol a di tharimaan a akal o ba siran pamrak (Tawatturتوتر ).

87

يبرعال ظفاللب دمحم ىلع لزنمال الله مالك وه آنرالق ولقنمال فاحصمال ىلع وبتكمال هتوالتب دبعتمال القن انيلإ

ارتوتم Sa miakaliyo ron so manga kitab a phoon sa langit a salakaw a miangaoona, ka kagia da toronn ko Mohammad a kaposan o manga Sogo, ago knao ba basa Arab, sabap ko katharo o Allāh a: Go daa siogo ami a pd sa Sogo inonta bo a minggolalan ko basa o pagtaw niyan ka an kiran makarinayag (ko manga tanda o Allah) (Ibrahim 4). Go lagid oto a da misorat ko manga pandangan a mattndo.

Go miakaliyo ron so katharo o Allāh a da mitoron a so sii bo sa ginawa niyan, odi na initmo niyan ko manga malaikat iyan sa kna o ba pantag sa ithoron sii sa doniya, ka so manga katharo iyan na aya madakl on na so da on mitoron, sabap ko katharo o Allāh a; Tharo anka a: Opama ka mabaloy so kalodan a dawat ko (khisoratn) ko manga katharo o Kadnan akn na diso mala a malngan so kalodan ko da pn kalngan o manga katharo o Kadnan akn apia pn mioma tano so datar iyan a oman (al Kahf 109). Go so katharo o Allāh a: Opama ka so madadalm ko Doniya a pd sa kayo na (mabaloy a) pansom na so kalodan na omanan sa pito a manga kalodan (na balowin a dawat) na di dn malengan so manga katharo o Allah (ko kisoratn on) mataan a so Allah na Mabagr a Maongangn (Luqman 27 ).

So kiasobag o Ahlu as Sunnah ago so sagorompong a Mu’tazilah, na kagia so Mu’tazilah na gowani a sankaan iran so Ropaan o Allāh a katharo (Sifatul Kalam) na sianka iran pn so katharo o Allāh ko ginawa niyan a skaniyan so sipat a mamamayandg ko dat (lawas) o Allāh, sa pitharo iran a: So Qur’an na pimbago (makhluq) na ski tano na aya ptharo-on tano na: So manga lapiat a makatotoro ko katharo o Allāh ko ginawa niyan na pimbago ka kagia so Qur’an sankai a maana na bithowan sa pananadm a pimbago ago pkhiropa sa initoron ago pkhatanaan o kapkhabaroba (Naskh) ago so salakaw roo a so kapkhiropa niyan sa pimbago a giimagalin, ilay anka so kitab a al-Mawaqif P. 495 ago so oriyan iyan.

88

Datar oto a miakaliyo ron so manga Hadith a so minitogalin a miakapoon ko Rasūlullāh mlagid o Hadith a Nabawi, antaa ka Haidth a Qudsi. Ka kagia so Hadith o Nabi na da toronn sa basa a Arab, ogaid na tomioron so maana niyan sa minggolalan sa insarat o malaikat odi na Ilaham o Allāh sa iniboniyag skaniyan o Rasūl sa minggolalan ko manga lapiat a phoon on, ago da soratn ko Mushaf (Pandagangan a datar o Qur’an ).

So pman so Hadith Qudsi حديث قدس7ي a skaniyan so kapphanothola o Rasūl ko makapantag ko Kadnan iyan sii sankoto so manga Hadith a pianothol skaniyan a miakapoon ko Jibril, ago so Hadith a da masanday ko Jibril, sa apia pn miatharo a tomioron so lapiat iyan ago so maana niyan, ogaid na makaliliyo dn ko pmbthowan sa Qur’an, ka kagia da misorat ko Mushafمصح77ف (Pandangan o Qur’an) ago da rkitano mitogalin sa minggolalan sa Tawattur توت777ر , ogaid na minggolalan sa Aahad (Sakataw ago mayto a mianothol on) ago da toronn sa ba simba so kabatiyaa on.

1. So Hadith Qudsi na bithowan sa Hadith a Soti (Qudsi) ka kagia makatotoro sa soti ago lompiyo sabap ko kapkhibangnsa niyan ko Allah a Mahasoti a Maporo, sabap ko kababaloy niyan a phoon on a skaniyan i mitharo on, ogaid na bithowan sa Hadith ka kagia so Rasul na skaniyan i mianothol on ko kiasanday niyan ko Allāh, sa mibibida ko Qur’an a mamamantk so kinitoronn on ko lapiat iyan a phoon ko Allāh. Giankanan a manga Hadith a Qudsi, na kalalawanan so manga magatos a Hadith a tinimo skaniyan o manga Ulama ko kitaban a satiman, a giankai a manga Hadith na dowa soson, Sasoson a sianday skaniyan o Rasul sii ko Kadnan iyan sa minggolalan ko katharo o Jibril, ka datar o Hadith a so piakambowat o Imam Ahmad a adn a sakataw a mama a iniiza iyan ko Rasūlullāh o antonaa i ingd a marata? Na pitharo o Rasūl a, di ko katawan sa iiza akn na iniiza iyan ko Jibril, na pitharo o Jibril a di ko katawan sa iiza akn ko Kadnan akn, na pitharo o Allāh a: Aya marata a ingd na so manga padian, ika dowa soson na so Hadith a siyanday niyan ko Kadnan iyan sa da nggolalan ko katharo o Jibril, ka datar o Hadith a pianothol o dowa a Shaykh a; Sakn (a tig o Allah) na sii ako ko kapipikira rakn o oripn akn…. Go so pianothol o Muslim a miakapoon ko Rasūl a pphanotholn iyan so Kadnan iyan a pitharo iyan a; Hay manga oripn akn hiaram akn so kapanalimbot ko ginawa ko na go bialoy akn ko ltlt iyo a haram na di kano phlalalima. Ilay anka so kitab a at-Taqrir Wa at-

89

Tahbir G. 2 P. 213. Oriyan iyan na so manga Hadith a Qudsi na adn a pamikiran on o manga Ulama a dowa, pamikiran a aya tindng iyan na skaniyan na Hadith a tomioron so lapiat iyan ago so maana niyan a phoon ko Allāh, adn pman a pamikiran a aya boa tomioron na so ma-ana niyan, na sii sankai a dowa a tindg na skaniyan a Hadith Qudsi na di phakasold ko pmbthowan sa Qur’an, sa datar o kiaosaya tano ron. Ilay anka so kitab a an Naba ul Adim a rk i Dr. Mohammad Abdullah Darraz P. 9-10, sa aya marinayag na aya bo a initoron na so maana niyan.

Go makaliliyo ron so Batiya a di kalalayaman (Qiraat Shaddah قراءة شاذة ). A skaniyan oto ko knal o manga Usuli na da matawattur so kinitogalin iyan. Ka datar o batiya o Abdullah Bin Mas’ud a: sa taw a daa mato-on iyan na makapphowasa sa tlo gawii (a makathotondotondog) sa miasobra on ankoto a lapiat a Mutatabiat (Makathotondotondog) ka kagia da ma tawattur so kinitogalin iyan ka pianothol sa minggolaln sa ahad (sakataw odi na lompokan a mayto) ago da misorat ko inisorat o Usman a so kiaopakatan ko manga Sahabah, go so batia iyan a; Go sii ko phakawaris (a adn a madazg iyan) so datar oto. Sa miasobra on so lapiat a Di ar Rahim al Muharram, a giankai a batiya na minggolalan sa Osayan (Tafsir) ago karinayag.

Amay ka so Qur’an na initoron sa minggolalan sa lapiat a Arab na so manga lapiat iyan ago so manga maana niyan na initoron a phoon ko Allāh, ka kagia so lapiat na di khablag ko maana niyan, na so Rasūl na daa galbk iyan on a rowar sa katharimaa niyan on ko kaphoon iyan ko Jibril ago so kizampain iyan on ko manga taw, ago so kaprinayaga niyan ko maana niyan ago so antap iyan.

Sii sankanan na di khabaloy so maana bo a ba Qur’an amay ka ilapiat sa Basa Arab sa nggolalan sa lapiat a

90

knao ba so asal a lapiat iyan ko kinitoronn on, odi na nggolalan sa basa a salakaw a kna o ba Arab, kagia so paganay a soson na aya kabthowa on na Tafsir, na so tafsir o Qur’an na knao ba so Qur’an, so ika dowa soson na aya kabthowa on na diorobasa (Tarjumah ), a skaniyan so kitogalinn ko katharo phoon ko isa a basa sii ko isa a basa a salakaw, na so diorobasa o Qur’an na kna o ba Qur’an. Apia pn aya kiandiorobasai ron na aya dn a piamantag a maana na so pizatimanan o manga batang iyan, ago sayanan so kiaator iyan. Odi na tafsirn iyan, sa ibtad iyan so maana ago so antap o Qur’an sa nggolalan sa salakaw a okit a phakatonay ko ma-ana a babantakn o Qur’an. So Tafsir na so kaosaya ko Qur’an sa nggolalan sa Basa Arab, na aya Diorobasa (Tarjumahترجمة ) na so kapmaanai ko Qur’an sa salakaw ko basa Arab apia antonaa a basa, na giankanan a dowa soson na di khabthowan sa Qur’an, ka salakaw ko Qur’an.

Khaimolngan a so kandiorobasai ko Qur’an sa aya dn a pamantagn na so kibbtad o manga batang iyan na di khagaga ago di khaparo, apia pn i kapasang o pndiorobasa ko basa o Qur’an ago so basa niyan, ka kagia so Qur’an na initoron a Mu’jizah a di dn khagaga o kaadn so kasayani ron, ago madadalm ko kiataragombalay o basa niyan a Arab so manga pagns, a di khagaga o ba katiokopi o basa a salakaw ko basa Arab.

Sa amay ka so Tafsir ago so Diorobasa o Qur’an na knao ba Qur’an na di khapakay oba skaniyan i sanai o Faqih ko kapphakambowata niyan ko manga kokoman sa ba ron makapoon, ka kagia so Qur’an a initoron o Allāh sa minggolalan sa lapiat a Arab ko kapnggonanao ko manga kokoman iyan na adn a manga okit iyan (Asalibأساليب ) a phisoson ko kapphakisaboti niyan sankoto a manga kokoman, a so salakaw sankai a manga okit na di khabaloy so kapakatotoro o Dalil a khatarima, go kagia so manga lapiat o Qur’an na adn a kapakatotoro iyan sanggolalan sa lapiat (Ibarah) odi na nggolalan sa insarat (Isharah) odi na nggolalan sa kapakatotoro (Dilalah) odi na nggolalan sa piangni (Iqtidha’), sa datar oto a adn a pphakambowat on a sabot (Mafhum) ago biathk a

91

kokoman (Mantuq) a giyoto i pkhakowaan ko kokoman, na so katafsira ko Qur’an na mapia pn i kaimpidi ron na di niyan dn khadarpaan so darpa o Qur’an sii sankanan a miangaaaloy.

Na aya mawatan san na so diorobasa ka kagia aya sasarigan iyan ko kinisoratn on na so iniosay ko Qur’an a khapakay a maribat, na so kinitogalinn on na khapakay pn a maribat, sabap roo na di khapakay a sarigan ko kapakambowat on o kokoman.

Sa datar oto a di khapakay so kakowa sa kokoman ko salakaw ko basa o Qur’an na sakamaoto mambo a di khapakay so Sambayang a aya biatiya on na so Tafsir o Qur’an odi na so diorobasa niyan, ka kagia so Qur’an na inipaliogat iyan so kabatiaa ko titayan o Qur’an, pitharo o Allāh a: Batiaa niyo so nganin a mialbod a pd ko Qur’an (al-Muzammil 20) na so biatiya sa salakaw ko Basa Arab na knao ba Qur’an.

So miapanothol a miakapoon ko Abe Hanifah a piakay niyan so kabatiaa ko Qur’an sa nggolalan sa basa a Persian ko taw a khagaga niyan so kabatiya iyan sa basa Arab, na ayakiasabota niyan on na so Qur’an na ngaran a maana a khapakay a tonayin sa nggolalan sa basa a salakaw ko Arab, sa gioto na minggolalan sa Ijtihad iyan a inikasoy niyan ko oriyan o kiatankda niyan on a so sankot a Arab na aya khakowa ko maana o Qur’an, sa pianothol o manga Ulama ko Hanafi ankoto a kiambasowi iyan ko tindg iyan, sa gioto i miaifta ko kpit iran, sa pitharo iran a: So taw na igira pithibaba iyan so kabatiya sa salakaw ko basa Arab a skaniyan na khagaga niyan so kabatiya sa basa Arab, na skaniyan na pmbthangn a patot a bolongan odi na Zandiq (a pphamokhag) na khabono.

1. Attaqrir wa at-Tahbir G. 2 P. 4, So pman so so di phakagaga matiya ko Qur’an sa basa Arab, na makapzambayang sa da dn a batiya iyan, a gianan i kpit o manga Imam a tlo so Malik, Shafi’i, Ibn Hanbal, ago so Abu Hanifah ko isa a kpit iyan, sa aya khasoya iyan na pphakatasbih a odi na pphakatahlil sa ptharoon iyan so La Ilaha Illallah.

92

SO NGANIN A PHAKATANKD KO QUR’AN:

So Qur’an na di khatankd inonta bo o nggolalan so kinitogalin iyan sa Mutawattir. A skaniyan so kitogalinn on o sagorompong a di khatarima o ba siran maopakat odi na khosikonsi ko kapamokhag, sabap ko kadakl o bilangan iran ago so kambidabida o manga darpa iran, sa ma-adn oto ko oman i pankatan a ppkhasagadan ankoto a kapphanotol iran sa taman sa mitompok ko Rasūlullāh , sa khaadn a so poonan o kiatogalin na datar o kaposan iyan, na so lmbak iyan na datar o abala a poro iyan, ka kagia so kiapakazompasompat (Ittisal) na di hamataanan inonta bo o mapotol so sankaan ko kiagintas iyan (Infisal) na di hathphd so kakhaadn o sankaan inonta bo o nggolalan sankai a okit, na anday kagtas o sankaan ko kiathpd na makapndatar so minitogalin (Manqul) ago so mian’g (Masmu’) a phoon ko Rasūlullāh , ka kagia so kitogalin sa nggolalan sankai a okit na maphakada iyan ko initogalin so kitompok on o tuhma sa skaniyan na pimbaas ago kabokhagan, sabap ko kadakl o bilangan o miamanothol ago so kambidabida o manga darpa iran, na so mian’g ko Rasūlullāh , na bnar a daa sankaan on, ka kagia daa ptharoon iyan a manonompang ko Allāh a rowar sa bnar, sa datar o kiatharoa on o Allāh a: Go daa ptharoon iyan a nggolalan sa baya a ginawa niyan, sa da skaniyan a rowar sa Wahi a iphagwahi ron (an Najm 3 - 4). Go pitharo o Allāh a: Opama ka (so Mohammad) na manaro (sa kabokhagan)sii rkami na singgawtn ami sa nggolalan sa kawanan, oriyan iyan na potoln ami ron so ogat iyan al Watin (a lalan a napas) na daa isa bo a pd rkano a phakatabang on (al Haqqah 44). Go pitharo o Allāh a: Go igira biatiya kiran so manga Tanda ami na tharoon o siran oto a di ran aarapn so khithoonaan rkami a talingoma ka sa Qur’an a salakaw san, odi na sambi inka, na tharo anka a daa kapaar akn sa kasambii-ron sa phoon sa ginawa ko ka daa pagonotan akn a rowar ko pmbatiaan rakn, ka mataan a ikhalk akn amay ka sopakn akn so Kadnan akn a siksa a khaadn ko gawii a mala. Tharo anka a o kiabayai o Allah na di ko rkano mabatiya ago di ko rkano kapakitokawan, ka sabnar a miatatap ako

93

rkano ko lagaday o omor akn ko onaan iyan na ba niyo di maphamimikiran (Yunus 15-16).

SO KABATIYAA KO AYAT A DA NGGOLALAN SA

MUTAWATTIR SO KIAPANOTHOLA ON:al Qira’ah Gayril Mutawattirah ( as Shaddah )

ة�رتوتمال �ريغ ةاء�رالقAmay ka so Qur’an na di khatankd inonta bo onggolalan sa Tawattur na so initogalin sa da on golalan na di khabaloy a Qur’an, sa di skaniyan khapakay a izambayang so kabatiyaa on ago kna o ba simba so kabatiyaa on, ago khapakay a zkhoon o di masosoti, ka datar o batiya o Ibn Mas’ud ago so Ubayyi Bin Ka’b, sa gianan na piagaayonayonan o manga Imam, aya bo a kiasobagan kiran na sii ko btad a talikhodan ankanan, a skaniyan so; Ino khabaloy skaniyan a mabagr a dalil a khapakay a idalil antaa ka di? Aya kpit o Abu Hanifah na skaniyan na dalil a patoray so kanggalbka on, ka kagia so mianothol on na tiankd iyan odi na initogalin iyan ko isosorat iyan a Qur’an sa di dn dowadowa na mian’g iyan oto ko Rasūlullāh , ka oda niyan man’g ko Rasūlullāh , na di niyan isorat a skaniyan na maontol (Adlعدل ) sa amay ka miatankd a mapia so kinitogalin iyan ogaid na da matankd so kababaloy niyan a Qur’an sabap ko kaada on o Tawattur na aya minos na skaniyan na Hadith a miakapoon ko Rasūlullāh , sa okit a karinayag ago kaosay ko ayat a miakambowat on, na so Hadith a pianthol a sakataw (ahadآحاد ) na khatarimaa dalil a may ka matankd a mapia so kinitogalin iyan.

94

Sa aya kpit o salakaw rkaniyan a khirk ko manga kpit a tlo na di khakowa a dalil ka kagia kna o ba Qur’an ko kiaopakati ron ka kagia da matawattur so kiapanothola on, ago kna o ba Sunnah ka kagia so mianothol on na da niyan bathka o ba skaniyan Sunnah, na so kiada on o dowa a btad na miada on so kakhabaloy niyan a bagr a dalil.

Oriyan iyan na pitharo iran a: So minitogalin a pd roo na khapakay a mabaloy a kpit o Sahabah (Mad’hab li As Sahabiم777ذهب الص777حابي ) ago khapakay pn a thotol a miakapoon ko Rasūl , na sii sankai a sankaan na di khapakay so kanggalbka on, ka aya Sunnah a patot a nggalbkn na so miapokas on ankanan a arangan.

Inismbag ko tindng o Hanafiyyah ago so miayon kiran so: Mataan a so kakhabaloy niyan a kpit o Sahabah na mawatan, ka kagia so tomiogalin on na Sahabah a maontol na so datar oto a taw na di niyan itogalin so pamikiran iyan sa datar o kinitogalin o Qur’an ago so Sunnah.

Go inismbag kiran a, kna o ba skaniyan Sunnah ka kagia so mianothol on na da niyan tharoa a skaniyan na Sunnah.

Amay ka so Qur’an na skaniyan so katharo o Allāh a initoron ko Rasūlullāh , a minitogalin rkitano sa minggolalan sa tawattur, ago biatiya ago misosorat ko pandangan, na osayin tano so okit a kiatoron iyan ago so okit a kiakowaa on o Rasūlullāh , ago so kinisampayin iyan on ago so kinisoaratn on, ago andamanaya i kiabaloy niyan a tawattur.

SO OKIT A KIATORON O QUR’AN:Tariqat Nuzul al Qur’an

آن�رقال ولزن �ةيقرط

95

Tomioron so Qur’an ko Rasūlullāh , sa miazaginton (Munajjaman) ko tnday o masa a kiasogoa ko Rasūl (Risalah) a dowa polo ago tlo ragon. A miatonay o Rasūl so kalaan sankai a masa sii sa Makkah, a so sabagi-on na sii sa Madinah, na miaadn a so sabaad a Surah o Qur’an na initoron sa Makkah (Surah Makkiyyah) ago so sabaad on na initoron sa Madinah (Surah Madaniyyah). So Sūrah a Makkiyyah na initoron ko onaan o Hijrah a aya bantak iyan na so kaphlompiowa ko manga ginawa phoon ko salapot o Jahiliyyah ago so manga adat a marata, sa aya pphamolaan iyan na so paratiaya a Tawhid, kapakaisaisaa ko Allāh ago so parangay a mapia, ago pphakabantakn iyan so pamikiran ko kandirogoda ago kapamimikirana ko manga kaadn sankai a manga langit ago so doniya, sa pphakitadnman iyan kiran so alongan a maori ago so madadalm on a pd sa isipan a khatondog o balas ago so siksa, sa iphropa niyan kiran so Sorga ago so madadalm on a manga limo ago iptholad iyan so Naraka ago so phizoson a kasiksaan a madadalm on, sa pphanotholn iyan kiran so sabaad a manga thotol o manga pagtaw a miangaoona ka an mabaloy a thoma ago lalangan, ka an siran makandod ko kapagnaw sa makatanod siran.

Sa daa bianding iyan sankoto a masa a pd ko manga bitikan a kitab a kanggalbk (tashri’at amaliyyah) inonta bo so mayto a adn a kitotompok iyan ko Paratiaya (Aqidah) odi na mizosophon ko parangay a mapia, sabap sa kagia giankoto a masa na da pn madianka so kakhatarimaa iran ko datar oto a soson a pd sa bitikan a kitab, a pagatorn iyan so kaphagingd ago so manga khoyaptaan a giikando-dolona, a so kaphagingd a Islam na da pn mataragombalay sa masa oto.

Tomioron so Qur’an sii sankaia goliling sa miazaginton sa da toron sa miakaisaisa ka limo oto a phoon ko Allāh ko Sogo iyan a di phakabatiya ago di phakasorat, ago so pagtaw niyan a di phakasorat a so kabatiya ago so kazorat na pithorak kiran i matao ron.

Na o tomioron sa salakaw sankanan a bontal na di ran khagaga so kakhatmowa on ago so kazabota on, ago so

96

kipnggolalann on, ago so kapnggalbka ko manga paliogat iyan sa makaisaisa, sabap ko waraan iran a kasosokhayaw kabaya iran ago so kasasagala iran a da dn a taman iyan, ago so kapkhararangiti ran ko langowan a btad a phakarn ko manga kabaya iran.

Sa tomioron sa giimazaginton ka inipakalbod kiran ko kilaharn on ago so kapnggalbka on, sii sankanan na pianothol o al Bukhari ko kiasanday niyan ko Aishah a ina o miamaratiaya a pitharo iyan a: Aya paganay a tomoron ko Qur’an na so manga Sūrah a al Mufassal, a madadalm on so bandingan ko Sorga ago so Naraka, na gowani a thakna so manga taw ko Islam, na tomioron so Halal ago so Haram, sa opama ka aya dn a tomioron sa paganay na so Ayat a di kano paginom sa Pakabrg na mataan a tharoon iran a: Di ami dn imbagak so pakabrg, go opama ka tomioron so Ayat a: Di kano pzina, na tharoon iran a Di ami dn imbagak so kazina.

Pd sa ongangn iyan a mala so katatapa niyan ko poso o Rasūlullāh , ago so katabangi niyan on ko mapnd a galbk iyan, sa inaloy oto o Qur’an ko katharo iyan a: Go pitharo o siran oto a manga kafir a oba bo initoron sii rkaniyan so Qur’an sa miatimbl sa miakaisa, gioto na kagia thatapn ami misabap on so poso’ oka ago biatiya ami skaniyan sa kabatiya (al Furqan 32).

Go kagia so kiatoron o Qur’an a mipaparak sa sii pphakaayon ko pphamangitana a manga btad na pkhaadn roo so kapkhitompok o manga kokoman ko manga sabap iyan na phakatabang oto ko kapzabota ko Qur’an sa bontal a mapia, ago so kapkhatatap o manga maana sii ko manga pamikiran iran a khabaloy a makalalawan a phakaimbitar ko kakhatarima o manga kokoman iyan ago so kipnggolalann on.

Go kagia pd sa ongangn o Allāh a inikokom iyan a khaadn ko Qur’an so khabaroba a kokoman ago so phakabaroba on (Nasikh wa Mansukh) na gianan na di khiropa opama ka so Qur’an na tomioron sa miakaisaisa, sa aya tharimaan a akal na so katoron iyan sa

97

makapzasalo-noay ka an mamansok o miaori a ayat so miaoonaan iyan sa datar anan. Go di tano kalipatan sii sankai a tindg, a mataan a so Qur’an na inrar iyan so manga taw a miakambokhag on, sa talingoma siran sa datar iyan gowani a somopak siran ago mamokhag siran ko Rasūlullāh , ago sankaan iran oba so Qur’an na katharo o Allāh, na opama ka tomioron so Qur’an sa miakaisaisa na khaadn kiran so kaphangni sa sndod sa tharoon iran a skami na pagtaw a di phakabatiya sa di ami khagaga oba ami mitalingoma so datar anan sa kala, sa miaadn a tomioron sa miazaginton ka an matatap so pangrar kiran, sa piangni kiran sa paganay so kambaal iran sa datar iyan, na so da iran on kagagaa na piangni kiran so kamabaal iran sa sapolo a manga Surah a datar iyan, na so da iran on kagagaa na piangni kiran so sasatiman a Surah a kambaalan iran ka an kiran mapotol so manga sabap a kaphakakowa iran sa sndod sa mipatoray kiran so kapangongonotan.

Sa gioto i okit a kiatoron o Qur’an sa miaadn so jibril a igira initoron iyan so Ayat ko Rasūlullāh , na giipamakotan o Rasūlullāh , so kapmbatiyaa on ko da ompn kaposa matiya o Jibril ka kalk iyan sa oba niyan kalipati na inisapar on oto o Qur’an ankoto a kapphamakot iyan ko da niyan pn kapos sa aya inisogo on o Allāh na so kapamangni nian on sa pagomanomanan iyan so katao niyan pitharo o Allāh a: Go di nka phamakoti so Qur’an ko da pn kapos o kipagwahin rka on sa tharo anka a Kadnan ko pagomanomani ako nka sa katao (Ta ha 144).

Oriyan iyan na piakasarig iyan sa da dn a khalbat on ko iniwahi niyan on ago khilahar iyan, ka kagia so Allāh na skaniyan dn i somiangan ko kaziapa on ago so kaphaliharaa on sii ko poso iyan sa phakisabotan iyan on, sa aya btad iyan na so kattrn ko kapmbatiaa on o Jibril, na anday kaposa on o Jibril na skaniyan pman i matiya on sa mapadalm ko poso iyan, pitharo o Allāh a, Di nka pkhaoga so dila aka sa pantag sa kaphamakotinka on, ka paliogat rkami so katimoa on ago so kabatiyaa on, na amay ka mabatiya ami na doyog anka so kabatiaa on oriyan iyan

98

na skami i mrinayag on (magosay ron) (al-Qiyamah 16 -19).

Sa miaadn so Rasūl a phnayawn iyan so kapakapos o Jibril ko kabatiya na oriyan iyan na skaniyan i matia on, na oriyan o kaipos o Jibril na batiaan iyan ko manga taw a makamamasa on a pd ko manga Sahabah niyan, sa pakidoyog iyan kiran matiya, ago tawagn iyan so manga panonorat iyan kaan iran misorat so initoron a ayat, sa datar anan a anda dn i adn a itoron a Ayat na ilangag iran ago idakat iran ko panoratan a talintang a korma ago so manga tolan ago so manga kobal, oriyan iyan na tagoon ankoto a minisorat ko walay o Rasūlullāh , sa taman sa kiadinka o kiatoron o Qur’an.

Sa so jibril na oman iyan itoron so Ayat na itoro iyan ko Rasūl so darpa a thagoan on ka an maator so Qur’an sa datar o kabaya on o Allāh ago datar o kidadakatn on ko Lawh Mahfudh, sa knao ba so atoran iyan ko kiapamanoron iyan. Sa miaadn so Rasūl a andadn i katoron o Ayat na tharoon iyan ko manga panonorat a: Tagoa niyo ankai a Ayat sii ko Surah a datar aya sii ko pagltan o dowa a ayat sa datar anan.

Oriyan iyan na so Jibril na pthoron ko oman Ramadhan ko oman ragon, sa pmbatiaan iyan so langowan a ayat a tomioron, makapasad matiya na aya pman matiya so Rasūlullāh , sa datar o kiabatia iyan, sa gowani a maadn so Ragon a khawafat on so Rasūlullāh , na piakibatiya iyan ko Rasūlullāh , sa miakadowa, sa pmbatiaan mambo o Rasūlullāh , ko manga Sahabah niyan sa datar dn o kiabatiyaa on o Jibril, sa da dn togalin so Rasūlullāh , ko Inampda a maporo (ar-Rafiqul a’la) inonta bo a so Qur’an na miadianka dn ago miatarotop a milalahar ago misosorat sa mandidiator, ogaid na da pn matimo sa satiman a kitab a isosorat.

99

SO KIANDIATORA KO MANGA AYAT AGO SO MANGA SURAH

Tartibul Ayat wa as Suwar

ر�والسو �اتاآلي ي�بترتSii sa miaona na kiatokawan tano a so kiaatora ko manga Ayat na misasankot ko kabaya o Allāh (Tawqifi) ago so kinisampayin on o Rasūlullāh , na ayon ko kinisogoon on sa daa pamikiran iyan on a kabisa, sa gianan na piagayonayonan o manga Ulama sii ko langowan a masa, sa mimbaloy oto a Ijma’ a kiaompongan kiran sa datar o kiatharoa a on o as Suyuti sii ko kitab iyan a al Itqan fi Ulumil Qur’an.

So pman so kiaatora ko manga Surah, na miatharo a skaniyan na minggolalan sa ijtihad o manga Sahabah, sa aya dalil iran na so kiapakambidabida o manga sosoratan ko Qur’an (Mus’haf) ko kiaatora niyan ko manga Surah. Gianan – na amay ka mabnar – na di makapng-gonanao sankai a panontot, ka kagia giankoto a manga Mus’haf na missnggay a sii bo ko khirk on a pd ko manga panonorat ko Wahi a inisorat iran a para ko ginawa iran ka an mabaloy so Qur’an a misosorat kiran a matitimo, knao ba pantag sa an mabatiya o manga taw. Go kagia so khi rk sankai a manga Mus’haf na minilahar iran so Qur’an ko masa o Rasūlullāh , sa maaator ko kiaatora on o Allāh, sa da dn a miatoon a isa kiran a ba niyan siopak so kiaatora on, sabap roo na aya marayag a khasanaan na so kiaatora on na misasankot (Tawqifi) sa datar o kiaatora ko manga Ayat, ka kagia so miakamasa ko kaposan a kiasalosawa ko Qur’an o Jibril ago so Rasūlullāh , na kiasaksian iran a so kiaatora ko manga Surah na miaadn sankai a btad a ron mithakna so btad o Qur’an ko kapmbatiaa on ago so kipzoratn on ago sii ko Mus’haf a inisorat o Usman.

Go sabnar a miatmo so Qur’an a miakapoon ko manga Sahabah o Rasūlullāh , o sagorompong a madakl

100

a pd ko manga Tabi’in a pmbatiaan ago aatorn sa datar o kiatmowa on o manga Sahabah a pho-on ko Rasūlullāh, oriyan iyan na miatmo skaniyan o sagorompong a miakasalono ko manga Tabi’in. Sa datar anan a miatatap dn so Qur’an a giithotogalin sa datar dn o btad iyan sa paganay phoon ko masa san ko isa a masa sa taman sa inisampay rkitano, sa da dn a miabago ko thotolan on oba adn a minisogat on a kiaalin ago kasambi, andamanayai kakhaadn anan a so Allāh a Maporo ago Mala na skaniyan dn i somiangan ko kaziapa on ago so kaplindinga on o ba on misogat so kapangalin ago so kabaroba pitharo o Allāh a: Mataan a skami na initoron ami so pananadnm (Qur’an) ago mataan a skami i somisiap on (al Hijr 9).

SO KINISORATN KO QUR’AN KO ORIYAN O

MASA O RASULULLAH Kitabatul Qur’an Ba’da Asri Rasulillah

ولسر رصع �د�عب م��يركال آن�رقال �ةابتك الله

Gioto so okit a kinitogalin o Qur’an sa minggolalan sa miatmo (Talaqqi) ago so kiabaloy niyan a Tawattur sa minggolalan sa miyan’g, so pman so kinisoratn on na sabnar a kiatokawan tano a minisorat dn langon ko masa dn o Rasūlullāh sii ko manga pandangan a miapalihara ko walay o Nabi , na gowani a mathandingan o Abu Bakr so kadato (Khilafah) sa minitana so kiapangabobono o kadaklan ko manga pababatiya ago khilalangag ko Qur’an ko kiathidawa sa al Yamamah ko kiagarobata ko manga taw a mimomortad, na inimosawir o Umar ko Abi Bakr so

101

kapharomani somorat ko Qur’an, sa mimardod so Abu bakr ko paganay a masa oriyan iyan na liniwanagan o Allāh so rarb iyan ko kapnggalbka on, na inisarig iyan ko sagorompong a khipakalalangag a siran so manga panonorat o Rasūlullāh ko Qur’an, ago kiamasaan iran so kaposan a salosaw o Qur’an ko kakhawafat dn o Rasul , so khizoratn on pharoman sii ko pandangan a mattndo, sa maaator sa datar o kaaator o kapmbatiyaa on a so ron mithakna so btad o Qur’an ko da pn kawafat o Rasūl . Na initindg iran ankoto a galbk sa pmbatiaan iran ago ipndayag iran so pmbatiaan iran ko midadakat a so inisorat ko masa o Rasūlullāh , sa inisorat iran a makaaayon ko milalangag iran, oriyan iyan na pialihara ankai a Qur’an sii ko walay o Abu Bakr, oriyan iyan na minitogalin ko oriyan o Abu Bakr ko walay o Umar, oriyan iyan na sii ko wata iyan a so Hafsah, ko kiapatay niyan sa minggolalan sa amanat iyan, sa miatatap on sa taman sa miawafat so Hafsah na kinowa skaniyan o Abdullah Bin Umar.

Giankanan a galbk na skaniyan so kiakasoya ko misosorat ko masa o Rasūlullāh a maaator sa datar o kaaator o milalangag on, sa miakathompok so kiasanday a kasorat sa minggolalan sa kiaopakatan ko manga Sahabah, sa datar oto a miakathompok so kiasanday sii ko kiapanothola on ago so kiatmowa on sa datar o kiaosaya tano ron sa onaan.

Na sii ko masa o Uthman Bin Affan na adn a miabago a btad, a skaniyan so kiasobag o sagorompong a pd ko manga Muslim sii ko kabatiya, a siran oto na manga taw a makazasaosaog a pd ko manga taw sa Sham ago sa Iraq a giisiran makithidawa ko kiagobata sa Arminiyyah ago gia Adrabidjan, sabap ko kaaadn o manga Qur’an a isosorat a miakapoon ko sabaad a manga panonorat ko Qur’an sa pantag ko ginawa iran, a adn a matatago sankoto a isosorat a pd ko manga ayat a miamansok, ago so sabaad on na manga osayan (Tafsir) ago so kadakl o kiphagokitn ko kabatiya a so papakayin so kibatiyaan on ko Qur’an ko paganay a katoron iyan sa pantag sa an kalbodi so manga taw a gioto so itotoro o Hadith a:

102

Tomioron so Qur’an sii ko pito a manga batang (Batiya) na kiatkawan so Hudhayfah Bin al Yaman a skaniyan na pd ko manga ala ko Sahabah na iniphanon iyan so btad ko Khalifah Uthman Bin Affan sa inosay niyan on so btad na miakimosawir so Uthman ko manga Sahabah o Rasūlullāh na miaopakat so katharo iran sii ko kaphakaisaisaa ko Qur’an sa izorat ago khopiaan sa madakl na pmbagibagiin ko manga bandaran o Islam sa iphatoray ko manga taw so kabatiyaa on, sa thotongn so salakaw ron a pd sa Qur’an a misosorat.

Na sii ko kipnggolalann roo na inisogo ko pat kataw a makalalangag ko Qur’an a siran so: Zayd Bin Thabit, a skaniyan so olowan o siran oto a inisorat iran so Qur’an ko masa o Abu Bakr, ago so Abdullah Bin az Zubayr, ago so Said Bin al Aas, ago so Abdur rahman Bin al Harith Bin Hisham, a siran oto na pd ko Quraysh, sa pitharo iyan kiran a: O masobag kano a so Zayd na sii ko shayi’ na soratn iyo sa sii makaayon ko basa o Quraysh, ka kagia initoron sii ko basa iran, na daa kiasobagan kiran a shayi’ a rowar ko kalimah a at-Tābūt, sa pitharo o Zayd a izorat sa so Ta’ a kaposan na Ha’, na pitharo o manga pd iyan a izorat sa batang a Ta’ na iniado iran ko Uthman na inisogo iyan kiran so kisoratn on sa batang a Ta’.

Na gowani a mapasad iran so kinisoratn on na kiopia sa madakl a kopia na inipakawit iran ko manga ala a ingd o Islam sa siogo a pd iyan so pababatiya a phangndaon iran so manga taw ko manga okit a kambatiyaa on, sa giankai a isosorat a Qur’an na daa manga titik iyan (Nuqat) ago baris, sa sii sankoto a masa na kharankom iyan so langowan a okit ko kabatiya a miatmo iran a miakapoon ko Rasūlullāh sa minggolalan sa Tawattur.

Sa so Kaat a so inisorat on so Qur’an sankoto a masa na da dn maalin sa taman imanto ko bontal iyan, sa aya bo a minioman on na so kiatago on o manga titik iyan ago so baris iyan ago so manga toos sa gintas (Fasl) ago katarg (Waqf) ago so salakaw ron, sa di khapakay o ba-alina so bontal iyan ko kipzoratn on sankai a masa ka oba mabaloy a lalan ko kapangalin iyan ago so kasambii ron.

103

Sabnar a iniiza ko Imam Malik Bin Anas o khapakay a isorat so Qur’an sii sankai a pimbabago o manga taw a okit a kasorat, na pitharo iyan a di, inonta bo so bontal o kinisoratn on sa paganay. Na miatatap dn so manga pandangan o Qur’an ko oriyan o kiabago o manga Tombok a darpa o siyap a tarotop o manga dato o manga Muslim ago so manga Ulama iran, sa daa khitombok on inonta bo ko oriyan o kapakasagad iyan ko matolangd a salosaw ago iimpidan, sa da dn makambida so pmbatiaan ago so isosorat ko lagaday ankai a manga masa, sii ko kiathibarang o manga Muslim ko manga btad iran ago so manga sosonan iran, sa siniyap skaniyan o manga Muslim ko tnday o manga masa, sa da dn mathpd so pangilay o manga Ulama sii ko Qur’an sa piakambowat iran on so phizoson a katao. Sa adn a salompok a aya piangilay niyan ko Qur’an na so okit a kiaatora ko lapiat iyan na miakambowat so katao ko kabatiya (Ilmul Qira’at) ago so katao ko kapamalsa on (Ilm at Tajwid) na adn pman a salakaw a aya piangilay ran ko Qur’an na so okitokit iyan ko katharo ago so kababaloy niyan a Mu’jizah, na miakambowat so manga katao ko I’jaz al Qur’an, na adn pman a sagorompong a aya piangilay ran na so manga maana o Qur’an na miakambowat so katao ko Tafsir, na adn pman a aya piangilay niyan na so kababaloy o Qur’an a katharo o Allāh ago skaniyan na andangandang (Qadim) odi na pimbago (Makhluq) a siran oto so manga taw a manga Ulama ko al Kalam (Philosophy) na adn pman a sagorompong a aya piangilay ran ko Qur’an na so okit a kiatoron iyan ago so manga btad a tioronan iyan, na miakambowat so katao ko Asbāb an Nuzūl, na oman dn lomagaday so masa na mamagoman so kasisiapa on ago pkharinayag rki tano so bago a pphakapoon on sa di dn kharombay ko kadakl a gii ron kapangilaya.

Sabnar a iniropa skaniyan o Rasūlullāh sa tarotop a ropaan sa pitharo iyan a: Skaniyan a Qur’an na madadalm on so thotolan ko miyaonaan iyo, ago so pariksa ko oriyan iyo, ago kokoman ko ltlt iyo, a skaniyan na phamitas a kna o ba kasandagan, na sa taw a ibagak iyan sa kapangalandada na pakapagombasayin skaniyan o Allāh,

104

na sa taw a plolobaan iyan so ontol ko salakaw ron na dadagn skaniyan o Allāh, a skaniyan so tali o Allāh a malamit, a skaniyan so pananadm a magigikb a ongangn, a skaniyan so lalan a mathito, a skaniyan so di ron khadadag so manga baya a ginawa, ago di ron kharimbotan so manga dila, a di ron khatiokopan (kaosog)so manga Ulama (ko kapphaganada on), a di dn kharombay ko kadakl a gii ron kakhasokasoya matiya, a di dn khalngan so madadalm on a piamakammsa, a skaniyan so da paninggaposan so Jinn gowani a man’g iyan sa taman sa miatharo iyan a: Mataan a skami na mian’g ami a Qur’an a piakammsa a pthoro ko mapia, a sa taw a tharoon iyan na mabnar, na sa taw a nggalbkn iyan na balasan sa mapia, na sa taw a ikokom iyan na makapaginontolan, na sa taw a ipanolon iyan na matoro ko lalan a mathito. (Pianothol i al Bukhari).

SO KABABALOY O QUR’AN A MU’JIZAHI’jaz al Qur’an

ي�مركال آن�رقال �ازجعإSo I’jaz na skaniyan so kibangnsaan ko di kaphakagaga ko salakaw sa tatapn on. Sa so Qur’an na kinowaan iyan sa kapasang ago gaga so manosiya oba iran masowa so Qur’an odi na ba siran makambaal sa satiman a Surah a datar o iyan. Sa miatankd a so Qur’an na Mu’jiz (phangowa sa kapasang ago gaga ko salakaw ron) ka kagia inrar iyan so manga taw a somianka on a so matatago kiran so langowan a kasankapan a phakasonggod kiran ko katarimaa iran ko pangrar (Tahaddi) sa daa ba kiran makaarn a nganin.

Sa so Qur’an na skaniyan i Mu’jizah o Rasūlullāh a so inibagr on o Allāh sii ko panolon iyan, sa minggolalan so kabaya o Allāh sa kapmbagra niyan sa nggolalan sa mu’izah ko langowan a pzogoon iyan a Nabi ago Rasul. A skaniyan oto na manga btad a makasosopak ko

105

kalalayaman a da ko gaga o manosiya, ago di niyan khaosay sa nggolalan sa sabap, sa miaadn so manga Mu'’izah o manga sogo’ a miangaoona a manga btad a maggdam (Umur Hissiyyah) a khasan-dngan o manga taw a makamamasa ko masa iran sa makaphrarad on ago iphangndao niyan ko phakasalono a pagtaw sa pnggolalan sa thotol sa so phanotholan on na di ron makaphrarad sa ba datar o taw a miakasandng on sa so dn so mata niyan, sabap sa kagia giankoto a manga sogoan (Risalah) na mattndo a sii bo sankoto a manga taw a siogo kiran ankoto a Sogo’ a katatamanan so masa niyan. Na so pman so kaposan o manga sogo’ na sabnar a biagr skaniyan o Allāh a manga Mu’jizah a salakaw i waraan ago sosonan, sa aya inibagr iyan on na so Qur’an sa datar o kiaaloya on o Qur’an a: Go pitharo iran a oba bo adn a ithoron on a manga tanda Ayat a phoon ko Kadnan iyan, na tharoanka (hay Mohammad) a mataan a so manga ayat na zisii ko Allah sa sakn na phangangalk a phrinayag, ba kiran di phakaampl a mataan a skami na initoron ami rka so Kitab a pmbatiyaan kiran, na mataan a kadadalman oto sa limo ago pananadm a rk a pagtaw a mapaparatiaya ( al Ankabut 50-51 ).

Pianothol o manga Imam a so Bukhari ago so Muslim a pitharo Rasūlullāh a: Da dn a pd sa Nabi inonta bo a bigan sa manga tanda (Mu’jizah) a so datar iyan na miakaparatiaya on (miakasarig on) so manosiya, na miaadn a aya inibgay rakn na Wahi a iphagowahi rakn o Allāh sa phagarapn akn a sakn i madakl kiran i onota ko alongan a Qiyamah.

Inisogo o Allāh ko Rasūlullāh a skaniyan na sii sa Makkah a kapayaga niyan ko manga taw ko pankatan o Qur’an a skaniyan na kaporoan o gaga o inadn ko kalangolangon iran so manosiya on ago so Jinn on, sii ko katharo o Allāh ko Surah al Isra’ a skaniyan na Surah a initoron sa Makkah a: Tharoanka (hay Mohammad) a o thimotimo so manosiya ago so Jinn sa pantag sa ithalingoma iran so datar ankai a Qur’an na di ran dn mitalingoma so datar iyan apia pn so sabaad kiran ko sabagi na phapayaga siran sa kathatabanga (al Israa’ 88).

106

Gianan na mapayag sa mataan a so di ron kakhagagaa somayan na lankap ko manga Arab ago so salakaw kiran a miakaoma ko oriyan iran, apia pn ithabanga iran so Jinn a pkhitalingoma iran so manga btad a piakammsa a di khagaga o manosiya, ogaid na so manga taw a somasanka na ba dn miamagoman a kasasanka iran, sa sinditan iran so Rasūl sa piangantang iyan so Qur’an, na inisogo ko on a kapagrara niyan kiran a siran oto na matatago siran ko piphaporoan o masa iran ko kaplalawlanda ko ongangn ko kiaopakati ron ko manga panonothol, na inidaplak siran sa da iran magaga, sa inrar iyan siran sa diaway niyan so manga panarima iran sa lomiagaday kiran so masa a giikandng’ga, sa pizaginton iyan kiran so kiapangniya ko kazayani ran ko Qur’an, sa odi ran khagaga so isa ka Qur’an na apia sasapolo a manga Surah na odi ran khagaga na apia sasatiman a Surah.

Pitharo o Allāh a: Antaa ka ba iran giitharoa a piangantang iyan (so Qur’an) ogaid na di ran pharatiayaan. Sa talingomaan iran so katharo a datar iyan amay ka manga bnar siran (at Tur 23-24).

Go pitharo o Allāh a: Antaa ka ba iran giitharoa a piangantang iyan tharoanka (hay Mohammad) a talingomaan iyo so sapolo a manga surah a datar iyan a piangantang na tawaga niyo so khagaga niyo a salakaw ko Allah amay ka manga bnar kano (Hud 14).

Go pitharo o Allāh a: Antaa ka ba iran giitharoa a: piangantang iyan tharoanka (hay Mohammad) a, talingomaan iyo so satiman a surah a datar iyan ago tawaga niyo so khagaga niyo a salakaw ko Allah amay ka toman kano (Yunus 38).

Sa da rki tano matharo o thotol oba iran miasmbag ankoto a pangrar, opama o khagaga iran so kambaal iran sa datar iyan na diso- mala a nggolawlaan iran ka an siran makadaag ko giikandng’ga. Ogaid na aya miatharo iran na katharo a daa gaga niyan a: O kiabayai ami na

107

tharo kami sa datar anan, da anan a rowar sa kabokhagan o miangaoona. Oriyan iyan na miokit siran ko okit a kapramo sa datar o kiaaloya on o Qur’an a: Go pitharo o siran oto a manga kafir a di niyo pphamakin’ga ankanan a Qur’an sa phramowa niyo ka kalokalo o makadaag kano ( Fussilat 76 ).

Oriyan iyan na kiasoyan iyan siran ko pangrar sii sa Madinah, sa inidakat iyan so di ran kaphakagaga sa piakada iyan kiran o ba adn a manggolawla iran sa dayon sa dayon, pitharo o Allāh ko Surah al-Baqarah a skaniyan na initoron sa Madinah a: Amay ka miaadn kano sii ko sankaan ko initoron ami ko oripn ami na talingomaan iyo so datar iyan a satiman a surah ago tawaga niyo so manga saksi iyo a salakaw ko Allah amay ka toman kano. Na amay ka da niyo manggolawla ago di niyo dn mapnggolawla na kalkn iyo so apoy a so aya itagon iyan na so manosiya ago so manga ator a inipagtad ko manga kafir (al Baqarah 23-24).

So da kapakagaga o manga taw o ongangn ago so katharo (Ahlu al-fasahah wal balagah) ko maporo a masa iran ko giikapagongangn na karina a phamitas a mataan a skaniyan a Qur’an na kna o ba katharo a manosiya, sa miatankd so kiasogoa ko Rasūlullāh , ogaid na so kababaloy o Qur’an a Mu’jizah na kna o ba sii ko katampar a maggdam a aya bo a kaphraradan iyan na so manga taw a miakamasa ko gawii a kiatoron iyan, ogaid na so kababaloy niyan a Mu’jizah na sii ko katampar o akal, sa di katatamanan so masa niyan a skaniyan i tanda ko kalalankap o kiasogoa ko Mohammad (Umum ar Risalah). Ka opama ka sii bo Mu’jizah ko manga taw a miagintaw ko masa niyan, na di khipatoray ko manga taw a phakaoma ko oriyan iran.

Sii na khapayag rki tano so pagns ko kiasangana o Allāh ko kaziapa sankai a Qur’an sa skaniyan dn, sa kna o ba datar o miangaoona a manga kitab a initoron a da niyan sangana so kaziyapa on, a sii niyan inisarig so kaphaliharaa on ko manga taw a tioronan on, sa gioto i sabap a minisogat on so kiapangalin ago so kiabaroba,

108

pitharo o Allāh a: Mataan a initoron ami so Tawrah a kadadalman sa toroan ago sindaw, a ipkhokom skaniyan o manga Nabi a siran oto so miamagislam siran ko siran oto a mimbabaloy a manga Yahudi, ago (ipkhokokm) o manga ulama ko Yahudi (Rabbaniyun) ago so manga Fuqaha1 kiran (Ahbar) so nganin a inisarig kiran so kaziapa on a pd ko kitab o Allah sa miaadn siran on a manga saksi (al Ma’idah 44).

Amay ka miailay tano anan a rakhs o kababaloy niyan a mu’jizah na miabaloy oto a karina (Dalil) sa mataan a so Allāh na kiabayaan iyan so katatap o kababaloy niyan a mu’jizah, na so katatatap o Mu’jizah niyan na karina sa katatatap o Risalah o Mohammad , na giankai a Risalah na tatap ko tnday o katatatap o kababaloy o Qur’an a Mu’jizah, na so katatatap o kababaloy o Qur’an a Mu;jizah na tatap dn sa taman sa katatatap o Qur’an, na so Qur’an na tatap dn sa daa ba on minisogat a kiaalin ago kiabaroba sa so Risalah na tatap dn, na so katatatap iyan na katatatap mambo o Sahri’ah niyan na so Allāh na di mbtad sa kitab ko manga oripn iyan a makasosopak ko kamapiaan iran.

Na aya onga nan na giankai a Shari’ah a minioma o Qur’an na domadait ago somosoat ko manga taw ko langowan a masa. Na so kadadait iyan na mitotompok sa rankom ko katatatap o Qur’an a skaniyan na mapapalihara ko kakhasambii ron ago so kakhaalin iyan, sa so Risalah o Mohammad na skaniyan i polimposan o manga Risalah sa datar o kiapanothola on o Qur’an a: Da maadn so Mohammad a ama o isa rkano ogaid na Sogo’ o Allah ago kaposposan o manga Nabi (al Ahzab 40). Aya maana niyan na skaniyan i kaposposan a pagwahiyan ka kagia so katharo a Nabi na sii phoon ko katharo a Naba’ a skaniyan so kapanothola ko iniwahi, sa daa kathoon a Rasul a ba daa wahi niyan, sa miakanggonanao ankoto a ayat sa mataan a skaniyan i kaposposan a Rasul, sa di maphamakin’g so katharo o manga taw a phagadn sa sankaan a gii ran tharoon a so Ayat na da niyan aloya sa mapayag i ba skaniyan i kaposposan o manga Sogo’ 1

109

(Rasūl), ka giankanan a tindg iran na makambo-bowat ko kaito o sabot iran ago rarad o migagadong a dnki sii ko manga poso’ iran, a o miaginontolan siran na di siran makapamrak.

SO MANGA BONTAL O KABABALOY O QUR’AN A MU’JIZAHWujuhu I’jaz al Qur’an

�وهجو ي�مركال آن�رقال �ازجعإSo kababaloy o Qur’an a Mu’jizah na pagns a daa matao ko kamataani ron a rowar ko tomioron ko Qur’an a so pitharo iyan a: Go daa inibgay rkano a pd ko katao a rowar sa maito.

Ogaid na so manga Ulama ko oman i masa na tiotok iran so pinto o kababaloy niyan a Mu’jizah na da mikayang inonta ko sabala a katampar sa pitharo iran a: So Qur’an na Mu’jizah ko lapiat iyan ago so maana niyan. Sa so kababaloy niyan a mu’jizah ko katamapar o lapiat na maririnayag ko kaliwanag o lapiat iyan ago so kassndad o manga osayan iyan, sa daa ba on lapiat a mapnd sa pamamakin’gan odi na di makaaayon ko onaan iyan ago so oriyan iyan, ago daa kalimah a ba niyan kalalawani so isa on a kalimah, ago daa satiman on a batang a ba daa mitotoro iyan a maana, sa so osayan iyan na phapantaw ko maporo a pondiong o ongangn sa so manga okit iyan ko katharo na makaaayon ko pphangnin o masa ago so btad, sa so matatago on a rasng na adn a okit iyan a pkhatagthr iyan so manga poso’ sa lagid o ba niyan khaarat ko kambbknan iyan, na so manga pagita iyan na pzawann iyan so manga ginawa, na so manga diandi iyan na pkhalka-an iyan so manga pinto o pangindaw ko manga ginawa o taw a mapaparatiaya, na so manga thotol iyan na maliwanag a ropaan ago toladan o minitana a btad, na so manga kitaban iyan na talasay a masagogod, na so manga iringa

110

iyan (ibarat iyan) na magigikb a sangat, sa da dn a ba on makazosopaka ago makapkhkmbota. Sa bnar so Allāh gowani a tharoon iyan a: Ba iran di maphamimikiran so Qur’an a opama ka miaadn a phoon ko salakaw ko Allah na disomala a kato-onan iran sa kapakazosopaka a madakl (an Nisa’ 82).

Na so kababaloy niyan a mu’jizah ko katampar ko maana na phakatalingoma sa manga bontal a madakl:

Pd on so kiapanothola niyan ko manga pagtaw a miangaoona, ago so manga Rasul a miangaoona, ipoon ko Adam, na taman ko Īsā. Gioto na pd ko manga thotol a gayib a iphagwahi ami rka sa da ka kiran maadn gowani a ipmbtad iran so manga pansom iran (ko gi-ikapripa) o antaa kiran i phakaritan ko Maryam ago di ka kiran matatago gowani a mangasosobag siran (ali Imran 44).

Gioto na pd ko manga thotol a gayib a iphagwahi ami rka a da ka maadn i ba nka katawi go di pn so manga pagtaw nka ko onaan oto, sa zabar ka ka mataan a so phkaori na bagian o miangaalk ko Allah (Hud 49).

Gioto na pd ko manga thotol a gayib a iphagwahi ami rka a di ka kiran maaadn gowani a timoon iran so btad iran ago pmbtad siran sa ikmat (Yusuf 102).

Go pd roo so so kiapanothola niyan ko mapnggolawla ko phaka-talingoma a masa ko oriyan o kiatoron iyan, a datar o kiapanothola niyan sa kathabana sa Makkah, pitharo o Allāh a: Sabnar a tioman o Allah ko Sogo’ iyan so taginpn iyan a bnar sa phakasold kano dn sa Masjid al Haram omiyog so Allah a somasarig kano a oopawan iyo so manga olo niyo ago khipopotol kano (sa bok) sa di kano maawan, na kiatokawan iyan so nganin a di niyo katawan sa bialoy niyan oto a kapakataban a marani (al-Fath 27). Go so kiapanothola niyan ko kaphakataban sa kaposan o miamara-tiaya ko katharo iyan a: Inibgay o Allah a kapasadan ko miamaratiaya a pd rkano ago

111

minggalbk sa manga pipia a pakapndatoon iyan siran ko doniya sa datar o kiapakandato o miaonaan iran ago mipndayadaya iran so agama iran a so inikasoat iyan kiran, ago zambian iyan kiran so kaalk iran sa kasasarig, a pzimbaan ako iran a di ako iran iphanakoto sa nganin (an Nur 55).

Pd roo so kiapanothola niyan ko kathabana sa Rome o manga taw sa Persia, pitharo Allāh a: Tiaban a Rome ko mababa a lopa, a sii ko oriyan o kiatabana kiran na phakataban siran bo sii ko (sold) o phipira ragon, sa rk o Allah so mambbtad sa onaan ago sa oriyan, na sii sankai a gawii (a kaphakadaag a Rum) na khababaya so miamaratiaya ko tabang o Allah, a so Allah na thabangan iyan so taw a khabayaan iyan a skaniyan na Mabagr a mala i limo (ar Rum 1-5). Pianothol iyan sankai a ayat a mataan a gia ingd a Rome a Nasrani a so inisampay ko sindadan o kalmk ka kiasoldan o ridoay niyan ko ingd iyan ago tiaban on ko katharo o Allāh a: Mababa a lopa, na khataban iyan bo a ingd a Persia ko marani a masa (maka pira ragon) na so manga Mushrik na da iran oto paratiaya ka aya tankap iran on na miapopos dn so masa a Rome a magaagama sa agama a initoron a pho-o sa langit sa taman sa miamaganggana siran ago so sabaad ko manga Muslim. Sa miatoman so katharo o Allāh, sa biagr iyan a so manga Muslim na phakadaag siran sa khababaya siran ko kiapakataban sa datar mambo o kiapakataban o manga Roman, sa minitana so kiapakadaag o manga Muslim ko kiatabana iran ko manga Mushrik ko kiathidawa sa Badr, sa datar o kiapanothola on o manga panonothol, sa antai tharima sa kapakataban a Rome a inisampay ko kiaprongorongot ago so manga Muslim a bilambilangn so itongan iran, sii ko da ma siyaw ragon.

Go pd roo so kiapanothola niyan ko khisogat ko al Walid Bin al-Mugirah a so aya manga katharo iyan ko Qur’an na manga kabokhagan o miangaoona, sa pitharo o Allāh a: Matatankd a thiapan ami sa toos ko ngirong iyan (Nun 16). Na miasogat a pdang a ngirong iyan ko kiathidawa sa Badr a miyaadn oto a toos iyan ko tnday o

112

kaoyagoyag iyan. Ago so salakaw san a madakl ko Qur’an.

Pd roo so kiapayaga niyan ko manga kamataanan a katao a so pkhasawaan skaniyan o katao a bago, sa ipmbnar ko katharo o Allāh a: Matatankd a phakiilay ami kiran so manga tanda ami sii ko manga kawankawangan ago sii ko manga ginawa iran ka an kiran marinayag a mataan a skaniyan na Banar ba da makaampl ko Kadnan ka a mataan a skaniyan na sii ko langowan o shayi na somasaksi (Fussilat 53).

SO BAGR O KITAB (QUR’AN) AGO SO PANKATAN IYAN KO MANGA PD A DALIL:

Hujjiyat al Kitab wa Martabatuhu Bayna al Adillah

�ةلداأل نيب �هتبترمو ابتكال �ةيجحDaa sankaan o langowan a Muslim sa mataan a so Kitab na bagr a Dalil a paliogat so kanggalbka ko madadalm on, ago patoray ko Mujtahid a kapangndod iyan on ko kaphakambowata niyan ko manga kokoman, sa di ron khapakay so kaganati ron sa aya kowaan iyan na so salakaw ron, inonta bo oba niyan on di khatoon so pphangilayin iyan, sabap ko paratiaya o kalankapan sa mataan a skaniyan na katharo o Allāh sa mithakna sa pamikiran ko oriyan o kinitogalin iyan rkitano sa minggolalan sa Tawattur a phakabgay sa sabot ago knal a maggtas ko kiatankd iyan, sa so Allāh na daa ptharoon iyan a rowar ko bnar. Sa gianan na btad a matatarima a da dn a sankaan on, sa da dn a Usuli ko kiambidabida o manga kpit iran i ba iran piamagosay so kabagr iyan a dalil ka kagia mapapayag dn oto a di kailangan sa osayan, sa kna o ba datar o manga pd a Dalil a mala a kiapamagosaya iran on ipoon ko Sunnah na taman ko kaposan o manga dalil.

113

114

SO KAPAKATOTORO O KITAB KO MANGA KOKOMAN

Dilalat al Kitab alal Ahkam

األحكام عل�ى الكت�اب دالل�ةAmay ka miaadn so Kitab a minitogalin rki tano sa minggolalan sa Tawattur, na skaniyan na tatap sa maggtas, sa di ron makapmbidabida so manga ayat iyan, ogaid na so kapakatotoro iyan ko manga kokoman na kna o ba sii ko sataiman a pankatan, sa ba datar o kiatankd iyan ko kiaadn, ogaid na pd on so aya kapakatotoro iyan na maggtas ko mapipikir on o Allāh, a skaniyan oto so langowan a lapiat a daa kaaawidan iyan a maana a rowar sa satiman, a gianan na maito opama o dayagn ko soson a ika dowa, go pd on so aya kapakatotoro iyan na antaan a pamikiran, a skaniyan so langowan a lapiat a makaaawid sa maana a madakl a di maggtas so kapakatotoro iyan, ka datar o kabaloy niyan a inibtad ko dowa a maana, odi na makatotoro sa satiman a ma-ana ogaid na inosar ko salakaw ko maana niyan a pakaasal sa miakanggolalan ko katatago on o karina (toos).

Sa so soson a paganay na di tharima sa panaawil ago Ijtihad a pamikiran, ka kagiya mapayag ago bathk so kapakatotoro iyan sii ko mapipikir on. Na so ika dowa soson na ptharima sa panaawil, a skaniyan i darpa o kapagijtihad, a ron miakambidabida so manga Mujtahid ko sabot ago so kaphakambowata ko kokoman. Pd ko gtas so kapakatotoro iyan, so manga titayan a adn a manga lapiat on a mattndo, ka datar o manga Ayat ko kapangwaris a makatotoro sa aya kipantag o karoma a mama ko minibagak a tamok o karoma niyan a babay na so Saopak (Nisf) amay ka daa wata iyan (so miaatay) odi na ika pat bagi (Rubu’) ko kaaadn o wata, ago aya kipantag o karoma a babay ko minibagak o karoma niyan na so ika pat bagi, odi na ika walo bagi ko kaaadn o wata. Go bagian o mama so datar o kipantag o dowa a babay sii

115

ko kaphakawaris o manga wata a mama ago so manga wata a babay ago so manga laki ago so manga babay ko kapakazaozaog iran.

Pitharo o Allāh a: Iphagosiyat rkano o Allah sii ko manga wata iyo a bagian o wata a mama so datar o ontong o dowa a wata a babay (an Nisa’ 11). Amay ka miaadn siran a manga laki a manga mama ago manga babay na bagian o mama so datar o ontong o dowa babay (an Nisa’ 176). Go pd roo so titayan a miakambowat ko siksa o mizina a skaniyan so magatos a lphad, ago so siksa o tomiokas ko manga pindiara a manga babay a walo polo a lphad.

Sa giankai a manga titayan na makatotoro sa kapakatotoro a mapayag ko bantak o Allāh a di dn maphanaawil a so manga kokoman iyan na di tharima sa kaalin odi na sambi, ka so kaalina on na khipatoray niyan so kaliyo ko titayan a so makatotoro on sa gtas ago thatakna on so pamikiran.

So pman so manga titayan a so kapakatotoro iyan na antaan a pamikiran a makaaawid sa madakl a maana, na so kapakatotoro iyan ko isa a maana na di maggtas, sa so di niyan kaggtas na pphakaoma sa bontal a lapiat a kapag’pdaan (lafd mushtarak مشترك7 ( لفظ odi na lapiat a adn a matatago on a karina a khapakay a kasabapan ko kabankiring o maana niyan a pakaasal san ko isa a maana a (majaz) odi na so kabankiring iyan phoon ko kalalankap (umumعموم ) san ko maana a kattndo (khusus( خص777وص ago so kapamamantk (Itlaqطالق ) san ko kisasankot (taqyidتقييد ).

Na giankanan a soson na amay ka daa matoon a titayan a kitab a mapayag a khatndo iyan so mababantak on, na khabaloy a darpa a kapzosopakaan o manga pamikiran ago maphanaawil, sa khaosaran sa Ijtihad.

Pd roo so katharoo Allāh a: Go sapowa niyo so manga olo niyo (a ig kokapagabdas) (al Ma’idah 6). Skaniyan na maggtas ko kinisogoon iyan ko kasapowa a ig ko olo,

116

ogaid na di maggtas ko kapakatotoro iyan ko dianka a miawajib so kasapowa on a ig, sa khapakay a aya bantak on na so dn so kalangowan o olo, odi na so sabagi on, odi na apiya piratiman bo a bok odi na so ika pat on bagi, sa aya kiaadn ankanan a di niyan katatankd na so kinisompat on o batang a Ba’ sii ko ayat a so Ba’ na adn a manga maana niyan a isa on na so ta’diyyah, so kapphakatana o galbk a daa khatanaan iyan, odi na Ilsaq, so kapkhizkho iyan ko salakaw ron, odi na tab’id, so kapakatotoro sa sabagi (kna o ba langon).

Go pd roo so katharo o Allāh a: Go so manga babay a tialak na phkanayaw siran ko manga ginawa iran sa tlo a Quru’ (al Baqara 228). So lapiat a Quru’ na isa a maana niyan na so kapkhasoti o babay ko oriyan o kiarogo iron, ika dowa a maana niyan na so kapkhahaydh o babay, sa palaya dn anan kaaawidan a maana o Qur’ so katndoa ko isa a maana sa aya niyan bantak na di maggtas sa aya kaphakarayag iyan na katagoan sa manga karina. Go aya ibarat oto na so langowan a lapiat a lankap a minitmo ron so kiatndo, ago so lapiat a mamamantk a minisogat on so kinisankot.

SO KAPPHAYAGA O QUR’AN KO MANGA KOKOMAN

Bayan al Qur’an lil Ahkam

امكحألل آن�رقال ان�يبPianothol o Allāh a mataan a initoron iyan so Qur’an sa inirinayag ko langowan a shayi sii ko katharo iyan a: Go inipamanoron ami rka so Kitab sa inirinayag ko langowan a shayi’ (an Nahl 89). Na sii ko along ankai a ayat ago so manga saginda niyan na tiankd o manga Ulama ko kalangolangon iran a mataan a so Qur’an na aya pakaasal a paganay o Shari’ah, sa ron phagndod so kapakatotoro o manga dalil a salakaw a skaniyan i miakatoro sii ko kababaloy niyan a mabagr a dalil ago so katharimaa on.

117

Ogaid na opama o btadn tano ko obay oto so katharo o Allāh a: Go initoron ami rka so Pananadm ka an ka marinayag ko manga taw so nganin a initoron kiran (an Nahl 44). Oriyan iyan na rinayagn tano so manga Ayat a Kokoman (Ayat al Ahkam) na khatoon tano a aya kadaklan ko kapphayaga niyan ko manga kokoman na khikatitimbl kna o ba mazasagintas, ago rankom kna o ba mambabaabaad, ka an makablang ko Rasūlullāh so kaphagosaya niyan ago so kaphrinayaga niyan ko maana a so inisogo on, ago an makaloag ko manga Mujtahidin so kapagosara iran ko manga pamikiran iran ko kipnggolalann ko kapakararankom o manga kokoman iyan sii ko dianka a khamataanan niyan ko manga taw so kamapiaan iran ago makayon ko pithibarang a manga masa ko kasasagad o manga ragonan ka an mapayag so kapzogot (murunah) ankai a Shari’ah ago an mapayag so kalalankap iyan ago so katatatap iyan.

O ilaya tano so kinisogoon ko Sambayang na tanto a madakl a kia aloy niyan ko manga ayat ogaid na da niyan zakntala so bilangan o manga rakaat iyan, ago so manga lanka iyan, ago so manga waqto niyan inonta bo a insarat a mananaw sii ko sabaad a manga ayat iyan, Tindgn ka so Sambayang ko kapolid o alongan sa taman sa kapakalibotng o kagagawii ago so batiya ko Pidiyar (kapitapita) ka so batiya ko Pidiyar (sambayang a zobo) na kasasaksian (an Nisa’ 78).

Siapa niyo so manga Sambayang ago so sambayang a lmbak (sambayang a Asar) go tindg kano ko Allah sa mangangalimbabaan kano (al Baqarah 196).

Oriyan iyan na miakaoma so Sunnah a phrinayagn iyan ankoto a sambayang a matitimbl sa rinayagan a mazasakntal, sa taman sa pitharo o Rasūlullāh a: Zambayang kano sa datar o kiailaya niyo rakn a gii ako zambayang. Go so Zakat a inisogo o Qur’an ago piayag iyan so manga taw a mbgan on, na da niyan rinayaga so manga dianka iyan ago so manga tamok a khowaan sa zakat na aya miakapayag on na so Sunnah, ago datar oto

118

so Kapnayhajji a so inisogo o Allāh so katarotopa on, pitharo o Allāh a, Go tarotopa niyo so Hajji ago so Umrah a rk o Allah (al Hadjj 29). Go piayag iyan a wajib ko langowan a phakagaga, Go rk o Allah a paliogat ko manga taw so kaHajji ko walay o Allah ko taw a khagaga niyan so lalan on (al Hadjj 29). Sa daa inaloy niyan ko manga simba niyan (manasik) a rowar ko kathawaf pitharo Allāh a: Go thawaf siran ko walay a andang (Baytullah) (al-Hadjj 29). Mataan a giya as Safa ago gia al Marwah na pd ko manga tanda a rk o Allah na sa taw a nomayk ko walay o Allah odi na magumrah na da a dosa niyan ko kathawaf iyan sii kiran a dowa. (al-Baqarah 158).

Go pd roo so manga pakaasal o manga Hudud ago so manga Qisas a so inwajib iyan so Qisas (kitas) sii ko ginawa ago sii ko manga anggawta, go inwajib iyan so Hudud ko kapamankhaw ago so kazina ago so katokas ago so kapanolis ko manga lalan sa da niyan zagintasa so manga sarat iyan ago so phamakaolog on, na miakaoma so Sunnah a pnggintasn iyan ago pphayagn iyan.

Go datar oto so kathanan (Wasiyyah) a inisogo iyan sa matitimbl a papayagn iyan a pakaoonaan ko kapangwaris, sa miakaoma so Sunnah na piayag iyan so dianka iyan ago so taw a di ron khapakay so kakowa sa amanat. Go pd roo so kazambi sa manga tamok sa aya bo a inibtad iyan na so manga onayan iyan sii ko manga ayat a mabibilang pitharo o Allāh a: Hay so siran oto a miamaratiaya di niyo pkhana so manga tamok iyo ko ltlt iyo sa nggolalan sa batal inonta bo o mabaloy a dagangan a piagayonan iyo (anNina’ 29). Go so Katharo iyan a: Go hialal o Allah so kaphasa na hiaram iyan so kapriba (al Baqarah 238).

Oriyan iyan na inisogo iyan so kitomann ko manga kapasadan ko katharo iyan a: Hay so miamaratiaya tomann iyo so manga kapasadan (al Ma’idah 1)

Go sabnar a inibtad iyan so onayan ko kapkhaharam o manga tamok ago so kakana on sa nggolalan sa daa kabnar on, ko katharo o Allāh a: Go di niyo pkhana so

119

manga tamok iyo ko ltlt iyo sa nggolalan sa batal ago ipphanndan iyo ko manga pangongokom (manga dato sa nggolalan sa tndan) ka an iyo makan so sabaad ko manga tamok o manga taw sa nggolalan sa dosa a skano na katawan iyo (al Baqarah 188).

Giankai a manga ayat na inisapar iyan ko manga taw so kapkhana ko manga tamok iran sa daa kabnar on sa makasosold sankoto a isasapar so kandarmt ago so kapangakal, kaplilimpang, kanggagasab, ago so kasankaa ko manga kabnar, ago so di mapoti sa atay o khirk ko tamok odi na hiaram skaniyan o Shari’ah apiya pn miasoat skaniyan a khi tamok ka datar o arga o inibayad ko babay a darowaka, ago so initndan ko paririmar ago so pndarpaan, ago so manga arga o pakabrg, ago so manga baboy, ago so initndan ko kiakokom, ago so kandonsiyan, ago so kinowa o taw a pamimitoon a paririmar, ago so salakaw san a khakowa o manosiya sa da okit sa halal a mapiya.

Knao ba aya maana nan na ba niyan langon tinimbl, ogaid na adn a pizagintas iyan a manga kokoman na adn pman a pianimbl iyan, sa so manga kokoman o kapangwaris na pizakntal iyan, apiya pn adn a mia-aloy ron o Sunnah ogaid na maito, na datar oto so miapamagosay ron o manga Mujtahid. Go datar oto so manga kokoman o kaphamiliya a pd sa kapanga-roma, kamblag, ago so makaoonot on a pd sa kokoman a Iddah ago so kanggasto (nafaqah).

Sa aya Hikmah sankanan a kiazakntala on na: Giankanan a soson a pd sa manga kokoman na adn oto a mababaloy a pd ko manga btad a simba a so daa ba on kalamalama o pamikiran, odi na praotn o akal so kokoman iyan ogaid na di phagalin ko giikapagalinalin o manga masa ago di ron makaphrarad so kambidabida o manga btad.

Na datar oto a so Hikmah ko kiatimbl o sabaad a manga kokoman a so da zagintasa o Sunnah so kadaklan on na kagiya di skaniyan makan-diditar sa nditarn a tatap

120

ko kaphlagaday o manga masa ago sii ko langowan o darpa ogaid na phagozor so gii ron kinggolalann ko kaphagozor o masa, ago giizalinsalin so kipnggolalann on ko gi-ikapagalin o btad a pkhasagadan iyan na miaadn a so kiatimbl iyan na pd sa limo o Allāh sankai a Ummah.

Sa amay ka so kapphayaga o Qur’an ko manga kokoman na so kadaklan on na rankom, na patoray ko manga Ulama a phakambowatn iran so manga kokoman o Allāh a di siran matinkong ko kapphangilay ran ko manga titayan o Qur’an ogaid na khalaboan iran pn – amay ka matoon iran so kokoman a matitimbl – so Sunnah a skaniyan i phagosay sankai a manga titayan o Qur’an, na amay ka di ran on matoon so kapakarayag o matitimbl na mangndod siran ko miatoon ko manga Sahabah o Rasūlullāh a pd sa osayan ago tafsir ka kagiya siran na minipmasai ran so kinitoronn sankai a manga Ayat, ago katitindgan iran so manga pagns o kitab, na amay ka daa matoon iran na mangndod siran ko manga sabap a kiatoron o manga ayat (Asbab an Nuzul) ko masa a katoona iran on. Ka kagiya khatamanan iyan so mapipikir sankoto a titayan, ago mangndod siran ko kialayaman a adat (Urf) a lomalankap ko masa iran ka kagiya so katokawi ko manga adat o manga Arab ko manga katharo iyan ago so manga galbk iyan na phakatabang ko kazabota ko maana o Qur’an a so tomioron sa minggolalan ko basa iran, na amay ka di ran roo matoon na khasanaan so sabot a mapiya ko basa Arab sa daa inipaliogat o Allāh ko ginawa a rowar ko khagaga niyan.

Sopman so kisasankot o ka Istimbat ko Sunnah na kagiya skaniyan i phagosay ko Qur’an, ago mataan a so Rasūlullāh na siogo sa kaprina-yaga niyan ko maana niyan ago so kizampayin on ko manga taw, sa katan so manga ibarat iyan:

Piakapamantk o Qur’an so kinisogoon ko kathanan (wasiyyah) SiI ko oriyan o tanan a gii niyo ithanan odi na so bayadan, na o kowaa tano so kokoman ko Qur’an sa rombo, na aya khibgay a sabot o Titayan na khapakay so

121

kathanan sii ko apiya antonaai dianka o tamok a ipthanan sa apiya pn langon o tamok, na gianan na di khapakay ka kagiya so Allāh na piakanggolalan iyan so kapangwaris ago biagr iyan ago bialoy niyan a sii ko oriyan o kathanan, na opama ka khapakay so kathanan sa langon o tamok na daa mialamba on a pantag ko kapangwaris, na sii na khaadn so kapakazopaka a so Qur’an na di makapzosopaka so manga ayat iyan, pitharo iyan a: Opama ka phoon ko salakaw ko Allah na pangatotoonan iran sa madakl a kazopasopak.

Na amay ka mndod tano ko Sunnah na matoon tano a inisankot iyan ankanan a lapiyat a mamamantk sii ko ika tlo bagi ko tamok sii ko madakl a Hadith a: So ika tlo bagi a so ika tlo bagi na madakl pn. Go so katharo oiyan a: So Allah na piakizadqah niyan rkano so ika tlo bagi ko tamok iyo ko kaposan o manga omor iyo na bgan iyo ko khabayaan iyo (a bgan iyo sa amanat).

So pman so kaiimportanti o katokawi ko manga sabap o kiatoron o manga ayat na kagiya so Qur’an na tomioron sa minggolalan ko basa o manga Arab na so manga lapiyat iyan na mbidabida so kapakatotoro iyan sabap ko kapkhabaloy niyan a kapag’pdaan o dowa odi na madakl a maana (Mushtarak) ago so kapakatotoro iyan sa bathk ko maana odi na nggolalan sa Majaz (piakapamantk ko maana a salakaw a adn a karina niyan) ago so kiazoson o manga okit iyan sa makapmbidabida so kazabota on sa siikhailay ko ka mbidabida o mambbtad, sa aya kakhatamani ko mapipikir on na misabap ko manga karina.

Sa o maaloy so karina a misasarta ko lapiyat na masabot so mababantak on, na amay ka di maaloy na patoray so kapangndod ko sabap a kiatoron ankoto a ayat ka giyoto i phakatabang ko kazabota on.

Aya phakarinayag roo na so pianothol o Abu Ubayd a miakapoon ko Ibarahim at Timi a pitharo iyan a: Minisibay so Umar ko isa a gawii na gii niyan tharoon sa ginawa niyan a: Andamanaya i kakhasagom-parak ankai a

122

Ummah a so Nabi niyan na isaisa, na so phagadapn iyan a (Qiblah) na satiman, na pitharo o Ibn Abbas a: Hay Amirul Mu’minin mataan a initoron rkitano so Qur’an ago miabatiya tano ago minilangag tano ago katawan tano o anda initoron? Na mataan a khaadn ko oriyan tano so manga taw a pmbatiaan iran so Qur’an na di ran katawan o antonaai sabap a kiatoron iyan? Na khaadn kiran so pamikiran, na anda dn i kaadn kiran o pamikiran na pzosopaka siran na anday kazosopaka iran na pthitidawa siran, na piasong skaniyan o Umar ago riasng iyan, na inawaan o Ibn Abbas, na piamimikiran o Umar so pitharo iyan na miaparatiaya niyan na piakisongowan iyan na kagiya makamasa na pitharo iyan on a aloy anka rakn pharoman so pitharo oka na kiasoy niyan on, na kiababayaan o Umar so katharo iyan sa mataan a bnar.

Okabaya aka a katokaw inka ko lagaday o kisasankot o kasabota ko katharo ko manga karina na katii so manga ibarat iyan:

Paganairon: So kadadalman sa karina a lapiyat (Qrinah Lafdiyyah):

3. Pitharo o Allāh a: So manga karoma niyo na pangomaan iyo (babasoka) na talingoma kano ko pangomaan iyo sa sa dn sa kabaya iyo (al Baqarah 223) sii sankoto a ayat so kalimah a Anna a isa a mitotoro iyan a maana na so darpa, aya maana niyan na sii ko apiya andaa darpa a kiabayaan iyo, go ika dowa a maana niyan na so bontal o lanka ko andamanaya i khitanaan on, sa aya maana niyan na sii ko apiya antonaa a lanka a kathalingoma niyo, ogaid na so kiaaloy o pangomaan (Harth) sankoto a ayat na miapakawatan iyan so maana a darpa, sa aya miatndo a ma-ana na so bontal o lanka ko kathalingomai ko pangomaan. Sa aya katimbl oto na so kalawasi ko babay na khapakay ko apiya antonaa a lanka sa hadapan antaa ka sa talikhodan asar ka aya osarn o karoma na so darpa a pphamomolaanan ko babay sa di niyan osarn so matatampar sa baba.

123

2. Pitharo o Allāh a: Hay miamaratiaya igira mimbabayadana kano sa bayadan a khataalik sa masa a mattndo na soratn iyo (al Baqarah 282) so kinisogoon ko kisoratn ko bayadan na dowa a mitotoro iyan, wajib antaa ka sunat, ogaid na aya miatankd na so kasosonat iyan sabap ko miaaloy ko isa a ayat a: Amay ka tomadin so sabaad ko sabagi na tomann o tiadinan so initadin on. Sa daa miaadn roo a kasoratan.

Ika dowa: So daa ba on matatago a karina a lapiyat sa sii isasankot so kazabota on ko katokawi ko sabap o kiatoron o ayat.

3. Miapanothol a so Marwan na piakisongowan iyan so Ibn Abbas, sa pitharo iyan a: Amay ka so oman i taw na inikababaya iyan so minitalingoma niyan ago kiababayaan iyan so kabantoga on ko da niyan manggolawla na khasiksa na palaya tano dn khasiksa? Na pitharo Ibn Abbas a daa kitotompok iyo sankai a ayat a: Mataan a so Nabi na tiawag iyan so manga Yahudi na adn a ini-iza iyan kiran a nganin na piagma iran ko Rasūl sa salakaw a pianothol iran on, sa piakiilay ran ko Rasūl a lagid o ba siran miasoat ko pianothol iran on ko iniiza iyan kiran ago miababaya siran ko initalingoma iran a kiapagma iran, sa biatiya o Ibn Abbas so Ayat a: Gowani a kowaan o Allah so kapasadan o siran oto a tioronan sa kitab sa disomala a phayagn iran ko manga taw ago di ran pagmaan na inilbad iran ko talikhodan o manga likod iran ago piphasa iran sa arga a maito na sayana a marata so kiaphasa iran, oba nka tatankapa so siran oto a pkhababaya siran ko nganin a initalingoma iran ago pkhababayaan iran a kabantoga kiran ko nganin a da iran manggalbk na oba nka tatankapa oba siran phakalidas ko siksa ka adn a rk iran a siksa a masakit (Ali-Imraan 187-188). Sa giankanan a sabap na piayag iyan a aya mapipikir sankoto a ayat na salakaw ko mapipikir i Marwan.

124

2. Gowani a kasnditan so Quddamah Bin Mad’un sa kiainom sa pakabrg ko masa o Umar na kiabayaan iyan a lphadan, na pitharo on o Quddamah a: Opama ka mininom ako sa datar o giiran on katharoa, na daa kapaar ka sa kalphadi rakn, ka so Allāh na pitharo iyan a: Da ko siran oto a miamaratiaya ago minggalbk sa manga pipiya so dosa ko nganin a kiyan iran amay ka mananggila siran ago maratiaya siran ago nggalbk siran sa manga pipiya oriyan iyan na mananggila siran ago maratiaya siran oriyan iyan na mananggila siran ago phiapiya siran ka so Allah na pkhababayaan iyan so manga taw a makapiaan (al Ma’idah 93). Sa sakn na pd kiran (a tig o Quddamah). Na pitharo o Umar a: Ino niyo di zmbaga skaniyan, na pitharo o Ibn Abbas a: Mataan a giankai a manga ayat na initoron sa sndod ko miangaoona, ago tanda a mabagr ko miangaoori, na aya kiabaloy niyan a sndod ko miangaoona na kagiya minithoona iran so Allāh ko masa a da kiran pn maharam so pakabrg (na miakapaginom siran). Ogaid na tanda a mabagr ko miakasalono ka kagiya pitharo o Allāh a: Hay so siran oto a miamaratiaya mataan a so pakabrg ago so kandarmt ago so manga barahala ago so kaprimar na marzik a galbk a shaytan na panaggilai niyo skaniyan ka an kano makadaag (al Ma’idah 90).

Na amay ka giyai na pd ko siran oto a miaratiaya ago minggalbk sa manga pipiya oriyan iyan na miananggila siran ago miphiapiya siran na mataan a so Allāh na sabnar a inisapar iyan so kainom sa pakabrg. Na pitharo o Umar a bnar ka.

Phoon sii na miapayag rkitano a mataan a so kalipati ko manga sabap o kiatoron o manga Ayat na phakatonay sa kakhiliyo o titayan ko nganin a babantakn o kitab.

Na so pman so kaknala ko manga adat o manga Arab ko manga katharo iyan ago so manga galbk iyan ko masa a kiatoron o Qur’an na btad anan a di mipndarainon, ka kagiya giankai a katokawi ron na kharn iyan so manga rrgn a maana a pphakambowat ko sabaad a manga ayat

125

mlagid o sii ko manga ayat a kokoman ago so salakaw ron, sa aya phakarinayag san na so manga ibarat a phakatalingoma:

3. Inwajib o Allāh so kahajji ko katharo iyan: Go rk o Allah a patoray ko manga taw so kanayk sa Baytullah ko taw a khagaga niyan so lalan on. Oriyan iyan na pitharo iyan ko ayat a salakaw a: Go tarotopa niyo so Hajji ago so Umrah sa soasoat ko Allah, sa gioto na kasogo sa katharotopa kiran a dowa sa kna o ba so pakaasal o galbk. Na sii sankai na maptharo a; ino so Umrah ba miawajib sabap sankanan a kinisogoon on antaa ka di, na amay ka wajib na ino da sogoon a misisibay a datar o kinisogoon ko Hajj.

Na aya smbag oto na so kinisogoon on sa katharotopa kiran a dowa na miakaoma sa sii miakaayon ko adat o manga Arab a siran na gii siran Hajji ago gii siran magumrah sa adn ba dn a pkhaalin on ko sabaad a manga simba ago kakokorangan so sabagi on, sa babalowin iran oto a agama, na miakaoma so kinisogoon ko katharotopa on sa siyap sankoto a adat iran.

2. Pitharo o Allāh a: Go mataan a skaniyan na skaniyan i Kadnan o (bitoon) a as Shi’ra (an Najm 49). Sa tindo iyan ankanan a bitoon sa di ron pd so salakaw ron a adn ko manga bitoon so lawan on sa kala, ogaid na kagiya so manga Arab na sinimba iran ankai a bitoon a di so salakaw ron na tindo iyan ko kiaaloya niyan on, sa pitharo iran a; So isa ka loks a Khuzaah na siran i sominimba on sa pianarankoni kiran a tuhan iran o dato iran a so Abu Kabshah.

3. Pitharo o Allāh a: Ipkhalk iran so Kadnan iran ko kaporoan iran (an Nahl 50). Go pitharo iyan a: Ba kano somiarig ko matatago ko langit a kitambonn iyan rkano ko doniya. Sa giankai a ayat na datar o ba niyan tindo so katampar a katatagoan ko Allāh, ogaid na o katokawi tano a aya adat o manga Arab na so kapkhowa iran sa manga katohanan sii sa lopa ago pzimbaan iran a

126

salakaw ko Allāh sa rakhs a paparatiayaan iran a dn a thito a Tuhan, sa aya bo a kiasimbaa iran ko manga katuhanan sa lopa na kagiya an iyan siran mipakarani ko Allāh ko manga antangan iran. Na inaloy o ayat so katampar sa langit (kaporoan) ka an kiran makarinayag so mbidaan o matatago ko lopa a pd sa manga katuhanan iran ago so Allāh a maporo a maongangn.

SO OKIT O QUR’AN KO KAPPHAYAGA NIYAN KO MANGA KOKOMANUslub al Qur’an fi Bayan al Ahkam

امكحاأل انيب يف آن�رقال وبلسأTomioron so Qur’an sa kna o ba giabo a kababaloy niyan a kitab a bitikan, ogaid na kagiya an mabaloy a kitab a toroan, a ipliyo niyan so manga taw phoon ko manga lilibotng san ko maliwanag. Kitab a initoron ami skaniyan sii rka (hay Mohammad) ka an ka miliyo so manga taw phoon ko manga lilibotng san ko maliwanag sa sogoan o Kadnan iran sii ko lalan o Mabagr a Babantogn (Ibrahim 1).

Kitab a phamimikirann ago iphananadm a pphanotolan iyan sa manga pipiya so miangongonotan, ago phlalangan iyan so manga taw a somosopak. Kitab a initoron ami skaniyan sii rka a pakambabarakatn ka an iran mandirogod so manga ayat iyan ago an makapananadem so manga lalantas i pamikiran (Sad 30). Go initoron ami rka so kitab a inirinayag ko langowan a shayi’ ago toroan ago limo ago thotol a mapiya ko manga Muslim (an Nahl 89). Mataan a piakalbod ami skaniyan (a Qur’a) ko dila aka ka an ka miprinarinaw ko miamanaggila, ago mipangangalk ka sa pagtaw a barasopak (Maryam 3).

Go skaniyan – ko kiatokawi tano ron – na kitab a kinowaan iyan sa bagr so manga taw o ongangen oba iran

127

kasayani ko manga okit iyan ago so kapiya o atoran iyan, sa miaadn a so ongangn iyan na sii ko pondiyong, sa daa khatoon on a kalimah a ba di dadait ko darpa iyan, ago kna o ba so salakaw ron na mapiya adi skaniyan, a di ron mbokln so manga ginawa ko kapphamamakin’ga on, sa giimakathotogalin so pmbatia on phoon ko manga thotol sii ko manga tanda ankai a doniya ago sii ko pithibarang a manga pagita ago manga kapasadan, sii ko manga bitikan a kitab, sii ko kiphropaan ko Sorga ago so Naraka, sa sii ko gii niyan on kathotogalin na di niyan khagdam so bokl ago so bolong.

Sa sii ko kapphayaga niyan ko manga kokoman na phagokit ko pithibarang a lalan a kna o ba datar o manga kitab a inmbaalan o manosiya a sasasoson i okit, sa igira adn a piangni niyan a galbk na iphagokit iyan ko madakl a lalan iyan, ago igira somiapar na kna o ba isaisa i okit a so bo so kalima a kasapar, ka phagokit ko pithibarang a okit ko katharo.

Ogaid na phizoson iyan so manga okit a kapphakambowata niyan ko manga kokoman iyan sa manga lapiyat ago osayan a mapiya a phakaoyat sa katarimaa on ago phakasogo sa kipnggolalann on.

Khailay inka skaniyan sii ko tindg a kapangniya niyan ko kitalingomaan ko galbk sa pangni a patoray a iphagokit iyan sa makaisa na lapiyat a inipaliogat sa minggolalan sa kataba (inisorat a paliogat) adn pman a lapiyat a paralo Fardh a palaya dn makatotoro sa patoray, pitharo iyan a: Inisorat rkano a paliogat so kaphowasa sa datar o kinipaliogatn on ko miaonaan iyo (al Baqarah 183). Go inisorat rkano a paliogat so Kitas (Qisas) (al Baqarah 178). Go sabnar a kiatokawan ami so nganin a inipaliogat ami kiran (al Ahzab 50).

Adn pman a masa a aya phagosarn iyan a kalimah na so Amr kasogo, pitharo o Allāh a: Mataan a so Allah na izogo iyan rkano a kitomann iyo ko manga sarig ko khi mangark on (an Nisa’ 58). Mataan a so Allah na ipzogo iyan so kapaginontolan ago so kaphiapiya (an Nahl 90).

128

Adn pman a aya khipagokitn iyan on na so galbk a kasogo, pitharo o Allāh a: Kuwa ka (hay Mohammad) ko pd ko manga tamok iran sa Zakat a phakasoti kiran ago phakalompiyo kiran ago pamangnin ka siran ka so pangni nka na iplintad iran (at Tawbah 103). Nggasto kano sa pd sa manga pipiya ko nganin a miasokat iyo (al Baqarah 267). Go pakithidawa kano sa lalan ko Allah ko siran oto a pphamonoon kano iran go di kano phamaba (al Baqarah 190).

Adn pman a pmbalsn iyan a so galbk na mapiya , pitharo o Allāh a: Go ipagiza iran rka so makapantag ko manga wata a ilo na tharo anka a so kaompiya i kiran na mapiya (al Baqarah 220). Ogaid na aya kaphiapiya na so taw a piaratiaya niyan so Allah ago so alongan a maori (al Baqarah 177) Odi na giinggolalan sa paliogat ko Mukallaf sa pkhapayag sa batang a Ala, pitharo iyan a; Go rk o Allah a paliogat ko manga taw so kalawia sa Baytulllah (Hajj) ko taw a khagaga niyan so lalan on (Ali Imran 97).

Adn pman a iphagokit iyan sa sasartaan iyan a kapasadan a balas a mala, pitharo iyan a: Amay ka maratiaya kano ago managgila kano na adn a bagian iyo a balas a mala (Ali Imran 179) Sa taw a onotan iyan so Allah ago so Sogo iyan na isold iyan sa manga kasorgaan a pphamanoga ko kababaan iyan so manga lawas a ig a tatap siran on a gioto so kapagontong a mala (an Nisa’ 13).

Sii pman ko kap’harama niyan ko galbk na datar oto, sa adn a masa a pmbalsn iyan a haram dn pitharo o Allāh a; Hiaram rkano so manga ina iyo (oba niyo pangaromaa) ago so manga wata iyo a babay, ago so manga babay niyo ….. (an Nisa’ 33). Adn pman a aya phagosarn iyan a basa na so kasapar (nahi) pitharo o Allāh a; Go ipzapar iyan so piakasisingay ago so marata (an Nahl 90).

Adn pman a phagalowin iyan so di niyan ka hahalal pitharo o Allāh a: Go di rkano khahalal a kapangwarisi niyo ko babay sa tgl (an Nisa’ 19). Go di rkano khahalal so kakowa niyo ko nagnin a inibgay niyo ko manga babay (a

129

btang) sa mlk bo inonta bo amay ka ikalk iran a dowa so di ran khitindgn ko manga tamana o Allah (al Baqarah 229).

Adn pman a masa a phagalowin iyan a so galbk na marata (Sharr) pitharo o Allāh a: Di iitonga o siran oto a ipphligto iran so nganin a inibgay kiran o Allah a pd ko limo iyan sa ba gioto i mapiya kiran ogaid na marata kiran (Ali Imran 180).

Adn pman a ipzompat iyan on so pagita a mabasng, pitharo iyan a ; Sa dn sa taw a mono sa (taw) a mapaparatiaya sa pithibaba iyan na aya balas iyan na so Jahannam a tatap on ago kiararangitan o Allah ago pimorkaan iyan ago piagtadan iyan sa siksa a mala (an Nisa’ 93). Go so siran oto a gii ran inggadong so bolawan ago pirak sa di ran pnggaston sa lalan ko Allah na panothol inka siran sa siksa a masakit. (at Tawbah 34).

Adn pman a phagosarn iyan so kasankapan a kasapar odi na kasogo sa kimbagakn on, pitharo Allāh a; Go di niyo mbonoa so ginawa a so hiaram o Allah inonta bo o nggolalan sa kabnar (al Isra’ 32). Go di niyo phakaranii so kazina ka mataan a skaniyan na miaadn a piakasisingay ago marata a okit (al Isra’).

Sii pman ko btad a mapapakay (Mubah) na aya phagosarn iyan na so lapiyat a halal ago so kaada on o dosa ago so margn, pitharo o Allāh a: Hialal iyan rkano so manga pipiya (al Ma’idah 4). Sa taw a maoro o kamotowan a kna o ba pphamaba na daa dosa niyan (ko kakana niyan ko haram) ka so Allah na Paririla a Masalinggagawn (al Baqarah 173). Da rka no ago sii kiran so dosa ko oriyan iran (an Nur 58). Da a dosa o bota ago daa dosa o timpang ago daa dosa o pkhasakit…. (an Nur).

Sa datar anan a miaadn so okit o Qur’an ko kipmbtadn iyan ko manga bitikan iyan ago so kapphayaga niyan ko manga kokoman iyan a di matitins ko satiman a okit ko katharo, ogaid na iphagokit iyan sa

130

phisoson a lapiyat a palaya dn makaaayon ko mambbtad ago so kamamasaan.

SO DALIL A IKA DOWA SO AS SUNNAH

as Sunnah

ة��نالسSo maana o as Sunnah ko Basa:

Skaniyan so lalan a kialayaman sii ko paparangayan mababantog antaa ka kapapaawingan, a sipik oto ko katharo a Sannal Ma’ igira tomioga so Ig sa maaanton. Sa sii sankanan a maana na miakaoma so lapiat o Sunnah sii ko Hadith a pianothol i Muslim a miasanday ko Rasūlullāh a pitharo iyan a: Sa Taw a mbaal sa okit a mapiya na rk iyan so balas iyan ago so balas o taw a minggalbk on ko oriyan iyan sa da dn a khakorang ko manga balas iran a mlk bo, na sa taw a mbaal sa okit a marata na patoray ron so dosa niyan ago so dosa o taw a minggalbk on sa da dn a khakorang ko manga dosa iran sa mlk bo.

Go miatharo a: Skaniyan so lalan a babantogn. Sa igira piakapa-mantk na ron pphamantk so maana niyan, sa pd roo so katharo a Sunanul Mantiq, so okit a mapiya ko katharo, Sunanul Amr, so sosonan o btad a mapiya, na igira inosar ko salakaw ron na pkhisankot ko salakaw ron

131

sa datar o katharo a; Sa taw a mokit sa okit a marata, sa minisankot ko marata. (man sanna sunnatan sayyi’ah).

Sii pman ko maana niyan ko Istilah a kitab (Istilah Shar’i) na giipakanggolalann ko maana a mattndo a di so maana niyan ko basa, a skaniyan so lalan a kalalayaman sii ko kanggalbk ko agama, odi na so bontal a kanggalbk a ininggolalan skaniyan o Nabi ago so manga Sahabah niyan ko manga sogoan o Qur’an ko dianka a miapayag kiran ko mitotoro o Qur’an ago so manga antap iyan a sii sankoto a maana na mimbabala iyan so katharo a Bid’ah, sa maptharo a; Si giraw na pd ko Ahlu as Sunnah, odi na sii ko Sunnah amay ka aya pinggalbk iyan na so makaaayon ko pinggalbk o Rasūlullāh mlagid o gioto na adn a titayan iyan ko Kitab antaa ka da, sa datar o kiatharoa on a; Si giraw na sii ko Bid’ah igira minggalbk sa galbk a da nggalbka o Rasūlullāh (so Bid’ah na skaniyan so pianarankoni ko agama a pimbago ron a da nggolawlaa o Rasūl ).

Sii pman ko knal o manga Ulama ko Fiqhi, na so Sunnah na skaniyan so kna o ba wajib a lialayon o Rasulullah so kianggalbka on a rakhs a ipmbagak iyan ko sabaad a masa sa daa sndod, na so da niyan lalayona nggalbk na aya ipmbtho ron na Mandub odi na Mustahabb.

Sii pman ko manga Ulama ko Usul Fiqhi a gii siran mangilay ko manga Dalil, na aya maana niyan kiran na so; langowan o nganin a miakapoon ko Rasul a salakaw ko Qur’an a pd sa katharo (Qawl) ago galbk (Fi’l) ago tiankd (Taqrir) a giyanan i bantak tano sankai a bandingan.

Sa so Sunnah ko katamani ron na mizoson sa tlo: Sunnah a katharo (Sunnah Qawliyyahس777نة7 قولية ) ago Sunnah a Galbk (Sunnah Fi’liyyahسنة فعلية ) ago Sunnah a tiankd (Sunnah Taqririyyahتقريرية Sabap sa so Allāh .( سنة na siogo iyan so Sogo iyan ago initoron iyan on so Kitab iyan sa pantag sa an iyan misampay ago marinayag ko manga taw, na so kapphayaga niyan on na adn oto a

132

giinggolalan sa katharo, na adn pman a giinggolalan sa galbk a gii niyan ikhoat ko hadapan iran sa phrinayagn iyan so tomioron kiran a matitimbl, adn pman a giinggolalan sa Taqrir, gioto so giikanggalbk sa galbk o manga Sahabah niyan sa kamamasaan iyan na da dn a ba niyan on pitharo a btad, sa gioto na makaososold ko Sunnah niyan ka opama ka di khapakay na isapar iyan kiran ka skaniyan na papaliogatan o Allāh ko kizaparn ko langowan a marata.

So Sunnah a katharo (Sunnah Qawliyyah) na skaniyan so manga Hadith a miapanothol a miakapoon on a datar o katharo iyan a; Di khidoway so babay ko babo iyan ki ama iyan ago sii ki ina iyan, go di pn so babay ko pakiwataan iyan ko laki niyan ago so pagari niyan ka amay ka nggolawlaan iyo to na miapothol iyo so kathotonganaya iyo. Go so katharo iyan a; Igira (adn) a miangakap rkano a (mama) a khasoat kano ko agama niyan ago so parangay niyan na pakapangaromaa niyo, ka o di niyoto nggolawlaa na khaadn a fitnah (morka) ko lopa ago ka-antiyor a mala. Go so katharo iyan a; Daa kapaminasa ago daa kapakimbinasai ko Islam. Go so katharo iyan a; A so manga galbk na sii khailay ko Niyat sa rk o oman i taw so piniatan iyan.

So Sunnah a galbk (Sunnah Fi’liyyah) na skaniyan so manga galbk iyan a so piayag iyan on so sabaad a isosogo sa minitogalin rkitano sa minggolalan sa Tawattur odi na ahad. So miatawattur na datar o kinitindgn iyan ko sambayang ago so Hajj sa piayag iyan so manga piil o sambayang ago so okitokit iyan sa rinayagan a mapayag ago tarotop ko oriyan o kiapakambowat o kinisogoon on ko Qur’an a matitimbl oriyan iyan na pitharo iyan a; Zambayang kano sa datar o kiailaya niyo rakn a gii ako zambayang. Go piayag iyan so manga simba ko Hajji ko kianayik iyan a kaodas sa pitharo iyan a; Kowaa niyo a phoon rakn so manga simba niyo. So pman so ibarat o pianothol a sakatawo Ahad, na so kiakokom iyan ko sabaad a manga karido sa sasakataw a saksi ago makapzapa so pthontot. Sa adn oto a piagayonayonan on na adn pman a kiazosopakaan on.

133

So Sunnah a tiankd (Sunnah Taqririyyah) na skaniyan so katrn o Rasul sa di niyan sankaan so katharo a pitharo sa hadapan iyan odi na sii ko masa niyan ko oriyan o kian’ga niyan on, odi na tomrn ko galbk a pinggalbk a kiatokawan iyan, ka gioto na makatotoro sa khapakay, mlagid o so kiatrn iyan na mamamantk antaa ka adn a misasaog on a kiapakapyaa niyan on ka datar o kiasarino ron o kiababaya ago so kiaso-at.

Pd roo so kiasogoa o Rasulullah ko manga Sahabah niyan ko kanggo-bata iran ko Banu Qurayzah (a manga Yahudi sa Madinah) a pitharo iyan a; Di pzambayang so isa rkano sa waqto a Asar inonta a roo sa Bani Qurayzah. Sa aya kiasabota on o sabagi kiran na aya antap sankoto a kinisaparn iyan ko kazambayang sa Asar na so kanggagaan, sa di siran phlombat, sa pizambayangan iran ko waqto niyan kaan di khada so antap ko kiasapar iyan. Na so pman so sabagi kiran na aya kiasabota iran on, na so kiasapar o Rasul na so dn so di kapzambayang, na da siran zambayang sa Asar inonta bo ko oriyan o kinisampay ran ko Banu Qurayzah sa miata’khir so waqto o sambayang a Asar, na kiasobagan kiran oto, na kagiya katokawan o Rasulullah na daa pitharo iyan ko tindg o dowa lompok sa daa rinibat iyan na da mambo a pitharo iyan a miakaatod.

Go pd roo so pianothol o Ahmad ago so Abu Daud a miakapoon ko Amr Bin al As a gowani a sogoon ko kapthidawa sa Dat as Salasil na pitharo iyan a; Mithataginp ako ko isa a kagagawii a tanto a mannggaw, na inikawan akn o amay ka phaygo ako na oba ako masokar, na mithayammum ako oriyan iyan na piagimaman akn so manga pd akn sa sambayang a zobo na gowani a makaoma kami ko Rasulullah na inaloy ran on oto, na pitharo iyan a; Hay Amr piagimaman ka so manga pd ka a ska na madidionob (Junub)? Na pitharo akn a; kiatadman akn so katharo o Allāh a; Go di niyo pmbonoa so manga ginawa niyo ka mata-an a so Allāh na mala rkano i limo. Na mithayammum ako oriyan iyan na

134

mizambayang ako na miakasinga so Rasulullah sa da dn a pitharo iyan a shayi’.

So kiasinga o Rasulullah ago so da niyan kasankaa ko pinggolawla o Amr ko oriyan o kiapayaga niyan on ko onayan o Ijtihad iyan a pd ko katharo o Allāh na dalil oto sa khapakay so kathayammum ko kadidionob o taw a adn a ig. Sa gioto na mabagr a dalil ko kapapakay a di so gia bo a kiatrn iyan, ka so Rasulullah na di niyan thankdn so batal, na so sambayang iyan na mapiya ago so kiaonot iron na khapakay sa di niyan dn khakasoyan, sabap sa da niyan on sogoon so kakasoya niyan on.

Go pd roo so kiatankda niyan on ko Mu’adh Bin Jabal ko kapagijtihad iyan sa pamikiran amay ka daa matoon iyan a Qur’an ago Sunnah, go so katharo iyan a; So Bantogan na rk o Allāh a so inayonan iyan so sogo’ o Sogo’ o Allāh sii ko nganin a ikhasoat o Allāh ago so Sogo’ iyan.

Go makaaatag ko kababaan o Sunnah Taqririyyah so katharoo Sahabah a; Miaadn kami a gii ami nggolawlaan, odi na miaadn siran a pinggolawla iran ko masa o Rasulullah, sa mapapayag on so giiran galbkn, sa da dn a pitharo iyan, na sii sankoto a galbk iran na tiankd iyan a khapakay, sabap ko da niyan kasapar.

Pd roo so miapanothol a so Abdullah Bin Umar na ipsogo iyan ko manga babay a kabkara iran ko manga pinalot iran ko kapphaygo iran sa junub, na gowani a misampay oto ko Aishah na pitahro iyan a; Piakammsa so Ibn Umar, ka miaadn ako a giiako phaygo a pd akn so Rasulullah ko pananagoay a satiman, sa daa pzowaan akn a rowar sa kaphagododi akn sa ig sa olo akn sa maka tlo. (Aya maana niyan na di niyan mbkarn so pinalot iyan asar ka mabasa a ig so kobal a olo a ‘’tho-an a bok apia di dn miabasa so bok, sabap sa margn ko babay balabaw amay ka matas i bok a mathay a kapkhamara niyan). Pd ko sarat o katankd (Iqrar) a kabaloy o galbk a tiankd o Rasul a phoon ko miamaratiaya a giimangongonotan ko Shari’ah, sa di khabaloy so kiatarg

135

o Rasul ko galbk a miakapoon ko kna o ba Muslim a ba oto katankd (Taqrir) a phakatoro sa khapakay.

1. Pitharo o khirk ko kitab a Musalamu as Subut a; Igira kiatokawan o Rasulullah so galbk ago so minggalbk on a knao ba kafir na go targ (tomrn) a khagaga niyan so kasanka iyan, sa daa maaadn a phkasapar ko kasanka iyan a pd sa kassndod ko nganin a malaa btad, na giankoto a da niyan kasanka na karina sa kakhapakay ankoto a galbk sa gioto i bithowan sa Taqrir sii ko minggalbk on ago so taw a salakaw ron, ka oda niyan oto mitoro na khipatoray niyan so kakhaori o osayan (payagan) ko masa a kapangingindawa on, ago so kathankda ko haram ko kakhagagaa ko kasankaa on, na so tindg o kananabii na zankaan iyan oto. G. 2 P.183.

136

SO KATAMANI KO MAPIPIKIR KO SUNNAH A

SEKANIYAN I DALIL A KITABTahdid al Murad Bi as Sunnah Allati Hiya

Dalilun Shar’i

نة المراد تحديد دلي�ل هي الت�ي بالسشرعي

Opangilaya tano so nganin a minitogalin rki tano a miakambowat ko Rasulullah ko kaoyagoyag iyan a pd sankoto a manga soson a miaona, na matoon tano a miakapoon on sa minggolalan sa pithibarang a btad.

Adn a miakapoon on a btad ko kababaloy niyan a manosiya, ka datar o kapkhan iyan ago so kaphaginom iyan ago so kapphakatorog iyan, so lanka iyan ko katitindg ago so kaphlalakaw ago so kaphagontod ago so salakaw roo. Sa giankoto a manga btad na daa kitotompok iyan ko kitab sa da rkitano mipaliogat so kasayani ron ko bontal a kianggolawlaa on o Rasul, apiya pn aya piakapiya so kapzayani ron sa datar o giinggolawlaan o sabaad ko manga Sahabah ka datar o Abdullah Bin Umar.

Go mitataalok roo a di mababaloy a paliogat a kitab, so miakapoon on a manonompang ko btad a kadodoniai a sii makaphapasod ko manga sima iyan ago so manga tpng iyan a so khapakay a makaatod na khapakay mambo a maribat, a knao ba makapopoon sa langit (Wahi).

Pd roo so btad a miaoma niyan ko manga taw sa Madinah a pta’birn iran so korma, sa anday kapayag o daliday niyan na giiran pakazaogn so kolpong o mama a

137

daliday ago so babay a daliday (gii pakakharomain) sa aya inimosawir iyan kiran na di ran oto nggolawlaan na ginkan iran, na da kharik so manga korma sa datar o kalalayami ron, na gowani a katokawan oto o Rasulullah na pitharo iyan kiran a; Skano i makalalawan sa katawi ko manga btad o doniya iyo, na sakn i makalalawan sa katawi ko btad o agama niyo. Sa inisogo iyan kiran so kakasoy ran sankoto a galbk a Ta’bir (Giikapakakharomaiya ko daliday o korma a mama ago babay). Go pd roo so mianggolawla ko kiathidawa sa Badr, ko kiatndo a niyan ko darpa a khadnan o manga sondaro niyan na pitharo on o isa ko manga Sahabah a; Ba giai i darpa a piakidarpaan rka o Allāh a di rki tano khapakay o ba tano kaonai antaa ka pakorii? Antaa ka ba nka ini pamikiran ago ikmat, na pitharoo Rasul a mapikiran akn anan, na pitharoo Sahabah a; Giai na knao ba mapiya a khadnan o manga sondaro, sa inimosawir iyan so kadarpa ko salakaw a darpa na tiarima o Rasulullah so mosawir iyan.

Go pd roo so miakambowat on a mitotompok ko kitab ka datar o kahahalal ago so kahaharam, ogaid na miakatindg so dalil a skaniyan na sii bo missnggay ko Rasulullah ka datar o gii niyan kapakandadayonaa ko powasa a di dn khan ko kagabigabi ko paganay a kagabi (al Wisal). Go so kiatimoa niyan ko kiasobraan so pat kataw a babay ko masa a satiman. Go so kiapangaroma niyan a da dn a mahar a minibgay niyan ko sabaad a manga masa. Sa miakatindg so dalil sa giankoto a manga btad na missnggay a sii bo ko Rasulullah . Sa giankanan a btad na di khapakay a kowaan a dalil o manga Ummat iyan ago di ran mapnggalbk, sa kna o ba dalil a kitab sii kiran.

So pman so miakapoon on a mitotompok ko kitab ago daa miakatindg a dalil sa basii rkaniyan bo panonompang sa aya bantak on na so kaphananayani ron ago so kapnggalbka on, na gianan i khiitong sa pkhambowatan o kitab a pnggalbkn sii ko bontal a kinitana iyan a pho-on on odi na so kinibagakn iyan on.

138

INO KHIITONG SO SUNNAH A PEKHAMBOWATAN A MAKAMBIB

ISA O KITAB?Hal Tu’tabar as Sunnah Masdaran Mustaqillan

Li at Tashri’ ?

القتسم اردصم ةنالس ربتعت لهيع�رشلت�ل

Igira inilay tano so Sunnah a pmbgay sa kokoman a kitab (Sunnah Tashri-iyyah) na pkhatoon tano a kna o ba mabblag ko kitab sa ba makambi-bisa sii ko langowan a bontal. Sabap sa tomioron sii sa pakaasal sa iphrinayag ko Kitab pitharoo Allāh a; Go initoron ami rka so pananadm ka an ka marinayag ko manga taw so nganin a initoron kiran. Go so katharo iyan a; Patoray rkami so katimoa on ago so kambatiyaa on na amay ka mabatiya ami na doyog anka so kabatiyaa on oriyan iyan na patoray rkami so kaprinayaga on. Go so katharo iyan a; Kagiya an ka mikokom ko manga taw so nganin a piakipamikir rka o Allah.

Giankai a manga ayat na sii ko katimbl iyan na phakisabotan iyan a mataan a so Allāh na siangan iyan so

139

kapagosaya ko Qur’an, na so Rasulullah na isosogo on ankoto a kapagosaya on. Sa phoon roo na pikhpitan o sabaad ko manga Ulama sa so Sunnah a kitab na langon dn oto na phrinayag ago phagosay ko Qur’an sa daa minitalingoma niyan a salakaw roo taman sa bialoy ran so Sunnah a pmbagr ko matatago ko Qur’an sa Bayan (osayan) na bithowan iran sa osayan a katankd (Bayan at Taqrirبي777ان ال7تقرير) go bialoy ran so minioma niyan a kokoman a da maaloy ko Qur’an a osayan a Sobra sii ko Qur’an (Bayan az Ziyadah alal Qur’anالقرآن ال7زيادة على .(بيان Sa aya kon a ibarat iyan na so minioma o Sunnah a kokoman a da mabathk ko Qur’an a datar o: So kiaharama ko kapakandowayaa ko babay ago so babo iyan ki ama iyan antaa ka sii ki ina iyan, go so manga babay a haram so kapangaromaa on sabap ko kiapakazosowa, ago so kaphakawaris o ina a Bai, ago so salakaw san, go bialoy ran so Sunnah a phakamansukh ko sabaad a kokoman o Qur’an a; osayan (Bayan7بي77ان ) a kapkhaalin (Bayan at Tagyirبيان ال7تغيير).

Sa giankai a manga ingaran na daa khaalin iyan ko kamamataanan a skaniyan so mataan a so Sunnah na minitalingoma niyan so manga kokoman a daaloya o Qur’an, sabap roo na pikhpitan o kalankapan ko manga Ulama (Jamahirul Ulama ) sa so Sunnah a Kitab (Sunnah Tash-ri’iyyahسنة تشريعي7ية ) ko kiphapantagn iyan ko Qur’an na tlo soson:

Paganay a soson; Sunnah a pmbagrn iyan so matatago ko Qur’an (Sunnah Muakkidah), sa nggolalan sa makaoma sa isogo iyan so datar o isosogo o Qur’an, ka datar o katharo o Rasul a; Kalkn iyo so Allah ko manga babay (karoma) ka mataan a siran na manga biyag iyo siran sa kinowa niyo siran sa minggolalan sa sarig o Allah, na hialal iyo so manga awrat iran sa minggolalan ko katharoo Allah, ka giankoto a Hadith na makaaayon ko katharo Allāh a; Go ndolonaan iyo siran sa mapiya (an Nisa’ 19) Go so Hadith a; Di khahalal so tamok o taw a muslim inonta bo o nggolalan sa inipakapiya o ginawa niyan, Ka giankoto a Hadith na pmbagrn iyan so katharo o Allāh a; Hay miamaratiaya di niyo pkhana so manga

140

tamok iyo ko ltlt iyo sa nggolalan sa batal inonta bo o ba nggolalan sa kandagang a miagayon kano ron (an Nisa’ 29) go so manga Hadith a hiaram iyan so kazaksi sa kapamrak (Shahadat Zur) go so kabonoa ko ginawa a mapapalihara, go so kasankaa ko dowa loks ago so di kiran kaphiapiai.

Ika dowa a soson: So Sunnah a phagosay (Sunnah Sharihahس7777نة ص7777ريحة) ago pphayag ko nganin a minitalingoma o Qur’an a makapangingindaw sa osayan, sa pnggintasn iyan so khikatitimbl, ka datar o manga Hadith a piayag iyan so manga waqto o sambayang, ago so manga bilangan o manga rakaat iyan, ago so manga okit a kipnggolalann on, ago so manga sarat iyan, ago so manga galbk ko Hajj, go so manga Hadith a pimbitiara niyan so manga dianka o Zakat ago so kaphakanisab iyan, ago so manga tamok a pndiakatan, a giankanan a manga Hadith na pizakntal iyan so khikatitimbl a kokoman o Qur’an ko makapantag roo.

Adn pman a Sunnah a pthendoon iyan so mamamantk a kokoman (Sunna Mukhassisah) ka datar o katharoo Rasul a; Di khidoway so babay ko babo iyan ki ama iyan antaa ka sii ki ina iyan ago so pakiwata-an iyan ko laki niyan ago so pagari niyan, a gianan na tindo iyan so katharo o Allāh a lomalankap a so: Go hialal rkano so talikhodan ankoto (an Nisa’29). (so kiaaloya niyan ko manga babay a di khapakay a pangaromaan a da on maaloy so inaloy o Hadith).

Adn pman a Sunnah a ipzankot iyan so mamamantk a kokoman o Qur’an (Sunnah Muqayyidahسنة مقيدة) ka datar o kiatndoa niyan ko dianka a photoln ko lima o miamankhaw a gioto na tomindo ko kalalankap o Ayat a pitharo iyan a; So tkhawa mama ago so thkhawa babay na potola niyo so manga lima iran (al Ma’idah 34) sa da niyan tamani so dianka a photoln ko lima, na miakaoma so Sunnah sa tindo iyan sa taman ko boko a lima.

Go so Hadith a; Di Phakawaris so miakapatay, ago so Hadith a; Di makaphagowarisa so mbida sa agama, ka

141

tindo iran so kalalankap a mia-aloy ko manga ayat a kapangwaris a pitharo iyan a so kapangwaris na rk o karoma a mama ago so karoma a babay so ama so ina so wata a mama ago so wata a babay ago so pagari ago so babay sa taman ko kapos iyan. Sa so Hadith na inisankot iyan so mamamantk, ka datar ankoto a Sunnah a piayag iyan a aya photoln ko kapamankhaw na so lima a kawanan phoon ko boko a lima, na so ayat na mamamantk ko katharo iyan a; so manga lima iran a dowa, na so lima ko kiaaloy niyan na mamamantk ipoon ko kmr na taman ko waga sa pd on so siko ago so pamaklawan, ogaid na so Sunnah na inisankot iyan sa aya bo a photoln na taman ko boko o lima a kawanan.

Go so Hadith a piayag iyan so dianka o wasiyyah, a; So ika tlo bagi sa so ika tlo bagi na madakl. Sankot oto o katharo o Allāh a; Sii ko oriyan o kibgan ko wasiyyah a ipphagamanat iyo ago so bayadan. Sa da niyan tamani so dianka o wasiyyah.

Ika tlo a soson: So Sunnah a minioma niyan so kokoman a da aloya o Qur’an, ka datar o manga Hadith a piayag iyan so kaphakawaris o ina a Bai, ago so kaphakawaris o wata a babay o wata a mama a miphagpda iyan so wata a babay, ago so manga pagari a babay ko kipagpdaan iran ko manga wata a babay a thito, Go so Fitra ko Ramadhan, ago so manga babay a haram so kapangaromaa on sabap ko kiapakazosowa, a aya bo a inaloy o Qur’an na so manga ina ago so manga babay sa sosowa, go so kiaharama ko kidowayin ko babay ko babo iyan ago so pakiwataan iyan ko laki niyan ago so pagari niyan a babay, go so kiawajib o Diyat ko manga tonganay o miakapatay, go so di kaphaka-waris o miakapatay, go so di kapakaphagwarisa o kafir ago so Muslim, ago so salakaw san a manga kokoman.

Pitharoo al Imam as Shafi’i ko kitab iyan a ar Risalah a; Da akiatoka-wan akn a pd ko manga taw o Kataw (Ahlul Ilm) a ba somiopak sa mata-an a so manga Sunnah o Nabi na maaadn a tlo a bontal iyan; Paganay ron; So piakatoron o Allah a adn a titayan on a Kitab, sa

142

miakaoma so Sunnah o Rasul a makadadatar sankoto a titayan. Ika dowa: so piakatoron o Allāh a katatagoan sa manga timbl a kokoman, na miakaoma so Sunnah o Rasulullah, sa pizagintas iyan ankoto a matitimbl. Ika tlo: So miakaoma so Sunnah a maawid sa kokoman a da aloya o Qur’an sa bathk ko manga titayan iyan.

Pitharo o Ibn al Qyyim a; So Sunnah ko kiphapantagn iyan ko Qur’an na tlo a bontal iyan: Paganay ron; Mabaloy so Sunnah a maka-aayon ko titayan o Qur’an, sa babagrn iyan.

Ika dowa; mabaloy so Sunnah a phagosay ko Qur’an sa mararankom iyan so kapnggintasa ko matitimbl a ayat (Tafsilul Mujmalالمجمل ago so kipzankotn iyan ko ( تفصي7ل mamamantk (Taqyidul Mutlaqتقيي7777د المطلق ) ago so kapthndoa niyan ko lomalankap a kokoman (Takhsisul Am( تخصيص ال7ع7ام sa datar o kinibgan tano ko manga ibarat iyan.

Ika tlo; Mabaloy so Sunnah a thankdn iyan so kokoman a da aloya o Qur’an odi na izapar iyan.

Sa ayakiatinsan roo na so Sunnah na apiya pn phagonot ko Qur’an ogaid na makambibisa sii ko inaloy niyan a kokoman a da aloya o Qur’an.

SO KABAGR A DALIL O SUNNAHHujjiyyat as Sunnah

ة�ن�الس ��ةيجحMiaompong so katharo o kalankapan a manga Ulama o manga Muslim a so khatarima so manga pamikiran iran sii ko langowan o masa sa mata-an a so miakapoon ko Rasulullah a mitotompok ko Kitab na pkhapo-onan a pd

143

ko pphangapopoonan o manga kokoman (Masadir al Ahkamاألحكام a patoray ko Mujtahid a kapangndod ( مصادر iyan on ko kaphakambowata niyan ko kokoman sa datar oto a patoray ko kadandan o manga Muslim a kinggolalann iran ko langowan a kokoman a miakambowat on ago so kanggalbka on amay ka matankd so kiapakapoon iyan ko Rasulullah . Sa mataan a skaniyan na datar dn o Qur’an ko kap’halala niyan ko halal ago so kap’harama niyan ko haram. Sa taman sa pitharo o sabaad ko manga Usuli, a mataan a so bagr a dalil o Sunnah na paliogat a agama a da dn a somiopak on a rowar ko taw a daa kipantag iyan ko agama Islam. Sa sabnar a pianothol o Rasul so kakhaadn ankai a sagorompong a manga taw ko oriyan iyan a zankaan iran so kabagr o Sunnah, sa pianothol iyan ko manga Hadith iyan.

Piakambowat o Abu Daud ago so at Tirmidi a miakapoon ki Miqdad Bin Ma’diykrib a miakapoon ko Rasulullah a pitharo iyan a; Tanodan a mataan a sakn na inibgay rakn so Qur’an a so datar iyan na miprarakhs iyan (so Sunnah) sa marani dn a adn a mama a maoosog a moontod ko kantir iyan a ptharoon iyan a; Kowaa niyo ankai a Qur’an sa sa dn sa matoon iyo ron a halal na halala niyo, na sa matoon iyo ron a haram na harama niyo, tanodan a mataan a homiaram so Rasulullah sa datar o kiaharam o Allah.

Go sii ko isa a kiapanothola on na; Marani dn a so isa rkano na ptharoon iyan a; Katii so kitab o Allah na sa dn sa matatago on a halal na halaln tano, na sa matatago on a haram na haramn tano, tanodan a sa taw a misampay ron so hadith a phoon rakn na go niyan pakambokhaga na sabnar a piakambokhag iyan so Allah ago so mianothol on.

Sa aya Dalil ko kabagr o kababaloy o Sunnah a dalil na so dn so Qur’an ago so Ijma’ o manga Sahabah, ago so pamikiran.

144

So Qur’an na sabnar a miapayag on so kinisogoon a mapayag ko kapagonoti ko Rasul ko langowan a minitalingoma niyan, ago inipangangalk iyan ago inisapar iyan so kasopaka on (a Rasul ) sa so kaonoti ko Rasul na gioto dn i kiaonoti ko Allah, na so kasopaka on na gioto dn i kiasopaka ko Allah, ago piayag iyan a so kanoti ko Rasul ko langowan a minitalingoma niyan a pd sa kokoman a kitab na tanda ago karina ko kapkhababayai ko Allah a so khasabapan oto sa kakhada o manga dosa, na so kasopaka on na khasabapan ko rarangit iyan (a Allāh) ago so siksa iyan.

Pitharoo Allāh makapantag ko btad iyan a; Go so nganin a minioma rkano o Rasul na kowaa niyo, na so nganin a inisapar iyan rkano na taplkn iyo, go kalkn iyo so Allah ka mataan a so Allah na mitataralo i siksa (al Hashr 7). Go pitharo iyan a; Go da maadn a rk o miaratiaya a mama go da pn ko miaratiaya a babay igiragomitas so Allah ago so Sogo iyan sa btad (sogoan) oba adn a khaaden kiran a kapakambabayabaya ko btad iran na sa taw a sankaan iyan so Allah ago so Sogo iyan na sabnar a miadadag sa kadadag a mapayag (alAhzab 36). Go pitharo iyan a; Pananggilai o siran oto a pzopakn (phagrnn) iran so sogoan iyan o ba-adn a misogat kiran a tioba odi na masogat siran a siksa a masakit (an-Nur 76). Go pitharo iyan a; Ibt ko Kadnan ka ka di siran pharatiaya taman sa di ran rka mapakikokom so nganin a kiasawalan kiran na daa matoon iran sa ginawa iran a masimpit ko nganin a inikokom ka sa makambayorantang siran sa samporna a kambayorantang (an Nisa’ 65). Go pitharo iyan a; Go onoti niyo so Allah ago onoti niyo so Sogo’ go pananggila kano (al Ma’idah 93). Go pitharo iyan a; Tharo anka a onoti niyo so Allah ago onoti niyo so Sogo’ na amay ka tomalikhod siran na mataan a paliogat on so piakitanggong on, ago paliogat rkano so piaki awidan rkano na o onoti niyo skaniyan na khatoro kano go daa paliogat ko Sogo’ a rowar ko kapanampay a mapayag (an Nur 54). Go sa taw a onotan iyan so Sogo’ na sabnar a kiaonotan iyan so Allah (an Nisa’ 80). Tharo anka a amay ka pkhababayaan iyo so Allah na onoti ako niyo ka

145

kababayaan kano o Allah ago irila iyan rkano so manga dosa niyo ka so Allah na Paririla a Masalinggagawn (Ali Imran 31).

So pman so kiaopakatiron ko manga Sahabah na sabnar a miaompong so katharo iran sii ko kapnggalbka ko Sunnah sa da dn a somianka kiran a isa bo, sa so lalan iran ko kaIstimbat na ipthawag iyan oto, sa da maadn so isa kiran i ba aya bo a sasanaan iyan na so Qur’an, sa da dn a inibagak iran a Sunnah amay ka matankd sii kiran, sa di ran dn pagosarn so pamikiran iran inonta bo igira a daa miatoon iran a Qur’an odi na Sunnah, sa amay ka mloloba siran sa Qur’an ago Sunnah na go daa matoon iran sa osarn iran so pamikiran iran oriyan iyan na makatoon siran sa Sunnah o Rasulullah na bantogn iran so Allāh amay ka so kiakokom iran na miakaayon ko miatoon a Sunnah o Rasul, na amay ka miakasopak ko Sunnah na mndod siran on sa ibagak iran so pamikiran iran.

So pman so miapanothol a miakapoon ko sabaad kiran a da iran tarimaa so sabaad a Sunnah a miapanothol na da oto maadn sa ba pantag sa kagowad iran ko Sunnah o Rasulullah odi na ba iran on kinipanalipndaan, ogaid na aya sabap oto na isa on na da iran sarigi so kiapanothola on ago da on thakna so pamikiran iran sa ba gioto na miakapoon ko Rasulullah ikadowa na sabap sa adn a maaadn a Sunnah a mabagr a di giankoto a Hadith a sianka iran ko kiatankd ago so kapakatotoro a pd ko Kitab o Allāh odi na adn a Hadith a salakaw ron.

So pman so sii ron ko Akal: Na mataan a so Qur’an na pianothol iyan a mataan a so Allāh na initoron iyan ko Rasul iyan so Kitab ka an iyan marinayag ko manga taw so nganin a initoron kiran, na giankoto a karinayag na minggolalan sa wahi a phoon on sa wajib so kaonoti ron, sa di khabaloy a oonotan iyan so Qur’an inonta bo o nggolalan sa kanggalbka niyan on a rakhs o rinayagn iyan, ka kagiya so karinayag na di mabblag ko phrinayag (phagosay) na amay ka nggalbkn iyan so Qur’an sa

146

makaayon ko osayan on o Rasul na sabnar a kiaonotan iyan so Allah sii ko nganin a kiabayaan iyan ko katharo iyan, ago kiaonotan iyan so Rasul sii ko pinggolalanan o osayan iyan, na o pinggalbk iyan sa sopak ko kiaosaya on o Rasul na sabnar a miasanka iyan so Allāh, ka kagiya pinggalbk iyan so katharo o Allāh sa sopak ko kabaya o Allāh, ago miasopak iyan so Rasul ko kinibagakn iyan ko kiaosaya on o Rasul.

Go mataan a so Qur’an na inipaliogat iyan ko manga taw so manga paliogat a khikatitimbl, sa da niyan zakntala so manga kokoman iyan ago so okit a kathonaya on, ka datar o sambayang, so Zakat so Hajji ago so salakaw ron, sa aya miakarinayag on na so Sunnah, na oda maadn so Sunnah a phagosay ko Qur’an a dalil a mabagr ko manga Muslim a patoray so kanggalbka on na mataan a di magaga o manga taw so katonaya iran ko manga paliogat o Qur’an, sa miaadn a minipatoray so kaonoti ko osayan a skaniyan so Sunnah a miakambowat ko Rasulullah sa minggolalan sa okit a mapiya, na amay ka miawajib so kanggalbka ko Sunnah a phrinayag (Sunnah Bayaniyyahس77نة7 بيانية ) na miawajib mambo so kanggalbka ko salakaw ron ka kagiya da ambidabidaan o manga Sunnah ka langon dn oto makapopoon sii ko mapapalihara a di kharibat (Ma’sum) a so inisogo rkitano so kaonoti ron, ago kagiya so kinisogoon rkitano o Qur’an ko kapagonoti ko Rasul na kasogo a mamamantk na so kisankotn on sa sosonan a mattndo na daa dalil iyan.

Minsan pn maaadn ankai a karinayag a mapayag ko kabagr a dalil o Sunnah na sabnar a adn a somianka a sagorompong a pd ko manga taw a mabababangnsa sii ko Islam, a siran so pianothol o Rasulullah so karani dn o kakhapayag iyan sa siyanka iran so kabagr a Dalil o Sunnah sa pitharo iran a; Phakaampl rki tano so Kitab o Allāh, sa so madadalm on a halal na halaln tano, na sa matoon tano ron a haram na haramn tano, oriyan iyan na biagr iran so panontot iran sa so kon so Qur’an na piayag iyan so langowan o shayi’ sa datar o kiapanothola on o Qur’an ko katharo iyan a; Go daa lipas ami sii ko Kitab a pd sa nganin. Go so katharo iyan a; Go initoron ami rka so

147

Kitab a inirinayag ko langowan a nganin, na so kaptharoa sa so Sunnah na dalil a makambibisa na khasopak iyan so kiapanothola o Qur’an sa skaniyan na rininayag iyan so langowan a shayi’, na kahaadn so kapakazopaka odi na kabokhag ko katharo o Allāh a gioto na Mustahil ko Allāh.

Inismbag kiran a so ayat a paganay na di makatotoro ko tontot iran ka kagiya aya mapipikir ko Kitab ko mapayag on a tindg o manga pananafsir na so Lawh Mahfudh, kna o ba so Qur’an sa aya makatotoro roo na so lapiyat o Ayat a skaniyan so; Go daa pd sa pndola ko lopa go da pn a phlayog a iphlayog iyan so papak iyan inonta bo a manga bangnsa a datar iyo sa daa lipas ami ko Kitab a pd sa nganin oriyan iyan na sii ko Kadnan iran na ron siran on phakandod (al An’am 38). Go so ayat a salakaw ko Surah Hud; Go da dn a pd sa pndola sii ko lopa inonta bo a sii ko Allah so pagpr iyan go katawan iyan so thatampatan iyan ago so kapopondowan on sa langon dn oto na sii ko Kitab a phrinayag, sa opama ka ayoni tano siran ko tindg iran sa aya bantak ko Kitab na so Qur’an na so Ayat na di akapnggonanao ko tontot iran ko kangganati ko Sunnah ka kagiya so kadaklan ko manga kokoman na da maaloy ko Qur’an, ago so kiazakntala ko manga simba ago so gi-ikandodolona na da n maaloy ago di khasabot so mapipikir o Allāh ko manga kokoman iyan inonta bo o maosar on so Sunnah, na so kibagakn on na gioto dn so kinibagakn ko kapnggalbka ko kadaklan ko ayat o Qur’an a so khikatitimbl a so aya miakazalisay ron na so Sunnah, sa aya miatankd na so karorana on sa so kiapayaga niyan ko langowan o shayi na gioto so kararankoma o manga kokoman o Qur’an sa matitimbl ko langowan taman, ago so manga pakaasal o Shari’ah na palaya iyan mararankom so kokoman o langowan taman sa minggolalan sa rinayagan a matitimbl.

Go lagid oto a maptharo ko Ayat a ika dowa sa datar o kiaosaya on sa onaan. Sa so Kitab na inisogo iyan so kaonoti ko Rasul sa kasogo a mamamantk sa da dn misankot, ago inipamagita iyan so kasopaka on. Na kna o ba langowan a miakambowat ko Rasulullah a

148

mitotompok ko Kitab na ba mapapayag sa matatalasay sii ko Qur’an.

Adn pman a sagorompong a aya pikhpitan iran na so kiatharoa iran sa so Sunnah na di tharimaan inonta bo igira kiaayonan iyan so Qur’an, a skaniyan oto na marororan ko katharo o miaona a sagorompong ka kagia so kabaloy o Sunnah a kaaayonan iyan so Qur’an na khaadn so dalil ko kamataani ron a skaniyan so Qur’an na so kanggalbka on na gioto dn so kanggalbka ko Qur’an, sa ayakhitana iyan na khipanalipnda so kapnggalbka ko Sunnah ko kalangolangon iyan, ogaid na kailanga oto ko Sunnah sa kailang a phipils a sii kiran so morka o Allāh.

Sa aya inibagr iran ko katharo iran na so kinisogoon o Rasul ko kidayagn ko manga katharo iyan ko titayan o Qur’an sa daa khowaan on a rowar ko miakaayon on ko Qur’an, sa pitharo iyan a; Sa phakaoma rkano a katharo a phoon rakn na dayagn iyo ko Qur’an na o makaayon ko kitab o Allāh na gioto na katharo akn na o masopak iyan so Kitab o Allāh na kna o ba koto katharo ka andamanaya i kazopaka ko ko kitab o Allāh a misabap on na tioro ako niyan.

Sa giankanan a Hadith na di khapakay o ba iran baloya a dalil iran, ka kagiya pianothol ko madakl a kiasanday niyan sa palaya dn malobay, odi na masosopak so Hadith a pianothol iran, taman sa pitharo o Yahya Bin Mu’in, a skaniyan a Hadith na piangantang (Mawdhu’موض7وع) a inmbaalan o manga bokhag a manga taw. Go pitharo o Abdur Rahman Bin Mahdi a: So manga bokhag ago so manga Kawarij na piangantang iran ankanan a Hadith, ka opama ka bnar a Hadith na nggalbkn o manga Sahabah o Rasulullah, na da dn a miatoon a isa kiran sa ba niyan inidayag so oman i Hadith a miapanothol on sii ko Kitab o Allāh ko ona-an o kapnggalbka on. Sa adn a sagorompong a pitharo iran a; Inidayag ami ankanan a Hadith a piangantang sii ko kitab o Allāh na miasopak iyan so Qur’an, ka miatoon ami ko Qur’an so makasosopak on, ka pitharo o Allāh a: Go so nganin a minioma rkano o Rasul na kowaa niyo skaniyan

149

na so inisapar iyan rkano na taplkn iyo. Go miatoon iran on a; Amay ka miaadn kano a pkhababayaan iyo so Allah na onoti ako niyo ka kababayaan kano o Allah. Go matatago on so; Sa taw a onotan iyan so Rasul na sabnar a kiaonotan iyan so Allah. Sa sabnar a piakapamantk iyan so kinisogoon iyan ko kapagonoti ko Rasul sa da niyan sankotn sa ba sii bo ko phakaayon on ko Kitab o Allāh.

Opama ka di tano lilingaya so langowan a miatharo on ko katampar o kiasanday niyan sa mndod tano ko sabap a so misabap on na pitharo ankanan a Hadith na khapayag rkitano so mapipikir sankoto a kapakaso-sopak a so pianothol o Hadith a skaniyan so kiapakasopak a mapayag a somosorang ko madadalm ko Qur’an, sa so pman so piayag iyan odi na minitalingoma niyan a manga kokoman a sobra a da osaya o Qur’an na knao ba oto makasosopak ko Qur’an sa adn a aya kaaadn iyan na phrinayag odi na ptharotop.

So Abu Yusuf na pitharo iyan ko Kitab iyan a, ar Radd Ala Siyaril Awza’i a: Patoray rka a kakowa anka ko Hadith a katawan o kalankapan a pagtaw sa pananggila inka so Hadith a di kalalayaman ka mataan a pianothol rkami o Ibn Abi Karimah a miakapoon ko Abi Ja’far a miakapoon ko Rasulullah a mataan a tiawag iyan so manga Yahudi na inizaan iyan siran na mianothol siran on sa taman sa piakambokhag iran so Īsā, na tomiabid so Rasul ko Mimbar na piangosiatan iyan so manga taw sa pitharo iyan a; Mataan a so Hadith na mlankap a izoob rakn na sa phakaoma rkano a katharo akn a makaaayon ko Qur’an na skaniyan na phoon rakn, na sa phakaoma rkano a masosopak iyan so Qur’an na di rakn phoon, na so rinayagan ankai a sabap na kaphakisabotan iyan a so kapakasopak a so miaaloy ko Hadith na skaniyan so phakasopak ko Qur’an a phakatonay sa kakhasambii niyan ko Qur’an sa datar o pinggolawla o manga Yahudi. Sa gioto na panolon a phoon ko Rasulullah - amay ka bnar ankoto a Hadith - sii ko kapagamada ko thito a Hadith sa di plbolbodn so kakowaa on ko langowan a gii matharo a skaniyan na Hadith. Sa gianan na pnggolalan

150

sankoto a Hadith a di kalalayaman a piakipananggilaan o Abu Yusuf sii ko katharo iyan a mia-aloy tano sa onaan.

Go phakatabang roo so miatoon ko sabaad a kiapanothola sankanan a Hadith a pianothol skaniyan o Abu Hurayrah sa lapiat a: Mataan a phakaoma rkano a phoon rakn a manga Hadith a mbidabida na sa makaoma rkano a makaaayon ko Kitab o Allāh ago so Sunnah ko na skaniyan na phoon rakn, na sa makoma rkano a makasosopak ko Kitab o Allāh ago so Sunnah ko na di rakn phoon, giai na pianothol a mapayag sii ko kinisogoon iyan ko di katharimaa ko manga Hadith a makasosopak ko Kitab o Allāh ago so Sunnah o Rasulullah na di anan pnggolalan inonta bo sii ko manga Hadith a di kalalayaman ago so piangantang.

Miapayag misabap san a mataan a so Sunnah a thito na mabagr a tanda a patot so kanggalbka on, na sa taw a sankaan iyan so kababaloy niyan a bagr a dalil na miakaliyo ko Islam sabap ko kiasankaa niyan sii ko dalil a maggtas sa gioto na sii ko kibangnsa niyan ko Sunnah ko katimbl iyan, ka kagiya kna o ba datar o Qur’an ko okit a kinitogalin iyan, ka so Qur’an na minitogalin sa minggolalan sa Tawatturتوتر ko kiabatiaa on o Rasulullah ago so kinisoratn on, sa da dn a mbidabidaan o manga ayat iyan sankoto a btad, na sa taw a adn a sankaan iyan a satiman a pd on a ayat na skaniyan na kafir a miakaliyo ko Islam, na so pman so Sunnah na aya onayan a kinitogalin iyan na minggolalan sa mian’g (as Sima’السماع ) ago pianothol (Ar Riwayahالرواية ) sa mindakl so okit a kiasanday niyan ago mizoson so manga okit a kiatankd iyan, sa miakasold sii ko okit a kapphanothola on so taw a khasarigan ago so taw a di khasarigan, na miakapoon roo so kiapakambidabida o manga Ulama ko sabaad ko manga Sunnah ago so sabaad on ko katharimaa on ago so kazarigi ron ago sii ko kakhakapir o somanka ko sabagi on sa di ron pd so sabagi.. Sabap sa miapayag a adn a pd on a minitogalin sa datar o kinitogalin o Qur’an, na go pd on so da roo makadatar.

151

Sii sankanan na maphamagosay tano so kiazosonan o Sunnah, ago so kokoman o oman i soson, ago so tindg o manga Ulama sankoto a manga sosonan iyan.

SO MANGA SOSONAN O SUNNAH KO KATHARIMAA KO KIASANDAY NIYAN A SABAP A KINISAMPAY NIYAN RKI TANOAnwa’ as Sunnah Bii’tibari Sanadiha al Lati

Wasalatna Bihi

يتال اهدنس اربتاعب ةنالس اعونأهب انتلصو

Pangonaan:

Biagi o manga Ulama so Sunnah sii sankanan a katampar sa manga bagi-an a miasobag siran ko kaphagitonga on. Giankai a kiabagi o Sunnah na sii ko masa a da pn

152

kidakatn ko Sunnah sii ko manga masa a tlo a miaonaan iyan, a gioto so manga masa a miaadn so onayan a kapkhitogalin iyan sa giinggolalan sa kapphanothola on ago so kappha-mamakin’ga on, na sii pman ko oriyan o kinidakat iyan na sabnar a mindakl so manga okit a kinitogalin iyan taman sa miabaloy so Hadith a pianthol o isa odi na dowa a pphanotholn ago ipthogalin o madakl a bilangan a pd ko manga Ulama (al Qurra’القراء).

Amay ka miaadn ko kinitogalinn ko Sunnah so dowa a masa, masa a so kapphanothola ko Sunnah ago so kapphamakin’ga on, ago so masa a kinidakatn on ago so kinisoratn on, sa opama ka miaadn so Sunnah ko paganay a masa niyan sa minidakat dn sa datar o kinidakatn ko Qur’an na di ron masobag so manga Ulama ko kinitogalin iyan.

Sa so kinisoratn ko Qur’an sii dn ko masa a kiatoron iyan ago so kiakhasokasoy niyan ko oriyan oto a rakhs o kasisiyapa on o manga Ulama a mamamayandg ko Shari’ah sii ko oman i masa ago so kiaimpidi ran ko katitilika on na miabaloy niyan so Qur’an a adn a okit iyan a missnggay ko kinitogalin iyan a makapagoogopa ago so okit a kiakowaa on a miakapoon ko khipakalalangag on sa taman sa minitogalin so langowan a ayat iyan sa minggolalan sa Tawattur a makandodorog na miaadn a so kiatankd iyan na maggtas a daa ba on kiazopasopak.

So pman so Sunnah na daa okit a kinitogalin iyan a rowar ko okit a satiman a skaniyan so okit a kapphanotola on (Riwayah) ago so kapkhan’ga on. Na gowani a maadn so antap a paganay ko kipthogalinn on ago so kapphanothola on na skaniyan so kapnggalbka ko madadalm on a pd sa manga kokoman na da maadn a mapphanothol inonta bo sii ko masa a kapangingindawa on, igira da matoon so kokoman a mapayag ko Qur’an odi na miatoon on ogaid na matitimbl a mangingindaw sa kaosaya on, sa miakambowat so Sunnah ko Rasulullah sa mambabagibagi ko kialagaday o masa a kiasogoa on, na so manga Sahabah niyan a miakan’g sankoto a Sunnah niyan na da siran pamagislam sa ba mrngarngan, ago kna

153

o ba siran langon makamamasa ko darpa o Rasulullah ko gii niyan katharoa ko Sunnah niyan.

Go datar oto a so manga Sunnah a pitharo iyan na di mababaloy a ba isaisa i pankatan, sa adn oto a pkhaaloy niyan a Sunnah sa madakl sii ko pithibarang a manga kalilimod sabap ko giikakhasokasoy o kapangingindawa on, ago pd roo so salakaw a kiapakaokit iyan, na pho-on roo na miakambidabida so kiphlangagn on ago so kapphanothola on.

Na go amay ka kiatokawan tano a aya bo a tomioron ko Sunnah na so maana niyan sa daa lapiyat iyan a katatamanan a inisogo rkitano so kakhowaa on, sa so maana a satiman na pkhatonay sa pphakaokit sa madakl a lapiat, ago so Rasulullah na iphagiza on so kokoman a stiman sii ko manga masa a mbidabida ago sii ko manga kalilimod a madakl na psmbagn iyan so pphangingiza sa sii pphakaayon ko manga lapiat a gi-imakambidabida sii ko kapkhaator iyan ago so katas iyan antaa ka so kababa iyan, ka kagiya aya mababantak na so maana, na sabap roo na piakay kiran so kapanothola ko Sunnah sa nggolalan ko maana.

Na amay ka kiatokawan tano to, na khasabotan tano so madadalm roo a pagns sii ko kiapakambidabida o lapiyat o Hadith a satiman.

Sa pkhaadn a so pphanothol ko Sunnah na mian’g iyan sii ko kaliliomod a mattndo, sa phanotholn iyan sa makaayon ko kian’ga niyan on, sa adn a salakaw a mian’g iyan mambo ko isa a katitimo sa lapiyat a salakaw na phanotholn iyan sa sii makaayon ko kian’ga niyan on. Odi na mian’g o dowa kataw a Sahabah ko satiman a masa sa minilangag o isa kiran sa so dn so lapiat a kiatharoa on o Rasul, sa pianothol iyan sa so dn so kian’ga niyan on, na so isa kiran na kialipatan iyan so kinilapiyatn on o Rasul ogaid na siabot iyan so maana a mababantak on na pianothol iyan sa lapiyat a miakapoon on.

154

Sii ko oriyan ankanan a pangonaan na mndod tano ko pakaasal o Bandingan sa tharoon tano a: Mimbagi so Sunnah ko katampar o kiasanday niyan sa tlo soson: Sunnah a Mutawattirah, Sunnah a Mash’hurah, Sunnah a Aahad, giankanan a kiabagia on na sii ko manga Ulama ko al Hanafiyyah, sa biagi o salakaw kiran a manga Ulama sa dowa bagi; Sunnah Mutawat-tirah ago Sunnah Aahad.

Giankai a kiapakambida ko kiabagia on na miatharo a sii oto pagndod ko Istilah sa daa ba on mala a awid a akal. Ogaid na so tindg tano na di roo magayon, ka so kiapakambida na phagndod ko btad a matatago ko talikhodan o Istilah. Sa skaniyan so mataan a so manga Fuqaha na tiankd iran a so Sunnah na pkhokom ko Kitab (Qur’an) sa miasobag siran ko kablang ankanan a kapkhokom iyan. Pd kiran so aya tindg iyan na amay ka matankd so Sunnah na pkhatndo iyan so lomalankap a kokoman ko Qur’an, ago pkhisankot iyan so mamamantk a kokoman ago pkhagintas iyan so khikatitimbl a kokoman ago pphakamansokh ko sabaad a masa. Sa adn pman a pd kiran a aya kpit iyan na kpit a lmbak sa so Sunnah a pphakakokom ko Qur’an na skaniyan so Sunnah a makadadatar ko Qur’an ko kinitogalin iyan ago so kiatankd iyan odi na makararani ron, sa so salakaw roo na kna o ba matatago ko pankatan iyan a Qur’an na di niyan khakokom so Qur’an, sa phoon roo na pitharo iran a; skaniyan a Sunnah na adn oto a Mutawattirah na adn pman a Mash’hurah, na adn pman a Aahad.

Sa aya osayin tano na so kiabagia on o manga Ulama ko al Hanafiyyah, sa kowaan tano so osayan iran ko oman i sasoson on sa rakhs a rinayagn tano so manga kokoman iyan.

So Sunnah a Mutawattirah: Skaniyan so Sunnah a pianothol o sagorompong a madakl a di tharimaan a akal o ba siran maopakat ko kapakambokhaga ko Rasulullah, sii ko oman i kapkhasanday o Sunnah sa taman sa misampay ko kiatharoa on o Rasulullah sa oman i pankatan a pkhasagadan ankoto a kapphanothol na

155

mlagilagid a palaya dn sagorompong a madael, sa so poonan o Sunnah na datar o kaposan iyan na so lmbak iyan na datar o mbala a kaposan iyan ko kiapanothola on a palaya dn sagorompong a madakl a taw, sa amay ka gioto i mianggolawla na miapokas ko Sunnah so sankaan ko kakhabaloy niyan a kabokhagan ago kapzosopakaan, na anday kada on oto na makaphlagid so minitogalin a Sunnah sii ko mian’g a miakapoon ko Rasulullah, sa so mian’g on na bnar sa daa sankaan on, sa aya kokoman ko dianka o sagorompong a tomiogalin ko Sunnah na so akal ko di kakhatarimaa sa ba siran maopakat ko kapamokhag. Sa giankoto a btad na giimakam-bidabida ko kambidabida o masa ago so mambbtad sa adn oto a kha-adn a so sagorompong na madakl ogaid na di ikhokom o akal so katharimaa ko pianothol iran sabap ko kaaadn o antap ankai a sagorompong a misabap on na miaopakat siran ko initogalin iran a katharo o Rasul.

Adn pman a masa a so sagorompong na maito ogaid na daa antap iran a salakaw ago daa kamapiaan iran sii sankoto a kakhaopakat iran na ikhokom o akal so kamomustahil oba siran maopakat ko kabokhagan, na so thotol iran na khibgay niyan so maana a kathatakna o kataw ago so yaqin (pamikiran) sa kabbnar o thotol iran ago so kibangnsa niyan ko taw a tomiogalin siran sa ron phoon.

1. So Tawattur ko maana niyan ko Basa na; so giikapakathondog o manga shayi ko isa ko oriyan o isa, sa adn a miilt on a masa ko pagltan iyan, pd roo so katharo o Allah a; Oriyan iyan na siogo ami so manga Sogo ami sa giimakazasalonoay . Aya maana niyan na maipos so Sogo sa kaltan sa masa na makaoma pman so makatotondog on a Sogo’ (tatra).

Sii pman ko Istilah; Na osayan ko giikapakazasalonoay o manga thotol sa gi-inggolalan sa pkhan’g, ogaid na isasarat on a kandakl ankoto a manga thotol sa taman sa maparoli so kiatokawi ron sa minggolalan ko katharo iran, so Tawattur na skaniyan so thotol o sagorompong a phakabgay sa sabot so ginawa niyan ko kakhatokawi ron sa da-a bilangan iyan a mattndo sa datar o kiatharoa on o Ibn Quddamah sii ko Kitab iyan Rawdatu an Nadir wa Jannatul Manadhir.

156

So pman so pikhpitan o sabagi ko katamani ko bilangan a mattndo ko kadakl o miamanothol ko Sunnah ko kababaloy niyan a di maminos ko pat kataw odi na lima odi na saplo ago dowa odi na pito polo odi na tlo gatos, odi na di khaitong na langon dn oto na daa miakatindg on a dalil a mapiya.

SO TAWATTUR NA DOWA SOSON; LAFDHI AGO MA’NAWI,

So Tawattur Lafdhie, na so kapagayonayon o sagorompong ko lapiat o kiniokit o Sunnah, ko kiapanothola iran on. Sa miasobag so manga Ulama ko kaaadn o datar anan a soson a tawattur ko Sunnah, sa adn a sagorompong a sianka iran so kaaadn iyan, na adn pman a sagorom-pong a tiarima iran so kaaadn iyan sa skaniyan i tindg a bnar.

Aya sabap ankanan a kiasobag na kagiya so datar anan a Sunnah na maito i bilangan, sa miloba so sabaad na da iran matoon, sii ko masa a miatoon o sabaad kiran a miloloba on, sa pitharo iran a; so Hadith a katharo o Rasul a: Sa taw a pakambokhagn ako niyan sa pithibaba iyan na darpai niyan so darpa iyan ko Naraka, sa giankanan a Hadith ko lapiat iyan na pianothol o mararani magatos a manga Sahabah o Rasulullah sa pianothol kiran o sobra sa kadakl sankoto a itongan sa da dn makambidabida so manga lapiat iyan sii ko langowan a kapkhasanday niyan ko manga taw a pphanothol on.

Go datar oto a pitharo iran a; So Hadith ko kasapowa ko dowa a talompa (Khuffayin) na pd sankoto a Hadith a pianothol o sobra so pito polo a manga Sahabah sa miatatap so kapkhitogalin iyan sa lapiat a satiman, taman sa minitogalin a miakapoon ko Abi Hanifah a pitharo iyan a; Da akn tharoa so kasapo sa talompa inonta bo a miakaoma sa datar o sindaw o kadawndaw sa ikhalk akn so kakhakapir o taw a sanka-an iyan.

157

So Tawattur Ma’nawi; na skaniyan so Sunnah a pianothol o sagorompong sa makambibidabida sa lapiat, sa oman i isa kiran na so kiapanothol iyan na makasosopak ko lapiyat o isa a mianothol. Ogaid na giankai a manga lapiat a mbidabida na maiisaisa siran ko maana a kapag’pdaan, sa so maana na satiman na so lapiat a miosay ron na makambibidabida, sa so manga ibarat anan ko Sunnah na madakl a pd on so Hadith a; Di khaopakat so Ummat akn ko kadadag, sa pianothol skaniyan sa madakl a okit ago osayan a mizoson sa maoompong siran ko maana a satiman a skaniyan so kapapalihara o Ummah ko kaopakat iyan ko kadadag, sa datar o kiatharoa on o khi rk ko Kitab a Musallam as-Subut.

Sa giankanan a Sunnah na sii ndadakl ko manga Sunnah a kanggalbk (Sunnah Amaliyyah) a so pinggalbk skaniyan o Rasul sa initogalin o manga Sahabah niyan a phoon on sa minggolalan sa galbk ko sabaad a masa na minggolalan sa katharo ko sabaad a salakaw, sa gii ran tharoon a; pinggolawla o Rasulullah ankai, oriyan iyan na itogalin o manga taw a miakasalono ko oriyan iran. Go datar oto so katharo iran a; Komiokom so Rasulullah sa minggolalan sa Suf’ah sii ko langowan a kathotompokan a da pn mambagi (Aya ptharoon a Shuf’ah na so taw a makathotompok siran ago so pd iyan ko nganin a tamok odi na darpa na opphasaa o isa so kipantag iyan ko da on pn kabagia odi na da miodas ko pd iyan na kabnar o tompok iyan a skaniyan i makatopos on, sa ophasaa niyan ko salakaw ron sa da makaidin so tompok iyan na skaniyan i mala on i kabnar a di so salakaw ron a phoon sa liyo).

SO KOKOMAN O SUNNAH A MUTAWATTIRAH;

Gowani a maadn ankai a soson a pd ko Sunnah a tatap sa maggtas a miakapoon ko Rasulullah na skaniyan na phakabgay sa sabot a kataw a mithakna (Ilm al Yaqin) ko kibabangnsa niyan ko Rasulullah, sa patoray so kakowaa on ko kaphakambowata ko manga kokoman, sa di

158

skaniyan mamiminos ko kabagr o Qur’an. Sa wajib so kanggalbka on sa di khapakay so kazosopakai ron inonta bo ko katampar o kapakatotoro iyan amay ka di maggtas so kapakatotoro o maana niyan, sii ko isa a katharoa on na khakowa niyan so kokoman o Qur’an sii ko kiatatap ago so kapakatotoro, sa so kiatankd iyan na daa darpa on a kapzosopakaan, na so pman so kapakatotoro iyan na amay ka maggtas na wajib so kanggalbka on, sa di khapakay so kataawila on ago so kapakasilaya ko marayag a maana niyan, na amay ka antaan a pamikiran a kapakatotoro iyan sabap ko kapakararankom iyan sa madakl a maana na khabaloy a darpa o Ijtihad sa kapagijtihadan.

So Sunnah a Mash’hurah; Skaniyan so Hadith a pianothol a miakapoon ko Rasulullah o sakataw odi na dowa kataw odi na bilangan a da misampay ko diankaa Tawattur a pd ko manga Sahabah, oriyan iyan na panotholn o manga Tabiin (so manga taw a mionot ko manga Sahabah) a phoon ko manga Sahabah sa misampay so kadakl iran ko dianka a tawattur, oriyan iyan na panotholn o Taabi’u at Tabiin (so manga taw a mionot ko manga Tabi’in) sa dianka a tawattur, sa taman ko kinisoratn on.

Sa giankai a soson a Hadith na matatago sa pagltan o tawattur ago so Ahad, sa palaya miakakowa sankoto a dowa a sipat, ka kagiya Ahad ko paganay niyan a kasanday ko pankat o manga Sahabah, na Tawattur ko ika dowa niyan masanday ko pankat o manga Tabiin sa taman sa kaposan.

Aya ibarat anan na so Hadith a pianothol o Umar Bin al Khattab a miakapoon ko Rasulullah a pitharo iyan a; Mataan a so manga galbk na sii pkhailay ko Niyat sa rk o oman i taw so nganin a piniatan iyan, a sabnar a lomiankap anan ko manga Tabiin ago sii ko miakasalono kiran, sa pianothol skaniyan sankai a dowa pankat o manga taw a inisampay siran ko dianka a Tawattur.

159

Go pd roo so Hadith a ; Mataan a so Allah na inibgay niyan ko oman i khirk ko kabnar so kabnar iyan sa daa kathanan (wasiyyah) ko phakawaris. A giankanan a Hadith na tanto a madakl a miamanothol on ko oriyan o manga Sahabah, sa taman sa romiamig so Imam Shafi’i ko kiatharoa niyan sa skaniyan na Hadith a Mutawattir.

SO KOKOMAN O SUNNAH A MASH’HURAH:Hukmu as Sunnah al Mash’hurah:

So datar anan a soson a Hadith na phakabgay sa kataw a marani ko kathakna o pamikiran (Yaqin) a so phakabgay sa bagr a tawattur sii ko al Hanafiyah. Sa bithowan iran sa Kataw a pithaknaan a pamikiran (Ilm at Tuma’ninah) sa wajib so kanggalbka on ago khiporo ko pankatan o Sunnah Mutawattirah ko katampar o kapkokom iyan ko kitab sa khatndo iyan so lomalankap on, ago khisankot iyan so mamamantk on, ago khapakay a mamansokh iyan so ayat o Qur’an, sa aya kibibida iyan ko Sunnah Mutawattirah na so taw a somanka on na di khakafir sa ba datar o somianka ko Mutawattir a khakafir, ogaid na khakokom skaniyan sa miadadag a miadosa, ka kagiya di phakabgay sa gtas ko kibabangnsa niyan ko Rasulullah ogaid na phakabgay sa gtas ko kibabangnsa niyan ko mianothol on a pd ko manga Sahabah, na so pman so mutawattir na phakabgay sa kokoman a gtas ko kinibangnsa niyan ko Rasulullah sa miakambida siran sankai a katampar.

SO SUNNAH A AHAD: Skaniyan so Hadith a so da misampay so kiapanothola on ko dianka a Tawattur, ago so dianka a Shuhrah (kialankap) sa panotholn skaniyan o isa odi na kasobraan sa da misampay ko bilangan o Tawattur sii ko dowa a pankat a so pankat o manga Sahabah ago so manga Tabiin, sa apia pn minisampay ko dianka a tawattur ko oriyan oto.

160

SO KOKOMAN O SUNNAH A AHAD:

Aya khibgay niyan a sabot na antaan a pamikiran ko kiatankd iyan ko Rasulullah sa wajib so kanggalbka ko inibgay niyan a kokoman a kanggalbk (Ahkam Amaliyyah) sa roo bo, sa di mapnggalbk so inikokom iyan ko manga btad a paratiaya (Umur I’tiqadiyyah) ka kagiya aya piangni roo na so kathakna o pamikiran (Yaqin) ago so kataw. Na skaniyan a Sunnah a Ahad na aya bo a khibgay niyan na antaan a pamikiran.

SO KABAGR A DALIL O SUNNAH A AHADHujjiyat Akhbar al Ahad

�اداآلح �اربخأ �ةيجحMinsan pen miaosay tano sa onaan sa mataan a so Sunnah na bagr a dalil ko katimbl iyan ago so bagr iyan na tatap sa minggolalan sa dalil a gtas a phoon ko Kitab ago so kiaompong o manga Sahabah. Ogaid na sabnar a minitana so kiasobagi ko kabagr iyan a dalil ko manga Ulama, sa adn kiran so lomiawan sa mikhpit sa skaniyan na phakabgay sa sabot a kokoman a gtas, na adn pman a mizoramig sa da niyan itongn sa sianka iyan o ba mabaloy a bagr a dalil, na adn pman a komiadn sa zokhodan sa aya kpit iyan na skaniyan na bagr a dalil a antaan a pamikiran. Sa kna o ba giai i darpa a phakablangn on so osayan sankanan a tindg sa aya bo a osayin tano ron na so tindg o kalankapan ko manga Ulama, a aya tindg iran na so Hadith a Ahad na bagr a dalil a antaan a pamikiran sabap ko da kagtas o kinibangnsa niyan ko Rasulullah sa skaniyan na phakapatoray ko kanggalbk, ogaid na kaphangalian ko katharo iyan ago so katankda ko kapipiya o kinibangnsa niyan ka an di phakasold ko kitaban o Allāh so nganin a di ron pd, oriyan iyan na smbagn tano so manga taw a sianka iran ankanan a soson a Hadith sa tharoon tano a;

161

Miatankd a mataan a so Rasulullah na siogo iyan so zasakataw a manga mama ko manga ingd ko masa niyan sa pantag sa kizampayin iran ko manga kokoman o Shari’ah ago so kakhokoma ko ltlt o adn a manga karido iyan, na oda mabaloy so thotol o sakataw a phakapatoray ko kanggalbk na so kiasogoa kiran na daa bali niyan, ago di somogo so Rasul sa sakataw a mama ko oman i katampar, sa siogo iyan so Abu Bakr a Amirul Hajji ko ragon a ika siyaw ko Hijrah, sa piakanggolalan iyan ko manga taw so manga simba iran ago piamanotholan iyan siran sa manga katharo o Rasulullah ko rk iran ago so patoray kiran, ago piakatondog iyan kiran so Ali Bin Abi Talib sa skaniyan i pmbatiya kiran ko manga poonan o Surah Bara’ah ko katitimo iran ko gawii a an Nahr (Giikakhorban). Go siogo iyan so Qays Bin Asim ago so az Zabarqan Bin Badr ago so Ibn Nuwaydah sii ko manga pagtaw iran sa pphangndaon iran ankoto a manga taw, go siogo iyan so Mu’ad Bin Jabal sii sa Yaman, go siogo iyan so manga olowan ko manga Sondaro (Sarayah) ago siogo iyan so manga wali, ago siogoan iyan so sapolo ago dowa a manga dato sa pndolonn iyan siran ko Islam. Ilay anka so Kitab o Shafi’i a ar Risalah.

Go mataan a so Rasulullah na tiarima iyan so thotol a sakataw ago pinggalbk iyan a skaniyan i pphanampay ko kabaya o Allāh, pd roo so kiatarimaa niyan ko katharo o Salman al Farisi ko makapantag ko Sadaqah ago so Pammgayan (Hadiyyah) gowani a mioma niyan on so isa ka tabak a mailaw a korma, sa pitharo iyan a; Giai na sadaqah na da on kan so Rasulullah sa siogo iyan so manga Sahabah niyan sa kakan iran on, ka kagiya skaniyan na di khan sa sadaqah, ka pitharo iyan a; Haram rkaniyan ago so manga pamiliya niyan. Oriyan iyan na minioma niyan on a tabak a salakaw sa pitharo iyan a gianan na pammgayan (hadiyyah) na komian on ago piakakan iyan on so manga Sahabah niyan.

Pinggolalwala niyan oto a aya bo a mianotol on na sakataw a so Salman al Farisi.

162

Go pd roo a miakaoma on a sakataw a Arab sa pitharo iyan a; Miailay akn so olan. Na pitharo iyan a; Pzaksian ka a daa Tuhan a rowar ko Allāh, na pitharo iyan a; Oway. Na pitharo iyan a; pzaksian ka a mataan a so Mohammad na Sogo’ o Allāh? Na pitharo iyan a; Oway. Na binar iyan sa pinggalbk iyan so rarad o thotol iyan sa siogo iyan so Bilal sa ipananawag iyan so kapphowasa, ka kianiataan so Olan sabap ko katharo o sakatawo a Arab.

Oriyan iyan na piangoyatan iyan so pizakatawan ko kisampayin iran ko nganin a pkhan’g iran ko Rasulullah sii ko thotol o Anas Bin Malik ago so Abdullah Bin Masud, a pitharo o Rasul a; Inikalimo o Allah so taw a miakan’g rakn sa Hadith na siabot iyan na pianothol iyan sa datar o kiasabota niyan on, sa khasalak a adn a maawid sa Fiqhi (kokoman a kitab) a di niyan sasabotn, ago adn a maawid sa fiqhi a khaawidan iyan ko taw a mala on i sabot.

Go mataan a so manga Sahabah o Rasulullah na gii ran galbkn so manga thotol a sakataw sii ko manga btad a madakl a daa itong iyan, sa da kiran matoon o ba iran sianka so kanggalbka on inonta bo igira adn a miatoon iran a makasosopak sankanan a Hadith a mabagr a di skaniyan odi na adn a miakamansokh on, odi na adn a sankaan ko taw a mianothol on odi na so kakhokorang o kalangag iyan, odi na so kiazobra o kiapangali iron ago so kiapangamada on sabap sa amay ka mada on so sankaan na gii ran galbkn minsan pn skaniyan na thotol a sakataw, sa miaadn oto a kiaompongan kiran sii ko kawawajib o kanggalbka ko thotol a sakataw.

Na sii ko lalan iran na miyokiton so miamakasalono a manga ped iran a ped ko manga Imam a khirek ko manga kepit sa oman i isa kiran na mitad sa sarat ko katharima-a iran sangkoto a Hadith, sa pakarayagen tano sa oriyan.

163

SO TINDG O MANGA SAHABAH KO MANGA HADITH A PIANOTHOL A

SAKATAWMawqif as Sahabah min Akhbaril Ahad

�اداآلح اربخأ نم �ةابحالص فقومMiatharo tano a so manga Sahabah o Rasulullah na miaopakat siran sii ko katharimaa ko Hadith a Ahad ko nganin a miapanothol a miakapo-on kiran ko manga btad a madakl sii ko kapnggalbka on, sa khatokawan oto o taw a pphanondogn iyan ankoto a manga btad sii ko manga kitab a Hadith. Go so nganin a miapanothol a miakapoon ko sabaad kiran ko kiatarg ko katharimaa ko sabaad a miapanothol a Hadith a pantag oto sa kapangali ago kapangamad ko masa a kaadn o sankaan ko taw a mianothol, odi na so kapakasosopak ankoto a pianothol ko isa a Hadith a mabagr a di skaniyan odi na so kababaloy niyan a miamansokh, ago so salakaw ron. A gioto na manga btad a maiitong a miasobag siran on ko okit a kazankaa on ago so okit a kathankda on.

Pd kiran so taw a pphangniyan iyan so mianothol sa saksi a pd iyan a miakan’g ko Hadith a phoon ko Rasūlullāh na o adn a mioma niyan a saksi na tarimaan iyan so thotol ankoto a taw sanggalbkn iyan, go pd kiran so gii ran pakazapaan so mianothol ko kaadn o sankaan na amay ka zapa na bnarn iyan sa tarimaan iyan so Hadith iyan, go pd kiran so pzankaan iyan so Hadith sabap ko katawi niyan on sa miamansokh, go pd kiran so di niyan tharimaan ka kagiya makasosopak ko Kitab o Allāh sa di phakaraot ko pankatan iyan, go pd kiran so pzankaan iyan sabap sa di tharimaan a akal so maana niyan, ago so salakaw san.

Pd sankoto so Hadith a pianothol o al Hakim a miakapoon ko Abi Shihab a miakapoon ko Qabisah Bin Duayb a pitharo iyan a; Miakaoma so Ina a bai ko Abu Bakr na pitharo iyan a; Adn a kabnar akn sii ko tamok o wata a mama o wata a babay a miatay. Na pitharo o Abu

164

Bakr a; Daa kiatokawan akn a rk ka sii ko Kitab o Allāh, ago daa mian’g akn ko Rasulullah a nganin a makapantag san. Sa miangingiza skaniyan na pizaksian o al Mugirah Bin Shu’bah a so Rasulullah na bigan iyan sa Ika nm bagi, na pitharo o Abu Bakr a: Antawn on i taw a miakan’g on a pd ka? Na pizaksian o Mohammad Ibn Maslamah, na inibgay ron o Abu Bakr so ika nm bagi.

Go pd roo so pianothol o dowa a Shaykh ago so Imam Malik ago so Abu Daud a miakapoon ko Abi Said al Khudri a pitharo iyan a; Miaadn ako a moontod ko isa ko manga kalilimod o Ansar na miakaoma so Abu Musa a kattkawan, na pitharo iran a, inoka kattkawi? Na pitharo iyan a; piakisongowan ako o Umar na somiong ako ron, na miodas ako sa miakatlo na da ako kaidini na komiasoy ako, na pitharo o Umar a antonaai miakarn rka sa da nka rkami kapakaoma? Na pitharo iyan a, miakaoma ko na sialam akn so pinto oka sa miakatlo na daa miakasm-bag rakn na komiasoy ako, ka pitharo o Rasulullah a: Igira miodas so isa rkano sa miakatlo na go da kaidini na kasoy, na pitharo o Umar a bgi ako nka sa saksi sankanan a katharo oka!! Na pitharo iran a daa thindg a rowar ko maito ko sagorompong, na tominindg so Abu Said al Khudri sa pizaksian iyan, na pitharo o Umar ko Abu Musa a: Sakn na knao ba akn ska tuhmaa, ogaid na skaniyan na Hadith a phoon ko Rasulullah .

Go pd roo so katharo o Ali a: Miaadn ako a igira miakan’g ako ko Rasulullah sa Hadith na bgan ako ron o Allah sa gona ko nganin a kabaya iyan a phakabgay rakn a gona. Na igira pianothol rakn so hadith o salakaw ron na pkazapaan ko skaniyan, na ozapa na bnarn akn, go pianothol rkn o Abu Bakr a bnar so Abu Bakr a pitharo iyan a; Mian’g akn so Rasulullah a gii niyan tharoon a: Daa pd sa oripn a miakandosa sa dosa oriyan iyan na magabdas ago zambayang sa dowa a rakaat oriyan iyan na mamangni sa rila ko Allah inonta bo a rilaan skaniyan o Allah.

165

Go datar oto a miapanothol a miakapoon on a da niyan tarimaa so Hadith a pianothol o Ma’qal Bin Sinan al Ashja’i a so Rasulullah na inikokom iyan a rk o Barwa’ Bint Washiq al Ashja’iyyah – a miatay so karoma niyan a daa miatndo on a btang a Mahar – sa adn a kabnar iyan a datar o Mahar o datar iyan a babay sa pankatan ago patoray ron so Iddah, sa pitharo o Ali a: Di tano ibagak so Kitab o Kadnan tano ko katharo o Arab a tagiti ko palo niyan, sa aya inikokom iyan na daa mahar iyan, sii ko masa a tiarima skaniyan o Abdullah Bin Mas’ud ago inikababaya iyan sabap ko kiapakaayon on o Ijtihad iyan sii ko babay a inithawakim iyan a ginawa niyan.

Go pd roo so pianothol a miakapoon ko Sa’d Bin Abi Waqqas a sianka iyan so Hadith a pianothol o Abdullah Ibn Mas’ud, a so Rasulullah na gii niyan pakambatogaan a lima niyan na ipmbtad iyan sa pagltan a bobon iyan sii ko kaphroko, sa da niyan galbka ka kagiya a miapanothol a so Rasulullah na ipmbtad iyan a lima niyan sii sa lb iyan ko kaphroko iyan, sa inisogo iyan ko manga Sahabah niyan so kanggolawlaa roo, sa miaadn oto ko oriyan o gii niyan kapakambatoga-a sa lima niyan sa sii niyan pmbtadn sa pagltan a bobon iyan, sa miabaloy a so maoori na miamansok iyan so miaona.

Miagayon siran a dowa sa mataan a so Rasulullah na ipmbtad iyan a lima niyan sa pagltan a bobon iyan ko kaphroko sa paganay, oriyan iyan na inibtad iyan a lima niyan sii sa lb iyan ko ika dowa, sa inisogo iyan so kanggolawlaa sankoto a dowa, ogaid na miakazopaka siran sii ko pamikiran sa so kapnggalbka ko ika dowa na inimansok ko paganay sa gioto i kapipikira on o Sa’d, odi na so ika dowa na aya kiaadn iyan na minggolalan sa pilbolbod (Rukhsah) sa gioto i kapipikira on o Abdullah Bin Mas’ud, ka kagiya so sabaad ko manga taw na pkhisogat kiran so margn sii ko giikapakambatogaa ko lima ko kathay o roko sa ipkhawan iran o ba siran mitaloga ko lopa na inisogo kiran o Rasul so kibtadn ko lima ko dowa a lb sa pantag sa an siran kalbodi.

166

Go pd roo so miapanothol a miakapoon ko Aishah a Ina o Miamaratiaya a da niyan tarimaa so Hadith a pianothol o Abu Hurayrah a miakapoon ko Nabi a pitharo iyan a: Igira miakanaw so isa rkano ko kiatoroga on na onabi niyan a lima niyan ko da niyan ompn kisoldn ko pananagoay ka mataan a so isa rkano na di niyan katawan o anda minibtad a lima niyan. Sa piakandod iyan ankanan a Hadith sa pitharo iyan a: Antonaai pnggolawlaan tano ko (al Mihras) skaniyan so Ator a mala a kakalotan a tatagoan sa ig. Aya maana o katharo iyan na giankanan a Hadith ago so kanggalbka on na phakatonay sa margn na khabaloy a makasosopak ko manga titayan a madakl a pphakadaan iyan so margn sii sankai a Shari’ah, sa di oto mapnggalbk.

Go pd roo a so Ibn Abbas na sianka iyan so Hadith a so pianothol o Abu Hurayrah a; Sa taw a mawid sa Janazah (Dalagan o bankay a iplbng) na pagabdas. Sa pitharo iyan a: Di rki tano kipaliogat so kapagabdas o kaawidi ko manga krg a gango. Sa aya mitotoro oto na aya sabap o kiasankaa niyan on na so kababaloy niyan a di praotn o Akal so maana niyan.

Giai sabaad a manga btad a sianka n o manga Fuqaha ko Sahabah so manga Hadith a Ahad, a skaniyan na datar o kiailaya tano on a di akatotoro sa ba aya kapzankaa iran sankoto a Hadith na so kababaloy niyan a Hadith a Ahad, ogaid na sabap ko manga btad a matatago ko talikhodan ankanan, a skaniyan so piayag tano a pd sa kiasanka, sabap ko kaaadn o salakaw ron a mabagr a di skaniyan, odi na sabap ko kababaloy niyan a miamansokh, odi na adn a sankaan ko kabbnar iyan, sa aya dalil on na pkhowaan iran ago ptharimaan iran igira miada on so sankaan sa nggolalan sa kazaksii ron o salakaw a Sahabah a mataan a mian’g iyan ko Rasulullah odi na zapa so mianothol sa mataan a mian’g iyan ko Rasulullah sa datar o mianggolawla ko Abu Bakr ago so Umar ago so Ali, go so Hadith ko oriyan o kazaksii ron o salakaw odi na so kazapa o mianothol na di phakaliyo ko kababaloy niyan a Hadith a Ahad. Sa daa mabagr a tindg o taw a pikhpitan iyan ankai a manga btad sa bialoy niyan

167

a dalil sa so thotol o sakataw a pd ko Sunnah na di niyan khipatoray so kanggalbka on.

Go datar oto a daa mabagr a tindg o taw a bialoy niyan ankoto a manga btad a miangaoona a manga okit kon oto o manga Sahabah ko kpnggalbka iran ko Hadith a Ahad, sa pitharo iran a; So okit o Abu Bakr na datarai, na so Umar na dataraya, na so Ali na giai, na so Aishah na gioto, ka giankai a bithowan iran sa manga okit (tariqah) na kna o ba manga okit (lalan) ko maana niyan a thito, ka aya ptharoon a okit na skaniyan so lalan a patoray a kkdgn sii ko giikanggalbk a so di ron dn zilay so taw a phagokit on.

Sa tharoon tano kiran a: Ino ba inipatoray o Abu Bakr ago so Umar sa ginawa iran ko langowan a pianothol kiran a kiapangni ran sa saksi a salakaw ko mianthol, go ba so Aishah na minisnggay sa kiasankaa niyan ko Hadith sabap ko kaaadn o makasosopak on a mabagr? Go ba inipatoray o Ali so gii niyan kapakazapaa ko mianothol ko langowan a miakaoma on a Hadith a Ahad apiya pn makasosopak ko mabagr a di skaniyan antaa ka ba miamansokh.

Go datar oto so Sa’d Bin Abi Waqqas sa ba skaniyan missnggay sa kapzankaa niyan ko Hadith sabap ko kababaloy niyan a miamansokh? Go so Ibn Abbas ko kiasankaa niyan ko Hadith sabap ko di ron katharimaa a Akal?.

Di khagaga o isa bo o ba niyan masmbag ankai a manga pakaiza sa smbag a oway, ka kagiya o smbaga niyan sa oway na makasosopak ko kamamasaan a btad.

Ba nka da mailay a so Umar na sianka iyan so Hadith o Fatimah Bint Qays a so pitharo iyan a; Gitas o karoma ko so talak akn sa daa inibgay rakn o Rasulullah a kabnar ko pagpr ago walay a khabalingan, sa sianka iyan sa pitharo iyan a; Di tano ibagak so Kitab o Kadnan tano ago so Sunnah o Nabi tano sii ko katharo o babay a di tano katawan o bnar antaa ka bokhag, o makatatanod

168

antaa ka ba malilipat. Sa aya kiasankaa niyan roo na kagiya adn a katharo o Allah ko btad o manga babay a inndaan a; Pakabalinga niyo siran ko babalingan iyo a pd sa gaga niyo, sa di niyo siran phratai sa pantag sa an iyo siran kapakasimpiti, sa pinggolawla niyan oto sa daa piangni niyan ko mianothol a saksi a salakaw a taw.

Go iniiza iyan ko isa a alongan o antonaai miawajib ko ikaogat a wata a miabobos sabap ko kinitana o galbk a kapamaba ko ina iyan na pianothol on o Haml Bin Malik Bin an Nabigah a mataan a so Nabi na inikokom iyan ko wata a ikaogat a miabobos sa minggolalan sa piamabaan so Garrah, ko oriyan o kiapanothola niyan on ko thotolan sankoto a ikaogat sa pitharo iyan a: Oda ko man’g ankanan a Hadith na maptharo akn so salakaw ron (aya ko khikokom) sa tiarima iyan ankanan a Hadith sa da dn pangni sa salakaw a saksi. Sa datar o kiatarimaa niyan ko thotol o Amr Bin Hazm sii ko Diyat o manga kmr a oman i isa on na sapolo a manga Onta sa inibagak iyan so pamikiran iyan a gii niyan pakapllbiaan.

1. So al Garrah na skaniyan na dianka a tamok sa aya dianka iyan na saopak ko ika sapolo bagi ko Diyat o mama odi na ika sapolo bagi ko Diyat o babay, a skaniyan na lima gatos a Dirham. Bithowan sa Garrah ka kagiya skaniyan i paganay a dianka o Diyat. A sipik ko Garratu as Shahr Saribolan (poonan) o olanolan, sa da ambidaan o mama ago so babay apiya pn so diyat o babay na saopak ko diyat o mama. Sa aya thotolan sankoto a Hadith sa datar o kiapanothola on o khirk ko manga ala a kitab a Hadith a miakapoon ko Haml Bin Malik a pitharo iyan a; Miaadn ako ko pagltan o dowa kataw a babay sa bintol o isa so isa kiran a bakbak na miapatay niyan ago so ikaogat iyan, sa inikokom o Rasul ko wata iyan a ikaogat so Garrah ago inikitas on. Miaaloy ko Nayl al Awtar G. 7 P. 17.

2. Go sii ko kitab a at Taqrir wa at Tahbir G.2 P.299 so lapiyat a marani ko minitogalin a miakapoon ko Amr, go inaloy o as Shafi’i ko Kitab iyan a al Umm a pitharoo Umar a; Maito bo na aya mikokom ami na so pamikiran ami, go sii ko Abu Daud na pitharo o Umar a; Allahu Akbar!! Opama o da ami anan man’g na aya khikokom ami na so salakaw ron, sa miatharo iyan oto ko makapantag ko gii kpakazopaka o Hadith a Ahad ago so Qiyas.

169

Go sabnar a pitharo iyan ko wata iyan a so Abdullah gowani a iiza iyan on so Hadith ko kasapowa ko talompa a so pianothol on o Sa’d Bin Abi Waqqas sa pitharo iyan a: Oway igira adn a pianothol rka o Sa’d a katharo o Nabi na di nka dn pagizaan ko salakaw ron.

Go sabnar a sianka o Ali so Hadith a pianothol o Ma’qal Bin Sanan a miaona so kiaaloya on, sa pitharo iyan on a: Di tano ibagak so Kitab o Kadnan tano ko katharo o Arab a pphanitian iyan a palo niyan.

Sii sankai na khagaga tano a katankda tano sa mataan a so manga Sahabah o Rasulullah na ptharimaan iran so manga Hadith a Ahad ago gii ran galbkn amay ka kasarigan iran so kabbnar iyan, na o zanka siran on na amadn iran na amay ka mapayag kiran a so Hadith na mapiya na nggalbkn iran, na odi mapiya na ibagak iran.

Sa gioto i tindg o manga Sahabah sii sankoto a soson a Hadith, na gowani a lomagaday so masa sa miakadakl

170

so manga panonothol (Ar-Ruwah) sa miakatas so karirinkit o kapphamanothol na mitad so manga Ulama sii ko Hadith a Ahad sa manga sarat a anda dn i kandakl iyan na tarimaan iran na o di maadn na sankaan iran.

Pd sankai a manga sarat so manga sarat a mitotompok ko taw a pphanothol ko kian’ga niyan ko Hadith, na so salakaw ron na sii ko kiatonaya niyan sankoto a Hadith, na ika tlo na sii ko titayan ankoto a Hadith ko lapiyat iyan ago so maana niyan, sa kna o ba giai i darpa iyan a madait ko kapzakntala sankanan a bandingan, sa aya bo a kowaan tano ron na so inisarat o manga Imam a khirk ko manga kpit a Fiqhi ko kapnggalbka sankanan a Hadith a Ahad ko katimbl iyan.

1. Inisarat iran ko kapiya a katharimaa ko Hadith so kabaloy o mianothol a inisampay ko Umor a Tamyiz (miapakaznggaya iyan so mapiya ago so marata apiya da pn kabaligi ogaid na somiabot dn) sa khasabotan iyan so katharo ago khagaga niyan so kasmbag, ago mapiya i tanod sa di balilipatn ka an on di makapkhkmbota so manga thotol. Sa mlagid o skaniyan na Muslim antaa ka di. Sa inisarat iran ko kapiya o kathonaya niyan ko Hadith a mabaloy skaniyan a mianothol a kiabaligan a adn a akal iyan ko masa a kiatonaya niyan ko thotol, sa da iran tarimaa so thotol o da kabaligi ka kagiya khapakay a mamokhag sabap ko kababaloy niyan a da pn kapaliogati, a khasiksa o pamokhag, ago mabaloy a Muslim a maontol. Aya kaontol na so kabaloy niyan a magi-inontolan a di maawat ko bnar, sa aya toos iyan na so kipthindgn ko manga paliogat a agama ago so kipmbagakn ko manga haram ago so kanggolawla sa galbk a maphakada iyan so marowang o manosiya. Sa mabaloy a tarotop i kalahar sa anday kan’ga niyan ko katharo na sabotn iyan na mangsb ko pikir iyan sa di niyan kalipatan sabap ko katatanodi ron. Ilay anka so Mussalam as-Subut G. 2 P.138 ago so oriyan iyan.

171

SO TINDG O MANGA IMAM KO MANGA HADITH A AHAD

Mawqif al A’immah Min Ahadith al Ahad

�اداآلح يثادحأ نم �ةمئاأل فقومSabnar a komidg so manga Imam ko lalan a inokitan o manga Fuqaha ko manga Sahabah sa inipatoray ran so kapnggalbka ko Hadith a Ahad, ko masa a katankd iyan sa pamikiran a miakambowat a phoon ko Rasulullah sa daa miaadn a miakasapar ko kapnggalbka on ka datar o kababaloy niyan a makasosopak ko salakaw ron a Hadith a mabagr a di skaniyan odi na so kababaloy niyan a miamansokh, ago so salakaw roo a manga sabap. Sa opama ka adn anggolawlaan iran a galbk na go iran matoon a adn a Hadith a Ahad a miasopak iran na magaan so magaan na itarg iran so galbk iran sa aya nggalbkn iran na so Hadith a miapayag kiran, sa gianan na dianka a daa sankaan on, sa aya lawan roo na miato-on kiran a aya tindg iran na pakalalawann iran so Hadith a di so kapkhowaa iran ko pamikiran iran sa pitharo iran ankai a katharo a: Amay ka matankd so kapiya o Hadith na skaniyan i kpit akn, sa so kiaopakat iran san na miasobag siran sii ko nganin a misabap on na khamataanan so kapthakna o Yaqin ko kabbnar o Hadith. Sa mitad siran sa manga sarat ago manga impitan ko katharimaa ko Hadith sa miabathk ankai a manga sarat ko kpit o sabaad kiran, na piakambowat a sabot ko salakaw kiran a manga Imam sa katii so manga sarat iran: So kpit o al Hanafiyyah: Piakambowat o manga Ulama ko kpit o Abu Hanifah phoon ko minitogalin ko Imam iran a pd sa manga Ijtihad ko kapnggalbka ko Hadith a Ahad so manga sarat a tlo, sii ko masa a da-a minitogalin a phoon on ago sii ko manga morit iyan a rowar ko katharo iran a: Skami na pkhowaan ami so Sunnah ago so manga rarad o Rasul a so lomiankap ko dila o manga panonothol, sa patoray rka a kakowa anka ko manga Hadith a lomiankap ko dila o manga

172

panonothol, sa pananggila inka so di ron kalalayaman a makasosopak.

Paganay ron: So di kanggalbk o mianothol sa sopak ko pianothol iyan a Hadith o Rasulullah sa amay ka sopakn o mianothol so nganin a pianothol iyan sa nggolalan ko galbk iyan odi na so smbag iyan ko pakaiza, (Ifta’) na di khatarima so pianothol iyan sa aya khakowa na so pinggalbk iyan ago so smbag iyan ko pakaiza.

Sa aya sabap ankoto a sarat na kagiya patoray a kabaloy o mianothol a pd ko manga Sahabah a kabaloy niyan a maontol (adl) sa di tharimaan a akal o ba bagakn o maontol so pianothol iyan a miakapo-on ko Rasulullah inonta bo o adn a miatankd on a Hadith a salakaw a miakamansokh on, sa oda oto na so pinggolawla niyan na tokas ko kababaloy niyan a maontol, ka da niyan golalann so pianothol iyan.

Sabap roo na da iran tarimaa so pianothol o Aishah a mataan a so Rasulullah na pitharo iyan a; Sa dn sa babay a makipangaroma sa daa idin o wali niyan na so kiapangaromaa on na batal. Sabap sa so Aishah na siopak iyan ankanan a a Hadith sa minggolalan sa galbk sa piakipa-ngaroma niyan so wata a babay o laki niyan a so Hafsah Bint Abdir Rahman Bin Abi Bakr ko masa a kigagayb iyan sa ingd a Sham sa da makaidin a skaniyan i wali niyan.

Ika dowa: Di mabaloy so Hadith a makambowat ko btad a wajib a lomalankap a mapangingindaw a lalayon, odi na sii ko btad a madakl a kapkhitana iyan ko ltlt o manga taw a mapangingindaw o manga taw so katokawi ko kokoman iyan.

Sa aya sabap oto na so btad a datar oto na aya kalalayaman na madakl a makaphanothol on sa taman sa isampay sa dianka a Shuhrah (mlankap) na so kaphanothola on sa nggolalan sa sakataw na khaadn iyan so sankaan sii ko kapiya o kiapakambowat iyan ko Rasulullah ka opama ka bnar na makadakl so

173

mamanothol on, ka kagiya da maadn so Rasul i ba aya gii niyan imbitiarai ko kaphagaloya niyan ko manga paliogat na ba sakataw a taw ogaid na aya gii niyan imbitiarai na sagorompong a madakl ago giimakhasokasoy ko oman i kalilimod, sa datar oto so manga galbk iyan a gii niyan galbkn a kna o ba sii ko zasakataw a taw ka sii dn ko kalankapan ko pagtaw, sa o adn a makambowat a Hadith a datar anan na aya marani na so kapzanka on o pamikiran o taw ka kagiya sasakataw a mianothol on. Sabap roo na da iran tarimaa so Hadith a pianothol a miakapoon ko Busrah Bin Safwan a so Rasulullah na inisogo iyan so kapagabdas o taw a kiakaptan iyan a sangoran iyan, ka kagiya so phamakabatal ko abdas na mapangingindaw a katokawi ron o langowan a taw ago lalayon so gii niyan kanggolawla, na so pianothol iyan a Hadith na da lankap, sa ditharimaan a akal o ba so Rasulullah na isibay niyan so Busrah sa ron iyan bo tharoa ankoto a kokoman sa lio ron so kalankapan a manga Sahabah.

Sa datar oto a sianka iran so Hadith a kapakatanoga ko Bismillah ko sambayang a matanog on so batiya ka kagiya btad oto a lalayon so kapkhitana iyan, sa ya miatankd na so pinggalbk o manga Khulafa ur Rashidun a sopak roo ka di ran phakatanogn so Bismillah ko lagaday o kaoyagoyag iran a so manga Sahabah na gii siran zambayang ko talikhodan iran ko kababaloy ran a manga Imam ko sambayang.

Ika tlo: Di mabaloy so Hadith a makasopak ko Qiyas ago so manga pakaasal o Kitab igira aya mianothol on na kna o ba Faqih. Sa pitharo o sabaad ko manga Ulama ko al Hanafiyyah sa inosay ran ankoto a sarat a sokon so kapamanothola ko Hadith sa nggolalan sa maana na maaadn a lomalankap kiran, na amay ka so mianothol na kna o ba Faqih sa pianothol iyan so Hadith sa minggolalan sa maana sii ko dianka a sabot iyan, na kna o ba mawatan a kailang o sabaad a pd ko maana a so ron maptharagombalay so kokoman ko kabathka on na kharibat skaniyan ko mapipikir o Rasul na amay ka so

174

pianothol iyan na makasosopak ko Qiyas ago so manga pakaasal na ibagak iran so kanggalbka on.

Sa piayag iran sankanan a sarat so kiasankaa o Abu Hanifah ko Hadith a pianothol o Abu Hurayrah a so Nabi na pitharo iyan a: Di niyo pthmka so gatas o Ibil ago so kambing sa sa taw a pamasaan iyan ko oriyan oto na skaniyan na sii ko dowa a kazamili ko oriyan o kanggatasi niyan on sa o kasoatn iyan na kowaan iyan na o di ron masoat na ikasoy niyan a rakhs iyan so isa ka pansing a onga a korma a gango (Tamr). Sa pitharo iran a so mianothol on na kna o ba Faqih na so Hadith na makasosopak ko manga pakaasal ko dowa a katampar.

Paganay ron: Na so hadith a So kakhakowa anka ko gona o shayi na patoray rka mambo so kaaakowa on. Sa di khipaliogat so kapakaako (Dhaman) sankai ko gatas a pinggatas ko piamasa ka kagiya so Onta ago so kambing na mimbaloy a maaako o miamasa, sa o mabinasa on na miabinasa sa tangan iyan sa di niyan khakasoyan so arga iyan ko miphasa on ka mimbaloy a rk iyan ko kiapamasaa niyan on sa minggolalan sa kapasadan a kaphasai, na aya isosogo ankoto a kapaka-ako na so kabaloy o miakowa niyan on a gatas a rk iyan sa di niyan khabayadan ko kaprodoay ran, ka kagiya so masa a katatago on o piphasa na maaako niyan na so kaaakowa niyan on na rk iyan so gona a phakapoon sankoto a piamasa.

Ika dowa: Apiya pn tarimaa a maaako niyan na aya pakaasal ko kapakaako na mabaloy a nggolalan sa datar iyan odi na nggolalan sa arga, na so isa ka pansing a gango a Korma na kna o ba datar odi na timbang o gatas a mianggatas ago di pn datar o arga iyan sii ko langowan a btad a kaprodoay.

So Kpit o Manga Ulama ko al Malikiyyah: Inisarat o manga Ulama ko al Malikiyyah ko kapnggalbka ko Hadith a Ahad a di mabaloy a makasopak ko galbk o manga taw sa Madinah (Amalu Ahlil Madinah) sa aya daawa iran na kagiya so manga taw sa al Madinah na

175

minipmasai ran so Rasulullah ago kiasaksian iran so manga galbk iyan ago inonotan iran on, ago minithotogalin sii kiran ko oman i sapankat ko oriyan o sapankat, na anday kapakaoma o thotol a sakataw a Hadith a makasosopak sankanan a galbk a kiaphopowarisan na khapakay a mabaloy oto a dalil ko di niyan kabbnar, ka kagiya so galbk iran na makadadarpa sa datar o pianothol sa khaadn a thotol o sagorompong a miakapoon ko sagorompong a skaniyan i mabagr ko katharimaa on a di so thotol a sakataw a minitogalin a phoon sa sakataw odi na dowa. Sa aya ibarat iran na so Hadith a so pianothol o Ibn Mas’ud a: Mataan a so Nabi na igira mliyo ko sambayang na somalam sa dowa a salam sii sa kawanan ago sa diwang, sa so Imam Malik na daniyan oto nggolawlaa ka kagiya so manga taw sa al Madinah na aya kapzalam iran na isaisa a salam sa kawanan. Sa da siran onoti o manga Imam a khirk ko manga kpit a salakaw ka kagiya so manga taw sa al Madinah na knao ba siran pindiara a di kharibat (Ma’sum) sa ba mabaloy so manga galbk iran a tanda a dalil a misabap on na imbagak so Hadith.

Go piakambowat o manga Ulama ko al Malikiyyah so kiasankaa o Imam Malik ko sabaad a Hadith a Ahad sa sii miakapagonayan ko pakaasal a salakaw a so kasosopaka niyan ko manga pakaasal a gtas.

So Imam as Shatibi ko kitab iyan a al Muwafaqat na pitharo iyan a; So Imam Malik na sianka iyan so haidth o Ibn Umar sii ko kapakapzamili o taw a miamasa ko masa a da iran pn kapakamblag ago so miphasa sii ko darpa (Khiyar al Majlis) sa khapakay ron a romodo. Sabap ko kasosopaka niyan ko onayan a di mattndo (al Garar) ago di katawan a gtas ka kagiya so katatago iran ko darpa na di katawan i taman iyan ago daa btad a mianggalbk on sabap ko di katawi ko kathay o masa niyan, sa opama ka saratn o isa so kapzamili iyan ko kaprodo iyan ko masa a di mattndo na khabatal ankoto a sarat ko kiaopakati ron, sa andamanayai kakhatankd o kokoman sa nggolalan sa kitab a di khapakay a sarat ko kitab sa sabnar a mindod sii ko asal a matatago on a mataan a so Hadith na

176

khasanka sabap ko kapakasosopak iyan ko manga pakaasal a maggtas, ka kagiya so manga pakaasal na gtas, na so thotol a sakataw na antaan a pamikiran.

So kpit o manga Ulama ko as Shafi’iyyah: Da saratn o Imam as Shafi’i ko kapnggalbka ko Hadith a Ahad so datar o inisarat o al Malikiyyah ago so inisarat o al Hanafiyyah, ogaid na aya bo a inisarat iyan na so kapiya o kiasanday niyan ago so kiapakazompasompat iyan, sa anday katankd o kapiya o kiasanday ago miakazompasompat so kiatalasay niyan na nggalbkn iyan miakaayon antaa ka da ko galbk o manga taw sa al Madinah mlagid o lomiankap antaa ka da, na o masopak iyan so salakaw ron a Hadith na plobaan iyan so miakaman-sok on na amay ka matoon iyan na nggalbkn iyan sa ibagak iyan so mansok, na amay ka di niyan matoon na go khaparo a matimo iyan na timoon iyan siran odi na taawiln iyan so sabagi on kaan mada so kapakazosopaka o pagltan iran.

Sii pman ko sarat a kiapakazompasompat (al Ittisal) na da niyan galbka so Hadith a pianothol sa minggolalan sa Mursal, a skaniyan so Hadith a adn a miaolog on (miada on) ko kiasanday niyan a Sahabah inonta bo o adn a mioman on a dalil a salakaw a aya on phakabagr, sabap roo na pinggalbk iyan so manga Hadith a mursal a pianotol i Said Bin al Musayyib ka kagiya miatoon iyan oto a miapanothol sa okit a salakaw a makazosompasompat.

So kpit o manga Ulama ko al Hanabilah (Ahmad Bin Hanbal): Inayonan iran so as Shafi’iyyah sii ko daa inisarat iran a datar o sarat o al Hanfiyyah ago so al Malikiyyah, sa inioman iran on a di ran isasarat so kiapakazompasompat o kiapangasasanday o Hadith, sa anda i katankd o kiasanday na nggalbkn iran mlagid o makazosompasompat antaa ka di, sabap roo na pinggalbk iran so manga Hadith a Mursal sa piakaona iran a di so Qiyas. Sa so kpit iran na aya mablang ko manga kpit sii ko giikanggalbka ko Sunnah.

177

Phoon sii na miailay tano a giankai a manga Imam na maoopakat siran ko kapnggalbka ko Sunnah a Ahad ko masa a katankd iyan a daa miaadn on a makasosopak on, sa so kiasobag iran ko manga sarat na sabap ko manga pangali iran sa kisampay ran ko kapthakna o pamikiran ko kabbnar o Hadith, sa kna oto o ba tanda sa ipananalipndaan iran so Sunnah, aya mataan na tanda oto sa kasslaa iran ko Hadith ago so kasisiapa iran on, ago di ran kabaya o ba mibangnsa ko Rasulullah so katharo a di niyan katharo.

SO PANKATAN O SUNNAH KO KITABMartabat as Sunnah Minal Kitab

�ابتكال نم ة�ن�الس �ةبترمSii ko along ankai a miaosay tano ko kiazosonan o Sunnah na khagaga tano a katharoa tano sa so Sunnah na kadadarpaan iyan so pankatan a ika dowa ko oriyan o Kitab o Allāh sii ko katharimaa on, sii anan ko kaplolobaa ko kokoman, ka kagiya so giimloloba ko kokoman na aya paganay a mbantakn iyan na so Qur’an na o matoon iyan on so kokoman na tomarg skaniyan, sa di ron dn paliogat so kaplobaa niyan ko phakabagr on a pd sa Sunnah, na amay ka di niyan on matoon odi na miatoon iyan a matitimbl na sangoran iyan so Sunnah ka an iyan maploba so pakaasal o kokoman odi na so phrinayag on, sa aya makatotoro roo na so minitogalin ago so akal.

Sa so minitogalin: na kagiya so manga ayat a so inisogo iyan so kapagonoti ko Rasul na piakaona niyan so kapagonoti ko Allāh ko kaonoti ko Rasūl , na so Hadith o Mu’ad na miakaoma sa makaaayon sankoto a taritib iyan, sa tiarima skaniyan o Rasulullah .

Go so kiaopakat o manga Fuqaha ko manga Sahabah o Rasulullah sii sankanan a atoran ko miamangitogalin a miakapoon kiran a pd sa manga rarad a madakl, pd on so miapanothol a miakapoon ko Abu Bakr ago so Umar ko okit a kapkhokoma iran ko manga karido a aya paganay a

178

pagilayin iran na so Kitab o Allāh na o di ran on matoon so kokoman na tomogalin siran ko Sunnah o Rasulullah . Sa so sorat o Umar ko Kali niyan a so Shurayh sa pitharo iyan on a: Igira miniado rka so btad na kokomn ka on so madadalm ko Kitab o Allāh, na amay ka da ko Kitab o Allāh na kokomn ka so nganin a inokitanon o Rasulullah .

Sii ko isa a thotol na pitharo iyan a; Ilay anka so miapayag rka sii ko kitab o Allāh sa da dn a pagizaan ka on a isa bo, na so da rka marinayag ko Kitab o Allāh na onot inka so Sunnah o Rasulullah ko inikokom iyan on.

Sii pman ko Akal; Na mataan a so Kitab na tatap sa gtas ko katitimbl iyan ago so kazasagintas iyan sa da dn a sankaan on ko kinitogalin iyan sa minggolalan sa tawattur a phakabgay sa kapthakna o pamikiran. Na so pman so Sunnah na amay ka so kiatankd iyan na maggtas sii ko katitimbl iyan ko kapaparatiayaa tano sa adn a Sunnah o Rasulullah , ogaid na so kazagintasa on na kna o ba oto datar, sa so mutawattir on na maito sa so kadaklan on na antaan a pamikiran a kiatankd iyan, na so maggtas on na maoona a di so di ron maggtas, sa adn oto a skaniyan na phrinayag ko Kitab odi na sobra niyan, na o pama ka sobra na di khakowa inonta bo ko oriyan o di katoona ko kokoman ko Kitab, na amay ka skaniyan na inirinayag ko Qur’an na skaniyan na phagonot, na sii ko oriyan o karinayag na so kokoman na tatap sa minggolalan ko Kitab kna o ba so Sunnah.

Kna o ba aya maana nan na ba rki tano khapakay so kibagakn ko Sunnah sa aya bo a sanaan na so Kitab ka mataan a gianan na masasanka, ogaid na pkhapayag so gona o kaphagatora on igira miapayag so kiapakazopaka o Kitab ago so Sunnah ko kapapayag iyan sa phakaonaan so Kitab.

Sa di anan phakasopak ko nganin a miatankd ko manga Ulama a so Sunnah na pkhokom ko Kitab sa pkhatndo iyan so lomalankap on ago pkhisankot iyan so mamamantk on, ago pkhagintas iyan so matitimbl on, ago mapphakarinayag iyan so margn on a sabotn. Na

179

mataan a skaniyan ko oriyan o karinayaga niyan ko Qur’an na khaadn so kokoman a tatap sabap ko Kitab a so piayag o Sunnah so mababantak on, sa di niyan khaonaan ankoto a Kitab ago di niyan khatankd so kokoman aya mataan na khatankd so kokoman sabap ko Kitab.

SO DALIL A IKA TLO SO Al IJMAA’

Al Ijma’

�اعمجإل ا: ثالالث� يللالدSo Ijma’ sii ko Basa na giipakanggolalann ko maana a kathkhs al Azm, pd roo so Hadith a pitharo o Rasūl a: Daa Powasa o taw a da niyan mathkhs (so niat) so kapphowasa ko kagagawii. Aya maana niyan na tiankd iyan ago thikhs iyan a piniat iyan a pphowasa ko kapitaan on. Go so pagtaw na mia Ijma’ siran igira tomikhs siran ko kapnggalbka iran ko galbk. Go pd roo so katharo o Allāh: Thkhsa niyo so btad iyo ago so manga sakotowa iyo (Yunus 71) aya maana niyan na tankd kano ago thkhs kano. Go datar oto a giipakapamantkn so maana niyan ko kiaopakat (al Ittifaq) sa miatharo a: Mia ijma’ kami ko dataraya, aya ma-ana niyan na miaopakat kami ron. Aya mbidaan o dowa a maana so maana a kathks al Azm, na pkhatoon ko sakataw ago sii ko madakl, na so kiaopakat al Ittifaq, na sii bo pkhatoon ko sagorompong a kiasobra-an so sakataw ka so sakataw na di niyan miphagopakat a ginawa niyan.

Sii pman ko maana niyan ko Istilah, na inosay ran sa osayan a madakl a miakambidabida sa moonot ko kiapakambidabida iran ko manga sarat iyan, sa oman siran mtad sa sarat o kakhabaloy niyan a bagr a dalil na omanan iran so Ta’rif (tokaw) niyan sa sankot a makatotoro-on.

180

Sa aya marani sankai a manga Ta’rif na so katharo iran: Skaniyan so kiaopakat o manga Mujtahid ko Ummat o Mohammad ko oriyan o kiawafat iyan sii ko isa a masa a pd ko manga masa sii ko kokoman a kitab a minggolalan sa ijtihad.

So sayan o Ta’rif:

So kiaopakat o manga Mujtahidin: so kiapamagompong iran sa minggolalan sa katharo odi na galbk odi na so makasosold ko maana ankoto a dowa a pd sa kiatankd (Taqrir) ago so kattrn (Sukut) sii ko taw a khasanaan on ankoto a dowa ko kakhamataani ko Ijma’ sa datar o kakhaosaya on ko Ijma’ Sukuti (Ijma’ a tiargan a tirnan).

Sa aya mapipikir ko manga Mujtahidin na so taw a inisampay ko pankat a kapagijtihad, a skaniyan so kapasang a so misabap on na khagaga niyan so kapakambowata ko manga kokoman phoon ko manga dalil iyan, sa phakaliyo sabap sankanan a sankot so kiaopakat o kalilid a taw ago so taw a da misampay ko pankat a Ijtihad, ka giankai a manga taw na adn oto a da dn a ba iran pamikiran ka datar o kalilid a taw, odi na so pamikiran iran na di khatarima ka kna o ba siran manga Mujtahid. Sa o adn a maadn a sakataw a Mujtahid ko isa a masa na di khaadn sabap ko katharo iyan so Ijma’ sa so katharo iyan na di khabaloy a patoray ko salakaw ron ka kagiya da mabaloy a dalil ogaid na matag pamikiran a khapakay a makaatod na khapakay a maribat, apiya pn patoray rkaniyan so kanggalbka niyan on ko kabnar o ginawa niyan.

So kiasanday niyan ko “Ummat o Mohammad” na miakaliyo ron so kiaopakat o manga pagtaw a miangaoona, ka kagiya kna oto o ba bagr a dalil ko Sari’ah tano, mlagid o tharoa tano a so kiaopakat iran na kna o ba Ijma’ odi na Ijma’ ko da pn kamansok o manga kitab iran.

181

Go so kiaaloya “ko oriyan o kiawafat iyan”, na sankot oto ka an on makaliyo so kiaopakat sii ko masa niyan a Rasūl , ka kagiya kna oto a ba Ijma’ ka so kiaayon o Rasulullah ko tindg o manga Sahabah sa miaopakat siran on na so kokoman na khatatap sa nggolalan ko kia-ayoni niyan on kna o ba minggolalan sa Ijma’ na o sopaka niyan siran na di khatarima so kiaopakat iran, ka kagiya aya pkhapoonan o kitab ko masa niyan na skaniyan so Wahi, sa gioto i sabap a da maaloy so Ijma’ ko katharoo Mu’ad ko kiaizai ron o Rasūl ko kakhokom iyan ko kiasogoa on sa Yaman a phangokom.

So kiaaloy o “masa a pd ko manga masa”, na sankot a patoray ka o da on misankot na aya maphmaana o Ijma’ na so kiaopakat o manga Mujtahidin sii ko langowan o manga masa, na phakatonay oto sii ko di kakhamataani ko Ijma’ sa taman sa kapakatindg o bankit, sa di khapakay a balowin a dalil a skaniyan na sopak ko kiaopakatan a skaniyan na dalil a pd ko manga dalil a kitab. Go so katharo a “sii ko kokoman a kitab” na sankot, a skaniyan so di khasabot ago di khakowa o da nggolalan ko katharoo kitab sa miniliyo ron so kiaopakat ko btad a basa odi na akal odi na adat ka giankai a kaopakat ko datarai na da makasold ko goliling o Ijma’ ka aya bo a masasangan o Ijma’ na so kokoman a kitab.

Na so kinisompat on o “minggolalan sa Ijtihad” na sankot a mabagr ka kagiya so Ijma’ na di khabaloy a dalil a khatarima inonta bo ko manga mas’alah a Ijtihad, a sii makasosold ko nganin a adn a titayan on a aya kapakatotoro iyan ko kokoman na antaan a pamikiran (dhanni) odi na so daa miabathk on a titayan, sii pman ko adn a miaaloy ron a dalil a gtas a pd ko manga titayan na skaniyan na tatap sabap sankoto a titayan sa di makapangingindaw sa Ijma’ ko kazawai sankoto a kokoman.

Na sabap san na di khamataanan so Ijma’ inonta bo o maopakat so manga Mujtahidin langon sa o aya maopakat na so kadaklan kiran na di khaadn so Ijma’ ago daa bagr iyan ko pamikiran o sabaad ko manga Ulama,

182

ogaid na siopak siran o sabaad sa aya tindg iran na so Ijma’ na khaadn ko kaopakat o kadaklan ko manga Mujtahidin amay ka so somiopak na maito a tanto ka datar o sakataw odi na dowa ka kagiya so pamikiran o Ummah na aya mapipikir on na so kadaklan, sa so kakhalinding ko karibat (Ismah) na sii khaadn ko pamikiran o kadaklan, ago kagiya aya pkhatarima na so kadaklan sii ko manga btad a Fiqhi, sa gowani a maadn anan a makasosopak ko maana o Ijma’ a kitab na adn a ika tlo lompok a aya kpit iyan na so kiakadn sa zokhodan ko dowa a pamikiran sa pitharo iran a: Di khabaloy a Ijma, ogaid na bagr a dalil ka kagiya makatotoro sa mapayag ko kaaadn o dalil a marayag a gioto i siandayan iran on, ka o di tano to tharoa na aya khipatoray na so kakhabaloy o maito a somosopak a siran i miakatoon sa dalil a so da matoon o kalankapan sa gioto na tindg a mawatan.

Sa ginintas oto o sabaad kiran sa mapiya a kagintas sa pitharo iran a; So sakataw a Mujtahid na o sankaa niyan so kalankapan na amay ka inayonan iran ko Ijtihad iyan na di khaadn so Ijma’ odi ron mioman so tindg iyan ka datar o kiasopaka o Ibn Abbas ko manga Sahabah, sii ko karoma a mama ago so dowa a loks odi na so karoma a babay ago so dowa a loks a aya kipantag o ina na so ika tlo bagi ko kalangowan o tamok a minibagak o miatay.

Na amay ka da iran on ayoni ko Ijtihad iyan sa sankaan iran so katharo iyan na khatankd so kokoman a Ijma’ sa apiya da on so katharo iyan ka datar o kiasanka o Ibn Abbas ko kahaharama ko Riba a miakaplbiya (Riba al Fad’l) a pitharo iyan a: Daa Riba inonta bo ko pkhataalik (Riba an Nasi’ah) ka datar o kaphasaa niyan ko diankaa tamok sa kasobraan ko datar iyan sa klasi sa mataalik, na o pama ka matonay na knao ba haram, na so manga Sahabah na sianka iran ankoto a tindg iyan sa taman sa miapanothol a komiasoy ko tindg iran sa mia-adn so Ijma’ a miatankd ko salakaw ko kpit iyan.

Sabap roo na pitharo al Imam Mohammad Bin al Hassan a: Opama ka kokom so Kali sa kakhapakay o kaphasaa ko salad a Dirham ko dowa lad a Dirham sa

183

onot ko katharo o Ibn Abbas na di mipnggolalan so katharo iyan ka kagiya makasosopak ko Ijma’.

Go datar oto a di khiitong so kiaopakat o sabaad ko kokoman sa ba Ijma’ ko kiasanka o sabagi, na di mambo khatarima so kiaopakat o manga Mujtahid ko isa a ingd, odi na isa ka sagorompong ko pagtaw, ka kagiya siran na kna o ba siran so kalangowan o manga Mujtahidin, sa di oto phakasold ko Ijma’ a so khabaloy a bagr a dalil (hujjah) a patoray ko manga taw ko kalangolangon iran, go di khiitong sa Ijma’ so kioapakat o manga taw sa al Madinah, go so kiaopakt o manga taw ko dowa a Haram, a gia Makkah ago gia al Madinah, go so kiaopakat o dowa misir a gia al Kufah ago giya Basrah, go di pn so kiaopakat o dowa a Shaykh, a so Abu Bakr ago so Umar, go di pn so kiaopakat o Ahlul Bayt, ago so salakaw roo a so miatharo a pd sa Ijma’.

Aya maana o kiaopakat (al Ittifaq) sii ko Ta’rif na so kaopakat iran ko katharo a satiman, sa o mabagi so manga Mujtahidin sii ko isa a masa sii ko mas’alah sa dowa a katharo na ino khabaloy oto a Ijma’ sii kiran sa daa sii ko mas’alah a rowar ko isa sankai a dowa a pamikiran, sa di khapakay ko taw a phakasalono ko oriyan iran so kaadn sa katharo (kpit) a ika tlo?.

Rk o manga Usuli sankai a mas’alah so tlo a pamikiran: Paganay ron: So kiasapar ka kagiya so kaadn sa kpit a ika tlo na makasosopak ko Ijma’ a miaona na so kasankaa ko Ijma’ na di khapakay. Ika dowa: Khapakay kiran so kaadn sa pamikiran a ika tlo, ka kagiya daa miaona a Ijma’ ka aya miaona na so kiasobag iran sa dowa a kpit ko Ijtihad iran Ika tlo: So pamikiran a ginintas iyan sa amay ka so pimbago a ika tlo a kpit na khabinasa niyan so piagayonan o dowa a pamikiran na di khapakay, sa amay ka daa khabinasa niyan roo na khapakay ago mapnggalbk.

184

Sa aya ibarat o paganay na: So kiasobagi ko manga Sahabah ko mas’alah ko ama a dato a pd iyan so manga pagari sii ko dowa a pamikiran, isa a pamikiran na aya tindg iyan na phakawaris a pd iran a manga pagari, na so isa a pamikiran na da niyan pakawarisa so manga pagari ka kharnding iyan siran sa datar skaniyan o kokoman o ama. Na o makaoma so Mujtahid ko oriyan oto sa tharoon iyan a; aya bo a phakawaris na so manga pagari na miabinasa niyan so piagayonan ko dowa a pamikiran a skaniyan so Ama a dato a phakawaris sii sankoto a dowa a tindg.

Aya ibarat o ika dowa na so kiasobagan ko manga Sahabah ko mas’alah a karoma a mama ago so dowa a loks sii ko dowa a pamikiran, isa on so, aya pamikiran iyan na so khakowa niyan so ika tlo bagi ko mialambaa kipantag ko oriyan o kapakawaris o isa ko karoma (sulus al-baqi) so pman so isa a pamikiran na aya tindg iyan na khakowa niyan so ika tlo bagi ko langowan o tamok a minibagak (sulus kullil mal) a miphrakhs iyan so isa ko karoma. Na o adn a khpit ko oriyan oto sa khakowa niyan so ika tlo bagi ko tamok ko kiprakhsn iyan ko karoma a babay, ago khakowa niyan so ika tlo bagi ko mialamba ko tamok ko oriyan o kapakawaris o phakawaris a pd iyan so karoma a mama na giankanan a kpit na daa a miaankat iyan a nganin a kiaopakatan ko dowa a pamikiran. Sa giankanan a katharo na aya marayag ko manga pamikiran a tlo ka kagiya pphangalian iyan so kasopaka ko Ijma’ a miaona ko btad a kapag’pdaan ko lt iran a dowa.

SO KAKHAPARO O IJMA’ AGO SO KABAGR IYAN A DALIL

Imkan al Ijma’ wa Hujjiyyatuhu

185

�هتيجحو �اعمجإلا �انكمإO pangndod tano ko manga kitab a so piamagosay niyan so manga pakaasal o Fiqhi (Usul al Fiqhi) ago so manga Dlil iyan na matoon tano a minitogalin a miakapoon ko kalankapan ko manga Ulama (Jamahirul Ulama) so katharo a mataan a so Ijma’ na Dalil a phamatoray (mulzim) ko manga taw a miaopakat ago sii ko phakasalono kiran sa skaniyan a Ijma’ na sii ko pankatan a ika tlo ko oriyan o Kitab o Allāh (Qur’an) ago so Sunnah o Rasulullah ka kagiya aya pphangndodan ko katokawi ko manga kokoman o pphamangitana a btad a so da maaloy so kokoman iyan sa mapayag ko Qur’an ago so Sunnah na skaniyan so kapag Ijtihad ago so kapakanggalbka ko pamikiran, sa amay ka so manga Mujtahidin na pangilayin iran so kokoman o minitana a btad sii ko isa a masa a pd ko manga masa na go siran misampay sabap ko Ijtihad iran sii ko kokoman a mattndo na maadn a gioto i kokoman iyan, sa da dn a ma-ana o kakhasoya ko kaploloba sa kokoman, ka kagiya di siran khisamapy ko nganin a ba niyan kalawani so nganin a siampayan kiran sa minggolalan sa kiaopakat iran, ago kagiya so kapapalihara o Ummah ko karibat a so miatankd ko Sunnah na ayakhibgay niyan a sabot na so kababaloy niyan a bnar ago makasosogat, amay pman ka daa ba on miaona a kiaopakat na so pinto o Ijtihad na kallkaan ko taw a miapatot on so kapagijtihad sankoto a maa’alah.

Gianan i dianka a kiaopakatan ko kalankapan a manga Ulama, sa miaompong siran sa mataan a so Ijma’ na khaparo so kitana iyan ago sabnar a minitana dn ago kiamataanan sii ko bontal iyan, ago da a mbidabidaan o oman i masa sii sankoto.

Ogaid na adn a sagorompong a salakaw a somianka siran sa makambibidabida so manga tindg iran, sa adn kiran a kiokom iyan so kamumustahil o Ijma’, sa adn pman a tiarima iyan so kakhaadn iyan ogaid na sianka iyan so kabagr iyan a dalil, sa adn pman a tiarima iyan so kakhaadn iyan ago so bagr iyan a dalil ogaid na bialoy ran

186

a bagr a dalil a matag bontal a daa arga iyan ka kagiya gia bo a kapzawai niyan ko dalil sii ko pamikiran iran, adn pman a aya tindg iyan na bagr a dalil sii ko lawas iyan ogaid na tindo iran a sii bo ko isa a masa a mattndo a so masa o manga Sahabah.

Sa palaya tano binntayin ankai a manga pamikiran ka an tano mabatal so manga daawa iran a so kkpitan iran, oriyan iyan na kilangn tano so manga dalil o kalankapan a manga Ulama ka an mabaloy so kathankda tano ko kamataanan a daa saninsaning iyan ko langowan a sankaan sa tharoon tano a:

So pamikiran a paganay: A skaniyan so katharoa so Ijma’ ma mustahil ko lawas iyan, na aya mikhpit san na so sabaad ko mionot ko sagorompong a an Nidham ago so sabaad ko Shi’ah.

Sa aya pangantap ankai a manga taw na so Ijma’ na Mustahil ko kalalayami ron ka kagiya misasankot ko kakhamataani ron ko paganay, oriyan iyan na so katokawi ron ko ika dowa, oriyan iyan na so kakhitogalin iyan ko ika tlo, sa langon dn anan na di khaparo.

So paganay na kagiya so kaopakat na khipatoray niyan so kakhitogalin o kokoman sii kiran ago so kakhitogalin iyan ko kalangolangowan o manga Mujtahidin na mustahil oto sabap ko kambidabida o manga darpa iran ago so kipapayapat iran sa kalankapan sa doniya, sa amay ka di kiran khitogalin so kokoman na di siran mambo kaparo o ba siran maopakat.

Go kagiya so Ijma’ na patoray a matago on so Sanad (so kiasan-dayan on) na amay ka so sanad na gtas a di mapag’ma ko manga Mujtahidin sabap ko kandadakl o manga okit ko kakhitogalin iyan na khabaloy a katotokawan kiran a skaniyan i pphanarigan iran sa di dn kailangan so kaopakat iran on, na amay pman ka kna o ba gtas ka matag antaan a pamikiran na kapzosopakaan o manga pamikiran iran na di ron khaparo o ba siran maopakat ko sabot a satiman a maana, sa datar o di

187

kakhaopakat o oman i isa ko kapkhababaya i ko pangn’nkn a satiman ko satiman a masa.

So Ika dowa: A so kamumustahil o kakhatokawi ron ko kibtadn on sa kiamataanan, na kagiya gioto na misasankot ko kakhatokawi ko pizakatawan o manga Mujtahidin, ago so katokawi ko nganin a siampayan o oman i isa sii sankoto a kokoman ago so kakhatokawi ko kiaopakat iran on, na langon anan na margn a di khaparo, sabap sa kakhapakay a so sabaad kiran na migagayib ko katataronko iyan odi na misibay sa darpa antaa ka misasaog ko manga taw a kalankapan sa di makikilala o ba skaniyan Mujtahid, odi na so kapsmbag o sabagi kiran sa pakaiza na sopak ko paparatiaya an iyan sa kalk iyan ko kapphanalimbot o manga dato, sa langon dn anan na khabaloy niyan so kaopakat iran a mustahil.

So Ika tlo: So ka mumustahil o kakhitogalin iyan ko taw a pagosaran on a salakaw ko kiaopakat, ka kagiya so okit a kakhitogalin iyan na adn oto a pnggolalan sa

2. So an Nidham na skaniyan so Ibrahim Bin Sayyar al Basri a miawafat ko ragon a 231 H. a skaniyan i olowan ko sagorompong a Mu’tazilah a inibtho ron so ngaran iyan a skaniyan i paganay a somanka ko kabagr a dalil o Ijma’ ago so Qiyas, ago tiokasan iyan so manga Sahabah ago so manga Ulama ko Hadith, sa pphanotholn o manga Kitab a thtotol (Tarikh) a skaniyan na ipapayag iyan so kandosa ago giimaginom sa pakabrg, sa so taw a datar anan na daa timbang o katharo iyan sii ko kitab ago sii ko agama.

188

Sa Tawattur antaa ka Ahad, na so kakhitogalin iyan sa Tawattur na mustahil ka di khatarima ago mawatan oba katokawi sa nggolalan sa Tawattur so langowan a pamikiran o manga Mujtahidin sa intiro a doniya sa ithogalin iran ko salakaw kiran sa taman sa kisampay niyan rki tano, sa aya khalamba a okit na so kakhitogalin iyan sa nggolalan sa Ahad sa daa khibgay niyan a maana ko kiatankd iyan a rowar sa antaan a pamikiran, na so antaan a pamikiran na di khasanaan.

Gianan i maririnkit a manga daawa iran, a skaniyan ko katharo o manga Usuli na kapangadn sa sankaan ko btad a minitana dn ago miakamoayan. Ka sabnar a miatankd so Ijma’ ko masa o manga Sahabah na minitogalin so sabaad ko manga mas’alah niyan sa minggolalan sa tawattur sii ko kalangowan o masa sa taman sa inisampay rkitano.

Pd roo so kiaopakat iran sii ko kapakaonaa ko Dalil a gtas san ko Dalil a antaan a pamikiran, ka kagiya so manga panonogalin a manga taw na kiamasaan iran so manga Mujtahidin ko oman i masa a ppkhakaonaan iran so dalil a gtas. Sa datar oto a kiamasaan iran so kiaompong o manga Sahabah sii ko kiaidini ko Abu Bakr ko kadato sa miatatap siran ko kiambayorantang sa da dn a somiopak a isa bo sa taman sa miawafat, go kiamasaan

189

iran so kiaompong iran ko kathimoa ko Qur’an ko masa niyan sa da dn a somiopak a isa bo, sa minitogalin oto sa Tawattur sa taman imanto. Sa datar oto a initogalin iran so kiaompong o manga Sahabah ko kambgi ko ina a bai sa ika nm bagi ko kababaloy niyan a isa antaa ka madakl sa da dn a somianka a isa bo, na go daa inindod iyan so pamikiran iyan sa miatatap dn a pkhitogalin sa Tawattur ko masa ko oriyan o isa a masa sa taman imanto.

Go datar o kiaopakat iran ko kiaharama ko Riba sii ko manga shayi’ a nm timan a minitalingoma o Hadith sa da dn a somianka roo sii ko apiya antonaa a masa, sa so kiazosopaka a miaadn ko oriyan iyan na sii bo ko ino ba so kahaharam na sii bo sankoto a nm btad antaa ka ba phakatana ko salakaw ron sa nggolalan sa kataks, sa khasanaan ko kambatala ko daawa iran so katankda ko sabaad ko phizagintasan iyan sii ko masa o manga Sahabah.

A so bilangan o manga Mujtahidin a pd kiran na da mabaloy a ba madakl a so di khaparo so katokawi ko manga pamikiran iran, ago da dn a miatoon a isa kiran a ba niyan inikokom so sopak ko paparatiaya an iyan, ogaid na pphakalankapn iran so manga pamikiran iran sa mapayag sa taman sa apiya sii dn sa hadapan o Dato Khalifah o manga Muslim, sa so inikasoy niyan so smbag iyan ko isa a pakaiza na inaloy niyan so sabap a kinikasowin iyan ko tindg iyan, sabap roo na lomiankap so manga mas’alah a miaompong siran on ago so manga mas’alah a kiazosopakaan iran.

Na so miakasalono kiran a manga Mujtahidin na pphakalankapn iran so manga kpit iran sii ko kassmpanga iran ko manga dato sa di ran ikhalk so kisogat kiran o siksa ankai a manga salimbot a manga olowan, sa so sabaad kiran na miasogat a masakit a siksa sa pantag sa kapphakalankapa niyan ko tindg iyan a bnar na andamanaya i kaphangantapa on sa so inikokom iran na salakaw ko paparatiayaan iran sa pantag sa kalk ko kaphanalimbot o dato?.

190

So pman so katahro ankai a manga taw ko poonan o katharo iran a; Amay ka so Ijma’ na sii ko maggtas na daa gona niyan, na amay ka sii ko antaan a pamikiran na mustahil so kaopakat on ko kasabota ko isa a ma-ana na di anan khatarima.

Ka amay ka aya mapipikir iran ko gtas na so kaggtas o kiatankd iyan ago so kapakatotoro iyan, na kna o ba gianan i bandingan tano ka kagiya knao ba anan darpa a Ijtihad, na amay ka aya bantak iran na so maggtas i kiatankd ogaid na antaan a pamikiran so kapakatotoro iyan, na mataan a amay ka miaknal iran na so kiaknala iran on na di khasana-an sa patoray dn a maploba so bantak o kitab sankoto, sa daa makasasapar roo ko kaopakat iran ko isa a kokoman ko masa a kitoro-on on o manga karina sa mapayag kiran langon, sa so datar oto na maptharo ko dalil a antaan a pamikiran, sa so kiataks iran ko kaopakat ko kokoman sa datar o kaopakat ko kakhababayai ko pangn’nkn na kataks oto a mbida (qiyas maal fariq) ka kagiya so kakan na aya phagonotan iyan na so kabaya ago so waraan a so manga taw na mbidabida siran ko manga kabaya iran a panaantaaman, na di san khitaks so kokoman a kitab ka kagiya skaniyan na phagonot ko dalil sa anda dn i kandakl o kapasang ko kapagijtihad ko manga taw na go iran plolobaa so Dalil a kitab na matatankd a khaopakat siran ko kokoman a miakowa iran a phoon ko Dalil.

So pamikiran a ika dowa: A skaniyan so kakhaparo o kaadn o Ijma’ ko ginawa niyan ogaid na kna o ba bagr a dalil a gianan so kpit o an Nidham ago so sabaad ko manga Shi’ah a Imamiyyah. Sa aya phapasodan iran na so Ijma; na da a rowar sa Ijma’ o pizakatawan. Na amay ka so katharo o oman i isa na di phakapatoray ko kataw sabap ko kababaloy niyan a kna o ba mapapalihara ko karibat na datar oto so manga katharo iran ko oriyan o katimo iran ka kagiya so kakharibat na di ron mapopokas ko oriyan o kiaopakat ka kagiya oman i isa kiran na manosiya ko da iran pn kaopakat na so manosiya na di pindiara ko karibat na sii ko oriyan o kiaopakat na siran na manosiya a kna pn o ba mapapalihara ko karibat sa da

191

dn maalin so manga waraan iran ago so sipat iran, sa opama ka thimotimo so manga bota na oman i isa kiran ko kisisibay niyan na bota na di khabaloy ko oriyan o katimo iran a ba phakailay, sa bota siran ko da iran pn kaopakat ago sii ko oriyan o kiaopakat iran.

Sa giankanan a katharo na binasa ago daa ptharo on a rowar ko taw a biota o Allāh so pamikiran iyan ago so kailay niyan sa pzankaan iyan so kamamasaan a maggdam. Sa so bara akal na di niyan khagaga so kasankaa ko mataan a khatatap sabap ko Ijma; so nganin a di matatatap ko masa a katitinanggisa sii ko manga nganin a maggdam, ka so sakataw na di niyan khagaga so kaawidi ko mala a watang na o matimo siran na khakna iran so kaawidi ron.

Go so saami a pangn’nkn na di phakaosog sa pkhaor na o kaomani sa madakl a saami na phakaosog, sa datar oto so sathak a ig a di phakabolong sa kawaw, ogaid na o makapamagomana so madakl a sathak na phakabolong sa kawaw, na o miatankd anan ko manga nganin a maggdam (umur hissiyyah) na khapakay a manggolawla ko manga btad a kitab.

So pamikiran a ika tlo: Skaniyan so mataan a so Ijma; na khaparo ko ginawa niyan ago skaniyan na bagr a dalil ogaid na sarat iyan a mitapi sankoto a miaopakat so taw a mattndo a gianan so kpit o kadaklan ko manga Shi’ah a Imamiyyah.

Sa tiarima iran so Ijma’ ogaid na di khamataanan inonta bo o ma-adn a pd o miaopakat so Imam a Ma’sum a di kharibat. Sa gianan na khabaloy niyan so Ijma’ a bagr a dalil a matag bontal a daa bali niyan, ka kagiya so katharo o Imam sii kiran na bagr a dalil ka kagiya skaniyan na di kharibat, na so kinisarat iyan a kabaloy o Imam a pd iran na khabinasa niyan so kabagr a dalil o Ijma’ ko onayan iyan, sabap sa kagiya khabaloy so dalil ko kaopakat iran a so katharo o Imam kna o ba so kiaopakat o manga Mujtahidin ko katharo o salakaw kiran. Sa piayag o manga kitab iran a so Ijma’ na pzawa

192

ko katharo o Imam a Ma’sum a skaniyan ko pamikiran iran i dato o manga Ulama ago maaadn ko langowan o masa sa adn oto a mapapayag a lomalankap na adn pman a misosoln a romirirong.

Sa aya lawan roo sa kapapayag na gowani a izaan siran ko arga o Ijma’, na pitharo iran a; A so Ijma’ na di ami ptharoon a Ijma’ sii dn sa poonan ogaid na o izaan rkami so Ijma’ na ptharoon ami a bagr a dalil amay ka maapd iran so Imam, sa taman sa apiya so kalankapan a taw na o maopakat siran sa pd iran so Imam a Ma’sum na khaadn ankoto a kiaopakat iran a Ijma’. Sa datar o igira pitharo rkami a so sagorompong a pd iran so Nabi, a ino so katharo ankai a sagorompong bagr a dalil, sa aya izmbag ami na skaniyan na bagr a dalil apiya pn daa rarad o katharo ankoto a matitimo sa sobo so katharo o Nabi na aya mabagr.

Phoon roo na tiaarif iran so Ijma’ sa; Skaniyan so kiaopakat a pzawa ko katharo o Ma’sum mlagid o sobo so sagorompong a miakalidas (al-Firqah an Najiyyah) antaa ka ba kiran minioman so lompokan o manga Muslim. A skaniyan na bagr a dalil a gtas ka kagiya so katharo o Imam a Ma’sum na bagr a dalil, sa datar oto so pphakasawa on. Sa gianan i pamikiran o Shi’ah a Imamiyyah ko kababaloy o Ijma’ a bagr a Dalil, sa di dn anan mangingindaw sa osayan, ogaid na tharoon tano a; Mataan a da dn a Ma’sum (taw a di kharibat) a rowar ko manga Rasūl sii ko nganin a ipzampay ran a phoon ko Allāh, sa so Ijma’ a iniropa iran na da oto a rowar sa bagr a dalil a matag bontal a phipils a gii ran tharoon sa smbag ko manga taw a somosopak kiran ko paratiaya iran, sa daa arga iyan a khaaloy sii ko manga Dalil o manga kokoman.

So pamikiran a ika pat: Na so Ijma’ na bagr a Dalil ogaid na matitins sa sii bo ko Ijma’ o manga Sahabah a gioto so pikhpitan o ad-Dhahiriyyah.

Sa pitharo iran a; So Ijma’ na di khaadn inonta bo o nggolalan sa tangkda o Rasulullah a giankai a manga

193

taw na siran so miakamasa ro-o sa di ron pd so salakaw kiran, go kagiya so Rasulullah na biantog iyan siran sii ko manga Hadith a madakl a katotokawan a siran bo i missnggay sii sankai a Sakasakaw (al Karamah) a so kapapalihara iran oba siran maopakat ko karibat.

Sa aya smbag kiran na mataan a so Rasūl na biantog iyan siran ago biantog iyan so manga taw a phakasalono ko oriyan iran ko katharo iyan a: Aya mapiya ko manga masa na so masa ko a matatago ako ron, oriyan iyan na so siran oto a phakatondog on, oriyan iyan na so siran oto a phakatondog on. Sa gioto na makatotoro sa mataan a so dowa a masa a makathotondog na maapd siran ko ropaan a mapiya, ago so manga dalil ko kabagr a dalil o Ijma’ a skaniyan so kaphakisabotan iyan so kapapalihara o Ummah ko kaopakat iran ko karibat na lankap sa di missnggay sa ba sii bo ko mattndo a masa a di ron pd so salakaw ron, sa daa dalil ko kiatndo iyan a rowar ko pitharo iran a; Da a Ijma’ inonta bo ko tiankd on o Rasulullah a aya maana niya na so kiapakitokawi niyan ko manga kokoman sa di niyan khibgay a sabot so katitins iyan ko manga Sahabah ka kagiya so salakaw ko Sahabah na minitogalin kiran so manga Hadith o Rasulullah ago kiatokawan iran sa da ambidaan iran sii sankai a katampar.

Sa so kamataani ko Ijma’ sii ko sagorompong a ad Dhahiriyyah sa datar o kiasawai ron o Ibn Hazm na kna o ba so kamataani ron sii ko Jumhur. Ka skaniyan oto sii kiran na kna o ba dalil a salakaw ko manga titayan ogaid na skaniyan so kiaopakat ko nganin a miatankd a pd ko agama sa minggolalan sa patoray, sa da dn a kapzanka on o isa bo a pd ko manga taw o Islam ka datar o kazahadat, ago so kawawajib o sambayang ago so powasa ko Ramadhan.

Go daa sankaan a so kaopakat ko kiatokawan a pd ko agama sa patoray na kna o ba pd ko Ijma’ a so gii tano pamagosayin a skaniyan so dalil a pzawa ko kokoman o Allāh ka kagiya so datar anan a soson a pd sa manga

194

kokoman na tatap sa minggolalan ko manga dalil a gtas a di dn makapangingindaw sa Ijma’ a phakasawa on.

So pman so kiaopakat ko kinitogalin o Sunnah o Rasulullah na daa ba san Ijtihad sa taman sa mabaloy a Ijma’ ka kagiya so kapkhitogalin o Sunnah na di misasankot ko Ijtihad ogaid na khaadn a phoon ko taw a khapakay a mitogalin iyan so Sunnah mlagid o skaniyan na Mujtahid antaa ka di.

So Pamikiran a ika lima: Na skaniyan so mataan a so Ijma’ na bagr a dalil a mamamantk sa daa mbidaan o isa a masa ko isa a salakaw, a gianan i pikhpitan o kalankapan a manga Ulama a pd kiran so pat kataw a manga Imam, sa inidalil iran ko katharo iran so Kitab so Sunnah ago so pamikiran.

So sii ron ko Kitab: Na so manga Ayat a miakanggonanao ko rinayagan iyan sii ko kabagr a dalil o Ijma’ sa kna o ba titayan so kapakatotoro iyan a phakabgay sa sabot a gtas ago pthakna on so pamikiran. Sabap roo na pitharo o al Amidi a; So kakhpiti ron na mia-adn a makatotoro sa antaan a pamikiran a kna o ba gtas.

Pd on so katharo o Allūh a: Sa taw a sankaan iyan so Rasul ko oriyan o kiarinayag on o Toroan sa aya onotan iyan na so salakaw ko lalan o miamaratiaya na isompl ami ko pianarigan iyan na iyawn ami skaniyan ko Jahannam a marata a khabolosan (an Nisa’ 115).

Sii sankai a ayat na piamagitaan o Allāh so taw a aya onotan iyan na so salakaw ko lalan o miamaratiaya sa izold iyan ko Jahannam a skaniyan na pagita a mala a makatotoro sa so okit o salakaw ko miamaratiaya na batal, na so bala iyan a so lalan o miamaratiaya na aya ontol a bnar, na so kiaopakatan ko manga Mujtahidin a pd ko miamaratiaya na skaniyan i lalan o miamaratiaya a bnar a so wajib so kaonoti ron ago haram so kasopaka on.

Go sii ko ayat na tinimo iyan sii ko pagita iyan ko kasankaa ko Rasul ago so kaonoti ko salakaw ko lalan o

195

miamaratiaya, sa so kahaharm o kasopaka ko Rasul na datar o kahaharam o kanoti ko lalan o salakaw ko miamaratiaya sa di khapakay oba matimo so Haram ago so kna o ba haram sii ko pagita, na so Ijma’ na okit o miamaratiaya na khabaloy so kaonoti ron a wajib na di khabaloy a wajib opama ka kna o ba bagr a Dalil.

Go pd roo so katharo o Allāh a; Go datar oto a bialoy ami skano a Ummah a lmbak (maontol) ka an kano mabaloy a manga saksi ko manga taw (al Baqarah 143). Na aya lmbak ko langowan o shayi’ na so maontol on sa so ayat na bialoy niyan siran a manga oontol sii ko katitimo iran sa di siran kaopakat ko ribat a skaniyan na mipapatoray ko pindiara (Ma’sum) na so Ma’sum na wajib so kaonoti ron, ka kagiya da-a ptharoon iyan a rowar ko bnar, sa datar oto a so kiawajib o kaonoti ko Rasūl , na wajib mambo so kaonoti ko Ijma’ ago so kanggalbka on.

Go adn a manga ayat a salakaw ogaid na di makalilidas ko mablang a osayan ko kapakatotoro iyan sa di khasanaan a skaniyan bo ko kaphakatoro ko kabagr a dalil o Ijma’ . So pman so Sunnah; Na skaniyan i mabagr a Dalil ko bagr o Ijma’ sa datar o kiatharoa on o al Gazali sii ko Kitab iyan a al Mustasfa.

Sabnar a miatankd so manga Hadith a manga pipiya a lomalankap a makatotoro sii ko katimbl iyan sii ko kapapalihara ankai a Ummah ko kaopakat iyan ko karibat ago so kadadag, sa tatap dn a mapapayag ago lomalankap sa da dn a somianka on a isa bo sa taman ko masa o an-Nidham a skaniyan i paganay a somanka ko kabagr a dalil o Ijma’.

Pd roo so pianothol o Umar Bin al Khattab a mataan a so Rasulullah na pitharo iyan a: Sa taw a kababayaan iyan so kapakadarpa ko Sorga na darkt ko sagorompong (al Jama’ah) ka mata-an a so shaytan na pd o sakataw, na skaniyan ko dowa kataw na mawatan. Go pd roo so Hadith o Mu’ad a pitahro iyan a, pitharo o Rasulullah a tlo a di siran priitn o poso o Muslim, so kapagikhlas ko

196

galbk sa soasoat ko Allāh, so kaosiati ko manga olowan ko pagtaw, ago so kadarkt ko ompongan o manga Muslim.

Go pd roo so Hadith a: So lima o Allah na pd o sagorompong na sa somibay na misibay ko Naraka. Go pd roo so Hadith a: Mataan a so Allāh na di niyan thimoon so manga Ummat akn ko kadadag. Go so Hadith a: Piangni akn ko Kadnan ko a di kaopakat o manga Ummat akn ko kadadag na inibgay niyan rakn. Go pd roo so Hadith a, Da maadn so Allāh i ba niyan timoa so Ummat akn ko karibat. Go so Hadith a: Go tatap dn so Ummat akn a papayagn iran so bnar sa taman sa makaoma so sogoan o Allāh.

3. So kakomplito o Hadith na pianothol o al Imam as Shafi’i sii ko Risalah niyan a miakapoon ko Salman Bin Yasar a pd ko manga Imam ko Tabi’in a so Umar Bin al Khattab na piangosiatan iyan so manga taw sa al Jabiyyah sa pitharo iyan a; Mataan a so Rasulullah na tominindg rkami sa datar dn ankai a katitindg akn rkano sa pitharo iyan a; Sakawa niyo so manga sahabat akn oriyan iyan na so phakasalono kiran oriyan iyan na so phakasalono kiran oriyan iyan na khapayag so kapamokhag sa taman so so mama na pzapa a da pangnii sa sapa ago pzaksi a da pangnii sa saksi, tanodan a sa taw a kababayaan iyan so daya-an ko Sorga na darkt ko sagorompong ka mataan a so shaytan na pd o sakataw na skaniyan ko dowa kataw na mawatan go oba adn a isibay o mama a babay ka mataan a so shaytan na ika tlo iran, na sa taw a ikababaya iyan so manga pipiya niyan na go makarata on so manga marata iyan na skaniyan na mapaparatiaya. Sa pitharo o as Shafi’i a aya maana o kinisogoon o Rasul ko kadarkt ko sagorompong iran na daa maana niyan a rowar ko kaonoti ran ko p’halaln o sagorompong iran ago so p’haramn iyan ago so kapangongonotan iyan, na sa taw a tharoon iyan so katharo o sagorompong na skaniyan na domiarkt ko sagorompong na sa taw a sankaan iyan so katharo o sagorom-pong na skaniyan na sianka iyan so kadarkt ko ompongan iran. Sa pkhaadn so kapphakalipat sii ko kazagomparak, na sii ko katitimo na mawatan on so kapphakalipat sii ko maana a Kitab odi na Sunnah odi na Qiyas.

4. Pianothol o as Shafi’i ankanan a Hadith a miakapoon ko Ibn Mas’ud a so Nabi na pitharo iyan a: Inikalimo o Allāh a oripn a mian’g iyan so

197

katharo akn na minilahar iyan ago siabot iyan ago tionay niyan, khasalak a adn a maawid sa fiqhi (kokman) a knao ba Faqih (mala i sabot ko kokoman), ago khasalak a so ma-awid sa fiqhi na khaawidan iyan ko lawan on sa kala i sabot, tlo a di ron pndonsiyan ago mriit so Muslim, so kapagikhlas ko galbk sa soasoat ko Allāh, so kaosiati ko manga Muslim, so kadarkt ko ompongan iran ka mataan a so pangni ran na makaliliot kiran ko talikhodan iran, sa pkhalinding iyan siran ko shaytan ago so kadadag.

Giankai a manga Hadith na pianothol skaniyan o manga ala ko manga Sahabah, sa apiya pn so kadaklan on na Hadith a Ahad ogaid na maiisaisa sii ko maana a so kapapalihara ankai a Ummah oba matimo ko karibat, sa so kiaompongan kiran na bnar a patot so kaonoti ron, sa inipangoyat o Rasul so kaonoti ko kiaompongan ko katharo iran, ago piakipananggilaan iyan so kasopaka on.

Sabnar a miatoon ko sorat o Umar ko manga Kali niyan a; Kokomn ka so madadalm ko Kitab o Allāh, na oda on na sii ko Sunnah o Rasulullah , na oda on na sii ko kiaompongan ko manga Salihin, sa so datar oto na miakapoon pn ko Ibn Mas’ud sa da dn a somianka kiran a isa bo a pd ko manga Sahabah sa lagid o miaadn a Ijma’ sii sankoto.

So pman so Akal: Na skaniyan so tiankd o as Sarakhsi ko kitab iyan a Usul. A mataan a so Allāh na bialoy niyan so Rasul a kaposposan o manga Nabi sa da dn a Nabi ko oriyan iyan, go inikokom iyan so kakhatatap o Shari’ah niyan sa taman ko alongan a Qiyamah, sa piayag oto o Rasulullah ko katharo iyan a: Tatap dn so sagorompong ko manga Ummat akn a papayagn iran so bnar a di iran khabinasaan o taw a somanka kiran. Sa di dn dowa dowa na so Shari’ah niyan na mapapayag ko manga taw sa taman ko kabankita ko doniya sa sabnar a miapotol so Wahi ko kiapatay niyan, na miaknal tano a aya okit o kakhatatap o Shari’ah niyan na so kiapaliharaa o Allāh ko

198

Ummat o Mohammad o ba siran maopakat ko kadadag, ka kagiya so kaopakat ko karibat na phakatonay sa kakhada o Shari’ah niyan na gioto na makasosopak ko kapasadan o Allāh a thatapn iyan so Shari’ah niyan, na amay ka miatankd so kapapalihara o Ummat ko kaopakat ko kadadag, na mia-adn a so kiaompongan kiran na datar o mian’g ko Rasulullah, na so mian’g on na khawajib iyan so katokawi ron sa gtas na so kiaompongan kiran na khakowa niyan so kokoman iyan. Na go so datar oto a osayan na sii ko Usul o Fakhr al Islam a so al Bazdawi.

Sa giankai a manga Dalil ko katitimo iyan na phakisabotan iyan so kapapalihara o Ummah phoon ko karibat, sa anday kaopakat o manga lalantas i pamikiran a manga Ulama sii ko Shari’ah – a di siran khaopakat inonta sii ko nganin a adn a dalil on a kitab – na so kiaompongan kiran na bagr a dalil a patoray so kanggalbka on sa daa mbidabidaan o masa ko isa a masa, ka kagiya so manga Hadith na mapayag a kiatharoa niyan ko lapiyat o Ummah a skaniyan na khamataanan ko miamaratiaya a pd ko manga Sahabah ago so miakasalono ko oriyan iran, sa sa taw a tinsn iyan so Ijma’ sa sii bo ko Ijma’ o manga Sahabah na sabnar a tindo iyan so dalil a lankap sa daa ba on miakatndo, sa so tindg iran na malobay.

SO MANGA PHIZOSONAN O IJMA’Anwa’ul Ijma’

�اعمجإلا اعو�نأMizoson so Ijma’ ko andamanaya i kiaparoli niyan sa Ima’ a a bathk (Ijma’ Sarihإجم77اع ص77ريح ) ago Ijma’ a tiargan (Ijma’ Sukutiإجماع سكوتي ). So paganay: na khaadn sa nggolalan ko kiaopakat o manga Mujtahidin sii ko kokoman sa nggolalan sa katharo a khan’g ko pizakatawan kiran, odi na galbk a khamasaan

199

kiran langon sii ko masa a satiman sa di siran on makapzopasopak ko katharo ago galbk. So ika dowa: Na khaadn sa nggolalan sa makambowat ko sabaad ko manga Mujtahidin so kathao odi na galbk oriyan iyan na katokawan o sabagi a malalamba sa mlagid o miniado kiran oto antaa ka ba lomiankap sa miabagombar ko kawankawangan iran sa da dn a mapa-g’ma on sa tomarg siran odi na tomrn siran sa di siran somanka ago di siran mayon sa bathk sa daa maaadn roo a nganin a phakasapar kiran ko kapayaga iran ko kasopak. Sa opama ka ayon siran sa bathk na pmbaloy a Ijma’ Sarih, na o adn a somanka kiran na di khaadn so Ijma’, sabap roo na mimbaloy ankoto a Ijma’ a Ijma’ a tiargan (Ijma’ Sukuti). Sa so paganay a soson na da dn a ba on kiazosopakai o kalankapan a manga Ulama ko kababaloy niyan a bagr a dalil, ogaid na so ika dowa soson na kiazosopakaan sa manga pamikiran: sa aya kpit o sabagi na kna o ba bagr a dalil a mamamantk, adn pman a sagorompong a pitharo iyan a bagr a dalil ogaid na miasobag siran ko soson iyan ino gtas antaa ka antaan a pamikiran, adn pman a ika tlo lompok a ginintas iyan sa amay ka so bilangan o miathk na madakl a di so bilangan o tomirn na khabaloy a bagr a dalil, na amay pman ka so tomirn na madakl a di so mitharo na di khabaloy a bagr a dalil. Inidalil o piakada iyan so kababaloy niyan a bagr a dalil a mamamantk sa mataan a so kattrn na khapakay a khabaloy a toos sa kia-ayon, na khapakay mambo a toos sa kiasanka sa sabap sa kalk, odi na kapamimikiran, odi na kawan ko migay ko smbag o pakaiza, sa igagadong iyan so kasasanka, na so di matatankd na di khabaloy a bagr a dalil batabolabaw ko nganin a iphatoray niyan so katokawi ron sa nggolalan sa gtas. Inidalil o siran oto a pitharo iran a skaniyan na bagr a dalil a mamamantk so, opama ka saratn ko kapnggolalan o Ijma’ so kabathk o oman i isa ko Mujtahid ko pamikiran iyan odi na so kiaayon iran sa nggolalan sa katharo na phakatonay oto sa di dn kakhaadn o Ijma’ sa dayon sa

200

dayon, ka kagiya di khaparo o ba matimo so manga taw ko satiman a masa ko satiman a darpa sa pantag sa an man’g ko oman i isa kiran so lalag iyan, odi na so kan’ga ko pamikiran o sabagi kiran amay ka mtad sa kokoman so sabagi, go sabnar a miaopakat tano sii ko kababaloy o Ijma’ a bagr a dalil ago so kaaadn iyan na khada ankanan a sarat sa aya o a khasanaan on na so kakokom o sabagi sa so sabagi kiran na tomtrn ko oriyan o katokawi ran on. Sa so kattrn na mapia pn khaparo a mabaloy a toos ko kiasanka ogaid na so kababaloy niyan a toos ko kiaayon na aya mabagr, ka kagiya so manga Mujtahidin na di kiran khapakay so kattrn ko kaphayaga iran ko kiasopak iran ko kokoman amay ka so kokoman iran na salakaw ko inikokom o pd iran. Na amay ka tomrn siran sankai a masa na so karorona on sa kiapaka-ayon iran na aya mapnd a di so kaprorana on sa somiopak siran, so pman so katharo a oba siran maalk odi na maawan odi na mabbngang sa isosoln iran so kasasanka na di anan khaadn ko manga Mujtahidin sa ba iran ganati so inisarig kiran a so kapayaga ko manga kokoman, na so pman so giikapamimikiran ago so kapphagijtihad na di pn khatarima ka kagiya so mitharo ko kabagr a dalil o Ijma’ a Sukuti na inisarat iran ko kakhatarima o kattrn sa khabaloy a kapakaayon so manga sarat a maphakada iyan ankanan a pamikiran a skaniyan so: Kabaloy oto a sii ko oriyan o katokawi ran on ko kokoman a miakapoon ko sabaad kiran ago miaipos so masa a phakaampl ko kaphamimikiran ago so kapndiro-god ko kokoman, go mabaloy a sii oto ko manga kokoman odi na mas’alah a Ijtihad. O pman o maadn ko manga mas’alah a di ron khapakay so kapagijtihad na di khabaloy so kattrn a ba kapakaayon ogaid na kadapay ko miakambowat ko manga salakaw kiran. Sa amay ka kiatokawan tano a so manga taw a mitharo ko kababaloy o Ijma’ a Sukuti a bagr a dalil na da iran baloya so matag kattrn a dalil ko kiapakaayon, ogaid na skaniyan so kibagakn o tomtrn ko kapayaga niyan ko nganin a matatago on a makasosopak ko lomiankap a pd sa katharo ago galbk, go patoray ko Mujtahid a kapayaga niyan ko nganin a matatago on a pd sa makasosopak ko

201

lomiankap a pd sa smbag ko manga pakaiza o sabagi sa di ron khapakay o ba niyan bagakn ko oriyan o kiatokawi niyan ko makasosopak on, sa miaipos mambo so masa a kaphamimikiran iyan sa di ron khahalal oba ttrn sa ba niyan pagmaa so matatago on na amay ka di niyan payagn na maadn oto a dalil sii ko kiapakaayon iyan sankoto a kokoman a miabagombar ka opama ka adn a matatago on a makasosopak on na payagn iyan ka an lankap ko manga taw sa masopak iyan so katharo a paganay. Sa amay ka maknal tano anan na makarayag rki tano so kapnd o kaptharoa tano ko kababaloy o Ijma’ Sukuti a bagr a dalil. Sii ko oriyan oto na ptharoon o mitharo sa skaniyan na bagr a dalil a gtas: A igira miatankd so Ijma’ sa minggolalan sa kiatrn ko kaphayaga ko pamikiran a makaaayon odi na makasosopak na khabaloy a bagr a dalil a gtas ka kagiya so Ijma’ na anday katankd iyan na khaadn a datar oto ka kagiya so kapakatotoro o kababaloy niyan a bagr a dalil na phakisabotan iyan a skaniyan na gtas. So pman so mitharo sa skaniyan na bagr a dalil a antaan a pamikiran na aya katharo iran na; So Ijma’ Sarih na skaniyan na bagr a dalil a gtas ka kagiya daa sankaan on sa khabaloy a bagr a dalil a maggtas. Na so pman so Ijma’ Sukuti, na mapiya pn kiamataanan so kapnd o kababaloy niyan a kiaayonan sii ko kiasopaka on ogaid na tatap dn so di niyan katatankd na maaadn apiya pn kialbiyan o kapnd, sa kaphakiwarisan iyan so kakhaadn o sankaan ko kapakatotoro o Ijma’ na so kaaadn o sankaan na di khaadn so kaggtas, sa ayaphakarinayag na so kaptharoa sa skaniyan na bagr a dalil a antaan a pamikiran. So pman so ginintas iran so pagltan o igira so tomtrn na maito a di so miathk na khaadn so Ijma’ ago so amay ka so tomirn na madakl a di so mitharo na daa khaadn a Ijma’, sa biagr iran so pamikiran iran sa; so kiakowaa ko kattrn sa karina sa kiaayon na pantag oto sa karna ko

202

margn a skaniyan na kamotowan a ndiankaan ko dianka iyan, na so karna ko margn na sii khaadn ko kakhowaa ko kiatrn o maito sa kiapakaayon kna o ba sii ko kiatrn o kadaklan ka kagiya so maito na mi-iitong a makaoonot ko kadaklan. Na amay ka maadn so kiatrn o kadaklan na khaadn iyan oto a datar o ba aya dn a tomirn na so kalankapan langon, na amay ka mapayag so katharo a sii makapoon ko kadaklan na khaadn iyan a datar oba so kiapayag iyan na sii dn phoon ko kalangolangowan. Sa aya izmbag kiran na; Aya maana a so misabap on na bialoy so kattrn o maito a sii makadadarpa ko kiapayaga ko kiapakaayon na kagiya di kiran khapakay so kibagakn ko kapayaga ko kasopak amay ka so kokoman a matatago kiran na sopak ko inikokom a maaadn amay ka so komiokom na maito na go tomirn so kadaklan na mabagr a di so paganay ka kagiya so kadaklan na mapaparo ko kapayaga iran ko kasopaka ko kokoman o maito na khaadn a so kiatrn iran na dalil ko kiapakaayon sa nggolalan sa aya taralbi.

SO KAPKHITANA O IJMA’Uqu’ul Ijma;

�اعمجإلا وع�قو203

Miapayag sa onaan sa aya marayag a tindg sii ko Ijma’ na so kpit o mitharo sa skaniyan na bagr a dalil a mamamantk ko masa a kamataani ron sii ko apiya antonaa a masa sa minitogalin rki tano sa katogalin a mapiya sabap ko karinayag o manga dalil iran ago so kalobay o manga dalil o salakaw kiran, ogaid na ino minitana so Ijma’ ago kiamataanan sii ko langowan o manga masa? Sa gianan na phakarinayagn tano sii sankai a pangilay sa tharoon tano a: Amay ka mangndod tano ko manga Ijma’ a so minitogalin rki tano na khatoon tano skaniyan a adn a minitana on ko masa o manga Sahabah, ka datar o kiaopakat iran ko kakhipantaga o Ina a Bai ko ika nm bagi ko kapangwaris, ago so madakl a manga ina a bai na kaphamagpdaan iran amay ka makadakl siran, go so di khakapakay o mama a kna o ba Muslim o ba niyan pangaromaa so babay a Muslimah, go so di khapakay o ba pangaromaa so ipag ko da pn kapopos o Iddah o pagari niyan, go so kiaopakat iran sa Haram so sibo o baboy, go so di kakhapakay o ba pakandowayaa so babay ago so babo iyan ki ama iyan odi na sii ki ina iyan. Go so kiaopakat iran ko kapagomani ko Bang ko gawii a Jumu’at, go so kiatimoa ko manga isosorat a Qur’an ko masa o Abu Bakr, go so kiapakaisaisaa on ko masa o Uthman, go so kiagarobata ko manga taw a sianka iran so kabgay sa Zakat ko masa o Abu Bakr, go so kiaharama ko Riba ko nm soson a so inaloy o Hadith. Sa langon dn anan na manga Ijma’ a minitana ko masa o manga Sahabah sa masasanday sa adn oto a sii ko Qur’an odi na so Sunnah odi na so Maslahat (kamapiaan), sa tiarima o miakaoma ko oriyan o manga Sahabah sa da dn a somianka on a isa bo, sa miatatap dn a giingglalbkn sa taman dn sa masa tanoai a kapapantagan. Go pd roo so kadaklan on a miaaloy ko manga kitab a Fiqhi a di tano katawan o anday kinitana iyan, ogaid na sii ko oriyan o kiaploloba-aon na miapayag a so sabagi on na aya pakaasal iyan na Fatwa a Sahabah a daa miatoon a somiopak on, sa so sabagi on na matag kiaopakatan ko

204

manga Ulama ko isa a Mad’hab (kpit) odi na so kiaopakat o kpit a pat, sa adn pn a matag tindg a daawa a daa onayan iyan ogaid na pitharo sa bontal a somosopak ko masa a giikandng’ga sa manga tindg sa pantag sa kithgl ko isa a pamikiran. Na datar oto a so taw a phangnod ko manga masa o Ijtihad na khatoon iyan a adn a dowa a masa o manga Muslim, a so isa on na so masa o manga Sahabah ko da pn kaadn o Morka (Fitnah) a so mianinggaposan ko kiabono o Uthman, na so ika dowa a masa na, so masa ko oriyan oto. Na so masa a paganay na khatoon tano a so btad na mababaloy a Shura’ ko manga Muslim. Sakataw a Khalifah a adn a manga salianti niyan ko manga ala a ingd a magagakot siran o gakot a Ra’iyyah (pagtaw a sisiapn) o dato a Mulim a maontol. Sa so manga Wali ko manga Iqlim (manga ala a ingd) na pphangndod siran ko Khalifah ko nganin a pkhargnan siran on, na sii sankoto a masa na gii siran magijtihad ago so manga salinggogopa iyan sa ipphakawit iran so kyaompongan ko pamikiran iran sii sankoto a manga wali, sa so kamamaradika na masisiap a rk o kalankapan. Sa oman i isa na pphayagn iyan so pamikiran iyan sa mapayag, na so giikathitindga sa manga kpit na kallkaan kiran sa pantag sa an pkhalompiyo so manga pamikiran sa da dn a kakharn o Faqih ko kaptharoa niyan ko pamikiran iyan, sa di ron khitgl so pamikiran o salakaw ron, sa aya antap o kalankapan na so kisampay ko bnar, sa amay ka mapayag a so bnar na sii matatago ko salakaw ron na magaan so magaan na indod iyan so pamikiran iyan sa mangongonotan ko pamikiran o salakaw ron. Sa miaadn a so giikandatoi ko manga ingd a manga ala na gi-imakanggolalan sa kazasaliob sa so pkhigayib ko pompongan o Khilafah na phagndod on ko kaadn o manga sabap, sa datar oto a so kanayik Hajji na mala a giiiplimod o manga Muslim sa doniya, sa pkhasabapan oto sa kapphakalbod o kapkhaadn o Ijma’ sabap ko kapkhatimo o manga Ulama ko satiman a darpa, sa di dn

205

dowadowa na khaadn roo so Ijma’ ko sabaad a manga Mas’alah. Sa kna o ba langowan a miatharo a kiaompongan kiran na ba Ijma’ a Sarih, ka aya kadaklan on na Ijma’ Sukuti, sa datar oto a adn a mianga aaloy roo a mas’alah a aya miatharo na kiaompongan kiran ogaid na so kamataani ron na di kapopokasan sa kasosopaki ron, a skaniyan so katharo o kadaklan kiran. Gianan so manga mas’alah a masasanday sa pamikiran a pd sa Qiyas odi na Maslahah, a so miarinayag sa minggolalan sa Bahs (pangilay) a so sabaad ko manga Fuqaha ko manga Sahabah na siopak iyan, sa minitogalin so pamikiran iyan sa pd o pamikiran o kadaklan. Na sii pman ko oriyan ankanan a masa na miasagomparak so Ummah sa tlo lompok, (1) Khawarij (siran so sagorompong a lominiyo ko kadato o Ali Bin Abi Talib) (2) Shi’ah, ago (3) Jumhur a siran so miakilala sa oriyan ko ingaran a Ahl as Sunnah. So Khawarij na di ran tatarimaan so Ijma’ ka kagiya so kialiyo iran na sii siran phoon ko ompongan o manga Muslim sa miphokas siran on, na andamanaya i kaptharoa on sa tharimaan iran so Ijma’ a di ran pagayonan so salakaw kiran ko manga btad a kapagijtihad a skaniyan i darpa o Ijma’ a so pphamagosayin tano a khabaloy a dalil ko oriyan o Kitab ago so Sunnah. So pman so Shi’ah a so inibtad iran a ginawa iran ko pankatan a missnggay a makalalawan, sa bithowan iran so salakaw kiran sa kalankapan a kalilid, na di ran tatarimaan so Ijma’, sa piakasndad iran so kiasopak iran sa di ran tharimaan so Sunnah a pianothol sa sii miakanggolalan ko salakaw kiran na andamanaya i kaphamikira sa kakhaadn kiran o kaopakat ago so salakaw kiran ka an kamataani so Ijma’ a mititindg iyan so kalankapan o Ummah langon. Go miapanothol tano sa onaan a aya bo a tatarimaan iran a Ijma’ na so Ijma’ a matatago on so Imam iran a Ma’sum, sa ayakhatarima na so pamikiran o Imam kna o ba so kiaompong o sagorompong samanoto na daa b aroo

206

Ijma’ ko kamataani ron ka kagiya aya bo a kakhatarima oto na so kaadn o pamikiran o Imam a Ma’sum sa da dn a arga o pamikiran o kalankapan, sa gioto so bithowan tano sa Ijma’ a phipils a matag bontal a daa maana niyan. So pman so Ahl as Sunnah na miaadn siran a mipapayapat sii ko manga Ingd a Islam sa margn so kapkhatimo o katharo iran sii ko kokoman a Ijtihad a bago a salakaw ko minitogalin a pd ko manga Ijma’ o manga Sahabah, inonta bo so pkhaadn on a pkhasalak. Minsan pn adn a pkhaadn kiran a dato a maontol a phagokit ko onayan a kapmomosa-wira ogaid na so masa niyan na tanto a makmpt, ago daa miatoon kiran a isa bo a ba niyan pinggalbk so katimoo langowan a Mujtahid ko satiman a darpa, ogaid na pzanaan iyan so sabaad kiran a aya niyan pkhatimo sa pkhaadn kiran so Majlis Shura (katitimo a kapmomosawira) sa pkhiado kiran so manga awid a akal ko manga kokoman, na so kapkhaopakat o datar anan a sagorompong na di khasanaan ko kakhamataani ko Ijma’ sa datar o kiniropaan on o manga Usuli. Sa datar oto a adn a pkhaadn ko manga Ulama a giikathotogalin ago giikapakathotoona ago so manga Fuqaha a salakaw ko manga ala a ingd ogaid na margn so kapkhatankd iyan ko oman i Faqih ago sii ko langowan a masa sa ba niyan matimo so langowan a pamikiran a manga salakaw. Sa aya kalilid na giimagijtihad so oman i isa sii ko kokoman, sa da matatap so Ijtihad iyan ko kaoyagoyag iyan ogaid na pkhaalin ko gi-ikapagalin o masa a piagintawan iyan. Go ino ba miaadn so manga dato ko Umayyah ago so Abbasiyyah a ba iran sisiyapa so kapkhatimoo manga pamikiran o manga Ulama a adn a moonot kiran na adn mambo a somosopak kiran a so pzankaan iran oba siran makapangpd ko galbk ankai a manga dato taman sa pphalagoyan iran so kathandingana ko kapangokom. Langon dnai na manga btad a khabaloy tano niyan a pzanka tano sa madakl ko kakhokoma tano sa ba

207

khamataani so Ijma’ a bago sii sankoto a manga masa, ogaid na minsan pn maaadn so sankaan na di tano khagtas so kapakadaa on sa maptharo tano a miaadn so Ijma’ sa minggolalan sa minitkaw, sa datar oto a di tano maphakada so kababaloy niyan a bagr a dalil a amay ka kamataanan a miakamoayan sa onot ko kalalankap o kapakatotoro o kababaloy niyan a bagr a dalil. O pangndod tano ko manga Ulama ko Usul a miangaoona, na khatoon tano siran langon ko kiasmbaga iran ko sagorompong a sasankaan iran so kakhaparo o Ijma’ ko lawas iyan odi na sii ko kababaloy niyan a bagr a dalil a mamamantk na aya sasarigan iran ko smbag iran na so kinitana o Ijma’ ko masa o manga Sahabah sa daa miailay tano a isa kiran a ba adn a minitalingoma niyan a Ijma’ a satiman a thito a minitana ko oriyan ankanan a masa, go so katharo o sabaad kiran ko kapsmbaga ko mataan a miaompong siran ko oman i masa sii ko nganin na di oto phakaliyo ko kababaloy niyan a Ijma’ a Sahabah a minitana ago minitogalin ago miatatap so gii ron kanggalbka ko langowan o masa.

Sa gianan na phakatoro sa marani sii ko mataan a so Ijma’ na da mitana inonta bo sankanan a masa.

Go pd ko manga Usuli a miangaoona so taw a pitharo iyan a mata-an a so Ijma’ na da mitana inonta bo sii ko masa o manga Sahabah, odi na so kalaan ko mas’alah niyan na sii bo minitana ko masa iran.

SO PKHASANDAYAN KO IJMA’Sanad al Ijma’

�اعمجإلا د�ن�سAmay ka so Ijma’ na skaniyan so kiaopakat o manga Mujtahidin sii ko isa a masa a pd ko manga masa sa adn oto a matitimo siran na adn pman a mipaparak siran, na skaniyan na pkhaadn a pphakapoon ko Ijtihad o manga

208

Mujtahid, na so kapagijtihad na kapangilay ko kokoman o Allāh sii ko manga Dalil ago so manga Toos (Amarah) a so piakatindg o Kitab sa pantag sa kazawai ko manga kokoman iyan, na daa khaadn a Ijtihad a khatarima inonta bo o makaphoonan sa dalil a khatarima a pd ko manga dalil, sa daa khaadn a Ijma’ a daa Sanad iyan (kasasandayan on).

Aya sndadan oto na igira miatarotop so Ijma’ ago minitogalin na khitogalin a pd iyan so sanad iyan, ka o tharoa tano a khamataanan so Ijma’ a daa sanad iyan na phakatonay oto sa kaphanaro ko agama o Allāh sa daa katao ron, na skaniyan na ribat na so Ummah na mapapalihara ko karibat.

Giankai a Sanad na pkhaadn a phoon ko Qur’an, odi na so Sunnah, odi na so Qiyas, odi na so al Maslahah.

Ogaid na khaimolngan a so Dalil a so masasanday ron a skaniyan so dalil a pzawa ko kokoman o Allāh na di khabaloy a gtas ko kapakato-toro iyan ko kokoman a khawahjib iyan so kakhatokawi ron, ka opama ka gioto i btad iyan na khabaloy so Ijma’ a di phakasawa ko kokoman, ka kagiya so katao na miatatap sa minggolalan sankoto a dalil sa di dn pangindaw so kaadn on o Ijma’ ko oriyan iyan.

Ka kagiya so datar anan a dalil na kna o ba darpa a Ijtihad, ka kagiya skaniyan so kaosara ko panagontaman sa pantag sa kaphakambowata ko kokoman a kitab, na so kakowaa ko kokoman a phoon ko dalil a gtas so kapakatotoro iyan na di kailangan sa Ijtihad, na so giitharo ko kakhowa-a ko Ijma’ a bagr a dalil na aya katharo iran na; skaniyan a Ijma’ na bagr a dalil a kitab sa so dn so ginawa niyan kna o ba misasankot ko dalil iyan.

Na sa taw a aya kpit iyan na so Ijma’ na di khaadn inonta bo sii ko dalil a gtas a khawajib iyan so katokawi ron, na khabinasa niyan so Ijma’ sii ko pakaasal iyan, sa skaniyan ago so taw a pzankaan iyan so kabaloy o Ijma’ a bagr a dalil na mlagid siran, sa da ambidaan iran a rowar

209

sa so paganay na zankaan iyan sa kasanka a phipils, na so ika dowa na zanka-an iyan sa kasanka a mapayag.

Aya ibarat o Ijma’ a masasanday ko Kitab (Qur’an) na so Ijma’ ko kiaharama ko kapangaromaa ko ina a bai sa aya dalil on na so katharo o Allāh a: Hiaram rkano so manga ina iyo. Sa gianan na titayan a hiaram iyan sa mapayag so kapangaromaa ko ina, sa khapakay a aya bantak on na hiaram rkano so manga pakaasal iyo a so makababangnsa kano ron sa kabangnsa a mamantk odi na adn a kasankotan on, na so ina a bai na pakaasal misabap sankanan a maana.

So pman so manga ibarat o Ijma’ a masasanday ko Sunnah na madakl, pd on so Ijma’ ko mataan a so sabala a ski na saopak ko Diyat, ago so sabala a lima na saopak ko Diyat, na so kada o mbalaa ski na tarotop so Diyat sa datar oto so mbala a lima.

Go pd roo so Ijma’ ko kiaharama ko Riba sii ko manga soson a nm a so inaloy o Hadith a so pianothol o Ubbadah Bin as Samit a miakapoon ko Rasulullah a pitharo iyan a: So bolowan ko bolawan, so pirak ko pirak, so bantad ko bantad, so sha’ir ko sha’ir (datar o margas) so tamr (korma) ko tamr, so timos ko timos, na ndatar ago mlagid sa makapthangana, na o makambida ankai a manga soson na phasa kano sa sa dn sa kabaya iyo amay ka makathangana.

So kababaloy o sanad o Ijma’ a Kitab odi na Sunnah na da dn kazosopakai, ogaid na aya kiazosopakaan na so kabaloy o sanad o Ijma’ a so Qiyas odi na so Maslahah ka kagiya kazosopakan so kababaloy ran a pd ko manga dalil, ogaid na aya marayag a pikhpitan o Jumhur na so kapapakay oto.

Ka kagiya aya pakaasal o Ijma’ na so kiaijma’ o manga Sahabah, na siran i mitharo ko Qiyas ago so Maslahah ago bialoy ran a sanad o Ijma’, sa so kiasobagi ron na sii ko oriyan o masa o manga Sahabah.

210

Aya ibarat o Ijma’ a miasanday ko Qiyas na so pitharo iran a: Mata-an a so manga Sahabah na miaopakat siran ko kiapakasambi o Abu Bakr a dato sa aya sanad iyan na so kinitaksn iran ko kadato (khilafah) sii ko kiapagimam iyan ko sambayang, ka kagiya so Rasulullah na pitharo iyan gowani a kapasangan ko kapkhasakit iyan a: Sogoa niyo so Abu Bakr a pagimami niyan so manga taw.

Sa gioto i sabap a pitharo o Umar ko manga Ansar gowani a masobag siran ko kadato ago so manga Muhajirin a: Ba niyo di katawi a so Rasulullah na inisogo iyan ko Abu Bakr a kapagimami niyan ko manga taw na antaa rkano i ikhababaya iyan a kaonai niyan ko Abu Bakr, na pitharo iran a: Mlindong kami ko Allāh o ba ami kaonai so Abu Bakr.

Go pitharo o sabaad ko manga Sahabah a: Miasoat on so Rasulullah ko agama tano (ko kiapagimam iyan) na di tano ron ikhasoat so doniya tano (so kadato).

Pd roo so kiaopakat iran ko khikitasn ko madakl san ko sakataw amay ka palaya siran on mono, sa masasanday oto sa Qiyas a so pitharo o Ali ko Umar, ko kiatharo a niyan sa; Hay Amirul Mu’minin miailay nka a opama ka so sagorompong na mamagogopa siran ko kapankhawa ko onta sa pimbagibagi iran ino photolan ka siran sa lima langon? Na pitharo iyan a: Oway, na pitharo o Ali a datar anan.

Aya ibarat o Ijma’ a masasanday ko Maslahah na so kiaopakat iran ko kiaomani o Uthman ko bang ko alongan a Jumu’at, sa sii pphagbangi ko walay a az Zawra’ sii ko padian sa al Madinah ka an katokawi o manga taw so kiapakasold o waqto o sambayang gowani a makadakl so manga Muslim sa miakablang so manga walay sa aya siandayan on na aya antap sankoto a bang na skaniyan so kapakatokawa ko manga taw, na so kasanai ko bang a satiman sa datar o kianggolalan iyan ko masa o Rasulullah ago so masa o dowa a dato na phakatonay ko kakhada o sambayang a Jumu’at ko kadaklan ko manga taw. Go pd roo so kiaopakat iran ko katimoa ko Qur’an ko

211

masa o Abu Bakr, ago so kapakaisaisaa on ko masa o Uthman, ka kalk sa oba mada so kadaklan on ko kapphamatay o kipakalalangag, ago linding ko kaadn o kazoso-pakai ron ko kandadakl o manga Qur’an a so isosorat o manga panonorat ko Wahi, sa da dn a somianka roo a isa bo a pd ko manga Sahabah.

SO RARAD O IJMA’ KO SANAD IYANAthar al Ijma’ fi Sanadihi

هد�ن�س يف �اعمجإلا رثأMiaosay tano sa onaan aso Ijma’ a so skaniyan na dalil a pd ko manga dalil na di makapangingindaw sa Sanad a Gtas ko kapakatotoro iyan, ka kagiya daa khitalingoma niyan a shayi a bago, sa aya bo a sndadan oto na khabagr iyan ankoto a sanad amay ka makapangingindaw sa kabagra on sii ko kazawai niyan ko kokoman o Allāh, ka kagiya gioto na kna o ba darpa a kaphagijtihadan, ka so Ijtihad na di khaadn inonta bo ko so kapakatotoro iyan na antaan a pamikiran a pd ko manga titayan odi na sii ko daa titayan a miaaloy ron, sabap roo na khatankd a so sanad o Ijma’ na dalil a antaan a pamikiran a titayan a pd ko Kitab odi na Sunnah odi na soson a pd ko manga sosonan o pamikiran. Sa amay ka datar anan na antonaai rarad o Ijma’ sii ko sanad iyan?.

So Dalil a Dhanni Antaan a pamikiran ko da pn kaadn o Ijma’ na skaniyan na pzawa ko kokoman o Allāh sa kasawa a di khisampay ko pankatan a kaggtas ko kapakatotoro iyan, sa aya khasabot on o Faqih na antaan a pamikiran a marayag, na amay ka pakambowatn on o Mujtahid so kokoman iyan na di niyan khapatorayan so salakaw ron a Mujtahid sa ba niyan manggalbk, na go di niyan khalkhban so pinto o kapagijtihadi ron o salakaw ron, sa oman i Mujtahid na maradika ko kaphamimikirana

212

niyan on sa pakambowatn iyan on so kokoman a khatoon iyan sabap ko pamikiran iyan, na so khakowa niyan on a kokoman na khipatoray niyan sa ginawa niyan. Mlagid o so kokoman iyan na kiaayonan iyan so kokoman o salakaw ron antaa ka miasopak iyan, sa datar oto a so Mujtahid a miagijtihad on sa paganay na khapakay ron a kapamimikirana niyan on pharoman sa taman sa makakowa on sa kokoman a sopak ko miaona a miapakambowat iyan on.

Ka kagiya aya kabbtadan on na so dalil na makaaawid sa madakl a maana, na so bantak on o kitab na di marinayag ko oman i phagilay ron ago di mattndo ko isa.

Na amay ka magijtihad on so manga Mujtahid sa kalangolangon iran sa makaisa sa matimo siran ko darpa a satiman, odi na aya magijtihad on na so sagorompong kiran sa misampay siran ko kokoman sa katokawan o manga salakaw kiran na go iran ayoni sa mapayag odi na tomrn siran sa daa ba on makasasapar a phakasapar kiran ko kapayaga iran ko pamikiran iran a makasosopak na khaadn ankai a onga o ijtihad iran a skaniyan i mitotoro o Dalil sa gtas, ago skaniyan i bantak o Kitab, na so matatago ko talikhodan iyan a pd sa manga antaan na knao ba aya mababantak o kitab, ka kagiya so Allāh na pialihara iyan ankai a Ummah ko kaopakat iyan ko ribat, na di tharimaan a akal ko oriyan ankai a kiapalihara o ba siran maopakat ko karibat, na khaadn a so riaotan sankai a manga Mujtahidin na skaniyan i bnar, sa skaniyan i khabaloy a kokoman a mattndo, sa khitogalin so dalil ko kababaloy niyan a antaan a pamikiran sa khabaloy a dalil a gtas, ka kagiya daa maana o maggtas odi mada so sankaan, sa giankai a manga Mujtahidin na miaopakat siran ko kapakadaa ko manga sankaan a salakaw, na sii sankai na phakaliyo ankanan a dalil oba mabaloy a darpa o Ijtihad, sa di khapakay ko isa a Mujtahid ko oriyan oto oba niyan pagijtihadi pharoman sa bago a Ijtihad sii ko lomalankap a manga pamikiran ko manga Usuli a so di ran isasarat ko kapiya o Ijma’ so kaipos o masa o manga taw a miaopakat, sa khabaloy so kokoman a kiaopakatan

213

a patoray ko langowan a Mujtahidin, ago sii ko manga taw a salakaw kiran sa phakaonot siran on.

Sii pman ko pamikiran o sagorompong a inisarat iran ko kapiya o Ijma’ so kaipos o masa o miaompong, na di khabaloy so matag kiaopakat a ba kiran phakasapar ko kakhasoya iran on magijtihad, sa oman i isa na kabnar iyan a kakasoya niyan on mamimikiran sa amay ka ikasoy o sabaad kiran so pamikiran iyan sa rondn miatay na di khamata-anan so Ijma’.

Na sii ko dowa a pamikiran na amay ka mapos so masa o manga taw a miaopakat a tatap siran dn ko kiaopakat iran na khabaloy ankoto a Ijma’ a phakasapar ko taw a phakasalono a pd ko manga Mujtahidin oba niyan pagijtihadi pharoman, ka kagiya miatankd sa minggolalan sankoto a Ijma’ a mataan a skaniyan na miakaliyo ko kababaloy niyan a darpa a phagijtihadan, sa khatatap ankoto a Ijma’ a patoray ko langowan o masa, sa so kakhitogalin iyan na apiya di dn minitogalin so Dalil iyan ka kagiya so Ijma’ na mimbaloy a dalil a makambibisa sii ko dalil.

Sabap roo na inisarat o manga Usuli sii ko kakhabaloy o taw a Mujtahid a kabaloy niyan a Faqih a katawan iyan so manga darpa o Ijma’ a miangaoona ka an iyan di kaphagijtihadi so adn a Ijma’ on.

Gianan i rarad o Ijma’ sii ko sanad iyan a khitogalin iyan phoon ko Dalil iyan a antaan a pamikiran sa sii khailay ko kambbtadan iyan sii ko dalil a maggtas ko mababantak o Kitab, sa ayakhaonga oto na khasaparan so phakasalono ko kapagijtihadi ron sa khipatoray kiran so kanggalbka ko inisogo iyan amay ka katokawan iran ankoto a Ijma’ a miaona.

Sa patot a tanodan, a giankoto a rarad a tiankd tano na kna o ba lankap ko langowan a Ijma’ ogaid na mattndo ko manga Ijma’ a masasanday ko dalil a tatap ka datar o titayan ago so Qiyas a so phagndodan ko kapakatotoro iyan ko kokoman sii ko maana o titayan, na so pman so

214

Ijma’ a masasanday sa Maslahah na amay ka so Maslahah na di phagalin ko kapphagalin o manga masa na so kokoman iyan na datar oto.

Amay pman ka so Ijma’ na masasanday ko Maslahah a mattndo so masa niyan a giimagalin ko kapzagad o manga gawii na khapakay a magalin so kokoman sa onot ko kapphagalin iyan, sabap roo na di khabaloy so Ijma’ a patoray inonta bo o matatap so Maslahah a so kasasandayan on ko paganay a masa niyan. Na amay ka mimbaropa na khapos so kapnggalbka ko Ijma’, sa patoray ko Mujtahid a kapagijtihad iyan ko kiapagalin iyan ko katoona niyan ko kokoman a bago a khamataanan iyan ko kanggalbka on so kamapiyaan.

SO KAPKHITOGALIN O IJMA’Naql al Ijma’

�اعمجإلا �لقنSo Ijma’ ko kapkhitogalin iyan na datar o manga Titayan a adn oto a pkhitogalin sa giinggolalan sa Tawattur, odi na okit a Ahad.

Sa amay ka mitogalin sa nggolalan sa tawattur ka datar o kadaklan ko manga Ijma’ a minitogalin a miakapoon ko manga Sahabah na da dn a kiazosopakaan on o manga taw a mitharoon ko kababaloy niyan a bagr a dalil sa skaniyan na Ijma’ a thito ago bagr a dalil a wajib so kanggalbka on, sa paliogat ko manga taw a khasampayan on, ka kagiya so kiatankd iyan na khabaloy a gtas.

Amay pman ka minitogalin sa minggolalan sa Ahad na miasobag on so manga Ulama, sa pd kiran so tiarima iyan sa pitharo iyan a; So Ijma’ na khatankd sa nggolalan ko kitogalin iyan sa okit a sakataw sa khabaloy a wajib so

215

kanggalbka on sa knao ba so kiatokawi ron, ka kagiya so Ijma’ na dalil a khatankd so kakhitogalin iyan sii rkitano sa nggolalan ko okit a kapkhitogalin o Sunnah a pianothol a miakapoon ko Rasulullah , na amay ka mitogalin sa minggolalan sa gtas na kaphakisabotan iyan so katao, na amay ka okit a sakataw na kaphakisabotan iyan so kawawajib o kanggalbka on sa kanao ba so kiatokawi ron, sa datar oto so Ijma’ igira minitogalin sa minggolalan sa sakataw a khawajib so kapnggalbka ko kokoman iyan a kiaopakatan, sa di niyan kaphakisabotan so kiathakna on o katao ko kiatankd o Ijma’ sa khabaloy a bagr a dalil a antaan a pamikiran.

Go pd kiran so da iran itongn so Ijma’ sa bagr a dalil, ka kagiya opama ka kamataani so Ijma’ – a skaniyan so di khaadn odi makapoon ko sagorompong – na disomala a masima o salakaw ron ago itogalin iyan, ka kagiya so datar iyan na di maphagma ko manga taw a phanogalin, na so kinisibain iyan on sa skaniyan bo i miakatogalin on, na aya maana niyan na skaniyan bo i miakasima on, na skaniyan na mawatan sa di niyan datar so Hadith a pianothol a phoon ko Rasulullah , ka kagiya di dn mipndaraynon so kitogalinn on o sakataw, ka kagiya so kiapoonan iyan na sakataw, na so kitogalin o thotol sa sakataw na aya khasabot on na antaan a pamikiran ko kiapakapoon iyan ko Rasūlullāh na so kitogalin o Ijma’ na di niyan anan kaphakisabotan ankanan a antaan a pamikiran.

Sa amay ka tharoon o tomiarima sankanan a Ijma’ a so kitogalinn on o sakataw na di niyan khipatoray so kinisibain iyan on sa skaniyan bo ko kiatokawi ron ka kagiya khapakay a so salakaw ron na miasima iyan mambo ogaid na da niyan togalinn, sa di oto khapalagoyan.

Sa tharoon tano kiran a; So tindg iran na di rki tano pnggolalan, ka kagiya so kasisiapa o manga taw ko kipthogalinn ko Ijma’ a so matatago-on so onga a piakalklk na pkhisogo iyan kiran so kitogalinn on ko katokawi ran on ka odi ran togalinn na khabaloy so

216

kinibagakn iran on a kadadaga oto ko pagtaw, na so kaontol iran na izapar iyan kiran oto, na so kitogalinn on o sakataw na di oto phakatokas ko kaontol iyan ka kagiya khapakay a miaribat sa piangantap iyan so kna o ba Ijma’ sa Ijma’ sabap ko di niyan katawi ko somiopak on, sabap roo na pitharo o Ahmad a; Sa taw a tontotn iyan so Ijma’ na sekaniyan na bokhag ka khapakay a so manga taw na mizosopaka siran.

Aya ibarat o Ijma’ a pianothol a sakataw na so pitharo iran ko katharo o Ubaydah as Salamani a: Da maopakat so manga Sahabah o Rasulullah ko shayi’ sa ba datar o kiaopakat iran ko kasiapa ko pat raka-at a Sunat ko onaan o Lohor, ago so kapangabalaga ko sambayang a zobo, ago so kahaharam o kapangaromaa ko ipag ko da pn kaipos o Iddah o pagari niyan.

So Dalil a Ika Pat

SO KATAKS (AL QIYAS)ad Dalil ar Rabi’ : al Qiyas

ابع الدليل : القي��اس الرPangonaan:

Inosay tano sa onaan a mataan a so kitab na piakatindg iyan so manga Dalil ago piakamoayan iyan so manga toos a khikilala ko manga kokoman, go piakatoron iyan a pd ko manga titayan sa matitimbl a mapapayag ko Qur’an ago so Sunnah a phakisabotan iyan so manga kokoman a mazasagintas, ago so salakaw ron a khikatitimbl, go piakay niyan so kapagijtihad ka an mazagintas ankoto a

217

khikatitimbl ka an matarotop sankai a Shari’ah so kalalankap iyan ago so kapakaaayon iyan ago so katatatap iyan a somosoat sa taman sa kapangwarisi o Allāh ko doniya ago so madadalm on.

Na sa taw a binntayin iyan so manga Ayat a kokoman ago so manga Hadith o kitab na khatoon iyan on so madakl a phagonotan o kokoman so kapphayaga niyan ko sabap iyan a so misabap on na inisogo ka an kasaboti ago katanodi a mataan a so manga kokoman na mitotompok ko manga sabap iyan sa phliot a pd iyan ko kaaadn ago so kaada, ago so Rasulullah ko kaphagizai ron ko manga kokoman o minitana a btad na aya boa pzanaan iyan na so kapphayaga niyan ko kokoman ko saba-ad a manga masa, sa adn pman a phagalowin iyan ko pphangingiza so datar o iniiza iyan ka an kasaboti o pphangingiza sa so dn so ginawa niyan ko kokoman sa oriyan iyan na tankdn iyan on. Sa gioto na manga gonanao a phoon on sii ko asal a pd ko manga pakaasal o kitab a so kapakandadatar o nganin a zagindai sii ko kokoman sabap ko kandatar iran sii ko btad a makatitimo kiran a ron maptharagombalay so kokoman iran a dowa.

Phoon sii na minipatoray ko Mujtahid a kaplolobaa niyan ko manga kokoman o Allāh amay ka di niyan matoon ko Kitab o Allāh odi na sii ko Sunnah o Rasulullah odi na sii ko kiaopakati ron sii ko masa a miaona a kaplobaa niyan on ko manga btad a miamangitana a so miatankd on so kokoman sa minggolalan ko isa ko manga dalil a tlo a miaona sii ko btad a makasasaginda sii ko gii niyan plolobaan so kokoman iyan, na amay ka matoon iyan na plobaan iyan so maana a so misabap on na piakanggolalan so kokoman iyan a skaniyan so pmbthowan sii ko Istilah sa Sabap o kokoman (Illat al Hukm), na amay ka maknal iyan ago matoon iyan a skaniyan na maaadn sii ko minitana a btad a bago na makabagr sa pamikiran iyan a siran a dowa na makandadatar sa kokoman sabap ko kapakandadatar iran sa sabap sa itaalok iyan on ago tatapn iyan on so kokoman iyan.

218

Gianki a galbk na giai i pmbthowan sa al Qiyas. A skaniyan na Dalil a piakatindg o Kitab sa pantag sa an katokawi so manga kokoman ogaid na di kaphagapasan inonta bo amay ka daa matoon a dalil a mabagr a di skaniyan sabap san na miabaloy a skaniyan na sii ko pankat a ika pat ko kaaatora ko manga dalil.

So kapagosaya ko Qiyas ko kababaloy niyan a dalil na pangindaw niyan so kaosaya ko maana niyan, so kapkhaparo niyan, so kapkhitana iyan, ago so phizosonan iyan ka an katokawi so manga darpa a kiazosopakaan on oriyan iyan na so bandingan ko kababaloy niyan a bagr a dalil, go ino skaniyan ba dalil a lankap a pnggolalan ko langowan a isosogo o kitab antaa ka ba sii bo ko sabagi on, oriyan iyan na so osayan ko manga rokon iyan ago so manga sarat iyan ago so kapipiya niyan, ago so bandingan ko sabap (Illah) ago so kiambagibagi iyan ago so manga lalan o kapkhatatap iyan ago so salakaw san a manga bandingan a mitotompok on.

SO OSAYAN O QIYAS:

So Qiyas ko maana niyan ko basa na giipakanggolalann ko kamataani ko kadianka. A skaniyan so kabantaka ko katokawi ko dianka o isa ko dowa a btad sa misabap ko salakaw ron. Sa datar o katharoa sa tiaks akn so nditarn sa maitros igira inidianka akn on, go tiaks akn so lopa a panaks a wanayan (qasabah) igira inidianka akn on, sa so maitros ago so panaks a wanayan na aya ipmbtho ron na panaks (miqyas) ka kagiya skaniyan i kasankapan a ipthaks, a so kapndiankaa ko manga phisagintasan.

Datar oto a giipn pakanggolalann ko maana a kaplagid (musawah) sa mlagid o maggdam ka datar o katharo a; piakathaksa akn so kitab ago so opis iyan igira piakaprpng akn. Odi na maana di maggdam (ma’nawi) ka datar o katharo a; Si polan na di khitaks ki polan, aya maana niyan na di siran makaphlagid ko parangay ago so katao ago so agama.

219

Gianan i dowa a maana a lomalankap ko Qiyas sii ko Basa, a ron maoompong so manga Usuli, sa adn a sabagi kiran a inioman iran on so maana a ika tlo a skaniyan so katimo o kadianka ago so kaplagid igira aya pinikir na so kapakatotoro ko kiatimo o kiatatap o kaplagid ko oriyan o kiadianka ka datar o katharo a; piakathaksa aknai, aya maana niyan na piakandayaga akn na miakandatar.

Sii pman ko maana niyan ko Istilah ko Usuli na inosay ran sa osayan a madakl a makambibida bida i lapiyat, sa sii oto miakapoon ko kambidabida o pamikiran iran ko qiyas o ino skaniyan na dalil a piakatindg o kitab sa pantag sa khitoroon iyan ko manga kokoman antaa ka ba skaniyan na taong o Mujtahid?.

Pd ko manga Usuli so aya tindg iyan na so Qiyas na dalil a kitab a piakatindg skaniyan o kitab sa pantag sa kazawai niyan ko manga kokoman o pphamangitana a btad a so da bathka o manga titayan so manga kokoman iyan mlagid o inilay skaniyan o Mujtahid antaa ka da, sa miatoon o tomiaks antaa ka da, sa datar oto a amay ka so titayan a pd ko Kitab ago so Sunnah na dalil a piakatindg skaniyan o Kitab ka an mabaloy a dalil ko kokoman sa mlagid o inilay skaniyan o Mujtahid sa piakambowat iyan a phoon on so kokoman antaa ka da, sa datar oto a khaadn so Qiyas sa datar iyan, sa pitharo iran a; Gowani a maadn so dalil a di khatokawan inonta bo o nggolalan sa galbk o Mujtahid na miapakay so kapakanggolalana on sii rkaniyan sa nggolalan sa katharo a majaz.(so kapakalampasa ko maana o khatharo ko pakaasal iyan a ma-and on so karina).

Sabap roo na tiaarif iran so Qiyas sa; Skaniyan so kapakandatara ko kokoman o da maaloy so kokoman iyan san ko miabathk so kokoman iyan sii ko Illah (sabap). So kadaklan ko manga Usuli na aya kpit iran na so Qiyas na galbk o Mujtahid ka kagiya skaniyan i pphayag ago pzawa ko kiapakaplagida o kitab ko da maaloy so kokoman iyan san ko miabathk so kokoman iyan sii ko

220

sabap (Illah), ago kagiya so kalankapan a kaphagosara ko Qiyas na phphakitokawan iyan so kababaloy niyan a galbk o Mujtahid sa khatarima ago kasanka sa sii khailay sankoto a pamikiran, sa maptharo a: Giai na Kataks (Qiyas) a mapiya na gioto na Qiyas a binasa, na gioto na Qiyas a mbida (qiyas maal fariq) ago so salakaw roo a pd sa manga katharo a so di pakapnggolalann inonta a sii ko galbk o Mujtahid a di makaplalagid sa sabap (illah) sii ko kamataani ron.

Sabap roo na tiaarif iran so Qiyas sa skaniyan so kapakandatar o da maaloy so kokoman iyan san ko miaaloy so kokoman iyan, sii ko kokoman, sabap ko kapakandadatar iran sa sabap (illah).

Amay ka miaknal tano a mataan a so Kitab na bialoy niyan so kapakandadatar o dowa a btad sii ko sabap (illah) a toos ko kapakan-dadatar iran sii ko kokoman na skaniyan na btad a rankom a di khaadn inonta bo a sii ko rankom o pizatimanan iyan a so di khaadn o di nggolalan sa galbk o Mujtahid a skaniyan i giimloloba ko saginda oriyan iyan na plolobaan iyan so sabap o kokoman iyan oriyan iyan na ilayin iyan so kaaadn iran a dowa sii ko minitana a btad a so thatapn on so kokoman na amay ka matarotop on oto na maadn so Qiyas.

Sa amay ka miaknal tano to na makarayag rki tano a mataan a so qiyas a giiplolobaan a so igira miaadn a matatarotop iyan so manga rokon iyan ago so manga sarat iyan na maadn a mapiya, na o mabinasa so isa on na maadn a binasa na skaniyan na galbk o Mujtahid, sa gianan na di niyan maphakada so kababaloy niyan a dalil a kitab ka kagiya so kitab na skaniyan i minitong on sa o da itongn o kitab na di khabaloy a dalil iyan.

Sabap san na zamili tano sa Ta’rif iyan a phakaayon sankanan a pamikiran, sa tharoon tano a:

SO QIYAS: Na skaniyan so kitompokn ko isa a btad a daa miakambowat a titayan ago Ijma’ ko kokoman iyan, ko isa a btad a salakaw a miatankd so kokoman iyan sa

221

minggolalan ko isa sankoto a dowa, sabap ko kapakapag’pda iran sii ko sabap o kokoman a so di khatokawan sa ba giabo a katawi ko basa. Aya maana oto na amay ka so Mujtahid na miado ron so btad na go daa matoon iyan a kokoman iyan a mapayag ko Qur’an ago so Sunnah ago daa miaadn a Ijma’ a komiokom on na makaphangilay skaniyan sa saginda niyan a so miatankd so kokoman iyan na amay ka makatoon ago maknal iyan so sabap (illah) o kokoman iyan sa nggolalan ko manga okit o kapkhatokawi ko sabap oriyan iyan na matoon iyan ankai a sabap a maaadn ko btad a minitana na aya maphamikir iyan na so kapakapag’pda iran sii ko kokoman sabap ko kapakapag’pda iran sii ko sabap iyan sa ithompok iyan so ika dowa san ko paganay sii sankoto a kokoman.

Odi na so Mujtahid na amay ka ilayin iyan so kokoman a matatankd sabap ko dalil a Kitab odi na Sunnah odi na Ijma’, na go pangilayin iyan so sabap iyan na go niyan maknal na go niyan matoon a giankai a sabap (illah) na maaadn ko btad a salakaw a so daa miatankd on a kokoman, na aya khatankd iyan sa pikir iyan na giankai a kokoman na tatap mambo sii sankoto a btad ka kagiya so kiapakapagpda iran ko sabap na khikokom iyan so kapakapag’pda iran sii ko kokoman sa ithaalok iyan so btad a daa miapayag on a kokoman sankoto a btad a miapayag so kokoman iyan sa giankai a galbk na aya pmbthowan sa Qiyas, ogaid na khaimolngan a giankai a khitompokn ko isa a btad ko salakaw ron na di khaadn a Qiyas inonta bo o maadn so sabap iyan a di khaknal o di nggolalan sa Ijtihad. Amay pman ka so kakhatokawi ko sabap na di mangingindaw sa Ijtihad ogaid na khaparoli sa giabo a kazabota ko basa na di khaadn so kakhatankd o kokoman sa ba minggolalan sa Qiyas, ogaid na khaadn sa pnggolalan sa kapakatotoro o titayan (Dilalat an Nass) odi na sabot a kapakaaayon (Mafhum al Muwafaqah).

Aya ibarat o Illah a zabotn sa pnggolalan ko basa sa di dn mangi-ngindaw sa Ijtihad o Mujtahid na so miaaloy ko kiapanothola o Allāh ko manga Ahlul Kitab ko katharo

222

iyan a: Go pd ko Ahlul kitab so taw a o sarign ka on so pira ka pontir a pirak na ithoman iyan rka, ago pd kiran so taw a o sarign ka on so salad a pirak na di niyan rka ithoman inonta bo o matatap ka on a tomitindg a pzkat (Ali Imran 75).

Sa miakanggonanao ankoto a Ayat ko katharo iyan sa so Ahlul Kitab ko kiphapantagn iran ko manga Muslim na dowa lompok: Salompok a thonayin iyan so inisarig on apiya i kadakl iyan a pirak, na adn pman a salompok a di niyan ithoman so inisarig on apiya i kaito iyan, na so langowan a kominal ko basa na khasabot iyan so sabap a kapthoman o salompok a paganay a skaniyan so kasasarigi ron a so miangsb ko ginawa niyan sa khasabot roo sa okit a taralbi a opama ka sarigi sa maito a tamok na thonayin iyan ka kagiya so taw a daa inam iyan ago di pndonsiyan ko mala a tamok na di niyan oto pnggolawlaan ko maito a tamok.

Go pd roo so katharo o Allāh a: Go di kano dn khalalim sa dianka bo a koray a od a korma a maito. Sa miakanggonanao ankoto a ayat ko lapiyat iyan sa mataan a so Allāh na di niyan plalimn so manga taw sa maito bo a shayi’ a datar o koray, sa makanggogonanao to sii ko kiapakadaa ko kakhalalim iran ko makasosobra roo sa kala sa pnggolalan sa taralbi ka kagiya so Allāh na masosoti ko kapanalimbot a skaniyan i makalalawan a maontol ko langowan a maontol.

Sa katii so sabaad ko manga ibarat o Qiyas:

3. Pitharoo Allāh a: Hay so siran oto a miamaratiaya igira inipana-nawag so sambayang ko alongan a Jumu’at na song kano ko tadm ko Allah (so kapzambayang) sa bagakn iyo so kaphasa (al Jumu’’t 9), Giankai a ayat na inisapar iyan ko miamaratiaya so kaphasa ko masa a kapagbangi ko sambayang a Jumu’at, sa anday i kailaya on o Mujtahid na khatoon iyan a aya sabap o kiasapar na skaniyan so kagiya so kaphasa sii sankai a waqto na phakasndod ko kathonaya ko

223

sambayang, sa giankanan a maana na maaadn ko salakaw ko kaphasa sa khakowa niyan so kokoman iyan, apiya pn da bathka o titayan sa so dn so lapiyat iyan, sa so kaphasa ko waqto o bang na skaniyan i pakaasal sankoto a kataks ka kagiya so kokoman iyan na tatap sa minggolalan sa titayan, ago so kokoman iyan a makruh odi na haram ko kiazosopakai ron, ago so sabap o kokoman na so kababaloy niyan a phakasndod ko sambayang sa khada so kathonaya on ankoto a taw a aya pnggalbkn iyan na kaphasa sankoto a masa, na so manga kapasadan a salakaw odi na apiya antonaa a galbk a salakaw na skaniyan na sapak (Far’) a so da mabathk o titayan so kokoman iyan ogaid na so sabap na matatago on na so kokoman na phliot a pd iyan so sabap iyan ko kaaadn ago so kaada, sa khakowa niyan so kokoman o paka-asal sa pnggolalan ko kitaalokn on.

2. Pitharoo Rasulullah a: Di phakawaris so miakapatay (ko miatay a phangowarisan iyan) sa giankanan a Hadith na inisapar iyan so kapakawarisa ko miakapatay ko miapatay niyan sa khawiswisan ko kapakawaris ko oriyan o kiaadn o manga sabap iyan a so kathonganaya odi na so kiapakakharomai, sa giankanan a kiasapar na miatankd sa minggolalan ko sabap a skaniyan so kiapamakoti o miakapatay ko kapangwaris ko da pn kaoma o masa niyan sa miapatot on so kawiswisi ron, go kagiya so kapangwaris na limo na di khaparoli sa ba nggolalan sa kasalaan a skaniyan na siksa.

Sa giankanan a Hadith ko lapiyat iyan na aya bo a kiokom iyan na so kokoman o kapakawaris o miakapatay. Na opama ka bonoa o piagamanatan so miagamanat on a so migay ron sa mapiya a so piakimilikan iyan on so sagintas ko tamok iyan ko oriyan o kapatay niyan sa pinggagaanan iyan so shayi’ ko da pn kaoma o masa niyan odi na aya inibalas iyan ko mapiya na so marata na aya iziksa on na pagwiswisan on sa ithaks ko kokoman o di kaphakawaris o miakapatay sabap ko kaisaisa iran sa sabap.

224

Sii sankanan a ibarat a so kiabonoa o phangwaris ko phangwarisan iyan na skaniyan i pakaasal (asl) a skaniyan so tiaksan (maqis alaihi) a miatankd so kokoman iyan sa minggolalan sa titayan a skaniyan so kakhawiswisi sankai a miakapatay ko kapakawaris, sa aya illah (sabap) o kiawiswisi ron na so kiapamakoti niyan on ko da pn kaoma o masa niyan, na aya sapak a ithaks ko pakaasal na so kiabonoa o pithananan ko mithanan on, a matatago on so sabap sa ithaalok ko pakaasal sa khakowa niyan so kokoman iyan a so kakhawiswisi ron sankoto a tamok a so miakhabnar iyan.

3. Gowani a itarg o Umar Bin al Khattab so khikitasn ko madakl san ko sakataw na pitharoon o Ali Bin Abi Talib a; Ba nka da mailay a opama ka so sagorompong na mamagogopa siran ko kapankhawa ko onta sa sombaliin iran na mbagibagiin iran na photolan ka siran langon sa lima, na pitharo iyan a oway, na pitharo o Ali a datar anan, na inisogo o Umar so kikitasn kiran langon.

Sabnar a initaks o Ali so kikitasn ko sagorompong ko sakataw a taw, sii ko kapamankhaw o madakl sa tamok sa mbagibagiin iran, sa oman i isa kiran na miakanggolawla sa kasalaan a khapatot on so siksa a matatankd, sa aya pakaasal na so kiapamankhaw o sagorompong a aya kokoman iyan na so kiawajib o kapotoli kiran sa lima, sa miatatap oto sa minggolalan ko Ijma’ o manga Sahabah sa aya sanad niyan na so titayan o Qur’an a so initompok iyan so kiawajib o kapotol ko ropaan a kapamankhaw, na aya sapak na so kapamono o sagorompong sa mia-and on so sabap a so kiabaloy o oman i isa kiran a miakanggolawla sa kasalaan a so misabap on na khiropa skaniyan sa miamono na ithaalok ko pakaasal sa khakowa niyan so kokoman iyan a so kiapatot o siksa ko oman i isa kiran, sa di ron makaphrarad so kiapakapd on o salakaw ron sankoto a kasalaan sa oman i isa na ziksaan sabap ko galbk iyan.

225

SO KABABALOY O QIYAS A BAGR A DALILHujjiyyat al Qiyas

�اسيقال �ةيجحMiasobag so manga Ulama ko kababaloy o Qiyas a bagr a dalil sa ma-ana a ino so qiyas dalil a kitab a piakatindg skaniyan o kitab ka an maknal o Mujtahid misabap on so manga kokoman o manga btad a so phagosayin skaniyan o manga titayan sa nggolalan ko kapapayag o kapakatotoro iyan antaa ka di?.

Mizosopaka siran sa miagokt so kiazosopaka, sa adn a mitharo sa so Qiyas na mustahil ko akal, sa adn pman a aya kpit iyan na wajib sa minggolalan sa akal, adn pman a ba dn khapakay sa minggolalan sa akal ago minitana so kiabaloy niyan a simba sa minggolalan ko kitab.

Sa di tano mapzakntal ankai a manga pamikiran, ogaid na osayin tano so sabaad a somasanka ko kababaloy niyan a bagr a dalil ka an tano siran masmbag, oriyan iyan na rinayagn tano so manga dalil o jumhur a so mitharo ko kababaloy niyan a bagr a dalil.

Inidalil o somianka ko Qiyas o ba mabaloy a bagr a dalil so manga ayat ko Qur’an ago so miangatotoon a miakapoon ko manga Sahabah ago so tharimaan a akal. Sii ko Qur’an na pitharo iran a: So Qur’an na piayag iyan so langowan a shayi’ sa da dn a inibagak on o Allāh, ko katharo iyan a: Initoron ami rka so Kitab a inirinayag ko langowan a shayi’ go so katharo iyan a: Go da a inibagak ami ko Kitab a mlk bo, na so kaptharoa ko Qiyas na tokas sankanan a miaaloy a kiarinayag ago kasankaa ko da niyan on kitomann.

Sabnar a miniona tano so smbag sankanan a dalil iran ko kiaosaya tano ko kababaloy o Sunnah a bagr a dalil, sa

226

so kiarinayag o Kitab na matitimbl knao ba zasagintasa, sa di mipndaraynon so manga dalil a salakaw sa pantag ko kapzagintasa on. Sa so katharoa ko Qiyas na kna o ba tokas ko kiarinayag o Qur’an sa datar o katharo iran, ogaid na skaniyan dn so kanggalbka ko maana o titayan ago so kapakablanga ko goliling iyan a skaniyan na phagndod sii rkaniyan, sa hiaram iyo so Qiyas a da sii ko Qur’an so kiaharam iyan.

Pitharo iran ko ika dowa a: Mataan a so Qur’an na inisapar iyan so kaonoti ko antaan a pamikiran (anibanib) sii ko madakl a manga ayat ko katharo o Allāh a: Daa phagonotan iran a rowar ko antaan a pamikiran a so antaan a pamikiran na daa khibgay niyan ko bnar a mlk bo (an-Najm 28). Go daa phagonotan o kadaklan kiran a rowar sa antaan a pamikiran, mataan a so antaan a pamikiran na daa khibgay niyan ko bnar a mlk bo (Yunus 36 . Na so Qiyas na di phakaliyo ko kababaloy niyan a antaan a pamikiran ka kagiya makatitindg ko antaan a pamikiran o Mujtahid ko katharoa niyan sa aya sabap o kokoman o pakaasal na giai, oriyan iyan na antaan a pamikiran iyan so kapakandadatar o sapak sii ko pakaasal sii sankoto a sabap sa khabaloy a isasapar sa di khabaloy a bagr a dalil ko kakhatokawi ko manga kokoman o Allāh.

Sa aya izmbag kiran na, so miaaloy a antaan a pamikiran a inisapar sankoto a manga ayat na skaniyan so miaadn a antaan a pamikiran ko manga kokoman a paratiaya (Ahkam I’tiqadiyyah) a so mitotoro ankoto a kinilapiat o ayat ka kagiya aya piangni roo na so katao a mithakna a gtas (Ilm Yaqini), na so pman so antaan a pamikiran sii ko manga kokoman a kanggalbk (Ahkam Amaliyyah) a so pnggalbkn sa pnggolalan ko Qiyas na kna o ba sasaparn. Sa ba nka di khailay a sosogoon tano ko kapnggalbka ko manga papayag a maana o Qur’an ago so Sunnah a aya khibgay niyan a maana na antaan a pamikiran.

So pman so kinowa iran a manga dalil a manga rarad o manga Sahabah, na pitharo iran a: Miapanothol a

227

miakapoon ko manga Sahabah a manga rarad a madakl a pphamaawingn iyan so pamikiran ago so kanggalbka on, na so Qiyas na pamikiran na khabaloy a papa-awingn sa kiaopakatan, Pd on so miakapoon ko Umar a pitharo iyan a: Pananggilai niyo so khirk ko pamikiran ka mataan a siran na manga rido-ay o agama sa inidaplak siran o Sunnah o ba iran milahar sa aya pitharo iran na so pamikiran iran na miadadag siran ago miakadadag siran.

Go so miapanothol a miakapoon ko Ali a pitharo iyan a: Opama ka so agama na khowaan sa nggolalan ko pamikiran na so palad o talompa na aya patot a sapon (a ig ko kaphagabdas) a di so likod iyan.

Go so miapanothol a miakapoon ko Ibn Mas’ud a pitharo iyan a: Igira pitharo iyo ko agama niyo so Qiyas na khahalal iyo so kadaklan ko nganin a hiaram o Allah, ago khaharam iyo so madakl a nganin a hialal o Allah, go pitharo iyan a; So manga Ulama rkano na aya rkano manga pipiya sa phangaada siran sa khowa so manga taw sa manga olowan a manga boda sa ithaks iran so nganin a da maadn ko nganin a miaadn.

Go pitharo o Ibn Abbas a: Mataan a so Allah na da niyan bgan ko isa a kikokomn iyan ko pamikiran iyan, sa pitharo iyan ko Nabi niyan a; Ka an ka mikokom ko manga taw so nganin a piakipamikir rka o Allah. Sa da niyan tharoa a so piamikir ka na aya nka ikhokom.

So Smbag: Na mataan a miatankd kiran so kiatharo a ko kakhowaa ko pamikiran sii ko manga rarad a madakl a di khasanka, na amay ka miatankd ankai a manga rarad a miakapoon kiran na patot so kapakapa-gayona sankai a dowa soson, sa prorann so manga rarad a so piama-awing iyan so pamikiran ago so qiyas sa sii oto ko pamikiran a binasa a so miakambowat sa rarad o bayaa ginawa ago so Qiyas a mimbabalaka iyan so titayan, sa thaawiln iyan so titayan ka an misampay sabap ko bantak iyan ko shayi a mattndo, ago so Qiyas a khaawidan iyan so khirk on sa mbokln iyan so kilangagn ko manga titayan ago so katokawi ko kapakatotoro iyan, sa gianan na Qiyas a

228

binasa sa daa sankaan on, ka kagiya aya darpa o Qiyas a mapiya na sii ko masa a daa khatoon a titayan.

Sa mitotoro oto o katharo o Umar a: a Inidaplak siran o Sunnah o ba iran milangag na mianaro siran ko pamikiran iran, sa pangangalk anan ko sagorompong a mattndo a skaniyan so inindaraynon iyan so kilaharn ko manga titayan sa aya siarigan iyan na so pamikiran iyan a binasa a so sabap a kiadadag iyan ago miadadag iyan so salakaw ron.

So katharo o Ibn Mas’ud a khowa so manga taw sa manga olowan a manga boda a ithaks iran so da maadn ko nganin a miaadn. Ago so katharo iyan a; Miahalal iyo so kadaklan ko nagnin a hiaram o Allāh ago miaharam iyo so kadaklan ko nganin a hialal o Allāh, sa makatotoro oto sa datar o katharo o Umar.

So pman so katharo o Ali Bin Abi Talib a: Opama ka so Agama na pnggolalan sa pamikiran…. Sa taman ko kapos iyan, na aya maana nan na opama ka so langowan o agama na khowaan sa nggolalan sa pamikiran na so didalem (palad) o bakiya na aya patot a sapon a ig a di so likod iyan, sa aya mitotoro oto na so sabaad ko manga kokoman o Shari’ah na di praotn a akal so maana niyan, sa ba on pakanggolalana so Qiyas.

Sii pman ko akal na: pitharo iran a, So Qiyas na katatagoan sa sanka-an Shub’hat ko pakaasal iyan, ka kagiya so ropaan (wasf) a so phakatanaan tano ko kokoman na di mababathk o titayan na so katndoa on sa nggolalan sa pamikiran na di ron khapokas so sankaan na so kokoman a matatankd misabap on na matatankd a kabnar o Allāh na daa okit a kathankda ko kabnar o Allāh sa nggolalan sa adn a matatago-on a sankaan, ka kagiya so Allāh na khagaga niyan a katankda niyan on sa nggolalan sa okit a daa sankaan on, na amay ka miaadn so sankaan ko Qiyas na so kanggalbka on na batal a binasa.

229

So Smbag: So matag kaadn o sankaan sii ko Dalil na di niyan khabaloy a batal a khisapar iyan so kanggalbka on, ka kagiya aya sndadan iyan na so kabaloy anka on a antaan a pamikiran na so kitab na piakay niyan so kanggalbka ko aya mabagr on na so katatago on o antaan a pamikiran ko kasabota ko manga titayan a mibdabida, sa o aya bo anggalbka tano na so manga gtas a titayan na daa khatankd ko manga kokoman a rowar sa maito, na so katharo iran a so Allāh na khagaga niyan so katankda niyan ko manga kokoman sa okit a daa sankaan on na di kiran oto phakanggay a gona, ka kagiya tiarima tano so kakhagagaa o Allāh sankoto, na tharoon tano a; Mataan a so Allāh na adn a kiabayaan iyan a nganin ko talikhodan o manga titayan a skaniyan so kapagijtihad a skaniyan i pinakamaporo a soson o simba, na oda oto na ino phamakaoma so kadaklan ko manga titayan a antaan a pamikiran so kapakatotoro iyan ko manga kokoman, ago ino phamakaoma so manga sabap a madakl sii ko Kitab o Allāh ago so Sunnah o Rasulullah .

Inidalil o Jumhur ko kababaloy o Qiyas a bagr a dalil so Kitab ago so Sunnah ago so Akal:

So sii ron ko Kitab na: Kinowa iran a dalil so matitimo a manga ayat a pd on so katharo o Allāh a: Skaniyan so iniliyo niyan so siran oto a manga kapir a pd ko Ahlul Kitab ko manga ingd iran ko paganay a kaliota kiran a da niyo pamikira o ba siran makaliyo, sa aya antangan iran na phakalinding kiran so manga kota iran phoon ko Allah na tialingomaan siran o Allah ko da dn sa itongan iran, sa inititik iyan ko manga poso iran so kalk sa pphaminasaan iran so manga walay ran sa so dn so manga lima iran ago so lima o miamaratiaya sa pamimikiran kano hay manga lalantas i pamikiran (al Hashr 2).

Giankai a ayat na pianothol iyan so btad o Bani an Nadhir, ago so miaadn kiran a pd sa kandonsiyan ago so minisogat kiran a pd sa siksa a balas o kiapanalimbot iran, oriyan iyan na siogo iyan so manga lalantas i

230

pamikiran sa kapamimikiran iran a skaniyan so kakowa sa thoma ko miambtad ankai a manga taw sa di ran golawlaan so pinggolawla iran ka an siran di khasiksa sa datar o siksa iran.

Gioto na lalangan kiran ago payagan a mataan a ya sosonan o Allāh ko manga kaadn iyan na so minggolalan ko isa a shayi na pnggolalan ko datar iyan, na go so pphamangisabap na mitotompok ko manga sabap iyan, sa anday kaadn o sabap na maadn so misasabap on, na da so Qiyas a rowar sa kitaalokn ko saginda san ko saginda niyan ko kimbgan on ko kokoman iyan ago so kitompokn ko kokoman san ko sabap iyan sa kha-adn a pd iyan ko kakhaadn iyan, sa khabaloy so ayat a kasogo ko btad a lankap a mararankom iyan so Qiyas ago so salakaw ron, sa so kasogo na phakabgay sa sabot a isosogo o kitab sa di dn pagilayin so kababaloy niyan a wajib antaa ka sunat, sa datar oto a si ko kakhowaa ko manga dalil na sii ko kalalankap o lapiat iyan kna o ba sii ko kattndo o sabap iyan (bi umum al lafd la bi khusus as sabab) pd roo so katharo o Allāh a: Hay so miamaratiaya onoti niyo so Allah ago onoti niyo so Sogo iyan, ago so khirk ko btad a pd rkano na amay ka masobag kano sa nganin na ndodn iyo skaniyan ko Allah ago sii ko Sogo’ amay ka miaadn kano a paparatiayaan iyo so Allah ago so alongan a maori ka giyoto na mapiya ago tindos a kapamimikiran (an Nisa’ 156).

Sii sankai a ayat na inisogo o Allāh ko miamaratiaya ko masa a kasobag iran ko nganin a daa kokoman iyan a mapayag a phoon ko Allāh ago so Sogo’ iyan, a kindodn iran on ko Allāh ago so Sogo’ iyan, sa aya maana ankoto a kapangndod ko Allāh ago so Sogo’ iyan na so kindodn ko nganin a kazosopakan sii ko Kitab o Allāh ago sii ko Sunnah o Rasulullah sa ithaalok so saginda ko datar iyan, na so makapndata-datar na ithaalok ko marani ron i kapakasasaginda, sa di oto khamata-anan inonta bo o makapagpda siran sii ko sabap (illah) sa magndod so btad sii ko khisogoon ko Qiyas sa opama ka kowaa tano sii sankoto a kinisogoon ko kapamimikiran ko ayat a miaona

231

a rakhs o inibgay o Allāh a pd sa manga ibarat sii sa Qur’an, na khaparo rkitano a katharoa tano, sa so Kitab na inisogo iyan so Qiyas apiya pn di bathk ogaid na so galbk o Rasulullah a so pphayag ko miapagns on na miapakada iyan so kapaparampang on.

Sii pman ko Sunnah, na paganay ron; na so miapanothol a mataan a so Rasulullah na gowani a sogoon iyan so Mu’ad Bin Jabal sii sa Yaman na pitharo iyan on a: Antonaa i ikhokom ka? Na pitharo iyan a so Kitab o Allāh, na pitharo iyan a amay ka di nka on matoon so kokoman, na pitharo iyan a; So Sunnah o Rasulullah , na pitharo iyan a may ka di nka on matoon? Na pitharo iyan a, phagijtihad ako ko pamikiran akn sa di ako phlbolbod, na pitharo iyan a: So bantogan na rk o Allāh a so inayonan iyan so sogo’ o Sogo’ o Allāh ko nganin a ikhaso-at o Allāh ago so Sogo’ iyan.

1.So Banu an Nadhir na sagorompong a manga yahudi andadatoan i Ka’b Bin al Ashraf, sa aya thotolan kiran na miakiphasada siran ko Rasulullah . sa di ran pridoon ago di ran thabangan, na gowani a tabann so manga Muslim ko kiathidawa sa Uhud, na inipayag iran so kiaridoa iran ko manga Muslim sa inithabanga iran so manga Quraysh sa phagisa isa siran ko kanggarobata iran ko Rasulullah na piangni kiran o Rasulullah a kaawa iran sa al Madinah sa bigan iyan siran sa masa a sapolo gawii, na miakaoma kiran so sabaad ko manga Munafiq sa migay siran sa diandi sa thabangan iran ankoto a manga Yahudi, na liniyot siran o Nabi sa miakadowa polo ago isa ka kagagawii, na gowani a kadaan siran sa panginam ko tabang o manga Munafiq na initambon o Allāh ko manga poso iran so kalk na miangni siran sa kapagompiai sii ko Rasulullah na so mianka so Rasulullah sa aya bo a pipharo niyan na phakaawa siran sa al Madinah, sa aya bo a khaawidan iran ko manga tamok iran na so khakna a onta sa lioron so manga gomaan na inidndg siran sa Khaybar ago sa al Hirah, ago sii sa Sham.

232

Gianan i paganay a kaliot iran, aya maana niyan na so kiapakaliyo iran ko ingd iran, oriyan iyan na inidndg so kaposan kiran a malalamba ko masa o Umar Bin al Khattab, sa gioto i kaposan a kialiyot iran.

Sa giankanan a Hadith na tiankd iyan so onayan o Ijtihad sa pamikiran ko masa a daa khatoon a titayan a pd ko Qur’an ago so Sunnah, so kapagijtihad sa pamikiran na lankap a romarankom ko Qiyas ago so salakaw ron, sa khaadn so Qiyas a mapapakay sa minggolalan sa idin o Rasulullah .

Ika dowa; So miapanothol a pd ko manga taks (Qiyas) o Rasulullah a skaniyan na madakl:

Pd on so pianothol o Abu Daud a miakapoon ko Umar a pitharo iyan a; Kiagdian ako ko karoma ko na kiaarkan akn a sakn na gi-iphowasa, na somiong ako ko Rasul na pitharo akn a hay Rasulullah miakanggolawla ko sa mala a btad a miakaark ako a sakn na gi-iphowasa, na pitharo o Rasulullah a: Antonaai pamikiran ka opama ka miamomog ka a ska na giiphowasa? Na pitharo iyan a daa marata on, na pitharoo Rasul a antonaai marata roo? (sii sankoto a kiapakaark iyan). Sa piayag iyan sa so kaark na di niyan khabinasa so powasa sa datar o kapamomog, ka kagiya so kaark na khalkaan iyan so okit a kakhatonay o kabaya, sa di khaparoli sa ba matonay so kabaya sa skaniyan bo, na so kisoldn ko ig sa ngari na khalkaan iyan so okit a kainom, ogaid na di khatarotop so kainom sa ba gia bo a kapamomog o taw. Sa gianan na Qiyas a mapayag sa initaks iyan so kaark ko kapamomog a siran na pangonaan o galbk a phakabinasa ko powasa, na kagiya so kapamomog na da niyan mabinasa so powasa na datar oto a so kaark na di niyan khabinasa.

233

Go pd roo so katharo iyan ko kahaharam o Sadaqah ko mbawataan o Hashim a: Antonaai pamikiran ka o pama ka so inipamomog ka na paginomn ka?.

Initaks iyan so Sadaqah a skaniyan so inibgay o manga taw a pd ko tamok iran a daa arga iyan sii kiran sii ko ig a miaosar ko kiapamomog a palaya siran miaosar a adn a marzik on a so ginawa na pzankaan iyan, go datar oto so pitharo iyan ko babay a Khath’amiyyah, gowani a iiza iyan ko Rasulullah so kathonaya niyan ko Hajji a para ki ama iyan a miawafat na da makanayk, sa pitharo iyan on a opama ka so ama aka na adn a bayadan iyan ino mbayadan ka on? Na pitharo iyan a: Oway, na pitharo o Rasul a: So bayadan ko Allah na aya patot a bayadan.

Sabnar a initaks iyan so katonaya ko kabnar o Allāh a so Hajji sii ko katonaya ko manga bayadan ko oripn a langon siran dn na khisampay ran so gona sii ko miatay, sa khapokas iyan on so siksa, sa pitharo o Rasulullah ko manga taw a iniiza iran on ko kabayadi ko powasa a Ramadhan sa maroropt so manga gawii niyan a: Miailay nka opama ka adn a bayadan ka na miayad ka on sa salad ago dowa lad ino khatarima oto sii rka? Na pitharo iyan a: Oway, na pitharo o Rasul a; so Allāh i patot a mbgay sa kaloag ago kadapay.

Gianan i sabaad ko manga taks a miakambowat ko Rasulullah . a katitindgan iyan so smbag sii ko manga pakaiza o pphangingiza , sa adn a masa a phakaampl ko phagiza so kasmbaga niyan on sa mamantk ogaid na aya kapzmbag iyan na giinggolalan sa kasaginda ko datar iyan ka an masabot o pphangingiza so smbag o pakaiza iyan, na so kaphagosara o Rasul sankai a okit ko kasmbag na dalil a mapayag sa mataan a so Qiyas na btad a matatankd sii sankai a Shari’ah.

So pman so manga rarad a miakapoon ko manga Sahabah na sabnar a inisampay ko zampayan a Ijma’ sa lomiankap so kaphagosara iran ko pamikiran sii ko manga btad a kaadaan sa manga titayan a skaniyan na madakl.

234

Pd on so kiakokoma iran ko kiapakasambi o Abu Bakr a dato sa taks ko kiapakasambia on o Rasul a Imam o manga taw ko sambayang ko masa dn a kapasangi ron ko kapkhasakit iyan, sa pitharo iran a, Miasoat on so Rasulullah ko btad o agama tano, na di tano ron khasoat ko btad o doniya tano, na opama ka adn a titayan a phoon ko Rasulullah na kowaan iran a daawah ago itogalin o manga panonothol sii rki tano.

Go pd roo a so Abu Bakr na inisana niyan so kadato ko Umar ko oriyan iyan sa initaks iyan ankoto a kinibgan a pasad ko kadato (ahd) sii ko kapasadan ko Bay’ah, ka kagiya skaniyan i Imam o manga Muslim a mitatayakop on so btad sii ko langowan a kamapiaan iran sa pithindgan iyan so tindg iran sii sankoto ago so kiatimoa ko dowa a katndo sa dato a langon ankoto a dowa na makapopoon ko taw a kapapatotan on, ka so manga Muslim na patot a tndoon iran so Imam sa pakaasal, na so Imam na patot a tomndo sii kiran ka kagiya aya iran akila a sasarigan.

Go pd roo so miapanothol a so Umar na gowani a tharoon on a so Samurah Bin Jundub na kominowa ko manga padagang a manga Yahudi sa Kham’r sii ko ika sapolo bagi ago piakada iyan so kiarmbis iyan (takhlil) sa piphasa niyan, sa pitharo o Umar a: Biono o Allāh so Samurah ba niyan di katawi a so Rasulullah na pitharo iyan a; pimorkaan o Allāh so manga Yahudi a hiaram iyan kiran so manga sibo a binatang na piphasa iran na kiyan iran so manga arga iyan, sa initaks o Umar so kham’r ko manga sibo a so kiaharama on na hiaram pn so arga iyan.

Go pd roo so kinitaksn o Ali ko kikitasn ko madakl sii ko sakataw, sii ko kapamankhaw o madakl sa satiman a onta, sa palaya siran khasiksa.

Go pd roo so miapanothol ko thotolan ko Ammar Bin Yasir gowani a mabono a skaniyan na pd ko pagtaw o Ali na miaaloy ko Muawiyyah so katharo o Rasulullah a: Doan iyan so Ammar a khabono o sagorompong a phangalandada. Na pitharo o Muawiyyah a: Aya

235

miakapatay ron na so taw a piakaliyo niyan, na inisampay oto ko Ali na pitharo iyan a; Samanoto na so Rasulullah na skaniyan i miakabono ko Hamzah !? (ka kagiya aya kiapakaliyo niyan ko kiathidawa na so Rasulullah ).

Giankai a manga rarad ago so salakaw ron a madakl na makatotoro sa mataan a so manga Sahabah o Rasulullah na inosar iran so Qiyas sa da dn a sankaan on o isa kiran bo ka o adn a somianka on na misampay rki tano. So pman so Pamikiran na: Mataan a so manga titayan a kitab sii ko Qur’an ago so Sunnah na katatamanan ago madidianka, na so pkhitana a pphakapoon ko manga taw a pd sa manga btad na di katatamanan ogaid na giimbagobago ko oman i kotika, na di tharimaan a akal o ba so manga titayan a katatamanan na ba kapooni o manga kokoman a kitab sa pantag ko di pthaman a btad, ka kagiya da niyan rki tano kasawai langon so manga kokoman o Allāh, sa di dn dowadowa na maadn so pkhapoonan a salakaw a talikhodan o manga titayan a khasawaan iyan rki tano so manga kokoman o pphamangitana a manga btad a pkhabago, sa aya marani roo a okit na so Qiyas ka kagiya ron matatago so kaphakandoda ko datar san ko datar iyan ago so kapakaplagida kiran sa kokoman, ka kagiya so mitad ko kitab na piakanggolalan iyan so manga kokoman sa pantag sa kamataani ko manga kamapiaan o manga oripn o Allāh, na amay ka makaplagid so btad a minitana a daa miaaloy ron a kokoman sii ko btad a adn a miaaloy ron a kokoman sii ko ropa-an a skaniyan i katatagoan ko kamapiaan na aya pangni o kaontol na so kapakaplagid iran sii ko kokoman a so aya phakamataan sankoto a kamapiaan a babantakn o kitab ko kiabtad iyan sa bitikan.

Sabap san na miapayag rkitano so karayag o katharo sa khabaloy so Qiyas a pakaasal a pd ko manga pakaasal o kitab a pphangndodan ko kapzawai ko manga kokoman o Allāh ko pphangababago a manga btad a daa miapayag on a titayan ko kapakatotoro iyan a mapayag.

236

INO SO QIYAS DALIL A LANKAP?Hal al Qiyasu Dalilun Am?

�امع ي�للد �اسيقال لهGowani a maadn so Qiyas a makatitindg sii ko kasabota ko sabap o kokoman a tatap sa minggolalan sa titayan, na aya khibgay niyan a maana na antaan a pamikiran sa gioto i kalilid, sa pd ko manga kokoman so di khagaga o akal so kasabota niyan ko sabap ko kiapakanggolalana on o kitab, ka datar o manga btad a simba a linang odi na di niyan khagaga so katamani ron ka datar o manga dianka a kitab, go pd on so pphrarad on so sankaan, sabap roo na minitana so kiazosopaka o manga taw a kinowa iran so Qiyas a bagr a dalil sii ko kapnggolalan iyan ko sabaad a pizosonan o inisogo o kitab.

Na so kapangokaya tano sankoto a kiasobag sii ko manga kitab a Usul na khatoon tano sii ko pat a manga soson:

1. Sii ko manga simba (al Ibadat)2. Sii ko manga Hudud ago so manga Kaffarat ago sii ko

manga Dianka (muqaddarat)3. Sii ko manga kokoman a pimbaas a inibtad (hukm

wadh’i) a pd sa manga sabap (sabab) ago manga sarat (shart) ago manga pangrn (mawani’).

4. Sii ko piamanabiya sa minggolalan sa pilbolbod a pd ko manga onayan.

Na sa taw a mangndod sii sankoto a manga darpa sa ilayin iyan so manga dalil o mizosopaka a manga tindg ko oman i sasoson on a pd sankai a manga soson na go so manga osayan iran na matoon iyan siran a maoopakat siran sii ko langowan a di praotn a akal so maana niyan

237

sa di niyan khagaga so kagintasa on na di ron pnggolalan so Qiyas, na so langowan a khagaga o akal so kasabota ko sabap iyan na pnggolalan on so Qiyas ka kagiya so manga dalil ko kababaloy niyan a bagr a dalil na lankap sa di mattndo sa ba sii bo ko isa a soson, amay ka so akal na khagaga niyan so katokawi ko pagns o kinisogoon on o kitab.

Sa so thotolan ko kiasobag na minisabap ko kiapakazosopaka o pamikiran sa so sabagi na aya pamikiran iyan ko isa a btad na pd ko pra-otn o akal so maana niyan na ptharoon iyan a pnggolalan on so Qiyas, sii pman ko sabala a katampar na aya kiailaya on o sabagi na di praotn o akal so maana niyan na inikokom iran so di ron kapnggolalan o Qiyas.

SO MANGA PHIZOSONAN O QIYASAnwa’ul Qiyas

�اسيقال اعونأ

238

Biagi o manga Ulama so Qiyas sa bagian a madakl, sa minggolalan sa manga pamikiran a madakl, sa mosay tano ron sa mapontok.

So manga Ulama ko al Hanafiyyah na biagi iran sa Qiyas a mapayag (Qiyas Jalli) a skaniyan so khasabot o pamikiran ko paganay dn a kailaya niyan on, ago Qiyas a masoln (Qiyas Khafi) a skaniyan so di khasabot o pamikiran odi niyan mandirogod sa mathay a giankanan a ika dowa na skaniyan so pmbthowan sa piakapiya (Istihsan) ko maana niyan a mattndo, sa khaoma bo so osayan iyan ko bandingan a Istihsan.

So manga Ulama ko as Shafi’iyyah na biagi iran sa sii inilay ko kabagr o Qiyas sii ko lawas iyan sa Qiyas a mapayag (Qiyas Jalli) a skaniyan so ka da ambidaan o pakaasal ago so sapak sa minggolalan sa katao a thatakna ka datar o kitaksn ko mama sii ko babay sii ko manga kokoman a kapag’pdaan iran, ago Qiyas a masoln (Qiyas Khafi) a skaniyan so matag antaan a pamikiran so kaada o kapakapmbida iran. Ka datar o kitaksn ko timk a ig a bantad ko kham’r (pakabrg a phoon sa timk a anggor) sii ko kiaharama ko maito a pd on. Sabap sa khapakay a matarima so mbidaan ko lt iran sabap ko kissnggay o kham’r a so kiaharama ko mato on sabap ko kababaloy niyan a najis so lawas iyan odi na kagiya so maito on na phakaimbitar ko kalaan on. Sabnar a inaloy o Qur’an so kiaharama ko kham’r sa kaharam a gtas sa kharankom iyan so mala on ago so maito on sa daa sankaan on. Sa aya ptharoon a kham’r na skaniyan so mailaw a timk ko anggor sa kharmbis ago phakapld a and a borabora iyan, sa aya sabap o kiaharama on na skaniyan so kaphakabrg a phakatonay ko kakhitana o manga rido ko manga taw ago so kakharn ko kapthadmi ko Allāh ago so sambayang, sa giankai a sabap na khamataanan ko kaparoliya ko mala on, ogaid na hiaram so mato on ka kagiya so kaparoliya on na phakaimbitar ko kalaan on odi na kagiya so Allāh na bialoy niyan a marzik a galbk a shaytan, sa giankoto a sipat na mlagid on so mala ago so maito, na gowani a maadn so manga panginginomn a salakaw a phakabrg na

239

khaharam so kalaan on a phakabrg sa daa sankaan on sabap ko kaaadn o sabap o kiaharam, na so pman so maito on na pd ko manga Fuqaha so mikhpit sa da maharam, ago pd kiran so kadaklan a aya kpit iran na khaharam so maito on sa taks ko maito ko kham’r ogaid na da iran gtasa so kiaharam ka kagiya khapakay a so kiaharama ko maito ko kham’r na sabap ko sipat iyan a mattndo a sii rkaniyan bo a di maaadn ko salakaw ron a pakabrg.

Go biagi iran sa kambagi a ika dowa sa sii ran inilay ko kabagr o sabap (illah) ago so kalobay niyan sa Qiyas a taralbi (Qiyas Awlawi) ago Qiyas a ndatar (Qiyas Musawi) ago Qiyas a mababa (Qiyas Adna) sa amay ka so katatankd o kokoman sii ko sapak na taralbi a di so katatankd iyan ko pakaasal na so Qiyas na Qiyas Awlawi. Sa giyanan na di khaadn inonta bo igira miaadn so sabap sii ko sapak na mabagr a di sii ko pakaasal, ka datar o kitaksn ko saksi o tlo kataw ko saksi o dowa kataw ka kagiya so katarimaa ko saksi o tlw na aya taralbi.

Go so kitaksn ko kambing a bota ko kakhorban sii ko kambing a bota so sabala ko mata niyan a so isasapar so kakhorbana on ka kagiya so kabobota na dowa a mata a maada na so (Awra’ ) na sobo so sabala ko mata niyan i miada, na so bota sa mbala na patot a isapar a di so sabala a bota on, a di khapakay a khorbann, go datar oto a igira hiaram o kitab so maito ko shayi’ na khabaloy a so kalaan on na aya taralbi a isapar, na igira piakay so kalaan ko shayi’ na makatotoro sa so maito on na aya taralbi a kapakaya on a di so madakl.

Sa giankanan a soson na kaoopakatan so kakhowaa on sa apiya so manga taw a piakada iran so Qiyas na tiarima iran, sa miasobag siran ko kambthowi ron sa Qiyas sa adn a bithowan iyan sa Qiyas, na adn pman a bithowan iyan sa mitotoro o titayan (Dilalat an Nass) odi na siabot sa makaayon (Mafhum Muawafaqah).

So pman so Qiyas a ndatar (Qiyas Musawi) na skaniyan so khaadn so katatatap o kokoman sii ko sapak

240

a makadadatar ko katatankd iyan sii ko pakaasal sii ko masa a kapakaplagid iran ko sabap. Aya ibarat iyan na so kitaksn ko babay sii ko mama sii ko kiawajib kiran o kaffarah (kiparat) ko kambabangonan iran sa walay ko masa a giiran kaphowasa ko dawndaw ko Ramadhan sa kabaya iyan a ginawa. Go so langowan a kokoman a da ambidaan iran on sa kokoman ago sabap.

Go so kitaksn ko katotonga ko tamok o wata a ilo ko kakana on a so miaaloy so titayan ko kahaharam iyan, pitharo o Allāh a: Mataan a so siran oto a pkhn iran so manga tamok o manga wata a ilo sa kapanalimbot na mataan a phkhan siran sii ko manga tiyan iran sa apoy ago phakasold siran sa komakarab a apoy (an Nisa’ 10).

Sa giankanan a soson na da tarimaa o manga taw a piakada iran so Qiyas, na so tomiarima on na mimbidabida siran ko kiabthowi ron sa ngaran a Qiyas sa adn a mitho ron sa Qiyas na adn pman aya inibtho niyan on na Qiyas igira so sabap na di khasabot inonta bo o nggolalan sa ijtihad, na amay ka khasabot sa nggolalan sa kasabota ko basa na di ran bthowan sa Qiyas aya ipmbtho iran on na so mitotoro o titayan (Dilalat Nass).

So Qiyas a mababa (Qiyas Adna) na skaniyan so miada on so katataralbi ago so kapakandadatar sa so kakhatankd o kokoman ko sapak na malobay a di so kakhatankd iyan ko pakaasal sa gianan na di khaadn inonta bo igira miaadn so sabap sii ko pakaasal a mabagr a di sii ko sapak, na sa taw a adnn iyan so sabap sa sii bo ko pakaasal na di tomaks sabap ko kaada o sabap sii ko sapak, na sa bialoy niyan so dianka a kapag’pdaan ko lt iran a dowa sa di niyan lilingayin so kapakasosobra niyan ko pakaasal na pakanggolalann iyan so Qiyas.

241

SO MANGA ROKON O QIYASArkan al Qiyas

�اسيقال انكرأSo manga rokon o shayi’ na skaniyan so manga anggawta iyan a makasosold on a so ron matataragombalay ko kamataani ron sii ko pamikiran a ron khatoon so pizatimanan iyan.

So manga rokon o Qiyas – sii ko kpit a lomalankap – na pat:

1. So pakaasal (al Asl) aya ipmbetho ron na so tiaksan (Maqis Alayhi) odi na so tiaalokan (mulhaq bihi) a skaniyan so minitana a btad a miatankd so kokoman iyan sa minggolalan sa titayan odi na ijma’.

2. So sapak (al Far’) a aya ipmbtho ron na so initaks (al Maqis) skaniyan so minitana a btad a bago a pphlobaan so kokoman iyan.

4. So kokoman o pakaasal (Hukmul Asl) a skaniyan so ithaalok on so kokoman o isa a btad.

5. So sabap (illah) a so tomitimo kiran a dowa a so misabap on na khatankd so kokoman sii ko pakaasal. So pman so kokoman o sapak na skaniyan i onga o kataks.

Aya maana o kababaloy anan a manga rokon o Qiyas na kagiya di khaadn odi siran makamoayan, kna o ba aya maana niyan na so kamata-ani ko Qiyas na ba so katataragombalay niyan, ka kagiya so mana o Qiyas ko Istilah na skaniyan so kitaalokn on odi na so kapakadatar iyan sii ko sabap odi na sii ko kokoman odi na so kapakatana ko salakaw ron, sa giankanan a manga rokon iyan na ron misasankot ko kakhaadn iyan.

242

SO MANGA SARAT O KAPIYA O QIYASShurut Sihhat al Qiyas

�اسيقال �ةحص وط�رشIsasarat ko kapiya o Qiyas so manga sarat a madakl a mambabagibagi ko manga rokon iyan a so sabaad on na piagayonayonan, na so sabagi on na kiazosopakaan ko manga taw a mikhpit ko Qiyas. Na gowani a maadn so pakaasal ago so kokoman iyan a mitotompok siran a dowa ko sabaad kiran sa di siran makapmblag na daa inisnggay o manga Usuli ko pakaasal a manga sarat a mattndo, ogaid na inadn iran so manga sarat sii ko kokoman iyan a so katimbl iyan na siran so: So kabaloy niyan a kokoman a kitab a kanggalbk a tatap sa minggolalan sa titayan odi na Ijma’ a da mamansok, ago di mattndo sa ba sii bo ko darpa iyan, go ma-and on so sabap a khagaga o akal so kasabota on a khapakay so kaadn iyan ko salakaw sankoto a darpa iyan, sa katii so osayan iyan:

So sarat a paganay: Mabaloy a kokoman a kitab a kanggalbk a tatap sa minggolalan sa titayan odi na ijma’.

Ka kagiya so Qiyas a skaniyan so dalil a kitab na pzawa sa kokoman a kitab, na amay ka so tiaksan na daa kokoman iyan a tatap sa minggolalan sa dalil a khatarima na di khiropa o ba adn a Qiyas. Sa amay ka so dalil a miakatankd on na Kitab odi na Sunnah na daa sankaan ko kapiya o Qiyas ko katarotop o manga sarat a salakaw.

243

Na amay ka miatankd sa minggolalan sa Ijma’ na so kaphakatana iyan ko Qiyas na adn a dowa on a pamikiran;

Paganay ron; Di niyan khitana so Qiyas ka kagiya so Ijma’ na di kha-aloy a pd iyan so Sanad iyan a pd ko manga titayan ko kalilid a masa, na amay ka da maaloy so Sanad na di khagaga o ba katokawi so sabap o kokoman a so kiaompongan na amay ka di katokawan so sabap na di khapakay o ba nggolalan so Qiyas.

Ika dowa: Khapakay a kitanaan iyan ko Qiyas, ka kagiya so Ijma’ na dalil a kitab ka datar o Kitab ago so Sunnah sa khakowa niyan so kokoman iran a dowa sii ko kakhapakay o kapakatana o kokoman a tatap misabap on sii ko salakaw ko darpa iyan ko masa a kasabota ko sabap iyan, na so da kaaloy o sanad o ijma’ na di phakasapar ko kakhatokawi ko sabap ka kagiya di misasankot so kakhatokawi ron sii ko kaaadn o titayan a tomotoro on, ka kagiya so sabap na so kakhabaloy niyan a mababathk sa minggolalan sa titayan na khabaloy pn a ba dn piakambowat sa minggolalan sa Istimbat sa giai na adn a manga lalan iyan a khikilala on, pd on so kapakandadaita o pagltan o kokoman ago so apiya antonaa a maana a pd ko manga maana a maaadn sii ko darpa iyan, sa amay ka makilala so kokoman sa nggolalan sa ijma’ na khaparo so kaphlolobaa sii ko darpa iyan ko maana a makaaayon sa nkanan a kokoman ago domadait on, sa amay ka matoon tano skaniyan na ma-adn a skaniyan so sabap na sii sa masa ini na khaparo so kapakatana ankanan a kokoman sii ko langowan a darpa a khatoon on so sabap (illah).

Amay pman ka so kokoman na tatap sa nggolalan sa Qiyas na aya ontol na di niyan khitana so Qiyas sa ba baloya so sapak sii ko Qiyas a paganay a pakaasal ko Qiyas a salakaw ka kagiya so sabap ko dowa a Qiyas na apiya pn maiisaisa sii kiran a dowa na daa gona niyan ko Qiyas a ika dowa, ka kagiya khaparo so Qiyas sii ko pakaasal a paganay sabap ko kapakadadatar on o sapak

244

a ika dowa ko darpa o titayan a skaniyan i pakaasal o Qiyas a paganay sa sambi o Qiyas ko sapak iyan.

Aya ibarat anan na so titayan ko Qur’an a hiaram iyan so kham’r sa aya sabap o kiaharam na so kapphakabrg a phakabinasa ko akal na ithaks on so timk a anggor sabap ko sabap a kaphakabrg, na opama ka tharoa tano sa so timk a korma na haram ka kagiya pphakabrg sa initaks ko timk a anggor na giankanan a kataks a ika dowa na daa bali niyan, ka kagiya so pakaasal a miaaloy so titayan iyan a skaniyan so kham’r na ma-aadn na skaniyan i thaksan sankoto a timk a anggor ago so langowan a panginginomn a salakaw, ka opama o miapakay so kataks ko ika dowa a Qiyas na phakaoma so ika tlo a Qiyas sa pthondotondog sa daa ba niyan gona ago di mapangingindaw.

Na o makambida so sabap ko dowa a Qiyas na so Qiyas a ika dowa na batal sabap ko da kaisaisa o sabap ko pagltan so pakaasal ago so sapak a skaniyan na sarat ko kapiya o Qiyas, sa o taksn tano sii ko timk a anggor so panginginomn a salakaw a phakabinasa a di phakabrg na so kiataks tano na binasa sabap ko da kaisaisa o sabap ko tiaksan ago so initaks.

So sarat a ika dowa: Di mabaloy a miamansok, ka kagiya so kokoman a mansok na biatal o Kitab so kapnggalbka on sa miabatal so sabap iyan, na anday ka batal o sabap na miada so tomitimo ko paka-asal ago so sapak a skaniyan i lalan o Qiyas.

So sarat a ika telo: So kabaloy niyan a praotn o akal so maana niyan, sa khagaga o akal so kasabota ko sabap iyan a so misabap on na piakanggolalan o kitab, ka aya onayan o Qiyas na so sabap a so aya kapthindgan o akal ka an maparo so Mujtahid ko kapakatarosa niyan ko kokoman iyan sii ko khatanaan iyan, na amay ka skaniyan na pd ko manga kokoman a so di khagaga o akal so kasabota ko manga sabap iyan na khasanka on so Qiyas.

245

Sabap sa so manga kokoman a piakanggolalan o Allāh ko manga oripn iyan na dowa soson. Sasoson a inigakd o Allāh so katawi ko manga pagns iyan ago so kokoman iyan sa nggolalan sa katatalasay sa aya bantak iyan ko kinisogoon iyan on na so kathpngi niyan ko manga oripn iyan sa inipaliogat iyan kiran sa da niyan aloya so manga sabap iyan sa da nggolalan sa titayan ago so salakaw ron sa pantag sa an mapayag so kapthaoripn iran ko kapzimbaa iran on. Sa giotowi bithowan o manga Ulama sa manga kokoman a simba (Ahkam Taabbudiyyah). Ka datar o kiatamani ko bilangan o manga rakaat o sambayang, o ino dowa rakaat ko Zobo, na tlo ko Magrib, na pat ko salakaw ron. Go so manga dianka o Zakat sii ko manga tamok a pndiakatan, ko kababaloy niyan a ikapat bagi ko ika sapolo bagi sii ko pirak ago so manga dagangan, odi na ika sapolo bagi antaa ka saopak on sii ko zakat o imbabasok, ago so manga bilangan a mbidabida ko zakat o manga binatang, pd roo so kiabaloya ko kathawaf sa Ka’bah a maka pito, ago so kazai sa pagltan a as Safa ago giya al Marwah, ago so kapzioma ko ator a maitm (Hajar Aswad).

Pd roo so manga dianka o manga Hudud (siksa a tiamanan o Qiur’an) ago so manga Kaffarat (kiparat) ka datar o lphad o Zina a magatos na walo polo ko katokas, go so kapakakana ko sapolo a Miskin ko kiparat ko kazapa, na nm polo a miskin ko kiparat ko kaboka ko Ramadhan sa pithibaba ago so kiparat o kalihara ko karoma a babay. Adn pman a sasoson a salakaw a pinggonanao niyan so manga akal ko kasabota ko manga sabap iyan sa adn oto a minggolalan sa titayan odi na nggolalan ko kapakatindga ko manga toos a makatotoro on ka-an thakna so manga poso ko kinisogoon ko kokoman iyan sa paganay, oriyan iyan na so kapakatana iyan sii ko darpa a pkhatanaan o sabap iyan ko masa a kaadn iyan sa daa ba on phakasapar a maaadn.

Sa giankanan a kaposan a soson na skaniyan ipnggolalanan o Qiyas, mlagid roo so manga kokoman a piakanggolalan o kitab sa poonan ko kiaopakati ron, ago

246

so manga kokoman a tiabiya a phoon ko pakaasal a rankom odi na sii ko onayan a lankap sa kiazosopakaan o manga Ulama.

Aya ibarat o piakanggolalan o kitab sa poonan na so kiaharama ko kham’r ago so kapamasaa o manosiya ko piamasa o salakaw ron, ago so kahaharam o kaobaya ko karoma a mahahaydh, ago so kiaharam o kapakawaris o miakapatay ko phangwarisan, ago so salakaw ron.

Sa aya ibarat o tiabiya a phoon ko pakaasal a lankap na so kaphasa sa Arayah, a so kaphasaa o mama ko korma a mailaw a da pn marbas ko poro o kayo niyan ko makadadatar on a miagango a korma sa pnggolalan sa inikharangan sa da makaokit sa asad odi na timbang. A gioto so inaloy o Hadith a pianothol o al Bukhari a miakapoon ko Rasulullah a inisapar iyan so kaphasa sa nggolalan sa Muzabanah a so kaphasaa ko onga a korma ko izik iyan a gango a korma, inonta bo so khirk ko Arayah ka iniidin iyan kiran.

Sa so Hadith ko rinayagan iyan na inisapar iyan so kaphasaa ko gango a korma (tamr) sii ko onga a korma a mailaw sabap ko da iran kapakaplagid, a gioto i mitotoro o Hadith a salakaw gowani a iiza ko Rasulullah ko kaphasaa ko onga a korma a mailaw ko datar iyan a onga a korma a gango. Na pitharo iyan a ba pkhakorangi so mailaw igira miagango? Na pitharo iran a oway, na pitharo iyan a di khapakay, sa so kinisaparn on na aya sabap iyan na so di ran kapakaplalagid a skaniyan i sarat ko kaphasaa ko shayi ko datar iyan sa soson, ogaid na tiabiya iyan on so Arayah, sa piakay niyan sabap ko kapangingindawa on o manosiya, ka kagiya so taw na amay ka mapangindaw niyan a daa ba niyan pirak sa adn a matatago on a gango a korma a so mapangingindaw o taw a aya matatago on na so mailaw a korma, na khapakay a kazambi iran sa nggolalan sa Arayah, ka oda oto mapakay na khisogat ko manga manosiya so margn a skaniyan na pakaadaan sa minggolalan sa titayan sii ko Shari’ah o Allāh.

247

Sa ithaks roo so kaphasaa ko Anggor a mailaw a da pn marbas ko makadadatar on a pd sa gango a anggor (zabib) sa pnggolalan sa iphagarangan sa ithaks ko btad o mailaw a korma san ko gango, ka an kamataani so sabap a miakay ko kaphasa sa Arayah a skaniyan so kapangingindawa on o manga taw ago so karna kiran ko margn.

So sarat a ika pat: Di mabaloy a nkoto a kokoman a mattndo a sii bo ko pakaasal, ka kagiya so kisnggay o kokoman sii ko darpa a pzapar ko kapakatana iyan sii ko salakaw sankoto a darpa, sa so kissnggay na khatankd sabap ko dowa a btad; Paganay ron; mabaloy so sabap o kokoman a di khatoon ko salakaw ron, na giankanan a kiatndo iyan na phakasapar ko Qiyas, ka kagiya so Qiyas na di khaadn odi siran maisaisa ko sabap, na sii ko sabap a missnggay na di ron khatoon so kapakaphagpda.

Aya ibarat oto na so kapakakmpta ko manga rakaat o sambayang a pat rakaat ko giimlayalayag a tatap ko katharo o Allāh a: Amay ka mlayalayag kano ko lopa na daa dosa niyo ko ka qasara niyo ko sambayang (An Nisa’ 101). Sa aya sabap o kaphakakmpta on na so karna ko margn ko giimlayalayag, sa gianan na khatoon ko manga taw a kna o ba giiplayalayag ka datar o giinggalbk sa manga rrgn ogaid na so kitab na inisankot iyan a nkoto a kokoman ko kaplayalayag a skaniyan na ropaan a missnggay sa sii bo ko giimlayalayag sa di khatoon ko salakaw ron, sa di khakowa a taks, ka kagiya so sabap a so kargn na so kamata-ani ron na di maiimpit sa ba mlagilagid ka kagiya adn a margn ko isa na di margn ko isa na di khapakay a ron sankotn so kokoman sa aya khatndo na so btad a maiimpit a kaphlagilagidan o manga taw a skaniyan so ropaan a kargn o kaplayalayag ogaid na giankai a kargn na mbidabida ko manga taw a giimlayalayag na aya piakanggolalan o kitab na so ropaan a kaplayalayag a skaniyan na rinayagan a mapayag ago maiimpit a di siran on makapmbidabida.

Go pd sankanan a soson so kakhapakay o kasapowa ko talompa sa khasanaan ko kapagabdas ko sold o

248

salongan ago isa ka kagagawii ko makaiinged ago tlo a manga gawii ko giimlayalayag, sa giankanan a kokoman na minsan pn miasabot so sabap iyan a skaniyan so kaplbolbod ko kiapaliogatan sa piakay kiran so di ran on kapagndai ko manga abdas iran ogaid na giankoto a kiapakay niyan na missnggay a ron bo sa di khatoon ko salakaw ron sa di ron khitaks so dowa a bonkos a lima (Qaffazayin) sa di khapakay a sapon a ig sabap sa daa margn ko kaphagndai ron, ka kagiya opama o miapakay na khabaloy a di khatonay so kapagabdas ka kagiya so lima na skaniyan i anggawta a ipphlompiyo.

Ika dowa; So kabaloy o sabap o kokoman a di missnggay sa sii bo ko darpa iyan, ago miatoon so dalil a makatotoro sii ko kissnggay niyan ko darpa iyan ka datar o manga btad a missnggay sankai a Shari’ah, sa di anan khatatap ko salakaw ron mlagid o riaot o akal so sabap iyan antaa ka da, ka so kapakatana ankai a kokoman ko salakaw ron sa nggolalan sa Qiyas na khabaloy niyan so Qiyas a batal ka kagiya miasopak iyan so titayan a kitab a so makatotoro sa kissnggay, ago kagiya pd ko sarat o Qiyas a di mabaloy a masopak iyan so adn a titayan on.

Sa so miamangisnggay na madakl; Pd on so miatankd ko Rasulullah ka datar o kiapakay a kapangaroma niyan sa kasobraan so pat kataw a babay ko satiman a masa, a so Qur’an na inaloy niyan a aya dianka a khaparo a timoon ko manga babay na pat kataw ko satiman a masa, sii anan ko salakaw ko Rasulullah .

Go so kiapakay o kapangaroma niyan sa nggolalan sa tawakim a da-a btang on, sii ko katharo o Allāh a: So babay a mapaparatiaya na amay ka ithawakim iyan a ginawa niyan ko Nabi sa kiabayaan o Nabi so kapangaromaa on sa missnggay oto a sii rka bo a di ron pd so miamaratiaya (al Ahzab 50).

Go pd roo so kiaharam o kapangaromaa ko manga karoma niyan ko oriyan iyan a so pitharo o Allāh a: Go da maadn a rk iyo so karingasaa niyo ko Rasulullah go di pn so kapangaromaa niyo ko manga karoma

249

niyan ko oriyan iyan sa dayon sa dayon ka gioto rkano na miaadn ko Allah a lbi a mapnd (al-Ahzab 53).

Sa amay ka matankd so kinisnggay o kokoman sii ko isa a btad na di khapakay a taksan ko salakaw ron ka an di phakatonay sa kakhabatal o manga titayan a makatotoro sa kissnggay ankoto a shayi’.

Pd sankoto so miatankd ko sabaad ko manga Sahabah niyan, ka datar o kinisnggay o sakataw a Arab a so mimbabangonan sa walay ko kadawndaw ko Ramadhan sa pithibaba iyan sa daa khatoon iyan a mipkhiparat iyan sa bigan skaniyan o Rasul sa sadaqah a korma sa inisogo iyan on a khizadqaan iyan on ko manga pobri, sa pitharo iyan on a daa khatoon iyan a lawan on sa kapopobri sii sa sold a Madinah sa piakay ron o Rasul a kapakikn iyan on ko pamiliya niyan sa pitharo iyan a; Khasanaan dn sii rka ankoto a sadaqah ogaid na di khasanaan ko salakaw rka.

Sa giankanan a kokoman na di praotn o akal so sabap iyan ka kagiya so manga kiparat na miawajib sa pantag sa rasng ko kiapakanggolawla sa haram ago izapng ko manga dosa a so mianggolawla o taw, na so karasng ago so kasapng na di khaadn o di nggolalan sa tamok sa ibgay ko salakaw ka an mabaloy a pkhatadman iyan oman iyan mapikir so kapnggolawla sa dosa pharoman ago so sadaqah na pkhaponas iyan so dosa a miaona, pitharo o Rasūl a; Tondogn ka ko marata so mapiya ka khaponas iyan.

Go so kinisnggay o Khuzaymah Bin Sabith ko kakhatarima o saksi iyan a skaniyan bo ago so kiabaloy niyan a timbang o dowa a saksi sa slasla on a inibgay ron o Rasulullah ka kagiya somiabot sa maana a da sabota o salakaw ron sa pitharo o Rasul a: Sa taw a zaksian o Khuzaymah na phakaampl on, go sii ko isa a thotol; Na go so pizaksian iyan sa mialowas on so kabnar na khasanaan so saksi iyan. Gioto na kagiya so Khuzaymah na pizaksian iyan so Rasulullah sii ko isa a btad a da niyan zaksii sa

250

ba gia bo a kiapanothola on o Rasūl , sabap sa kagiya skaniyan a Rasul na mangingimbnar sii ko kapphanothola ko Wahi a phoon ko Allāh sa daa ptharoon iyan a rowar ko bnar. Na di khapakay so kitaksn on ko salakaw ron apiya pn maporo a di skaniyan i pankatan.

3. Miaadn oto sii ko thotol a lomalankap a so Rasulullah na miamasa sa koda ko isa a Arab sa piangni niyan on a katondoga niyan on ka an iyan makowa so arga o koda iyan, sa minggaga-an so Rasulullah na milombat so Arab, na bialak o manga padagang sa phagayagan iran so koda iyan sa di ran katawan a miapamasa o Rasulullah na tiawag o Arab so Rasulullah sa pitharo iyan a; O phamasa anka ankai a koda na bayad inka, ka pphasaan akn, na pitharo o Nabi a ba ko da mapamasa? Na pitharo o Arab a Wallahi ka da nka mapamasa, na pitharo o Nabi a miapamasa ko, na pitharo o Arab a talingoma ka sa saksi, na pitharo o Khuzaymah a sakn i saksi iyan sa mataan a miaphasa nka on. Na miakaoma so Rasulullah sii ko Khuzaymah na pitharo iyan a ino nka pzaksii a di ka makadadarpa ko kiaphasai? Na pitharo o Khuzaymah a: Binar akn ska ko langowan a minioma nka ago katawan akn a da dn a ptharoon ka a rowar ko bnar, na pitharoo Nabi a; Sa dn sa taw a zaksian o Khuzaymah (sa rk iyan so kabnar odi na miailang iyan) na khasanaan dn so saksi iyan.

SO MANGA SARAT O SAPAK (AL- FAR’):

Paganay ron: Mabaloy so sapak a makadadatar ko pakaasal sii ko sabap o kokoman iyan, ka kagiya so kapphakatana o kokoman o pakaasal ko sapak na so kaplagid iran sii ko kokoman sabap ko kaplagid iran sa sabap, na amay ka di kamataanan so kapakandadatar sii ko sabap na khada so kapakandadatar iyan ko kokoman sabap ko kaplagid iran sa sabap, na odi siran makandatar ko sabap na di makapndatar so kokoman iran na di

251

khaadn so Qiyas a mapiya ago ontol, sa aya imbtho sankanan a Qiyas na kataks ko mbida sa kokoman (Qiyas Maal Fariq).

Aya ibarat oto na so kinitaksn o tlo a Imam ko tamok a miakowa sa minggolalan sa Shuf’ah (kapanopos ko tamok a kathotompokan) amay ka makadakl so phanopos a mbidabida so diankao mamimilik iran a tamok, sii ko onga a miakambowat ko tamok a mamimilik o madakl a khirk, sa oman i isa sankoto a tamok na pmbagibagiin ko manga mamagpda sa sii khailay ko dianka o kipantag o oman i isa kiran ko tamok a mbidabida, sa aya makatitimo roo na kagiya pd oto ko manga kabnar a tamok ago phagonot ko tamok.

Sa sianka o manga Ulama ko Hanafi ankoto a Qiyas sa pitharo iran a Qiyas oto a mbida (Qiyas Maal fariq) ka kagiya makambibida so sapak ko pakaasal, ka kagiya so onga na miakambowat a rarad o tamok a mamimilik sa khakowa o oman i isa so dianka o miapantag on o tamok iyan, na so tamok a miakowa sa minggolalan sa Shuf’ah na da makambowat sa ba pd ko tamok a mamimilik, ka kagiya so mamimilik o salakaw na da makambowat sa ba pd ko mamimilik o mianopos sa sii sankai na pmbagibagiin kiran sii ko kadakl o manga olo iran ka kagiya palaya siran mianopos sii ko kapakamilik sa mlagid o maito antaa ka mala. Go pd roo so kiataks o al Hanafiyyah ko kaphangwalii o babay a kiabaligan sa ginawa niyan ko kapasadan ko kaphangaromaa on sii ko kaphasaa niyan ko tamok iyan, sa kagiya khapakay ron so kanggiragiraya niyan ko tamok iyan na khapakay ron mambo so kanggiragiraya niyan ko kaphangaromaa on ka kagiya aya pnggiragirayin iyan na so kabnar iyan a tolabos sii ko tamok iyan ko kaphasa ago so ginawa niyan ko kaphangaromaa on.

Sa siankaa nan o sabaad, sa giankanan a kiataks iran na kataks ko mbida ka kagiya so tiaksan a so kaphasa na misasankot ko tamok a skaniyan na kabnar a tolabos o babay sa daa makaphangpd on a salakaw, na so pman so initaks a so kapangaroma na apiya pn minisankot ko

252

ginawa o babay ogaid na misasankot pn ko salakaw ron a siran so manga tonganay niyan a so katitimoan ko pamiliya iran, sa so kapangaroma na mapiya pn kapakathompok o dowa a kharomai ogaid na mararambit on so dowa a pamiliya sa phakasold ko pamiliya o babay so mama a di ron makababangnsa a mananangga sa pmbaloy a pd ko pamiliya sa khasima iyan so manga pagns o pamiliya sa khitmo niyan on so paawing amay ka skaniyan na kapapaawingan ago so bantogan amay ka skaniyan na kababantogan, sa sabap roo na kabnar o manga wali o babay a kapakaayon iran ago so kaodasi kiran ko kaphangaromaa on, sa gioto i kibibida iyan ko waraan o kaphasa, sa di makapthaksa.

Ika dowa: Di maadn sii ko sapak so somosopak a mapayag odi na makadadatar on ko sabap o pakaasal, sa kaadn on o nganin a phakakowa sa kokoman a salakaw ko kokoman o pakaasal sa khitaalok ko pakaasal a salakaw, sa oda on oto misarat na phakambowat roo so kapnggalbka ko kallbiyan a makamomoayan so makallbi. Sa di oto khapakay.

Ika tlo: Di maadn sii ko sapak so titayan odi na Ijma’ a makatotoro sa kokoman a makasosopak ko Qiyas. Ka khaadn sii sankai a masa a makasosopak ko titayan odi na sii ko Ijma’ na so Qiyas ko datar anan na binasa.

Aya ibarat o Qiyas a katatagoan so Sapak sa titayan a makasosopak, na so kitaksn ko kakhiparat ko kazamaya sii ko kakhiparat ko kiapakapatay sa da thibabaa sii ko di kakhapakay o kapmaradika sa oripn a kafir a giankoto a dowa na kakhiparat sa pantag sa dosa, ka kagiya so ayat ko kiapakapatay na inisarat iyan ko phmaradikaan a kabaloy niyan a mapaparatiaya, pitharo Allāh a; Sa taw a mono sa mapaparatiaya sa da thibabaa na makaphmaradika sa oripn a mapaparatiaya, sa zankaan ankanan a Qiyas ka kagiya so kakhiparat ko kazapa na miakambowat on so titayan a mamamantk a so kapmaradika sa oripn, sa di khitaks ko kiparat ko kapakapatay a biathk iyan a oripn a mapaparatiaya.

253

Sa aya ibarat o Qiyas a makasosopak ko Ijma’, na so opama ka tharoa o taw a so giimlayalayag a khapakay a moka ko kaphowasa, sa di ron khawajib so katonaya ko sambayang sa taks ko kaphowasa.

Sa giankanan a kataks a datar anan na batal a makasosopak ko Ijma’ sii ko mataan a so sambayang na di khapakay o ba bagakn ko masa a giikaplayalayag sa aya bo a miapakay na so kakorangi ko rakaat iyan a pat sa mbalowin a dowa rakaat.

SO PMAN SO ROKON A IKA PAT:

Na skaniyan so Sabap (Illah) a so tomitimo ko pakaasal ago so sapak a so misabap on na piakanggolalan so kokoman sii ko pakaasal a skaniyan i di mipndaraynon a rokon sii ko Qiyas ka kagiya aya niyan lalan.

So Ta’rif iyan na: So Illah sii ko basa na ingaran o nganin a pphagalin so shayi sabap ko kaadn iyan a kinowa ko Illah a skaniyan so sakit ka kagiya so lawas o pkhasakit na gii ron mrarad, go miatharo a phoon ko Ilal a skaniyan so kapamakaig, a so kapagintosa ko ig.

Sa bithowan so maana a so piakanggolalan on so kokoman sa Illah ka adn oto a kagiya giimakaprarad ko kokoman sa pkhitogalin iyan pho-on ko pakaasal san ko sapak a so pkhatoonan on, odi na kagiya so Mujtahid na gii niyan khasokasowin so kapphakambowata on sa gi-inggolalan sa kapamimikiran, sa so kapkhakasoy o kokoman na pkhakasoy so kapkhaadn iyan, odi na kagiya skaniyan i pphakatawag ko kapakanggolalana ko kokoman.

Sii pman ko Istilah na adn a manga ingaran iyan a madakl, sa bithowan sa pkhasambiran ko kokoman (Manat al Hukm) ka kagiya so mimbaal ko kitab na inisankot iyan so kokoman ago inisambir iyan on sa bithowan skaniyan a Illah sa sambira (manat) sa bontal a kasaginda. Sa datar oto a bithowan sa Sabap ka kagiya so

254

kokoman na pkhaadn ko kapkhaadn iyan, adn pn a bithowan sa toos (Amarah) odi na pphakasogo (Al-Ba’ith) odi na pphakatawag (Ad-Da’i) sa miakambida-bida so manga Usuli sii ko Ta’rif iyan.

Sa skaniyan oto a Illah na giipakanggolalann ko maana niyan ko Istilah a Kitab sii ko manga btad a tlo:

1. So maana a domadait ko kiapakanggolalana ko kokoman a skaniyan so matatago ko galbk a pd sa gona ago kabinasa, sa aya ipmbtho ron na Ongangn (al Hikmah).

2. So phakambowat ko kapakanggolalana ko kokoman ago so kipnggolalann on a pd sa onga ago kamapiaan a skaniayn so kakowaa ko gona ago so karna ko kabinasaan, a aya ipmbtho ron na kamapiaan (al Maslahah) odi na bantak o mitad ko Kitab (Maqsad as Shari’ ).

3. So ropaan a mapayag a maiimpit (al Wasf ad Dhahir al-Mundhabit) a so phakambowat ko kapakanggolalana ko kokoman sii rkaniyan so kakhakowaa ko gona a rk o manga oripn odi na so kakharn o kabinasaan sii kiran, sa aya maana niyan na skaniyan na makaaayon ko kiapakanggolalana ko kokoman sii rka niyan.

Sa giankai a manga btad a tlo na maaadn sii ko oman i kokoman a kitab a minitompok ko galbk a pd ko manga galbk o taw a pialiogatan.

Gioto na kagiya so Allāh na piakay niyan so sabaad ko manga galbk odi na inisogo iyan sabap ko madadalm on a pd sa gona ka an kamata-ani ankanan a gona sa makowa o manga oripn iyan, go inisapar iyan so sabaad a manga galbk sabap ko madadalm on a pd sa kabinasaan ka an marn ankoto a kabinasaan ko manga oripn iyan.

Sa so giikazambisambi sa manga tamok sa nggolalan ko kaphasa na galbk a phakanggay a gona ko manga

255

oripn a phakaparoli ko manga pangindaw iran na hialal oto o Allāh sa opama ka inisapar iyan kiran na disomala a misogat kiran so margn.

So kakasara ko sambayang ko giikaplayalayag ago so kiapakay o kaboka na btad oto a kadadalman sa kaphakakhapi ko giimlayalayag sa pyakanggolalan oto o Allāh ka an marn so margn a so khisogat kiran ko katarotopa ko manga rakaat o sambayang ago so kaphowasa sii sankanan a masa a giikaplayalayag.

So kapamono sa pithibaba na galbk a marata a khasabapan sa kahabinasa o manga ginawa sa daa kabnar on na hiaram o kitab sabap ko karata iyan sa inwajib iyan on so kitas kaan marn so kapamono sa khapalihara so manga ginawa, sa datar oto so kazina a skaniyan na galbk a piakasisingay a khaadn ko kanggolawlaa on so kapakapzaozaog o bangnsa ago so kaphriridoay ko manga taw sa hiaram skaniyan o kitab sabap sankai a manga kabinasaan ka an mapalihara so bangnsa sa khada so manga sabap o kapriridoay sa inwajib iyan so lphad sa rasng ko manga taw a pnggolawla on ka an iran mitaplk.

Sa so taw a pagimolngan iyan so manga kokoman na khatoon iyan a langowan a kokoman na adn a mipag’pda iyan a manga btad a tlo a so btad a mapayag a ron inikoyapt o kitab so kokoman sa bialoy niyan a toos iyan a khaadn ko kaadn iyan ago khada ko kada iyan, ago so ma-ana a domadait ko kiapakanggolalana ko kokoman a skaniyan so matatago ko galbk a so kiasankotan ko kokoman a pd sa gona odi na kabinasa, ago so btad a ika tlo a skaniyan so makapmbowat ko kiapakanggolalana ko kokoman ago so kapnggalbka on a pd sa kamapia-an o manga oripn a skaniyan so kakowaa ko gona odi na so karna ko kabinasaan.

So kiawajib o kitas na inikoyapt o kitab ko kapamono sa pithibaba sa bialoy niyan a toos iyan sa andai kaadn o kapamono na mawajib so kitas na o mada na mada

256

mambo so kitas a skaniyan na ropaan a mapayag a maiimpit a daa masoln on.

Sa so kapamono na phakabgay sa kabinasaan a skaniyan so kakhada o manga ginawa ago so kakhailang o manga rogo’, sa gioto i maana a domadait ko kiapakanggolalana ko kokoman sa misabap on na bialoy so kapamono a sabap ko kakhawajib o kitas ogaid na skaniyan na btad a masoln a di khatokawan ago di khaadn inonta bo o nggolalan ko kapamono.

Sa phakambowat ko kapakanggolalana ko kitas so kakhapalihara o manga ginawa a skaniyan i miakasogo sankoto a kapakanggolalana on o kitab ago aya niyan antap a babantakn.

So kakasara ko sambayang a pat rakaat ago so kiapakay o kaboka o giimlayalayag na inikoyapt o kitab ko kaplayalayag a skaniyan na ropa-an a mapayag a maiimpit, na so kaplayalayag na kadadalman sa margn ogaid na so madadalm on a margn na mbidabida ko kambidabida o manga taw na sabap roo na bialoy o kitab a so kaplayalayag na aya dn sabap o kokoman ka kagiya makaphlagilagid on so manga taw sa anda dn i kaadn o kaplayalayag na miaadn so margn apiya da pn a margn na khapakay so kakasar ago so kaboka o taw.

Sa aya phakambowat ko kakasar ago so kaboka na so kiakhapi ko manga taw a giimlayalayag sa gioto i antap o kitab.

Misabap san na khapayag so sabap sii ko kapakanggolalana ko lapiyat o Illah (sabap) sii ko manga btad a tlo, sa so pman so ropaan a mapayag (al Wasf ad Dhahir) na kagiya so Kitab na inikoyapt iyan on so kokoman sa bialoy niyan a aya niyan toos sa khaadn ko kaadn iyan ago khada ko kada iyan, na so pman so maana a domadait (al Ma’na al Munasib) ko kiapakanggolalana ko kokoman na kagiya skaniyan so sabap ko kamataani ron, ka kagiya so ropaan a mapayag

257

na da baloya a sabap inonta bo a moonot on ka kagiya mararankom iyan ago aya on miimpit.

Na so pman so phakambowat a nganin ko kianggolalan o kitab na skaniyan i antap a babantakn o kitab a skaniyan so sabap a bantak a kaposan (al Illah al Ga’iyyah).

Sii ko kiaopakat o manga Usuli ko kapakanggolalana ko lapiyat o Illah (Sabap) sii ko manga btad a tlo a so miaosay tano, ago so kiabthowi ko maana a domadait ko kianggolalan o kokoman ago so phakambowat a rarad ko kanggolalan o kokoman sa ingaran a al-Hikmah (ongangn), ago so kinisnggay o btad a kaposan sa ingaran a al-Maslahah (kamapiaan) na da siran maopakat ko kakhapakay o kabaloy niyan a sabap, ogaid na miaopakat siran sii ko kabaloya a sabap ko btad a mapayag a maiimpit a skaniyan so ropaan a ron inikoyapt o kitab so kokoman, sa sii siran miasobag ko kabaloya a sabap ko pmbthowan sa al Hikmah. Osayin tano so manga tindg iran ko kapmbaloya a sabap ko al Hikmah, oriyan iyan na sawaan tano so pagns o kiaopakat iran ko kakowaa a sabap ko manga ropaan a mapayag, ago so kapakasosopak iyan ko lalan o Qur’an ago so Sunnah ko kapkowa sa sabap, ago so minitogalin a miakapoon ko manga Fuqaha sii ko masa o kapagijtihad.

SO TINDG O MANGA USULI KO KAPMBALOYA A SABAP KO AL- HIKMAH

(ONGANGN)Mawqif al Usulin Min at Ta’lil Bil Hikmah

بالحكم�ة الت�عليل من األصولي�ين موقفMiasobag so manga Usuli sii ko kapkhowaa a sabap ko al Hikmah sa tlo a manga kpit:

258

Paganay ron: Inisapar iyan so kabaloy niyan a sabap sa mamamantk. Ka kagiya aya btad o al Hikmah na masoln ka datar o kapakapangingin-daw (al Hajah) ko kiapakaya ko kaphasa, a skaniyan na masoln a di khagaga so kamataani ron sii ko oman i kapasadan odi na kna o ba mai-impit ka datar o margn (al Mashaqqah) a sabap a kiapakay a kaboka o giimlayalayag a skaniyan na giimakambidabida ko kambidabida o manga taw a giimlayalayag sa adn a margn ko isa a malbod ko salakaw ron. Sa amay ka gianan i btad iyan na di khapakay o ba on sankotn so kokoman ka kagiya aya bantak a mapipikir ko kipmbtadn ko manga Sabap na so katokawi ko manga kokoman a kitab sa misabap on, sa khabaloy a mai-impit sa anda dn i kaadn o sabap na maadn so misasabap on, a skaniyan so kokoman a kitab, na oman mada so sabap na mada mambo so misasabap on, sa patoray dn a kabaloy o sabap a btad a mapayag a mai-impit a makararankom sa Hikmah, sa khasanaan roo a kabaloy niyan a aya niyan maana a phakambowat ko katharagombalaya on ko kokoman so kakhamataani ko antap o kitab a so kaparoliya ko manga gona ago so karna ko manga kabinasaan.

Ika dowa: Piakay ran so kabaloya on a sabap sa mamamantk, miapayag antaa ka minisoln, miaimpit antaa ka da, ka kagiya so Hikmah na skaniyan dn so sabap (Illah) ko kamataani ron, sa so ropaan a mapayag a so kiaopakatan so kakhapakay niyan a sabap na da mabaloy a sabap inonta bo a makaoonot sii sankoto a Hikmah. Sa amay ka miapakay so kakowaa sabap ko phagonot na khapakay mambo a kabaloy a sabap o phagonotan sa bontal a aya taralbi.

Ika tlo: Ginintas iyan so dowa, sa amay ka so Hikmah na mapayag a maiimpit na khapakay a balowin a sabap ka kagiya miada on so makasasapar on ko kakhabaloy niyan a sabap, sa amay pman ka masoln ago di maiimpit na di khapakay a balowin a sabap, ka kagiya maaadn so phakasapar on.

259

Sa gioto i bontal a maito o kiasobag o manga Usuli ko kapmbaloya a sabap ko Hikmah odi na so Maslahah.

Gianan na shayi’ a maphakain’nka iyan so manga Ulama a gi-imangilay sii ko Shari’ah ago so manga kokoman iyan a maaaloy ron so manga sabap iyan sii ko manga poonan iyan a paganay, a so Kitab o Allāh ago so Sunnah o Rasulullah sa piakammsa ka kagiya so Kitab o Allāh ago so Sunnah o Rasulullah na kadadalman sa madakl a manga kokoman a mapapayag on so manga sabap iyan a so dn so Hikmah ago so Maslahah, sa di ron khargnan so pphloba sa kibgan iyan ko ibarat a madakl sii sankanan a soson, ogaid na so miapanothol a miakapoon ko manga Fuqaha a manga Mujtahidin phoon ko manga Khulafa ur Rashidin na taman ko masa o manga Imam a pd sa manga kapkhowa sa sabap na khiropa niyan rki tano so kamataani ko kakowa sa sabap sii kiran a datar o ba matitins sa sii bo ko Hikmah, sa opama ka tharoa o ptharo sa, so kapkhowaa a sabap ko Hikmah na skaniyan i pakaasal ko kakowa sa sabap na daa khaadn ko katharo iyan a kapakasobra ago di mawatan ko bnar.

Sii ko Qur’an so katharo o Allāh a: Go riparadowi niyo siran sa khagaga niyo a pd sa bagr ago so kakhoda ko koda, a iphangangalk iyo ko ridoay o Allah ago ridoay niyo (al Anfal 60). Go oba niyo zintai so siran oto a pphanongganoy siran sa salakaw ko Allah ka zintaan iran so Allah sa kapamaba a di ran katawan (al-An’am108). Kowaka sa pd ko manga tamok iran sa sadaqah a phakasoti kiran ago khalompiyo niyan siran misabap on (Bara’ah 103). Mataan a khabayaan o shaytan a kitana-an iyan ko kapriridoaay ago so kakhakararangita ko ltlt iyo sii ko kham’r ago so kandarmt, ago pagrnn kano niyan ko katatadmi ko Allah ago sii ko sambayang na ino itharg iyo (al Ma’idah 91). So Inibgay o Allah (a tamok) ko Sogo iyan a phoon ko manga taw ko lipongan na rk o Allah ago so Rasul ago so manga dadazg ago so manga ilo ago so manga miskin ago so kalang sa lalan kaan di khabaloy a giizirimpinangn o manga kawasa rkano (al Hashr 8). Sii pman ko Sunnah na pitharo iyan a: Amay ka nggalbkn iyo to (so kidowayin ko babay ko babo iyan) na

260

miapothol iyo so kathotonganaya iyo. Go so katharo iyan a; Igira miangakap rkano so taw a ikhasoat iyo so agama niyan ago so parangany niyan na pakapangaromaa niyo, ka odi niyo to nggolawlaa na khaadn a Fitnah (morka) ko lopa ago kabinasa a mala. Go so katharo iyan a; Ilay anka skaniyan ka gioto i kapapatot o kakhatatap iyo a dowa. Go so katharo iyan a ; Ikhalk akn o ba pamanothola o manga taw a so Mohammad na pphamonoon iyan so manga Sahabah niyan (giyanan gowani a tharoon on a pamonoon so manga Munafiq na gioto i inismbag iyan). Tanto a madakl a katharo iyan a maaaloy ron so sabap (illah).

Sii sankai a lalan na miaadn so kapkhowa sa sabap o manga Sahabah. Pitharo o Aishah a: Opama ka riaot o Rasulullah so pimbago o manga babay (sa masa ini) na sabnar a saparan iyan siran ko (kasong) ko Masjid sa datar o kiasapari ko manga babay ko Israil.

Gowani a mangaroma so Hudhayfah Bin al Yaman sa babay a Yahudiyyah na pizoratan o Umar, sa pitharo iyan on a: Boka inka skaniyan. Na simbag iyan sa: Ba haram Hay Amirul Mu’minin, na simbag o Umar sa tig iyan a: Oba nka btadn ankai a sorat akn na nda inka dn ka ipkhalk akn o ba ka sayani o manga Muslim sa aya pamangaromaan iran na so manga babay a Ahlu ad Dimmah sabap ko pangatataid iran na khasanaan dn anan a morka a kabinasa ko manga babay a Muslimah.

Go pitharo iran a: Di ipnggolalan so manga Hudud sii ko darpa a giithidawaan (Darul Harb) sa kawan sa oba ba dn taalok so manga taw ron ko manga ridoay. Ko oriyan o kiatharoa o Rasulullah a; Di photoln so manga lima (ko kapamankhaw) ko masa a giikaplayalayag.

Sa sii ko lalan iran na tiondog siran o manga Imam a khi rk ko manga kpit.

Sa katatan so Abu Hanifah a pitharo iyan a; Amay ka so miataban na manga mama ago manga babay sa miawit siran ko ingd a Islam na sakn na ikhagowad akn o

261

ba siran phasaa ko manga taw a ridoay ka ipahkabagr iran. Sa inosay niyan so sabap o kamamakruh o kaphasaa kiran ko manga ridoay a so kakhaadn o kabinasaan a skaniyan so kaphakabagr o ridoay a phakabinasa ko manga Muslim.

Go pitharo iyan a; Amay ka makathaban so manga Muslim sa manga taban a pd sa manga kasankapan ago manga kambing ago iran di magaga so kaawidi ron, na maphanombali iran so kambing ago khatotong iran so manga kasankapan ago so sapo o manga kambing ka an di kapnggonai o manga mushrik a ridoay.

So Imam Malik na pitharo iyan ko Dato gowani a khabayaan iyan so kambalaya niyan sa Baytullah sa phakakasowin iyan ko kiambalaya on o Ibrahim, a di nka nan pnggolawlaa ka an di kapzandagi o manga taw a Baytullah, na gowani a iiza on so kanjihad sa pd so Dato a soramig i kokoman na pitharo iyan a; O bagakn anan na khasanaan a kabinasa ko manga Muslim, a langon dn anan na aya kinowa niyan a sabap na so Hikmah, go inaloy niyan so sabap a kinisaparn o Rasulullah ko kaawidi ko Qur’an ko manga ingd a kafir, sa kalk oto sa oba ba dn makowa ankoto a manga ridoay angkoto a Qur’an.

Pitharo o Imam Mohammad Bin al Hassan a; So kapangalawa ko dagangan ko da on pn kisoldn sa padian na amay ka phakabinasa ko ingd na izapar, amay pman ka di phakabinasa ko ingd sabap ko kiandakl o dagangan na da a marata on. Sa inaloy niyan so sabap a kinisaparn on a skaniyan so kakhaadn o kabinasa, na anday kada iyan na miada mambo so kisasaparn on, a so Hadith a miakambowat san na inisapar iyan sa mamantk a di misasankot.

Sabnar a inikokom o as Shafi’i so kakhapakay o kapotola ko manga sorok o kayo ko manga sapak iyan sii sa Haram sabap ko kaphakaringasa iyan ko manga taw, a so Hadith na inisapar iyan so kapotola on, sa gianan na aya bialoy niyan a sabap na so Hikmah.

262

Gianan i sabaad ko manga ibarat o kiakowaa ko Hikmah ago so Maslahah a sabap o kokoman sii ko manga Imam.

Go piakay o manga Fuqaha ko Kpit o al Hanafiyyah ago so al Malikiyyah so kabgi sa Zakat ko mbawataan o Hashim gowani a mailang so manga kabnar iran sii ko Baytul Mal sa aya bialoy ran a sabap na so karn o kabinasa sii kiran a so Rasulullah na inisapar iyan oto ka kagiya so Zakat na datar o ba inilompiyo ko karzik o manga tamok. So manga Fuqaha ko kpit o as Shafi’i na bialoy ran a sabap ko kaphasaa ko mailaw a korma ko lagid o timbang iyan sii ko gango a korma sa kapagarangan a so miakambowaton so Hadith so kapago-ongayaa on (al Hajah) oriyan iyan na initaks iran on so kaphasaa ko Anggor a da pn marbas ko datar o timbang iyan sii ko miagango a anggor sa kapagarangan sa aya sabap iyan na so kakhikinanglana on o manga taw.

Phoon sii na tiankd o manga Fuqaha a mataan a so manga kokoman a kitab na phliot a pd iyan so sabap iyan ko kaaadn ago so kaada sii ko maana a so kokoman na khaadn igira miaadn so sabap iyan ago khada igira miada so sabap iyan mlagid o miaadn so Hikmah antaa ka da, sa so kada o Hikmah na di makaphrarad ko kokoman sa ba khada, ago so kakhaadn iyan na di niyan khipatoray so kaadn iyan (so kokoman) sa pitharo iran a; So kakasara ko sambayang na khatankd anda dn i kaadn o kaplayalayag, apiya da maadn so Hikmah a skaniyan so Margn (al-Mashaqqah) sii ko giikaplayalayag, sa khada so kakakasar amay ka mada so kaplayalayag apiya pn maaadn so Hikmah (a so margn) ka datar o manga taw a giinggagalbk sa margn a knao ba giiplayalayag sa di kiran khapakay so kakasar ko sambayang ka kagiya so titayan na initompok iyan so kakasar ko kaadn o kaplayalayag. Pitharo o Allāh a; Igira milayalayag kano ko lopa na daa dosa niyo a kakasar iyo ko sambayang amay ka ikawan iyo a kapitnaa rkano o siran oto a manga kafir. Go datar oto a piakay so kaboka ko giimlayalayag

263

ago so pkhasakit apiya pn da maadn so margn, ago di khapakay ko salakaw kiran mapiya pn mia-adn so margn. Sa taw a pkhasakit ago giimlayalayag na phakabilang ko manga pd a gawii (sa bayad). Go pitharo iran a; So kapanopos (Shuf’ah) na piakay ko mithotompok ko bangon ago so siringan sa pantag sa karn o kabinasa a phakapoon ko mananangga amay ka aya makamilik ko kathotompokan a tamok, sa khatankd anan ko langowan a tompok apiya da dn a miaadn on a kabinasa, ago di khatatap ko salakaw ron apiya pn minisogat on so kabinasa a phoon sankanan a bago a miakamilik sabap ko kiada o sabap a skaniyan so kapakathotompok odi na so kaziringan.

Misabap roo na inosay ran so Sabap (al Illah) sa skaniyan so: Ropaan a mapayag a maiimpit a so phakambowat ko kapakanggolalana on ko kokoman so kakhamataani ko kamapiaan a so kakhakowaa ko gona a rk o oripn odi na so karn o kabinasa sii kiran. Oriyan iyan na pitharo iran a: So Sabap (Illah) sii sankai a maana ko gii ron kapakanggolalana ko rokon o Qiyas, na skaniyan so maana a so sabap on na piakanggolalan so kokoman a matitimo iyan so pakaasal ago so sapak sa pakapnggolalann pn ko inibtad o kitab a pd ko manga sabap o langowan a piakay o kitab ka datar o manga kasoratan ko manga kapasadan a inibtad sa rk o manga kokoman iyan a so pphakambowat on. ago so kapamankhaw a inibtad ko kiawajib o kapotola ko lima, ago so kapamono sa pithibaba a inibtad ko kakhawajib o kitas ago so salakaw roo.

SO MANGA SARAT O SABAP (AL ILLAH)Shurut al Illah

�ةلعال وط�رشInisarat o manga Usuli ko Sabap so manga sarat a madakl a mbidabida sabap ko kambidabida o osayan iran ko Sabap; pd on so sarat a kiaopakat iran, na adn pman a

264

kiazosopakaan on, sa aya bo a alowin tano na so di ron mipndaraynon.

Sarat a paganay: Mabaloy a ropaan a mapayag (Wasfun Dhahir) a skaniyan na kiaopakatan ko manga Usuli, aya maana o kapapayag iyan na so karinayag iyan a khasabot sa nggolalan ko isa ko manga Hawas a mapayag ka an kamataani so mapipikir on a so kaphakitokawi niyan ko kokoman, ka datar o kapphakabrg a sabap o kiaharam o kham’r, ago so talak ko kakhawajib o Iddah, ago so kiaphasada ko kaphasai a khitogalin iyan so kapakamilik, ago so kiakharomai a mapiya a sabap o kakhatatap o bangnsa, sabap san na di khapakay o ba mabaloy so Sabap a masoln, ka so kisosoln iyan na phakarn ko kakhabaloy niyan a phakitokawan iyan so kokoman a so di tano khamataanan ko kaaadn iyan ago so ka-ada iyan, sa di khapakay o ba baloya a sabap ko kakhitogalin o kapakamilik so kiapagayon ka kagiya btad a masoln a di khagdam, sa datar oto a di khapakay sa ba baloya a sabap ko kakhawajib o Iddah so kiaadn o ikaogat ko roranan a wata ko tiyan o babay a inndaan ka kagiya masoln, sa datar oto a di khapakay a balowin a sabap so kiatankd o bangnsa sa nggolalan sa katago o ig o karoma a mama ko tiyan o karoma niyan sabap ko kasoln iyan. Sa patoray a so sabap na mapayag a maggdam.

Sarat ika dowa; So kabaloy niyan a ropaan a maiimpit (Wasfun Mundhabit). Sa adn a kamataani ron a satiman a mattndo a di makapm-bidabida ko giikambidabida o darpa iyan a khagaga tano so kamataani ko kaaadn iyan sii ko sapak. Sa skaniyan na pd ko manga sarat a kao-opakatan, ka kagiya so Qiyas na makatitindg ko kapakandadatar o paka-asal ago so sapak sii ko sabap o kokoman, na amay ka so sabap na di maiimpit na di tano khagaga so kapakandatara on.

Sa di khapakay o ba kowaa sabap so btad a di maiimpit a masasagala a giimagalinalin ko kapphagalin o manga btad ago so manga taw ka datar o Margn (al Mashaqqah) sii ko kiapakaya ko kaboka ko Ramadhan ka

265

kagiya so margn ko giikaplayalayag na giimakambidabida ko kambidabida o manga masa ago so manga taw, ka so margn ko kaplayalayag ko landap a kalopaan (sahra’) na salakaw ko kaplayalayag ko kalodan, so katatarambisa na salakaw ko kaplayalayag a sagorompong, so kaplayalayag sa masa ini na salakaw ko miaona a gi-ikaplayalayag, so masa a pangolaon na salakaw ko masa a rndng ko gi-ikaplayalayag.

Sabap roo na inikoyapt o kitab so kakhapakay o kaboka sa sii niyan initompok ko kaadn o kaplayalayag, Datar oto a so kandiakat na da niyan baloya a sabap so kakhakawasa ka kagiya giimakambidabida, ogaid na sii niyan inikoyapt ko kapakanisab o tamok a so dianka a mattndo a makasosobra ko manga pangindaw niyan a pakaasal a skaniyan na btad a maiimpit a di ron makapmbidabida so manga taw ago so manga btad.

So sarat ika tlo: So kabaloy niyan a ropaan a domadait ko kokoman (Wasfun Munasibun Lil Hukm), aya maana o kababaloy niyan a domadait na so kapakambowat sii ko kapakanggolalana on ko kokoman o kamapiaan a skaniyan i bantak o kitab. Ka datar o kapakabrg a skaniyan i domadait ko kaharama ko kham’r ago so kiawajib o siksa ko taw a nggolawla on, ka so kasiksaa on na ndodon so kamapiaan a skaniyan so kakhapalihara o manga akal iran sa di niyan kabinasa.

So kabonoa o phangwaris ko phangwarsan iyan na domadait ko kakhawiswisi ron ko kapakawaris, ka kagiya so kakhawiswisi ron sabap ko kapamono na khamataanan iyan so kamapiaan a so karn o kapatay sankoto a manga taw a phangwarisan. Sa o da pakanggolalana so kakhawiswisi kiran ko kapakawaris na disomala a pamakotan iran so shayi ko da pn kaoma o masa niyan sa pamonoon iran so manga taw a khawarisan iran ka an iran makowa so tamok sa magaan. Sa khasabapan oto sa kaantior a mala ko manga manosiya. Sii sankanan na di khapakay so kakowaa sabap sii ko manga sipat a daa kapakandadaita iyan ago so kokoman, ka datar o kabaloya a sabap ko ka harama ko kham’r so kababaloy

266

niyan a panginginomn a mariga i warna odi na so kababaloy niyan a timk a ig a anggor, odi na so kakowaa sabap ko kakhawajib o kitas ko kapamono so kabaloy o miakapatay a mama, odi na so kakowaa sabap ko kakhawajib o kapotola ko lima o miamankhaw so kababaloy o miamankhaw a kawasa odi na so piankhawan na pobri, a giankai a manga ropaan na daa ba niyan kapakandadaita ago so manga kokoman.

So sarat a ika pat: Di mabaloy a ropaan a matitins a sii bo ko paka-asal; Aya maana oto na mabaloy so ropaan a kasasabapan ko kokoman o pakaasal a khaparo a kamataanan ko salakaw sankoto a darpa a katatagoan on, sa gianan na kaoopakatan sii ko Illah o Qiyas, ka kagiya so kataks na makatitindg sii ko kapakandadatar sii ko sabap ko pagltan o pakaasal ago so sapak, sa amay ka so sabap na matitinkong a sii bo ko pakaasal na di khaadn so Qiyas sabap ko kaada o sabap a kapag’pdaan o pakaasal ago so sapak, sa sii sankanan na di khapakay so kabaloya a sabap ko kakhaharam o kham’r so kabaloy niyan a timk a ig a anggor a miarmbis, ka kagiya giankai a sabap na di khatoon ko salakaw ko kham’r, sa kna o ba datar o sipat a kapphakabrg (Iskar) a khatoon ko apiya antonaa a timk a miarmbis mlagid o phoon sa anggor antaa ka korma antaa ka bantad ago so salakaw ron.

So sarat a ika lima: Mabaloy so Sabap a tatap sa minggolalan sa dalil a kitab, kagiya amay ka di mabaloy a tatap sa minggolalan sa dalil a kitab, na khaadn a matag tontot a tatap sa minggolalan sa pamikiran a daa dalil iyan, sa gianan na masasanka ko kiaopakati ron, sabap roo na siniyap o manga Fuqaha so kiapayaga iran ko manga dalil a so misabap on na khatankd so Sabap sa bithowan iran sa Manga lalan o sabap (Masalik al Illah) a so pagosayin tano sankai a phakatalingoma a bandingan.

SO MANGA LALAN O ILLAH

267

Masalik al Illah

��ةلعال ك�السمGowani a maadn so Qiyas a di khamataanan inonta bo o misankot ko sabap a makatitimo ko pakaasal ago so sapak, sa so kaaadn o ropaan a tomitimo kiran a dowa na di khasanaan ka kagiya gii siran makaplagid ko sabaad a manga masa sii ko madakl a ropaan na di dn dowadowa na maadn so thndo ko ropaan a skaniyan so Illah (sabap), sa aya phakatndo roo na so kiakowaa on o Kitab, na giankanan a kakowaa on o kitab na di khatatap inonta bo o nggolalan sa dalil a aya ipmbtho ron na al-Maslak (phagokitan a lalan) sabap san na inosay o manga Usuli ago piayag iran so osayan ko manga phagokitan o Illah (Masalik al Illah) aya maana niyan na so manga lalan a aya on pphakatokaw.

Sa miasobag siran sankai a manga lalan iyan, sa pd kiran so bialoy niyan a sapolo, na so sabaad kiran na bialoy niyan a minos roo sa kadakl. Sa adn a kiaopakatan on na adn pman a kiazosopakaan on a so katimbl iyan na phagndod sii ko Titayan (Nass) ago so Ijma’ ago so Istimbat.

PAGANAY RON: SO TITAYAN (AN NASS)Awwaluha An Nass

�ص الن: اهلوأSkaniyan so katoro o Qur’an odi na so Sunnah sii ko mataan a so isa a ropaan a pd ko manga ropaan na aya sabap ko isa a kokoman a pd ko manga kokoman, na anday katankd o sabap sa nggolalan sankai a okit na khaadn so Sabap a miabathk sa minggolalan sa titayan (al-Illah al Mansusah) a skaniyan i makalalawan sa kabgr ko phizosonan o manga Sabap.

268

Ogaid na so kapakatotoro o titayan sii ko sabap na pkhabaloy a bathk na pkhabaloy pman a kna o ba bathk sa giinggolalan sa karina a pd ko manga karina. Sa so kiaopakat o manga Usuli sii sankanan na miasobag siran sii ko mapipikir ko titayan ko kababaloy o ropaan a sabap.

Pd kiran so aya bantak iyan on na so miakanggonanao sii ko kababaloy o ropaan a sabap sii ko kokoman a pd sa Qur’an ago so Sunnah sa miokit sa inibtad (pimbaas) a lomalankap a di so kambaas a thito odi na miokit sa pakapamantk on so maana sa adn a toos iyan (Majaz) aya maana niyan na so miakanggonanao ko kababaloy o ropaan a sabap sa bathk mlagid o so kapakatotoro na gtas antaa ka ba dn mapayag.

Giankai a manga taw na bialoy ran so kapakatotoro o Kitab ago so Sunnah sii ko sabap sa di bathk sa bagian a salakaw a aya inibtho iran on na Insarat (al Ima’) sa inosay ran sa skaniyan so miakanggonanao sii ko sabap a phoon ko Kitab ago so Sunnah sa minggolalan sa minitaalok on sa patoray (Iltizam) kna o ba minggolalan sa inibtad on a pimbaas (al-Wadh’).

Go pd kiran so aya bantak iyan ko titayan na so makatotoro ko sabap a phoon ko Kitab ago so Sunnah sa apiya okit a kataalok sa inisold iran on so bithowan o sagorompong a paganay sa Ima’ (Insarat) sa sii sankai na khabaloy so titayan a mimbabala iyan so Istimbat sii ko ika dowa a sagorompong sa daa khoyaptaan iran, na sii ko sagorompong a paganay na khaadn on so khoyaptaan (wasitah) ko pagltan o titayan ago so Istimbat a so bithowan iran sa Ima’’sa datar oto a biagi iran so titayan sa Gtas (Qati’) ago mapayag (Dhahir).

Sa aya gona ankanan a kiabagi na khapayag ko masa a kapakazo-paka iran sa phakaonaan so Qiyas a so miabathk so sabap iyan san ko Qiyas a so miatankd so sabap iyan sa minggolalan sa Insarat (Ima’), sa datar oto a phakaonaan so Qiyas a miatankd so sabap iyan sa

269

minggolalan sa titayan a gtas san ko Qiyas a miatankd so sabap iyan sa minggolalan sa titayan a mapayag.

Sa timbln tano so osayan sii sankai a manga okit sa osayin tano so Titayan (an Nass) ago so Insarat (al Ima’).

So Titayan (an Nass) na skaniyan so kapakanggonanao o Kitab odi na so Sunnah sa so ropaan na skaniyan i Sabap (Illah) sa kapakatotoro a bathk mlagid o so kapakatotoro na gtas antaa ka kna o ba gtas. So kapakatotoro a gtas (Dilalah Qat’iyyah) na so kabaloy o lapiyat a inibtad sii ko basa a makatana sii ko sabap, ka datar o katharo a “Giai i sabap ankai” (Illatu Kada) odi na so katharo a “phoon sankoto a sabap” (Min Ajli Dalik) odi na so katharo “ misabap on” (bi) ago so lapiyat a “ kagiya” (Kay) ago so lapiyat a “Idan” (sabap roo) ago so makadadatar san a pd ko manga lapiyat a inibtad sa pantag sa Sabap sii ko basa Arab.

Katii so manga ibarat oto: So katharo o Allāh a; Misabap sankoto na inipaliogat ami ko mbawataan o Israil a sa dn sa taw a mono sa isa a ginawa sa daa kabnar iyan odi na maminasa ko lopana na datar o ba niyan biono so kadandan o manosiya na sa taw a oyagn iyan na datar o ba niyan inoyag so kadandan o manosiya. Aya maana oto na misabap ko kiabonoa o Qabil ko pagari niyan a Habil na inipaliogat ami. Sii ko Hadith na pitharo iyan a: Bialoy so kaodas ka pantag ko kapakailay. Aya maana niyan na inwajib so kaodas (ko kazold) a wajib ka pantag sa an masiyap so kailay ka an di phakatana ko isasapar so kailaya on. Sa giankanan a manga katharo na aya inosar on a lapiyat na so “ Min Ajli, odi na Min Ajli Dalik” ko basa Arab.

So kapakatotoro a di maggtas (ad Dilalah gayrul Qat’iyyah) Igira da mabaloy so lapiyat a makatotoro sa sabap a ibbtad sii ko basa sa pantag sa sabap ko kattndo iyan ka datar o batang a Lam, mlagid o mapapayag ko katharo antaa ka ba dn mathatakdir, ka datar o katharo Allāh a; Go da ko adna so Jinn ago so manosiya a rowar sa an ako iran masimba. Na so katharo a “an

270

ako iran masimba” na makaphopoonan sa batang a Lam “ Liya’budun”. Go so katharo o Allāh a; Oba nka onoti so langowan a balisapaan a makokowa a diaman a taliantaan a phlalakaw sa kazoroyan a pzapar ko mapiya a salimbot a baradosa a balaola a wata sa di kawing apiya pn maadn a adn a tamok iyan ago manga wata. Aya maana oto na oba nka onoti so taw a gioto i manga sipat iyan apiya pn maadn a babagrn a tamok ago madakl i wata “An Kana da malin wa Banin” so katharo a “An Kana” na adn a ibobowang on a batang a Lam a; “ Li an Kana da Malin wa Banin”.

Go so batang a Ba’ ko katharo o Allāh a; Sabap ko kiapanalimbot o pd ko siran oto a manga Yahudi na homiaram kami kiran sa manga soti a hialal kiran (sa onaan) aya maana niyan na siaparan ami siran ko saba-ad ko manga pipiya a soti sabap ko kasasalimbot iran. Na so katharo a “ Sabap ko kiapanalimbot “ na matatago ko poonan iyan so batang a Ba’ “Fa bidhulmin” so Ba ko pagltan o Fa, ago so Dhulmin.

IKA DOWA: SO INSARAT (AL IMA’)at-Thani: al Ima’

�اءميإلي: ا�انالث�Skaniyan sii ko basa na so kapakain’nka ago kapaginsarat, na sii ko Istilah, na skaniyan so makatotoro ko kababaloy o ropaan a sabap sa nggolalan sa karina a pd ko manga karina, sa datar o kiatharoa on o khirk ko Kitab a al Musallam, aya maana niyan na so kapakanggonanao o lapiyat sa mataan a so ropaan na Sabap o kokoman sa nggolalan ko karina; ka datar o kisompat o kokoman ko ropaan odi na so kapakatondog o kokoman sii rkaniyan, sa so kisompat (Iqtiran) ago so kapakatondog (Tartib) na phakatoro sa mataan a so ropaan na sabap, ka o di ron makatoro na kiadaan siran sa gona ko katharo.

271

Pd roo so katharo o Allāh a; So mizina a babay ago so mizina a mama na lphadi niyo so oman i isa kiran sa magatos a lphad. Sa so kiapakatondog o kokoman a so kiawajib o lphad sii ko ropaan a skaniyan so kazina sa minggolalan sa batang a Fa’ na miakapaginsarat sa so kazina na sabap o kiawajib o lphad, ka so katharo a “na lphadi niyo” na aya poonan iyan na so batang a Fa’ “ Fajlidu” sii ko basa Arab. Go so katharo o Allāh a: Go ipagiza iran rka so makapantag ko Kayl (haydh) na tharo anka a skaniyan na ringasa (sakit) sa awata niyo so manga babay ko kakakayl iran sa di niyo siran ndazga (sa kaperoyoda) taman sa di siran masoti, na amay ka makazoti siran na talingomai niyo siran ko inisogo rkano o Allah. Na so katharo a “sa awata niyo so manga babay” na makaphopoonan sa batang a Fa,’ ko basa Arab “Fa’tazilun Nisa’ “.

Go pd roo so katharo Rasulullah ko sakataw a Arab a pitharo iyan a Liawasan akn so karoma ko ko kadawndaw ko Ramadhan, na aya inismbag on o Rasul na pmaradika ka sa oripn, na so kinisompat on o kiawajib o kapmaradika ko katharo o Arab na phakatoro sa insarat sa so galbk a kambabangonan sa walay na phakabinasa ko powasa a skaniyan i sabap o kiawajib o kakhiparat sa nggolalan sa kapmaradika. Go pd roo so Hadith a: Di khokom so Kali a skaniyan na pkhararangitan, sa so kinisompat o kasapar ko kakokom sii ko kapkhararangiiti ron na makaphaginsarat sa so kaprangit na sabap ankoto a kiasapar, go datar oto so katharo o Rasūl a; Di phakawaris so miakapatay, sa so kinisompat o kasapar ko kapakawaris ko kapamono na makatotoro sa so kapamono na sabap ankoto a kiasapar.

IKA TLO: SO AL-IJMA’at Thalith: al Ijma’

�اعمجإل: ا ثالالث�

272

Aya mapipikir san sankai a bandingan na so kitana o kaopakat o manga Mujtahidin sii ko isa a masa a pd ko manga masa sii ko mataan a so isa a ropaan a mattndo na sabap o kokoman a mattndo, ka datar o kiaopakat iran sii ko sabap a kaphakaonaa ko thito a pagari sii ko pagari ko ama sii ko kaphakawaris a skaniyan so kiapakazaog o dowa a bangnsa, so kiapakazaog o bangnsa o ama ago so bangnsa o ina sii sankoto a magari, na ithaks on so kapakaona niyan sii ko kapangwali ko kapangaroma ago so salakaw ron sabap ko kiatimo o dowa a bangnsa a di oto maaadn sii ko pagari ko ama a sasabala a kapakababangnsa niyan. Sa datar oto a ithaks on so kaphakaona o wata a mama o thito a pagari san ko wata a mama o pgari ko ama sii ko kapangwaris, go so kiaopakat iran sa aya Sabap ko kiasapari ko Kali ko kakokom ko masa a kapkhararangiti ron na skaniyan so karirimorng o poso iyan ago so pamikiran iyan sa ithaks on so langowan a phakarimorng ko Kali a datar o kapkhaor a mitataralo. Go so kiaopakat iran sa aya Sabap o kakhaakowa ko tamok a giasab na skaniyan so kabinasaa sankoto a tamok sa tangan o gomiasab, sa ithaks on so tamok a piankhaw sabap ko katatago on o Sabap, apiya pn kiapotolan sa lima so miamankhaw.

IKA PAT: SO KATKHAD AGO SO KABAGI (AS SABR WA AT TAQSIM)Ar Rabi’ : as Sabr wa at Taqsim

273

�ي�مسقالت�و �رب: الس ع�ابالرSo katkhad (as Sabr) ko maana niyan ko basa, na so katmbo’ a ron sipik so basa a al Misbar a skaniyan so maito a pansom a ipthkhad ko kadalm o pali. Na sii pman ko Istilah na : Skaniyan so katmboa ko ropaan o ino khapakay a mabaloy a sabap antaa ka di sa paganay? So pman so Kabagi (Taqsim) sii ko basa na skaniyan so kapamagia ko shayi’ sa tharoon iyan a; So Sabap na adn a giai odi na gioto.

Sii pman ko Istilah na aya bantak on na skaniyan so katimoa ko manga ropaan a maaadn sii ko pakaasal a so aya pipikirn on na khapakay a mabaloy a Sabap sii sa poonan.

Oriyan iyan na piakanggolalan so kiatimoan sankai a dowa a lapiat sii ko Istilah sii ko phagokitan a mattndo a pd ko manga okit o Illah sa inosay ran sa; Skaniyan so katimoa ko manga ropaan a so khatoon ko pakaasal a so khapakay a mabaloy a Sabap sii sa poonan, oriyan iyan na bataln so di ron khapakay a mabaloy a Sabap sa khatndo so mialamba-on a aya pmbaloy a Sabap. Sa maptharo a; So Sabap na khapakay a giai ago giai, sa phokasn on so di khapakay a sabap sa taman sa aya malamba na so khapakay a sabap sa ikokom iyan so kabaloy niyan a skaniyan i Sabap (illah), sa aya mapipikir ko katimo (al Hasr) na so ka-aloya ko manga ropaan sa lankap a di so kabaloy niyan a pd iyan, sa da-a ropaan a salakaw ron sa paganay. Sa aya ptharoon a Maslak (lalan) na skaniyan so kiatimoan ko dowa a btad a so Taqsim ago so Sabr, sa so Taqsim na phagndod ko kapkhatimo (al Hasr) Na so Sabr na phagndod sii ko kapmbatala ko sabaad a manga ropaan, sa maptharo a; So Taqsim ago so Sabr na phakaonaan so Taqsim sii ko Sabr ogaid na piato iran so btad iyan ka kagiya so Sabr na aya dimipndaraynon ko dowa a btad ko kapakatotoro ko sabap na so Taqsim na da a rowar sa okit sii rkaniyan.

Aya darpa oto na so kapakambowat o titayan a kitab sa maawid sa kokoman a pd ko manga kokoman ago da

274

matoon ko titayan so phakatoro ko Sabap ago daa miatoon a Ijma’ a makatotoro on na aya pnggalbkn o Mujtahid na so kathimoa niyan ko manga ropaan a ma-aadn sii ko darpa o kokoman sa gioto i ptharoon a galbk a Taqsim. Oriyan iyan na thmboon iyan ankai a manga ropaan sii ko timbangan o manga Sabap a so manga sarat a isasarat ko kapiya niyan na imbowang iyan so manga ropaan a di ron matatarotop ankoto a manga sarat sa taman sa isampay ko ropaan a malilimod on ankoto a manga sarat sa ikokom iyan a gioto dn so Sabap (Illah).

Aya ibarat iyan na miakambowat so Titayan ko kiaharama niyan ko Riba a pkhasobraan (Riba al Fadhl) ago so pkhataalik (Riba an Nasi’ah) sii ko kazambi ko Korma (tamr), sa da a miakambowat a titayan ago Ijma’ a makatotoro ko sabap ankanan a kokoman sa magokit so Mujtahid ko katokawi ko Sabap ankanan a kokoman ko lalan a Sabr ago Taqsim, sa nggolalan sa katimoa niyan ko manga ropaan a khapakay a mabaloy a sabap sii sa poonan sa tharoon iyan a; So Sabap na khapakay a so kababaloy niyan a mattndo so dianka iyan sa nggolalan sa timbang, odi na so kababaloy niyan a pkhakan, odi na so kababaloy niyan a kaoyagan a giimambts, oriyan iyan na tmboon iyan ankai a miatimo iyan a manga ropaan sa ipagawa iyan so di ron khapakay a Sabap sa aya plambaan iyan na so khapakay ron a Sabap sa ikhokom iyan a skaniyan i Sabap o kokoman, sa imanto na ipagawa iyan so kababaloy niyan a pangn’nkn ka kagiya so kiaharam na tatap ko bolawan ago so pirak ko kapakaplbiya a skaniyan na kna o ba pd ko pangn’nkn, sa di khapakay so kababaloy niyan a pangn’nkn i ba mabaloy a Sabap, oriyan iyan na ipagawa iyan so kababaloy niyan a giimambts ka kagiya so kiaharam na tatap ko Timos a skaniyan na kna o ba pd ko manga kaoyagan a gi-imambts, sa di khabaloy so kambts a skaniyan i Sabap, samanan na daa mialamba ko manga ropaan a rowar ko ropaan a ika tlo a so kababaloy niyan a madidianka sa nggolalan sa timbangan (al Muqaddarat Bil Wazn) sa khatndo a gioto i Sabap, sa ithaks on so langowan a madidia-nka sa nggolalan sa timbang sii ko shayi’ a daa miakambowat on a titayan.

275

Go lagid oto a miakambowat so titayan ko kapakipangaromaan o ama ko wata iyan a babay a raga a maito, sa daa miakambowat a titayan ago ijma’ sa ba niyan tindo so Illah (sabap) ankanan a kokoman na phlobaan o Mujtahid so sabap sa palaya iyan khilangn so manga ropaan a maaadn sa ptharoon iyan a; So sabap na adn oto a so kababaloy niyan a maito a da pn kabaligi, odi na so kababaloy niyan a raga a da pn katamaki, oriyan iyan na iphakawatan iyan so ropaan a kararagai ka kagiya so Kitab na da niyan itongn a sabap sii ko kokoman a pd ko manga kokoman ka kagiya so kapangwali (al Wilayah) na khatankd ko maito a wata a mama, a di ron khiropa so kararagai, sa aya khalamba a ropaan na so ropaan a kaito o idad ka kagiya so Kitab na tiarima iyan sii ko kapangwali ko tamok, sa inadn iyan a rk o ama a kapangwalii niyan sii ko tamok o wata iyan a maito a da pn makaidad sabap ko kaito iyan, na so kapangwali ko tamok ago so kapangwali ko kapangaroma na pd ko soson a satiman na so miatankd a sabap o isa kiran na khabaloy a sabap o isa a salakaw, sabap roo na khatankd so ka-aadn o kaito o idad a sabap sii ko kapangwali ko kapakipangaromaan ko wata a maito sa ithaks ko wata a babay a raga a maito so maito a wata a babay a bitowann sabap ko katitimoa kiran o kaito o idad.

Sa giankanan a okit na giimakambidabida so onga niyan sabap ko kambidabida o manga Mujtahidin. Sa apiya pn miyaopakat siran sii ko katimoa ko manga ropaan na gii siran makambidabida ko ipmbowang on ago so phlambaan on, sabap ko kambidabida o kapakaaayon o manga ropaan sii ko manga kokoman sabap ko kambidabida o manga pamikiran, sabap roo na miasobag siran sii ko katndoa ko sabap o Riba sa adn kiran a aya kpit iyan na skaniyan so dianka ago so kaisaisa o sosonan iyan, sa gioto i kpit o manga Ulama ko al Hanafiyyah, adn pman a aya kpit iyan na so kababaloy niyan a pangn’nkn sii ko pkhakan on a rakhs o kaisaisa o sosonan iyan ago so kababaloy niyan a arga sii ko bolawan ago pirak, sa gioto i kpit o manga Ulama ko as Shafi’iyyah, sa adn pman a aya tindg iyan na so

276

kababaloy niyan a kaoyagan ago gi-imambts ko salakaw ko bolawan ago pirak sa aya sabap iyan na so kababaloy niyan a arga, sa gioto i kpit o manga Ulama ko al Malikiyyah.

Go datar oto a miasobag siran sii ko sabap o kiatankd o kapangwalii ko kapakipangaromaan ko bagowaraga a maito i idad, sa adn kiran so aya kpit iyan na aya sabap na so kababaloy niyan a maito i idad, a siran so al Hanafiyyah, adn pman a pd kiran a so kararagai (al-bakarah – virginity) i bialoy ran a sabap ka datar o manga Ulama ko as Shafi’iyyah, sabap ko Hadith a; So bitowann i mala i kabnar sa ginawa niyan (a di so wali niyan ko kaphangaromaa on) a skaniyan na lapiyat a lankap a rarankomn iyan so mala a taw a miakaidad ago so maito a da pn makaidad, sa di khapakay so kaito o ba mabaloy a sabap ka kagiya so kararagai i sabap a kaada o katawi ko kapamili sa karoma a mama.

Sa aya kiatimoan san na giankai a manga okit a phagokitan o sabap na mbidabida ko kaptharimaa on ago so kababaloy niyan a okit ko kakhisampay ko sabap a kaoopakatan, sabap ko kiapakazosopaka ko kapthimoa ko manga ropaan ago so kipmbowangn ko sabagi on ogaid na adn a manga ropaan on a kaoopakatan na adn pman a kazosopaka-an on.

Na amay ka so kiatimoa ko sabaad a manga ropaan na gtas sa miakatindg so ijma’ sa mataan a daa rk ankanan a kokoman a manga ropaan a khapakay a sabap a salakaw ko miaaloy na go so kiabatala ko salakaw ron a manga ropaan na minggolalan sa gtas na miatndo ankanan a ropaan a skaniyan i bap ago piagayonayonan so kababaloy niyan a lalan o sabap.

Amay pman ka so kiatimo na minggolalan sa antaan a pamikiran odi na gtas na so kiabatala ko salakaw ron a manga ropaan na minggolalan sa antaan a pamikiran na maadn skaniyan a lalan a sabap a antaan a pamikiran, sa kiazosopakaan anan na piakada o kalankapan ko manga

277

Ulama ko al Hanfiyyah, na kinowa o salakaw kiran a manga Ulama.

IKA LIMA : SO KAPAKADADAIT (AL MUNASABAH)

Al Khamis : al Munasabah

ة��باسنم: ال سامخالAya maana o Munasabah, sankai a bandingan na skaniyan so katndoa ko ropaan sa skaniyan i sabap sa giabo a kaphayaga ko kiapakandaita o lt iyan ago so lt o kokoman a rakhs a malolompiyo ko phamakatokas. Aya maana o kapakadadait o ropaan ko kokoman na so kabaloy niyan a khipatoray niyan ko kanggolalan on o kokoman so kaparoliya ko kamapiaan ko manga kaadn sa okit a kakowaa ko gona odi na so karn o kabinasa sii kiran. Sa giankai a kamapiaan na khapakay a mabaloy a skaniyan i bantak o kitab ko kiapakanggolalana niyan ko kokoman.

Odi na skaniyan so kabaloy o ropaan a di somasambi ko kokoman a khapakay so kasanday niyan on ago makaaayon ko nganin a kinowa a sabap o miangaoona a manga Fuqaha. Ka datar o ka sandaya ko kiatankd o kapakapmblag o kharomai amay ka magislam so karoma a babay sa somanka so karoma a mama ko kapagislam, sa aya sabap na so kiasanka o karoma a mama ko kapagislam ka kagiya gioto i domadait on a ropaan a khabaloy a sabap kna o ba aya sabap na so kiapagislam o babay ka kagiya kasasambian iyan, ago kagiya so Islam na katotokawan a somisiyap ko manga kabnar sa kna o ba niyan giipamotola.

So bandingan ko katndo o sabap sa nggolalan sa Munasabah, sii ko nganin igira inaloy o titayan so kokoman sa da niyan bathka so sabap iyan na pnggalbkn

278

o Mujtahid so kapakambowata on sa nggolalan sa Munasabah, ko masa a daa maaadn roo a pd a okit a pd sa titayan odi na ijma’ odi na Sabr ago Taqsim a kiaopakatan, na amay ka mloloba na go niyan matoon a ropaan a domadait on (munasib) ko maana a mia aloy sa onaan ago makabagr sa pamikiran iyan sa giankai a ropaan na skaniyan i sabap sii sankai a kokoman na khaadn ankoto a sabap a tatap sa minggolalan sa Munasabah. A skaniyan na isa ko manga okit o kapphakambowat o sabap a aya ipmbhtho ron na so kapakambowata ko sabap (Takhrj al Manat) sa nggolalan sa Munasabah, sa giankanan a okit na kiazosopakaan.

Sa biathk o manga Usuli a mataan a so manga kpit a tlo, a so al-Malikiyyah, as Shafi’iyyah, ago so al Hanabilah, na kinowa iran so Munasabah a pd ko manga okit a kapkhatankd o Sabap, sa anda dn i katankd o kapakaaayon o ropaan ko kokoman na mabaloy a Sabap (Illah).

Biagi o manga Usuli so Ropaan a Domadait (al Wasf al Munasib) sii ko kailaya ko kiatankda on o Kitab ko kapakadadait iyan ago so di niyan kapakadadait sa telo soson:

1- Sasoson a tiankd o Kitab so kiatarimaa on, sa piakanggolalan iyan so kokoman sa makaaayon on sii ko darpa a salakaw sa da dn kazosopakai o manga Ulama.

2- Sasoson a tiankd o Kitab so kiailanga niyan on, sa khatoon tano a so Kitab na piakanggolalan iyan so kokoman sii ko soranga ankoto a ipzogo ankoto a ropaan, sa ya ibarat oto na so inifta o isa ko manga Fuqaha ko kpit o al Malikiyyah ko isa a dato sa Andalus gowani a moka ko kadawndaw ko Ramadhan sa pithibaba iyan sa aya kiparat iyan na powasa a dowa olan a mananayon, sa da niyan on iftaa so kapakapmbaya iyan ko kapmaradika ago so kapamowasa ago so kapakakana ko nm polo a miskin a gioto i kpit o Imam iyan , sa aya piayag iyan a sabap oto na kagiya so kakhiparat na piakanggolalan sa

279

sabap sa Rasng, na so kaphowasa na margn sankoto a dato a gioto i phakarasng on, na so pman so kapmaradika ago so kapakakana ko miskin na malbod on oto na phakasogo on sa kakhasokasowi niyan ko kaboka, na giankanan a inokitan iyan a kpit iyan na mapiya pn makaaayon ko kokoman ogaid na so kitab na inilang iyan so kakowaa on, ka kagiya so Hadith o sakataw a Arab a so inwajib on o Rasul so kapmaradika sa paganay, oriyan iyan na initondog iyan on so kaphowasa, na gowani a payagn iyan on a skaniyan na di niyan khagaga so paganay ago so ika dowa na aya inipaliogat iyan on na so kapakakana ko miskin. Sa pinggolawla oto o Rasūl sa da niyan ilaya i kalbod o kapmaradika ago so kargn iyan.

Go khasalak a so kapakaona a ko kapmaradika ko kadaklan ko manga kiparat na pantag ko kamapiaan a salakaw a siniyap o kitab a skaniyan so kapakalbod o manga okit o kapakamarida o manga oripn.

3. Sasoson a skaniyan so ropaan a domadait a da tankda o Kitab so kiakowaa on ago so kiailanga on, a aya ipmbtho ron na so Domadait a mamamantk (al Munasib al Mursal) a skaniyan i bantak o bandingan, a so kapagosaya on sa mablang na phakatalingoma ko bandingan a so Kamapiaan a mamamantk (al Maslahah al Mursalah).

Sa so manga taw a pphangndod siran ko manga kitab a fiqhi ago pphangilay ko manga taks a matatago on na khatoon iyan a so kadaklan ko manga sabap iyan na miatankd sa minggolalan sa Munasabah, ka kagiya so manga sabap a miatankd sa minggolalan sa titayan odi na Ijma’ na tanto a maito, sa aya mablang na so okit a Munasabah apiya pn kiasobagan ko kapthndoa ko ropaan a domadait ka kagiya so kapndiankaa on na giimakambidabida ko kambidabida o manga pamikiran.

Sa giangkai a manga okit a so miaosay tano na skaniyan so manga okit ko kapkhatokawi ko Sabap, sa pkhatokawan sa adn oto a nggolalan sa titayan a bathk

280

odi na insarat odi na nggolalan sa Istimbat sa nggolalan sa Sabr ago Taqsim odi na nggolalan sa Munasabah odi na so salakaw ron a pd sa manga lalan a so inaloy skaniyan o manga Usuli a aya ipmbtho ron na so kapakambowata ko Sabap (Istimbat al Illah) a so kapphakambowata ko Sabap (Takhrij al Manat) a skaniyan na sasoson ko kiazosonan o kapagijtihad sii ko Illah a so sosonan iyan na tlo:

SO MANGA SOSONAN O KAPAGIJTIHAD KO SABAP

Anwa’ul Ijtihad Fil Illah

�ةلعال يف ادهتجاال اعونأSo kapagijtihad ko Sabap a skaniyan so pkhasambiran ko kokoman na tlo soson: So kapakaliowa ko Sabap (Takhrij al Manat) so kalompiowa ko Sabap (Tanqihul Manat) So kamataani ko Sabap (Tahqiqul Manat) sa gianan i inibtho ron o manga Ulama ko Usul, sii pman ko isa a lapiat na inisambiiran ko Manat so lapiyat a Illah sa mimbaloy a; Takhrij al Illah, Tanqih al Illah ago Tahqiq al Illah. Sa gophoon maaloy so Manat na skaniyan dn so Illah a makapmamaana sa Sabap.

Sabap sa adn oto a masa a so Sabap na di maaaloy sa bathk a pd o kokoman, na aya pnggalbkn o Mujthaid na so kaphakambowata on sa so galbk iyan na aya imbtho ron na so kaphakambowata ko Sabap (Takhrij al-Manat odi na al Illah) adn pman a so Sabap na miaaloy a rakhs o kokoman ogaid na kasasaogan sa manga ropaan a salakaw sa aya pnggalbkn o Mujtahid na so kaphilia niyan ko ropaan a skaniyan i Sabap sa mablag ko manga ropaan a salakaw sa aya kabthowa roo na so kalompiowa ko Sabap (Tanqih al Manat) Sa adn pman a so sabap na katotokawan ago malolompiyo na aya pnggalbkn o Mujtahid na so kaknala ko darpa iyan a salakaw a so khatoonan on, sa aya imbtho ko galbk iyan na so kapmataani ko Sabap (Tahqiq al Manat). (so katharo a

281

Manat, na skaniyan so darpa a pzambiran ko Midaliya, a ron pkhisayod igira inisambir on, sabap roo na bithowan so Sabap (Illah) sa Manat ka kagiya so Kitab na inisankot iyan on so kokoman sa datar o ba on misasambir, sa so Sabap Illah ago so Manat na isaisa i maana).

So pman so kapakaliowa ko Manat (Takhrij al Manat) na skaniyan so kapakambowata ko Sabap ko masa a bathkn o Kitab so kokoman sii ko darpa iyan sa da niyan aloya so Sabap iyan sa pakaasal, ka datar o kiaharama niyan ko Riba sii ko manga shayi a nm a so miakambowat on so Hadith, sa phakambowatn o Mujtahid so Sabap ankoto a kokoman ago so Sabap iyan sa nggolalan sa pamikiran, sa ptharoon iyan a; Hiaram so Riba sii ko bantad sabap ko kababaloy niyan a khapakay a diankaan so dianka iyan sa nggolalan sa Asad odi na klasi (soson) odi na so kababaloy niyan a pangn’nkn odi na so kababaloy niyan a giimikhaoyagan, sa ithaks iyan on so Margas. Go aya ibarat iyan na so kiaharama ko khma’r, sa ptharoon o Mujtahid ko oriyan o kapangilay niyan, a skaniyan na hiaram sabap ko kababaloy niyan a phakabrg (muskir) sa ithaks on so langowan a panginginomn a salakaw a phakabrg. Go pd a ibarat anan a so Kitab na inwajib iyan so kapakapmblag o mama a kna o ba Muslim ago so karoma niyan amay ka magislam ankoto a babay sa somanka ankoto a mama ko kapagislam sa inaloy niyan so kokoman ogaid na da niyan aloya so Sabap iyan sankoto a kapakapmblag iran, na phlobaan o Mujtahid so Sabap iyan, sa khilangn iyan so manga ropaan a so aya kapipikira niyan on na aya sabap sa philiin iyan on so ropaan a domada-it, sa aya khaoma niyan na dowa a ropaan; so kiapagislam o karoma a babay, ago so kiasanka o karoma a mama ko kapagislam, sa ayathndo-on iyan na so isa sankoto a dowa a skaniyan so kiasanka o mama ko kapagislam ka gioto i ropaan a domadait ko kapakamblag iran sa kna o ba so kiapagislam o karoma niyan ka kagiya so Islam na somisiyap ko manga kabnar kna o ba on pphotol. Sa giankai a galbk a inokitan o Mujtahid na aya ipmbtho ron na so kapakaliowa ko Manat (Takhrij al Manat). Sa so Kapphakaliowa ko Manat na

282

kapagijtihad a kataks (Ijtihad Qiyasi) a miasobag on so manga Ulama.

So pman so kapmataani ko Manat (Tahqiq al Manat) na skaniyan so kailaya sii ko kaaadn o Sabap o kokoman a katotokawan sa nggolalan ko manga okit iyan sii ko darpa a salakaw ko darpa a miabathk on so kokoman sa minggolalan sa titayan odi na ijma’ ka datar o katharo o Allāh a: Go ipagiza iran rka so makapantag ko Kayl (haydh) na tharo anka a skaniyan na ringasa sa awata niyo so manga babay ko masa a ka kakail iran (al Baqarah 222). Miakatoro ankanan a titayan sa aya sabap o kapagawata ko babay (so di ron kaplawasi) ko kakakail iyan na skaniyan so ringasa, na phloloba so Mujtahid ko oriyan oto ko ka-aadnan ko ringasa a salakaw ko kail na khatoon iyan a maaadn sii ko masa a kaninipas o babay (so kaphrogoi ron ko oriyan o kiambawata) sa phakatarosn iyan roo so kokoman a skaniyan so kawawajib o kaawata ko babay ko masa a kaninipas iyan ka datar o kakakail iyan a di khapakay a soldan o karoma niyan sabap ko ringasa sa ndatar oto sa kokoman.

So pman so kalompiowa ko Manat (Tanqih al Manat) na skaniyan so kalompiowa ko Sabap ago so kakowaa on ko miamangitompok on a pd sa manga ropaan a so daa kimamaniya iyan ko Sabap, sa khaadn oto ko masa a so kitab na sandayin iyan so kokoman ko sabap iyan sa misarta on so manga ropaan a daa kisosophon iyan ko kiasanday, sa patot a ibowang sa di tarimaan ka an makatana so kokoman sii ko salakaw ko darpa o titayan, ka o matatap ankai a manga ropaan na khatndo so kokoman sa sii bo ko taw a miakambowat so kokoman sa sabap rkaniyan.

Aya ibarat iyan na so katharo o sakataw a Arab a; Miabinasa ko ago miakabinasa ko hay Rasulullah , na pitharo o Rasul a; antonaai siowa aka? Na pitharo iyan a mimbabangonana ako sa walay ko dawndaw ko Ramadhan. Na pitharo iyan a: Pmaradika ka sa oripn.. sa taman ko kapos ankoto a Hadith. Sa giankoto a titayan na inaloy niyan so kiawajib o kiparat ko taw a mbabangonan

283

sa walay ko kadawndaw ko Ramadhan sa datar o ba on masasabot a aya sabap na skaniyan so kiambabangonan sa walay, ogaid na misasarta on so maanga ropaan a daa kimamaniya iyan ko kabaloy niyan a sabap sa imbowang skaniyan o Mujtahid sa plompion iyan so Illah sankoto. Sa ptharoon iyan a so kababaloy niyan a Arab na daa rarad iyan roo sa khitmo roo so apiya antonaa a bangnsa Indian antaa ka Turkey a nataa ka Pakistani ago so salakaw ron, ka kagiya aya sabap o kokoman na so kiambabangonan sa walay o pialiogatan kna o ba so kiambabangonan sa walay o Arab, ka so kapaliogat na lankap ko langowan a pialiogatan, sa khitaalok roo so taw a mimbabangonan sa walay ko dawndaw ko Ramadhan sii ko apiya-antonaa a Ramadhan, go so kababaloy o babay a sioldan a karoma na di roo tataman ka so kazina na mitataralo sii ko kakhasopaka ko kasslaa ko Rmadhan.

Go datar anan a inilang o manga Fuqaha ankai a manga ropaan sa liompiyo iran sa aya bo a sabap na skaniyan so kambabangonan sa walay (al Wiqa’).

Ogaid na so al Hanafiyyah ago so al Malikiyyah na inilang iran so ropaan a Kambabangonan sa walay sa aya bialoy ran a sabap na so kasopaka ko kasslaa ko Ramadhan sa nggolalan sa kaparolia ko khiboka sa nggolalan sa pithibaba, sa inwajib iran so kiparat sa misabap ko kakan ago so kainom sa pithibaba, sa miatimo sii kiran so ptharoon a Tanqih al Manat ago so Tahqiq al Manat, ka kagiya liompiyo iran so Sabap pho-on ko manga ropaan a mananagga, oriyan iyan na miloloba siran sa manga darpa a salakaw ko Sabap na miatoon iran a khamataanan ko kakan ago so kainom sa pithibaba na piakatana iran on so kokoman a skaniyan so kawawajib o kiparat. So pman so as Shafi’iyyah ago so al Hanabilah, na daa maaadn kiran a rowar ko Tanqih al Manat sa tinins iran so kiawajib o kiparat sii ko kabinasaa ko powasa sa nggolalan sa kambabangonan sa walay a pithibaba ogaid na da kiran mawajib so kiparat amay ka aya kiaboka o taw na komian ago mininom sa pithibaba, sa pitharo iran a; So kalompiowa ko Manat (Tanqih al Manat) na di

284

khaadn inonta bo ko oriyan o katokawi ko Sabap sa nggolalan sa titayan. Sabap roo na tiarima skaniyan o kadaklan ko manga taw a somianka ko Qiyas. Sa datar o kiaaloya on o kadaklan ko manga Usuli.

SO KOKOMAN O KATAKS (AL- QIYAS)Hukm al Qiyas

�اسيقال م�كحAya mapipikir ko kokoman sankai a bandingan na so isa ko dowa a btad: So ropaan iyan ko Kitab. Aya maana niyan na so kokoman iyan ko kababaloy niyan a paliogat, sa adn pman a so rarad iyan a pphakam-bowat on.

Sa so pman so kokoman iyan ko maana a paganay na skaniyan so kokoman o kapagijtihad a lankap. Sa adn oto a masa a pkhabaloy a paralo ayin, sii ko dowa a maoolaola:

Paganay ron: Amay ka minitana so btad sa miniado ko Mujtahid odi na iniiza on sa daa khatoon a Mujtahid a salakaw ron na minipaliogat on so kapagijtihad iyan sankoto a kokoman sa di khataalik amay ka ikawan so kakhada o masa, ago khapakay a mataalik amay ka daa kawan ko kakhada iyan, ogaid na di ron khapokas so kipapaliogat iyan on.

Ika dowa: Amay ka iizaon a adn a pd iyan a Mujtahid ogaid na so kazmbaga on na di khataalik sa kawan sa kakhada o bantak on, sa khipatoray ron so kapagijtihad iyan.

Adn pman a masa a pkhabaloy a paralo kifayah, amay ka mitana so btad sa madakl a makamomoayan a manga Mujtahid sa da akawan ko kakhada o masa ko kataalik iyan, samanan na di khipaliogat ko isa kiran so kasmbaga ko kokoman, ogaid na palaya siran kapapaliogatan langon, sa o adn kiran a sommbag sa mtad sa kokoman

285

na miapokas so kapapatoray ko salakaw ron na odi ran smbaga so kakokoma on na palaya siran miadosa, inonta bo o ba iran di khagaga so kakokoma on sa khabgan siran sa sndod ogaid na di kiran khapokas so kipapaliogat iyan sa patoray kiran so kaploloba sa smbag odi na kokoman iyan.

Adn pman a masa a pkhabaloy a sunat igira miaadn so pakaiza ko da pn kitana o btad mlagid o sii ko onaan o kiniizaan on antaa ka sii ko oriyan iyan.

Go adn a masa a pkhabaloy a haram amay ka aya nggalbk on na so taw a di kapapatotan ko kapagijtihad, ka kagiya da on malimod so manga pakayan ago so manga okit ago so manga sabap a so khabaloy niyan a phakagaga ko kisampay ko kokoman o Allāh, sa aya khaonga o galbk iyan na so kadadag a kabaloy a lalan ko haram na skaniyan na haram, go datar oto amay ka makatana ankoto a kapagijtihad ko di niyan darpa ka datar o kapagijtihadi niyan ko adn a mapayag on a titayan a bathk, ka di khapakay ka kagiya so kataks na sii ko kababaan o pankatan o manga titayan ago so Ijma’ a thito.

So pman so kokoman iyan ko maana a ika dowa, a skaniyan so rarad iyan a pphakambowat on, na skaniyan so kapipikira ko kiatankd o kokoman o pakaasal sii ko sapak a skaniyan so kappkhakatana iyan on sa di ron khatatap so kokoman sa sii dn sa poonan.

SO KAATAWI KO TAW A KHAPAKAY A TOMAKS

ahliyyat al Qiyas

�اسيقال �ةيلهأSo kataks na di khapakay inonta bo o makapaoon ko taw a Mujtahid, sa so kaatawi ko kataks na skaniyan dn so

286

kaatawi ko kapagijtihad, sa daa phakataks a rowar ko taw a mialimod on so manga sarat o ijtihad. A skaniyan so kiaknala ko manga kokoman o Qur’an ago so madadalm on a pd sa lapiyat a lankap (Am) ago lapiyat a mattndo (Khas) ago so lapiyat a mamamntk (Mutlaq) ago so misasankot (Muqayyad) so miakamansok ago so miamansok. Go so katawi ko Sunnah ago so manga kiasanday niyan ago so manga pankatan iyan ago so manga katharo o manga Salaf (miangaoona a manga Ulama) ago so manga darpa o Ijma’ ago so kiazosopakaan, ago so katawi ko Qiyas ago so manga sarat iyan, ago so manga okit okit iyan. Ago so katawi ko Basa Arab a rakhs a matolangd i kapamimikiran ago malantas.

Gioto na kagiya so Qiyas na di khaadn inonta bo sii ko pakaasal a tatap a so kokoman iyan na minggolalan sa titayan a phoon ko Qur’an ago so Sunnah odi na so Ijma’, ago di khatarima inonta bo sii ko darpa a daa ba on titayan ago Ijma’ . Na so manga titayan ago so kasabota on na makapangingindaw ko katawi ko basa Arab ago so niawa o Kitab sa patoray a maknal iyan so manga pakaasal (Usul) a so aya niyan thaksan, ago so katokawi niyan ko sapak (al Far’) ago so okit a kithaksn iyan on.

Pitharo o al Imam as Shafi’i ko kitab iyan a ar Risalah P. 509 ko oriyan o kiapakaplagida niyan ko Ijtihad ago so Qiyas sa bialoy niyan a mlagid sa maana a; Daa thaks a rowar ko taw a mialimod on so langowan a kasankapan a ithaks iyan, a skaniyan so katawi ko manga kokoman o Kitab o Allāh ko paralo ron ago so manga adab iyan ago so manga mansok iyan ago so lankap on ago so mattndo on so misasankot on ago so mamamantk on ago so gonanao niyan, sa indalil iyan ko di ron matatankd so maana niyan so manga Sunnah o Rasulullah na amay ka daa matoon iyan a Sunnah, na aya khakowa niyan na so Ijma’ o manga Muslim, na amay ka daa Ijma’ na so Qiyas, sa oba taks so taw sa taman sa di mabaloy a kominal ko miaonaan iyan a pd sa manga Sunnah ago so manga katharo o manga Salaf ago so Ijma’ o manga taw ago so kiazosopakaan iran, ago migpa iyan so dila o manga Arab

287

(So basa iran) sa mabaloy a mapiya i kapamimikiran sa mapakapmbidabida iyan so makaphlagilagid sa di nggagaan ko katharo sa taman sa matankd iyan, sa patoray ron a pamakin’gn iyan so pamikiran o taw a somosopak on sa tindg, ka kagiya phakatanod ko kapamakin’ga niyan ko salakaw ron sa khapokas on so kapakalipat sa phamagoman ko kakhatankda niyan ko pithindgan iyan a bnar, sa khisampay ko sndadan o panagon-taman iyan a pamikiran.

SO MANGA DALIL A KIAZOSOPAKAANal Adillah al Mukhtalaf Fiha’

�ايهف فل�تخمال �ةلداألGioto so manga dalil a pat a so miaompong on so manga Fuqaha langon siran odi na so kalankapan kiran, sa so Qur’an na daa somiopak on a isa bo ko manga Muslim ko kababaloy niyan a bagr a dalil, na so Sunnah na daa somiankaon a rowar ko maito a lompokan a sominibay. A siran oto na dowa a dalil a lankap a khamataanan misabap kiran so kakhasawai ko langowan a piakanggolalan o kitab sa siran i pakaasal o manga Dalil ka kagiya aya kapopoonan iran na so Wahi a phoon sa langit a siran a dowa i inirinayag ko kalangowan o shayi’ sa miazagintas ko sabaad on na matitimbl ko sabagi on.

Pitharo o Rasulullah a: Inibagak akn rkano a dowa a nganin a di kano dn khadadag ko tnday o kakkpiti niyo kiran a dowa, so Kitab o Allah ago so Sunnah ko.

So pman so Ijma; ago so Qiyas na tiarima o kalankapan a manga Ulama so kababaloy ran a bagr a dalil, ogaid na so goliling iran na masimpit a di so goliling o Kitab ago so Sunnah, ka so Ijma’ na dalil a pzawa sii ko manga Mas’alah a ijtihad sa daa rarad iyan ko manga

288

mas-alah a maggtas, ka kagiya makapangingindaw sa sanday (sanad) a pd sa titayan ago so salakaw ron sa aya pkhasandayan on na dalil a antaan a pamikiran a darpa o kapagijtihad, na so pman so Ijma’ sii ko isosogo o dalil a gtas na kna o ba skaniyan dalil a pzawa ko kokoman ogaid na skaniyan na pmbagr amay ka so dalil na gtas so kiatankd iyan ago so kapakatotoro iyan a makapangingindaw sa kabagra on.

So pman so Qiyas na di pnggolalan sii ko langowan a piakanggolalan o kitab ogaid na sii bo ko goliling a so praotn o akal so maana niyan a so mialimod on so manga sarat o Qiyas.

Sa skaniyan ko kiaosaya tano ron na manga pakaasal o manga dalil sa datar o kiatharoa on o kadaklan ko manga Usuli. Ogaid na giankai a manga pakaasal na di phakaampl ko kapsakntala ko manga kokoman o langowan a pkhitalmba a manga btad, ka kagiya so manga titayan na katatamanan na so kiatanaan o Ijma’ na maito, na so Qiyas na pkhatindgan iyan so kaaadn o saginda ko adn a titayan on odi na adn a Ijma’ on go khasalak a di khaadn so saginda niyan na patoray so kaadn o manga phoonan a salakaw a phagonot a minitoro skaniyan o manga titayan sii ko katimbl iyan.

289

So Pangilay a Paganay SO PIAKAPIA (AL ISTIHSAN)

al Istihsan

�انسحتساالSabnar a lomiankap so kiazosopaka o manga Fuqaha sii ko Istihsan ko kababaloy niyan a dalil a pzawa ko manga kokoman a kitab, sa datar o salakaw ron a manga dalil, sa mianagompot so kiazosopaka iron sa paganay, oriyan iyan na lominggaw so kabasng iyan sa mianinggaposan ko mararani kaopakat ko ltlt o manga taw a gii ron zosopaka.

So pman so maana niyan na sii ko basa na skaniyan so kiitongn ko shayi sa mapiya, sa miaoma ko Kitab a al Qamus ago so Mukhtar as Sihhah, sa miatharo a: Piakapia

290

ko (Istahsanto) ankai a shayi amay ka mailay akn a pd ko manga btad a mapiya, aya soranga iyan na so piakarata (Istiqbah). Go aya maana o Istihsan na so kaplobaa ko lbi a mapiya sa pantag sa kapagonoti ron a skaniyan i isosogo sa datar o katharo o Allāh a: Pamanothol inka sa mapiya so manga oripn akn a siran oto so pphamamakin’gn iran so katharo na phagonotan iran so lbi ron sa kapiya.

Sii pman ko Istilah na miakambidabida so manga lapiyat o kiaosaya on sii ko manga taw a mikhpit on, sa aya sabap oto na kagiya giankai a manga Ta’rif iyan na miakaoma ko oriyan o kiapanagompot o kiazosopakai ron, sa tanto a piakabasngan o manga taw a somianka on taman sa iniropa iran sa skaniyan na kapanaro ko baya a ginawa, sa inrn o manga taw a mikhpit on sa kna o ba minggolalan sa kapakatindga ko manga Dalil ko kababaloy niyan a bagr a dalil sa ba datar o pinggolawla iran ko manga Dalil a salakaw, ogaid na minggolalan sa kiapayaga iran ko kamamataani ron sa karinayag a maphakaparatiaya niyan so pamikiran o somosopak on. Na sii ko kapakarinayag oto na managipo-on tano ko thotolan ko Istihsan o anda i kiapayag iyan, ago antaa ko manga Fuqaha i minggalbk on sa paganay, go andamanaya i kiagarobata on o manga taw a somosopak on, go andamanaya i kialindinga on o manga taw a mikhpit on?. Miapayag so katharo a Istihsan sa madakl ko paganay a kapayag iyan sa minggolalan ko katharo o Abu Hanifah, sa tanto a madakl a kiaosara niyan on sii ko manga sapak o Fiqhi, na aya komakalilid a kaphagaloya niyan on na misosompat on so katharo a al Qiyas. Datar o katharo iyan a; So Qiyas na ikhokom iyanai ogaid na ikhokom ami ai sa nggolalan sa Istihsan. Go mataan a tiankd ami ai sa minggolalan sa Istihsan sa makasosopak ko Qiyas. So Qiyas na giai i kokoman iyan, na so Istihsan na giai kokoman iyan sa aya khowaan ami na so inikokom o Istihsan. Oda so kaaadn o pianothol a Hadith na aya ikokom akn na so Qiyas.

291

Miabarasa so Abu Hanifah ko kiakowaa niyan ko Istihsan sa tanto ron a miangolad sa taman sa miatharo makapantag on a: Skaniyan i Imam o Istihsan, sa pitharo o morit iyan a so Mohammad Bin al Hassan a; Miaadn so Abu Hanifah a giimakithindga sa pamikiran ko manga pd iyan sii ko bandingan ko Qiyas sa pkhalookan iran ko gii ran kaphapawala sa tindg, na anday katharoa niyan ko Istihsan na di ran dn praotn sabap ko kadakl o pphakambowat ko Istihsan a pd sa manga Mas’alah.

Sa inonotan skaniyan o manga morit iyan a siran oto so inisampay siran ko pankat a Ijtihad, sa mindakl so kapkhaaloy o Istihsan sii ko manga Mas’alah a minitogalin a phoon kiran sa bontal a aya khasabot on na skaniyan na dalil a pd ko manga dalil a kitab (Adillah Shar’iyyah). Go so manga Mas’alah a Istihsan na miannkayos a soson a pd ko manga soson a miawajib ko Mujtahid so kaknala on taman sa iniitong o Mohammad Bin al Hassan sa so kaknala ko manga mas’alah a Istihsan ko manga Fuqaha na sarat a pd ko manga sarat o kapagijtihad, sa datar o kaknala ko salakaw ron a pd ko manga dalil.

Pitharo iyan ko minitogalin on a minggolalan ko Ibn Abdul Barr a; Sa taw a maadn a migpa iyan so Qur’an ago so Sunnah ago so manga kpit o manga Sahabah o Rasulullah ago so piakapiya (Istihsan) o manga Fuqaha o manga Muslim, na khapakay ron so kapagijtihad iyan ko pamikiran iyan sii ko langowan a miapayag on a mas’alah, sa phannkayos ko sambayang iyan ago so powasa niyan ago so hajji iyan go sii ko langowan a inisogo on ago so inisapar on, na amay ka magijtihad ago mamimikiran ago tomaks sa di indaraynon o panagontaman iyan so kanggalbka roo sa apiya pn maribat, sabap sa skaniyan na Mujtahid. Go daa miakambowat ko Abu Hanifah ago so manga bolayoka iyan a ba niyan tiamani ankai a Qiyas ago da niyan pn impita ankanan a Istihsan, ogaid na minggolalan sa manga katharo a mamamantk sa bialoy niyan a toos ko dalil sii sa ginawa niyan a pkhaaloy sa bathk ko gii ran kazosonkita sa katao ko manga pd a masa, sa aya pkhasabot on na skaniyan na dalil a masosopak iyan so

292

Qiyas sa skaniyan i pphakarayag, ogaid na antonaa skaniyan a dalil? Da niyan osaya so mapipikir on inonta bo sii ko manga mas’alah a maito a skaniyan na Hadith odi na rarad ko sabaad a katharo sa gii niyan tharoon a; Oda so rarad (hadith) na aya tharo on akn na so Qiyas.

Sa datar oto a miakapoon ko Abu Hanifah ago so manga bolayoka iyan, na miakapoon mambo ko Imam Malik ago so manga morit iyan so kianggalbka ko Istihsan ko sabaad a manga mas’alah ago sii ko manga lapiyat a matitimbl, sa pianothol o morit iyan a so Ibn al Qasim a miakapoon on a pitharo iyan a; So Istihsan na ika siyaw bagi ko sapolo bagi o katao.

Go pitharo o Asbag a isa ko manga morit iyan a; So Istihsan ko katao na pkhasalak a mabagr a di so Qiyas, go lomiawan sa pitharo iyan a; A so taw a somisinb ko Qiyas na maito bo na masopak iyan so Sunnah go mataan a so Istihsan na aya onayan o katao. Go pitharo o Ash’hab a pd ko manga morit iyan sii ko mas’alah a; Sa taw a mamasa sa dagangan sa minggolalan sa makapzamili (al Khiyar) oriyan iyan na miatay na miasobag so phamakawaris on sii ko kapakanggolalana ko kapasadan ago so kambarnkasa on, na go somianka so miphasa ko katarimaa ko kipantag o taw a mrodo, na tiarima iyan so kipantag o tharos ko kiaphasai, na sii ko Qiyas na aya kokoman iyan na khabarnkas ogaid na sii ko Istihsan na aya kokoman iyan na khitaros so kaphasai sa aya khowaan ami na so kakhitaros iyan (Istihsan).

Di tharimaan a akal o batharoa o Abu Hanifah ago so Malik ago so manga pd iran a; skami na khowaan ami so Istihsan sa ba daa dalil iran a khatarima sii ko kitab, ogaid na giankanan a dalil na da dapayaga o mikhpit on so sosonan iyan ago so mapipikir on ka kagiya giankoto a masa na kna o ba masa a kaphagosaya ko manga maana, ogaid na masa a kapagijtihad ago so kapakambowata ko manga kokoman, sa da roo kazosopakai sa ba iran khipatoray sa ginawa iran so kapayaga iran ko mapipikir iran on.

293

Misabap roo na miaadn so as Shafi’i a giarobat iyan sa mabasng ago sianka iyan sa mabagr gowani a man’g iyan so katharo a Istrihsan a lalayon pkhaaloy o manga taw a gii niyan mithindga sa manga pamikiran a pd ko manga onota o Abu hanifah, sa da iran payaga so mapipikir iran on, sa giankai a manga taw na masikn a aya iran phagosarn a phlindongan iran ko masa a kapkhargni kiran ko kasmbaga ko manga tindg sa sayan ko manga Imam iran, na amay ka iiza kiran so kamamataani ron na di ran khaosay, ka opama ka miaosay ran so ma-ana niyan ago so kamamataani ron sii ko kpit na makalintad kiran odi na osayin iyan kiran ko maana niyan ka kagiya so kiasanka o as Shafi’i na miaadn ko kian’ga niyan ko kanggogolalan ankoto a katharo ko Istihsan sa pitharo iyan ko Kitab iyan a ar Risalah a so piayag iyan on so manga dalil o manga kokoman sii ko pinto o Istihsan so manga katharo a makatotoro sa; So katharo a ko Istihsan na di khapakay, ago haram ka opama ka mapakay so kabinasaa ko Qiyas sa aya kowaan na so Istihsan na disomala a kalkaan so pinto ko manga taw a adn a manga akal iyan a kna o ba manga taw o katao sa phanaro siran ko agama o Allāh sa nggolalan sa Istihsan, oriyan iyan na biathk iyan a so Istihsan na kapangabaya ago katharo sa baya a ginawa.

Go sii ko kitab iyan a al Umm na inisnggay niyan on so pinto a so kabatala ko Istihsan, sa piayag iyan on a aya manga dalil a di khapakay ko Mufti oba ifta sa salakaw ron na skaniyan so Kitab so Sunnah so Ijma’ ago so Qiyas, na sa taw a tharo ko Istihsan na sabnar a miakaliyo ron na inibtad iyan a ginawa niyan ko pamikiran iyan ago so piakapiya niyan sa daa kitab ago Sunnah a kaoonotan iyan, sa ya kiaonotan iyan na so pamikiran iyan.

Go initogalin o al Gazali a miakapoon on ko kitab iyan a al Mankhul a pitharo iyan a: Sa taw a kowaan iyan so Istihsan na sabnar a mimbaal sa kitab a phoon sa ginawa niyan, sa aya bantak iyan roo na sa taw a tomankd sa kokoman sa nggolalan sa Istihsan sa daa dalil iyan a phoon ko kitab na skaniyan i mimbaal sankoto a kokoman ka kagiya da niyan makowa a phoon ko kitab.

294

Sabnar a inayonan so as Shafi’i ko kiasankaa ko Istihsan o Daud ad Dhahiri sa inaloy niyan ko kitab a Risalat al Usul a; So kakokom sa nggolalan sa Qiyas na di khawajib, na so katharoa ko Istihsan na di khapakay.

Sa datar oto a inayonan so al Hanafiyyah ago so al Malikiyyah ko kiakowaa ko Istihsan o Ahmad Bin Hanbal sa datar o kiaaloya on o Safiyud din al Bagdhadi, ago so Ibn Quddaamah al Maqdisi, ago so al-Taymiyyah a pd ko al Hanabilah.

Gianan i kiazosopakai ko Istihsan ko paganay a pankat iyan. Manga Fuqaha a giiran pakanggolalann so katharo a Istihsan sii ko dalil a kabaya iran a da iran payaga o antonaa skaniyan? Ago adn mambo a salakaw kiran a sasankaan iran sa mabasng sa aya antap iran on na kanggalbk sa daa dalil ago matag kaosara ko pamikiran ago so baya a ginawa.

Na gowani a makoma so masa a kapphakaasala ko manga pakaasal ko oriyan o as Shafi’i na miatoon o manga Fuqaha ko al Hanafiyyah so tokas a pakababantakn ko Istihsan a so tanto a miangolad so manga Imam iran ko kiakowaa on, na biantak iran so kiaosaya on ago so kapayag o kamamataani ron sa kinowa iran oto a miakapoon ko manga sapak a minitogalin ko kpit iran a gioto i btad iran ko kipmbtadn iran ko manga onayan a pphakambowatn iran a phoon ko manga sapak, sa datar o kiaona o kiaosaya on sankai a kitab.

SO OSAYAN O ISTIHSAN SII KO AL HANAFIYYAH:

Inosay o manga Fuqaha ko al Hanafiyyah so Istihsan sa madakl a Ta’rif.

295

Sa inosay o sabaad kiran sa skaniyan so dalil a pkhititik sa pamikiran o Mujtahid a margn so kimboniyagn iyan on. Go inosay o al Karkhi, sa skaniyan so kitogalinn ko mas’alah ko kokoman o datar iyan sii ko sopaka iyan sa pantag ko bontal a aya mabagr a khisogo iyan so katogalin on. Go inosay skaniyan o al Jasas sa skaniyan so kibagakn ko Qiyas sii ko skaniyan i taralbi a di skaniyan. Sa skaniyan na sii ko dowa a bontal; so isa on na so kabaloy niyan a sapak a giiprdotn o dowa a pakaasal a palaya makasasaginda sankoto a dowa na patoray so kita-alokn on ko isa sankoto a dowa sabap ko dalil a khipatoray niyan sa giyanan i marimbot ko langowan a soson iyan. Ika dowa; na skaniyan so katndoa ko kokoman a rakhs o kaaadn o sabap, sa giankoto na kha-adn sa nggolalan sa titayan odi na rarad (hadith) odi na Ijma’ odi na Qiyas odi na so galbk o manga taw. Go inosay skaniyan o Abu Zaid ad Dabbusi, sa datar o kinitogalinn on o as Sarakhsi, sa skaniyan so kibagakn ko Qiyas ago so kakowaa ko skaniyan i makalalawan a mapiya ko manga taw.

Go inosay skaniyan o as Sarakhsi sii ko Usul iyan a; Skaniyan so dalil a so maaadn a makasosopak ko Qiyas a mapayag a so aya pkhapikir o pamikiran ko da on pn kandirogoda, na sii ko oriyan o kandirogoda ko kokoman o btad ago so manga saginda niyan a pd ko manga pakaasal na khapayag a mataan a so dalil a so miakasopak on na kaporoan iyan ko kabagr a so kanggalbka on na skaniyan i wajib.

Sa gowani a maadn ankai a manga osayan a di marinayag sa tarotop sabap ko kasoln a matatago ko sabagi on odi na so katitimbl ago so di ron kaiimpidi ko sabagi on a salakaw, na pinggalbk o manga Fuqaha a miaakaoma ko oriyan iran so kapakarinayaga sankanan a di ron marinayag, ago so kiagintasa sankanan a matitimbl on sa pitharo iran a; So Istihsan na pakapnggolalann ko dowa a lalan; So kapakanggolalan iyan sa mattndo (Itlaq Khas) ago so kapakanggolalan iyan sa lankap (Itlaq Am). So mattndo on na skaniyan so Qiyas a masoln (Qiyas Khafi) sii ko kiphapantagn iyan ko Qiyas a mapayag

296

(Qiyas Jalli) sa aya Qiyas a mapayag na skaniyan so khapayag ko pamikiran ko anda dn i kailaya on, so pman so masoln na skaniyan so di khapayag ko pamikiran inonta bo ko oriyan o kapamimikirana on sa madalm a di so paganay.

So lankap on na skaniyan so langowan a dalil a mababala iyan so Qiyas a mapayag a khikokom iyan so kaawai ron sankoto a Qiyas a pd sa titayan odi na rarad odi na Ijma’ odi na Dharurah (dimipndarainon) ago so salakaw ron.

Na sa taw a pzakntaln iyan ankai a manga osayan na khapayag on a skaniyan a Istihsan na adn oto a dalil a pd ko manga dalil a mababala iyan so Qiyas a mapayag sa datar o kiatharoa on o as Sarakhsi ago so khirk ko kitab a at Tahrir ago so al Musallam, odi na nggolalan sa ibagak so Qiyas sa somong ko dalil a salakaw a aya on lawan sa kabagr, odi na awaan so kokoman a datar iyan sii ko isa a kokoman sabap ko bontal a izogo iyan oto, sa khaadn ankoto a dalil a somiogo ko kapagawai ko isa a kokoman ago so kibagakn on a skaniyan i bontal o Istihsan.

Sii ko paganay na khabaloy so Istihsan a dalil a pd ko manga dalil a khatarima ogaid na kna o ba on makasosopak, na sii ko ika dowa na di khabaloy a dalil ogaid na lalan a phagokitan o Mujtahid ko sabaad a manga mas’alah a masasanday sa dalil a bnar.

Pd sa patot a tanodan sii a so miaaloy a Qiyas a mimbabala o Istihsan na kna o ba aya mapipikir ona so Qiyas a Usul sii ko langowan o mas’alah a Istihsan sa datar o kapapayag iyan ko katharo o manga Usuli. Ogaid na lankap a di skaniyan ka khabaloy a Qiyas a Usul, na adn pman a khabaloy a maana a onayan odi na pakaasal a lankap, odi na khabaloy a so maana o dalil, sa phakarinayag bo anan ko manga ibarat ko kapagosaya ko kiazosonan o Istihsan.

Na sii ko oriyan o kiapayag o kamamataani ko Istihsan sa miapayag a knao ba kapanaro sa baya a

297

ginawa, ago kambaal sa kitab a phoon sa pamikiran na lominintad so manga pd o as Safi’i ko kapnggarobata on, sa pitharo iran a; Daa khatoon a Istihsan a kiazosopakaan sa so sianka o as Shafi’i na kna o ba so inaloy o al Hanafiyyah, ago da a ptharo on a pd ko manga Fuqaha.

Sa taw a panondogn iyan so manga mas’alah o Istihsan sii ko Fiqhi o al Hanafi na khatoon iyan a so kalaan on na phagndod ko onayan a katabiya (Qaidah al Istithna’) phoon ko kalalankap o manga dalil ago so manga onayan a rankom, ago so sabaad ko manga osayan iyan sa ona-an na khitoro iyan oto.

Go so kadaklan ko manga osayan on o al Malikiyyah a inayonan iran so al Hanafiyyah ko kanggalbka on na bathk so kiaaloya niyan sa skaniyan na katabiya ko onayan a lankap.

Amay ka so Istihsan na phagndod ko katabiya ko isosogo o dalil odi na so onayan na di khagaga o isa so kasankaa on sabap ko kiatankd o pakaasal iyan ko Qur’an ago sii ko Sunnah ago pinggalbk o manga Sahabah sa daa somianka on.

So Qur’an na gowani a haramn iyan so sabaad a manga haram na pitharo iyan a; Inonta bo so miatgl kano ron. Na go sii ko kiatankda niyan ko kadaklan ko inisogo o Kitab, sa pthabiaan iyan on so adn a manga sndod iyan “sa taw a pd rkano a kamasaan an iyan so kiasold o olanolan a Ramadhan na phowasai niyan, na sa taw a miaadn a pkhasakit odi na giimlayalayag na phakabilang ko manga pd a gawii (a ron phakabayad ko powasa). So Rasulullah na gii niyan oto pakangolalann sa hiaram iyan so manga kayo sa Haram oba pataa ago so paotanotan on oriyan iyan na tiabiya iyan on so kayo a Idkhir sa smbag ko pangni o bapa iyan a al Abbas a so piayag iyan on so kapangingindawa on o manga taw, sa datar oto so kinisaparn iyan ko kaphasaa ko nganin a di matatangan o taw ogaid na pipharo niyan so kapagankat

298

(salam) a skaniyan na sasoson sankoto a isasapar, sabap ko kapangingindawa on o manga taw.

Go inisapar iyan so kapakazambia ko tamok a mlagid sa soson inonta bo o makaplagid ago makathangana, ogaid na piakay niyan so kapagotang (al Qardh) a sasoson ko Riba a pkhataalik sa inirn oto ko pangindaw o manga taw ago inipakalbod kiran.

Na so taw a sankaan iyan anan na khabaloy a sianka iyan so paka-asal a pd ko manga pakaasal o kitab a skaniyan so kiapakanggolalana ko kaplbolbod (Rukhsah) a so pitharo o Rasul ko btad iyan a: Mataan a so Allah na pkhababayaan iyan so kitalingomaan ko pilbolbod iyan sa datar o kapkhababayai niyan ko kitalingomaan ko tikhs iyan (a manga kokoman a daa ba on kaplbolbod).

SO MANGA SAHABAH AGO SO ISTIHSANs Sahabah wal Istihsanش

�انسحتساالو �ةابحالصSabnar a ininggolalan o manga Fuqaha ko manga Sahabah so onayan a katabiya a skaniyan dn so Istihsan sii ko kadaklan ko manga btad. Sabnar a inikokom iran so kaphakawaris o karoma a babay a tialak o karoma niyan sii ko kasasakit iyan a ron miatay a oba di aya pakaasal na so kiapaninggaposan o kapakawaris ko kiapos o kapakathotompok iran ko kakharomai, sabap ko kiada o phakapaliogat ko kapakawaris a so kakharomai.

Datar oto a inikokom iran so kaphakaako o pangngmbaal (panday) ko inibgay ron a nganin a pphandayan iyan amay ka mabinasa sa tangan iyan a siran oto na aya kokoman iran na sasarigan, na aya pakaasal ko sasarigan (tiadinan) na di niyan khaako so initadin on inonta bo o ba niyan pamabai odi na indaraynon iyan so kasiapa on.

299

Go inikokom iran so kiatatap o kiaharam o babay a miakipanga-roma ko da pn kapopos o Iddah iyan ko taw a miyangaroma on, a ya pakaasal na so kahahalal iyan ko langowan a phangaroma amay ka mapopos so Iddah iyan sa da ambidabidaan o manga taw.

Sa giankai a manga kokoman na miakambowat kiran ko kiapakang-golalana iran ko onayan a katabiya, sabap ko kapangingindawa on o kamapiaan, sa gianan i thito a maana o Istihaan ko manga tawo a mikhpit on.

SO ASH SHAFI’IYYAH AGO SO KATABIYA KO MANGA ONAYAN

Ash Shafi’iyyah Wal Istithna’ Minal Qawa’id

�داعوقال نم اءنثتساالو ةيعاف�الشSabnar a tiankd o as Shafi’iyyah so katabiya ko manga onayan sabap ko kapangingindawa on o manga taw ago so karn o margn sii kiran sii ko manga mas’alah a rakhs a sianka o Imam iran so Istihsan. Pd roo a piakay ran so kakowaa ko manga otan sa haram sa pantag sa phakikan ko manga binatang sabap ko kakhargni ko manga Hajji ko kaphakakana iran ko manga binatang iran, a oda oto maparo na khisogat ko manga hajji so margn sa gioto na katabiya ko kokoman a kisasaparn ko kakowaa ko mangngtho sa Haram. Pitharo o Izid din Bin Abdis Salam a; O phasaa so onga a magaan dn makatoa na wajib a matatap ko kayo niyan sa taman ko kaoma o kaphragona on kaan makapamakaig ko ig ankoto a kayo niyan ka giyanan na misasarat sa minggolalan sa Urf (adat a kialayaman) sa datar o ba minisarat sa minggolalan sa lapiyat, Sa pitharo iyan a aya kianggolalan ankanan a sarat na kagiya mapangi-ngindaw sa khaadn a kathabiya

300

sii ko onayan ka an maparoli so kamapiaan ankanan a kapasadan.

301

SO MANGA SOSONAN O ISTIHSAN SII KO AL HANAFIYYAH

Anwa’ul Istihsan Inda al Hanafiyyah

�ةيفنحال دنع ان�سحتساال اعونأSo Istihsan ko al Hanafiyyah na di phakaliyo ko isa ko dowa a btad:

Adn oto a so kibagakn ko Qiyas a so miyapayag so sabap iyan sii ko Qiyas a minisoln so sabap iyan a aya mabagr a di so paganay, odi na so kibagakn ko isosogo o dalil a lankap odi na so onayan a rankom sii ko sagintas a pd ko manga sagintas ago so kokoman on sii ko kokoman a salakaw sabap ko dalil a pd ko manga dalil, sii ko isa a katharoa on na so katabiaa ko sagintas a pd ko manga sagintas a makasisirong ko atag o dalil a lankap odi na onayan a rankom sa aya ikokom on na so kokoman a salakaw sabap ko dalil a inisogo iyan ankoto a katabiya. Sa so Istihsan sii kiran na mizoson sa manga sosonan sa onot ko kiazosonan o dalil a tomiatap on sa katatan so osayan iyan:

Soson a paganay: So Istihsan sa nggolalan sa Qiyas a masoln a so di khapayag ko pamikiran inonta bo ko oriyan o kapamimikiran sa mibabala ko Qiyas a mapayag a aya khasabot o pamikiran ko paganay a kailaya niyan on.

Sii sankanan na khaadn so shayi a mitotompok ko dowa a pakaasal sa oman i isa on na adn a kokoman iyan ko kitab, sa makasasaginda kiran a dowa, na itompok skaniyan ko mabagr on i kikokoyapt.

Aya ibarat iyan na; Igira inibgay a waqaf so lopa a babasoka nago da mabathk so kabnar ko manga oganapa iyan (Huquq Irtifaq) a pd sa pakaig ago lalan ago so salakaw ron na ino phakasold ankoto a manga oganapa iyan sii ko kiniwaqapn on? Ataa ka di? Giankai a mas’alah

302

na kazosopakaan o dowa a Qiyas sabap ko kaadn o dowa a kasasaginda-an.

So waqaf na makasasayan ko kaphasa (bayi’) sii ko katampar a kaphakaliyo o lawas o tamok ko kamimiliki ron o khirkon, ago makasa-sayan ko kaapin (Ijarah) sii ko katampar a aya khibgay niyan na so kaphakimiliki ko mangagona o lawas o tamok ko taw a bigan on.

Na sii ko kapakasasaginda niyan ko kaphasa na di phakasold so manga oganapa iyan inonta bo o mabathk ko kiaphasada sa datar o kokoman o kaphasai, na sii ko kapakasasaginda niyan ko kaapin, na khikokom iyan so kaphakasold o manga oganapa iyan apiya pn da mabathk ko kapasadan sa datar o kokoman a kapagapin, ka kagiya so kanggona a mapipikir ko kaapin na di khaparo odi ron mirakhes so manga oganapa iyan.

Ogaid na so Qiyas a paganay a so kataks ko kaphasa na mapayag a aya khapayag ko pamikiran ko kailaya on, na so kataks a ika dowa na masoln a di khasabot odi makalantas so pamikiran. Sii sankanan na piakarayag iran so kapnggalbka ko ika dowa sabap ko kabagr iyan ka kagiya so kapnggonai ko iniwaqap a tamok na di khaparo o di ron mirakhs so manga oganapa iyan na so kiapakasaginda niyan ko kapagapin na mabagr a di so kiapakasaginda niyan ko kaphasa.

Sabap roo na pitharo iran a; So Qiyas na so di kapakasold o manga oganapa sii ko waqap inonta bo o nggolalan sa mabathk ko kapasadan, na so Istihsan na ikhokom iyan so kapakasold iyan on apiya pn da mabathk ko kapasadan.

Ibarat a ika dowa: Opama o tahroa o mama ko karoma niyan a; Anday ka kail ka na miatalak ka, nago niyan tharoa a; Miya kail ako, nago skaniyan pakambokhaga o karoma niyan sa di niyan bnarn, na so Qiyas na di skaniyan khabnar taman sa di katokawan so kiahaydh iyan odi na bnarn skaniyan o karoma niyan, sa taks ko manga saginda niyan ko katharo iyan a; Anday

303

kasold ka ko walay na miatalak ka, odi na o mbitiarain ka si giraw na miatalak ka, nago tharoa o babay a miakasold ako ko walay odi na minimbitiarai akn si giraw, nago skaniyan di paratiaya a o karoma niyan.

Na so Istihsan na khabnar skaniyan a babay sa taks ko katharo iyan a; a miapopos so Iddah akn a skaniyan na mahahaydh, odi na tharoon iyan a; maogat ako, ka kagiya skaniyan na sasanaan ko matatago ko roranan a wata ko tiyan iyan sabap ko katharo o Allah a: A di kiran khahalal so kapagmaa iran ko nganin a inadn o Allah sii ko Rahim iran (roranan a wata ko tiyan iran) sa gioto so initoro o Ubay Bin Ka’b sa pitharo iyan a; Pd sa sarig so kisarign ko babay ko matatago ko roranan a wata iyan, ago taks ko kisankotn ko langowan a di katawan inonta bo o sii ko katampar iran (a manga babay) ka datar o kabaya ago so rarangit.

Na so kiapakazopaka sii o dowa a Qiyas na so isa on na mapayag , na so ika dowa na masoln, na aya miakarinayag na so ika dowa sabap ko kabagr iyan, a skaniyan i marimbot ko langowan a sosonan o Istihsan, sa datar o kiatharoa on o al JAsas.

So soson a ika dowa: So Istihsan a minggolalan sa titayan, a skaniyan so kaawa ko kokoman sa sii somong ko isa a kokoman sabap ko titayan a khisogo iyan ankanan a katogalin.

Khaadn anan ko langowan a mas’alah a miakambowat on so titayan a mattndo a phakabgay sa kokoman a makasosopak ko kokoman a lankap a tatap sa minggolalan sa titayan a lankap a romarankom sankai a mas’alah ago so manga saginda niyan odi na so onayan a matatankd, sa mararankom iyan so langowan a manga bontal a so tiabiya skaniyan o kitab ko kokoman o datar iyan.

Katii so manga ibarat iyan:

304

1. So kapagankat (Salam) a aya katharoa on na kaphasa sa otag Bayi’ Salaf ko basa on o manga taw sa al Madinah. A skaniyan so kaphasaa ko nganin sa nggolalan sa ropaan sii ko taalik a mattndo sa arga a khatonay. A gioto na tiabiya sa minggolalan ko Hadith a: Sa taw a phagankat na pagankat ko asad a mattndo ago so timbang a mttndo sii ko taalik a mattndo. Sa tiabiya skaniyan o Rasul ago piakay niyan a skaniyan na ropaan o kaphasaa ko nganin a di mamimilik o manosiya a so inisapar o isa a Hadith ko kiatharoa niyan on ko Hakim a: Hay Hakim Bin Huzam di nka pphasaa (so nganin) a di nka matatangan.

2. So kapakapzamili ko kitharosn ko kaphasai (Khiyar as Shart) ka miakambowat on so Hadith a pitharo iyan ko Hibban Bin Munqiz a giimangakal ko kaphasa a; Igira miakiphasai ka na tharo anka a daa kapagakal sa rk akn so kapzamili sa tlo gawii, sa giankanan a kapakapzamili na phakasapar ko kakhagtas o kaphasai sa taman sa maipos ankoto a masa niyan, a oba di so onayan a matatankd sii ko manga kapasadan na so kakhagtas iyan ko masa dn a katarotop iyan.

3. Go pd roo so katharo o Abu Hanifah a: tiankd ami so Rajm (radiyam) sa minggolalan sa Istihsan sa sopak ko Qiyas. Sa aya bantak iyan roo na so Ayat a miakambowat ko lphad o mizina a: “So mizina a babay ago so mizina a mama na lphadi niyo so oman i isa kiran sa magatos a lphad ” na lankap anan ko lapiyat iyan sa makasosold on so mizina a mama a Muhsan (miakapangaroma sa miaona) ago so salakaw ron sa gioto i Qiyas, na gowani a matankd sa minggolalan ko galbk o Rasul ago so manga Sahabah niyan sa phradiamn iran so mizina a Muhsan, na tiabiya iyan on sa iniliyo niyan ko kalalankap o Ayat sa inikokom iyan on so Rajm sa aya inibtho niyan on na Istihsan sa sopak ko Qiyas.

4. So katharo o Abu Hanifah sii ko taw a komiyan ago mininom a malilipat a skaniyan na giiphowasa a: Oda so katharo o manga taw na ikokom akn so

305

kaphakabayad iyan. Aya bantak iyan roo na so kakan o giiphowasa a malilipat na khabinasa niyan so powasa niyan ka kagiya aya rokon o kaphowasa na so kathigr ko phamakaboka, na amay ka mada so rokon na di khatatap so powasa sii ko Qiyas a skaniyan i onayan a matatankd sii ko kaphowasa, sa khabinasa sa misabap ko phakabinasa on sa minggolalan sa pithibaba odi na kalipat sa patot so kabayad o taw, ogaid na tiabiya ami so kakan o malilipat sa aya tindg ami ron na da mabinasa so powasa niyan sabap ko rarad (hadith) a miatoon ko katharoo Rasūl ko taw a miakakan ago mikainom a malilipat a: Tarotop anka so powasa nka ka mataan a piakakan ka o Allah ago piaka inom ka niyan.

5. Go pd roo so kapasadan a kapagapin a skaniyan na sii miakambowat ko manga gona a skaniyan na maada na aya pakaasal ko maada na so di kakhapakay o kamilika on ago di ron khasanday so kapakamilik ogaid na miakambowat so titayan sa piakay niyan sabap ko kapangingindawa on o manga taw a tiabiya oto ko pakaasal.

Sa phakasold sankanan a soson so langowan a tiabiya skaniyan o kitab phoon ko pakaasal a rankom sabap ko dalil a mattndo. Go khitaalok roo so Istihsan sa minggolalan sa rarad o Sahabah, ka kagiya so kiapakambowat iyan sa makasosopak ko Qiyas na khabaloy niyan a sii ko kokoman a minitompok ko Rasulullah .

Pd roo so miatoon ko Kitab a al Kharaj a rk i Abu Yusuf a: Go igira miailay o Dato (Imam) a odi na so wali niyan a mama a miamankhaw odi na mininom sa pakabrg odi na mizina na di ron khapakay so kapakanggolalana niyan on ko Hudud (kasalaan) sa ba giabo a kiailaya niyan on, sa aya patoray na makatindg kiran so saksi a karina ko kiapakazala iran, sa gianan na okit a Istihsan sii ko minisampay rki tano

306

a pd sa rarad, na sii ko Qiyas na khapakay ko Dato a inggolalan iyan so kitanaan ko siksa iran.

Sa amay ka aya miyan’g iyan na so isa a taw na pikompabliyan iyan so kianggolalan on o kabnar o isa a taw na khapakay ron a katgla niyan sankoto a taw sa di ron sarat so kapakatindg o saksi.

So soson ika tlo: So Istihsan sa nggolalan sa Ijma’. Sa khaadn oto sa nggolalan ko kaifta o manga Mujtahidin sii ko isa a btad sa makasosopak ko Qiyas sii ko manga datar iyan, odi na masosopak iyan so isosogo o dalil a lankap odi na so kattrn iran sa di siran somanka ko kialayaman o manga taw a kandodolona a miasopak iyan so Qiyas sabap ko kapangingindawa iran on.

Sa aya iniibarat iran on na so kapakiphanday sa tamok (Istisna’) a skaniyan so kapakiphasada o taw ko panday sa adn a pphanadayan iyan on a tamok sa sambi o bayad a mattndo sa nggolalan ko manga sarat a mattndo, sa so Qiyas a skaniyan i onayan a matatankd ko kaphasai na so di oto kakhapakay, ka kagiya so piphasadaan na nganin a maada (di makamomoayan) ko masa a kiaphasada sa isasapar so kapahasaa on, ogaid na piakay skaniyan sa minggolalan sa Istihsan a Ijma’ ka kagiya so manga Mujtahidin ko oman i masa na miailay ran so manga taw a giisiran on dodolona sa di ran khagaga so kipanalipndaan on na da iran sankaa sii kiran sa miaadn oto a kiaopakatan kiran sa miabaloy a miatabiya ko onayan a lankap, sa datar o kiatabiaa o Rasulullah ko kapagankat ko kalalankap o kisasaparn ko kaphasaa ko maada.

Go pd roo so kasold ko papaygoay sa pantag sa kapphaygo on a di madidianka so masa a kathay niyan roo ago so kala o ig a khaosar iyan ko kambayad iyan ko kapagosara niyan on, ka kagiya so manga taw na mindodolona siran roo sa daa somianka kiran a pd ko manga taw o Ijtihad sa miabaloy oto a miatabiya ko

307

onayan a lankap, a so kabaloy o piphasadaan a matatankd a katotokawan ago so masa niyan, na sii sankai na matatago on so dowa a di katawan, so di katawi ko piphasadaan a so ig a pagosarn, ago so di katawi ko masa a kathay niyan ko sold o Hammam a palaya dn oto khapakay a sabap ko kakhabatal o kapasadan ko kiaapin, ogaid na piakapiya sabap ko kiandodolona on o manga taw, sa daa khaadn on a kapakazopaka.

So soson a ika pat: So Istihsan sa minggolalan sa Dharurah (btad a phangl) ago so karn o margn; aya darpa iyan na igira miaadn so kanggalbka ko dalil a lankap na phakatonay sa margn a mapayag, na thabiaan ankoto sa pantag sa karn o margn.

Katii so manga iabarat iyan:

1. So kakhapakay o kazaksii ko saksi a miaona sii ko kabnar a di khailang sa nggolalan sa sankaan ago so katarimaa on amay ka mamatay so manga saksi a pakaasal odi na migayib siran ko mawatan a darpa a di kharaot songowan inonta bo ko oriyan o tlo gawii, odi na miasakit siran a di siran khaparo o ba siran makamasa ko darpa a kokoman, a o badi aya pakaasal ko saksi na so kapakamasa niyan sa so dn so ginawa niyan, sa gianan na tiabiya sa pantag ko kaaadn o Dharurah, ka kagiya so khirk ko manga kabnar na o paliogatn kiran so kimasaan iran ko manga saksi a pakaasal ko oriyan o kiapatay ran odi na sii ko kigagayib iran na khipaliogat kiran so di khagaga sa khailang so manga kabnar iran.

2. So kakhapakay o kazaksi sa nggolalan sa mian’g sii ko bangnsa ago so kapapatay ago so kapangaroma ago so kiapakalawas (ko karoma) apiya pn da kasandngi o saksi so pizaksian iyan a gianan na tiabiya ko pakaasal a sarat a so kiasandngi ron, ka kagiya o paliyogatn kiran so kimasaan ko saksi a kiasandngan iran so kiambawata a aya

308

kalalayaman na aya pndarpa on na manga babay odi na miamatay ankoto a miakamasa on, na khatago siran ko margn, sa piakay so kazaksi sa minggolalan sa mian’g sabap ko Dharurah (phangl a btad).

So soson a ika lima: So Istihsan sa nggolalan sa kamapiaan (al Maslahah) a so da misampay ko dianka a Dharurah, sa khamata-anan oto ko langowan a mas’alah a miatankd on so kokoman sa minggolalan sa titayan a lankap a makararankom on ago sii ko manga datar iyan, odi na minggolalan sa onayan a matatankd ago miatoon a so kapakanggolalana sankanan a kokoman a lankap na phakatonay sii ko kabinasa odi na maphakada iyan so kamapiaan na khatabiya anan sa aya khibgay ron na so kokoman a khamataanan iyan so kamapiaan.

1. Aya ibarat iyan na so miapanothol a miakapoon ko Abu Yusuf a inikokom iyan so kakhawarisi o karoma a mama ko karoma niyan a mimortad ko masa dn a kapkhasakit iyan sa ron miatay sa tiabiya anan ko onayan a lankap, a so di niyan on kakhawarisi ka kagiya mbida siran sa agama ago miada so kakharomai sabap ko kiapmortad. Sa aya sabap ankanan a Istihsan na an marasng so babay a mimortad sa aya indolon on na so sopaka o kabaya iyan a so kaphalagowi ko kapakawaris.

2. So inikokom o Abu Yusuf ago so Mohammad ko kaphakaako o panday ko matatago kiran a manga tamok amay ka mada odi na mabinasa, inonta bo o nggolalan sa kabinasa a di khagaga o manosiya so kapananggilai ron ka datar o katotong a lankap ago so kathaban a lankap, ka kagiya piakapiya oto sa minggolalan sa Istihsan sa sopak ko Qiyas a skaniyan i onayan a lankap sii ko kapakaako a so sasarigan na di niyan khaako so isasarig on inonta bo o ba niyan pamabai odi na indaraynon iyan.

309

Sa aya bontal ankoto a Istihsan na skaniyan so kasiyapa sankoto a manga tamok o manga taw ko kadadas sabap ko kialankap o giikandonsiyan sii ko masa iran ago so kiapakalobay o bagr o paratiaya ko manga ginawa, ogaid na aya kpit o Abu Hanifah ago so Zufar na so di ran kaphakaako sa onot ko pakaasal a skaniyan i onayan.

2. So kiapakaya o Abu Hanifah ko kabgi sa Zakat ko mbawataan o Hashim sii ko masa niyan sa Istihsan a miakasopak ko Qiyas, ka kagiya so Rasūl na hiaram iyan kiran, sa pitharo iyan a; Di khahalal ko Mohammad ago so manga pamiliya o Mohammad. Sa aya kipantag iran na so ika lima ko ika lima bagi ko taban a phakaampl kiran. Sa aya khasabot roo na di kiran khapakay so Zakat sii ko apiya antonaa a masa, ogaid na so Abu Hanifah na inikokom iyan sa minggolalan sa Istihsan sa siyap kiran ago palihara kiran ko kadadas ko kinitana kiran o kiaringasaa kiran ko masa niyan ago so kiarn kiran o manga kabnar iran ko manga taban, sa inayonan skaniyan o Imam Malik sankoto a kpit iyan.

So soson a ika nm: So Istihsan sa nggolalan sa Urf; aya ibarat iyan na:

1. Inifta o Imam Mohammad Bin al Hassan so kakhapakay o kaphasaa ko onga a isarat on so kakhatatap iyan ko kayo niyan sa taman sa madianka so kapakatoa niyan a gioto na sarat a di mapangingindaw o kapasadan a skaniyan so kakhasndod o milik o salakaw ron odi na kaphasai ko isa a kaphasai, ka kagiya khapakay a kassmbayan iyan ankoto a kayo niyan odi na kaaapinan iyan a miarankom ankoto a kapasadan a kaphasai a skaniyan na isasapar sabap ko katharo o Rasūl a: Inisapar iyan so dowa a kandolona a madadalm ko isa a kandolona (kaphasai). Odi na kaphasa ago sarat (bay’un wa shart) a inisapar anan o Rasūl so kaphasaa adn a

310

isasarta on a sarat, ogaid na so kianggolalan o Urf (adat a kialayaman) na piakay niyan.

2. Inikokom o Mohammad Bin al Hassan so kakhapakay a kibgan a waqaf ko tamok a giimithotogalin (malun manqul) amay ka kowaan o manga taw a adat iran ka datar o manga kitab ago so gomaan ago so salakaw ron sa minggolalan sa Istihsan sa makasosopak ko Qiyas. A skaniyan so onayan a matatankd sii ko waqaf a so kabaloy niyan a tatap, sa aya khitoro oto na di khapakay a iwaqaf so giimithotogalin a ba mablag ko bangon a tatap a di khaalin, ka kagiya so pkhitogalin na binntay ko kakhabinasa, na di khapakay a iwaqaf a skaniyan na tatap.

3. So manga Fuqaha ko al Hanafiyyah na piakay ran so sarat a so kialayaman ko Urf sa Istihsan a sopak ko pakaasal a matatankd a inaloy o Hadith a: Inisapar o Rasulullah so kaphasa a rrzaan a sarat.

Gioto i manga sosonan o Istihsan sii ko al Hanafiyyah, a skaniyan ko katimo iyan na phagndod ko pakaasal a katabiya phoon ko titayan a lankap odi na so onayan a lankap, sa daa miakaliyo ron a rowar ko Qiyas a masoln (Qiyas Khafi) a makababala ko Qiyas a mapayag (Qiyas Jalli).

SO DI KIPNDARAYNONN KO ISTIHSANAhammiyat al Istihsan

�انسحتساال �ةيمهأSo Istihsan na mapiya pn da mabaloy a dalil a makambibisa sa datar o kiaosaya tano ron ogaid na pkhasawaan iyan rki tano so okit o sabaad ko manga Imam sii ko giikinggolalann ko manga dalil o Shari’ah ago so manga onayan iyan ko masa a karompaki niyan ko btad o manga taw ko sabaad ko pizagintasan iyan. Sa skaniyan na panirowang a pphakarongaw ron so Faqih sii

311

ko btad o manga taw sa pkhaankat iyan kiran so margn ago pkharn iyan so kabinasa sii kiran, ago pkhamata-anan iyan kiran so manga gona sa giinggolalan ko kapakanggolalana ko manga onayan o Shari’ah ago so manga pakaasal iyan a skaniyan na pd ko manga babagr a dalil sa mataan a so al Fiqhul Islami na Fiqhi a makamomoayan ko dianka a kaaawidan ankai a katharo a pd sa manga maana a kamapiaan sa kna o ba Fiqhi a matag iringa a taginpn sa datar o kapipikira on o manga ridoay niyan a maald siran ko manga antaan a pamikiran sabap ko di ran katawi ko kamamataani ron odi na siig iran sankai a Shari’ah sa kabaya iran a kaganati ron o manga taw niyan.

SO MBIDAAN O QIYAS AGO SO ISTIHSANal Farqu Baynal Qiyasi Wal Istihsan

�انسحتساالو �اسيقال نيب قرالفSii sa miaona na miapayag rkitano so mbidaan iran a matitins sankai a phakatalingoma:

Paganay ron: So Qiyas na skaniyan so kitompokn ko mas’alah ko saginda niyan sii ko kokoman iyan, na so Istihsan ko kalilid a bontal iyan na skaniyan so kapokasa ko mas’alah ko manga saginda niyan sa isibay skaniyan sa kokoman a mattndo sabap ko dalil a pd ko manga dalil.

Go sii ko sabaad a manga bontal iyan na so kibagakn ko kitaalokn on ko saginda niyan, sa sii itaalok ko saginda a salakaw a aya mabagr a kapakasasaginda niyan on apiya pn masoln a di so paganay.

Ika dowa: So Qiyas na khaadn ko manga masalah a daa dalil iyan a salakaw ron, sabap roo na daa khaadn on a rowar sa kokoman a satiman, na so Istihsan na di

312

khaadn inonta bo sii ko manga mas’alah a miakazopaka on so dowa a dalil sa aya khowaan o Mujtahid na so marayag sankoto a dowa, sa gianan na khikokom iyan a kabaloy o mas’alah a adn a dowa a kokoman iyan sa pagawaan o Mujtahid so isa on sa sii pramig ko isa on a salakaw sabap ko bontal a khikokom iyan ankoto a katogalin.

So Pangilay a Ika Dowa

SO KAMAPIYAAN A MAMAMANTK (AL-MASALIH AL-MURSALAH )

Al Mabhas at Thani : Fil Masalih al Mursalah

حالصمال ي: ف يانالث� ثحبملا�ةلسرمال

313

So Maslahah ko maana niyan ko basa – sa datar o kiaomaa on ko manga kitab a al Maajim na skaniyan na sopaka o kabinasa (Mafsadah). A skaniyan so phakambowat ko galbk a phakasogo sa kamapiaan. Sa miatharo a; Miailay o dato so kamapiaan sankoto, aya maana niyan na matatago on so kathagompiya.

Sii pman ko maana niyan ko Istilah a kitab a pd ko manga Fuqaha ago so manga Usuli, na inosay ran sa manga osayan a madakl a aya khibgay niyan a maana ko katimo iyan na so kamapiaan, sii ko Istilah iran na pnggolalan ko dowa a maana:

So paganay ron na Majaz (so kapakalampasa ko maana ko isa a maana sabap ko kaadn o karina sa kna o ba aya bantak na so maana a inibgay) a skaniyan so sabap a khiokit ko kisampay ko kamapiaan.

So ika dowa: na maana a thito (Haqiqi) a skaniyan so lawas o misasabap a so mitotompok ko galbk a pd sa kamapiaan ago gona, sa aya ipmbtho ron na mapiya (laddah) ago gona (Naf’) odi na mapiya (khayr) odi na al Hasanah, sii ko okit o kapakanggolalana on ko basa.

Sabnar a lomiankap sii ko Qur’an so kiaosara ko katharo a al-Hasanat sii ko manga kamapiaan, ago so as Sayyi’at sii ko manga kabinasaan. “Sa taw a mioma niyan so mapiya (al Hasanah) na bagian iyan so sapolo a manga datar iyan, na sataw a mioma niyan so marata (as Sayyi’ah) na di mbalasan inonta bo a datar iyan (a satiman)”.

Giankai a kamapiaan a misasarta ko galbk na di skaniyan pagilayin sii ko kitab sa sabap ko kababaloy niyan a mapiya a makaaayon ko baya a ginawa o manga taw a phakaparoli ko manga kabaya iran a barandiya, ka kagiya so manga kabaya na mbidabida, na so manga baya a ginawa na giimakazosopaka, na so kitab na di phangalimbabaan ko manga kabaya o manga ginawa o manosiya sabap ko madadalm roo a pd sa kabinasa a marayag. Pitharo o Allāh a: Opama ka inonoti o Bnar

314

so manga baya a ginawa iran na disomala a mabinasa so manga langit ago so doniya ago so madadalm on. Sa aya mapiya na so piakapiya o Kitab mapiya marata a kapipikira on o manga taw, na aya marata na so piakarata iyan, mapiya aya kapipikira on o manga taw na mapiya.

Sa so Kitab na aya phagilayin iyan ko kamapiaan na so kapakatindg o doniya sa pantag sa kisampay ko Akhirat, sa aya maana niyan na piakanggolalan o Kitab sa pantag sa kaator o btad o doniya sa karn o kapanalimbot ago so kapamaba ago so kapatong o manga ginawa sa marn so kasasanka iyan sa katagoan sa tamana so manga kabaya iyan.

Sa gianan i dianka a piagayonayonan o manga Ulama. Sa so Kitab ko kiapakanggolalana niyan ko sogoan iyan na pndiankaan iyan so manga galbk sii ko btad o phakambowat on a onga odi na rarad sii ko ginawa niyan. Sa so adn a kamapiaan on na piakay niyan odi na inisogo iyan, na so adn a kabinasa on na inisapar iyan ago piakipananggilaan iyan, na sii ko kapndiankaa niyan ko gona ago so kabinasa na aya phagilayin iyan na so kamapiaan o diamong kna o ba so pizakatawan, ka khasalak a so galbk a khisampay ko kamapiaan a lankap na phakabinasa ko pizakata-wan ka datar o manga siksa a khasakitan iyan so taw a khatanaan iyan ogaid na khibgay niyan ko kaphagingd so kamapiaan, na so kinisogoon iyan on na kna o ba kagiya adn a khabinasaan iyan ogaid na kagiya adn a kamapiaan on o kalankapan a skaniyan i bantak ko kiapakanggolalana on o kitab.

Go adn a masa a so galbk a khiokit ko kabinasa na phakanggay a gona ko sabaad ko pizakatawan ka datar o Riba ago so kanggagasab ago so kazina ago so kainom sa pakabrg a so gii ron galbk na pkhapiaan on, ogaid na so rarad iyan na phakabinasa ko kaphagingd na sabap roo na inisapar o Kitab sabap ko kaphakatonay niyan sa kabinasa ko kalankapan.

315

Na so taw a phamatiaan iyan so pkhitana sankai a kaoyagoyag a pd sa manga galbk na daa khatoon iyan on a satiman bo a ba phakatonay sa gona a linang odi na kabinasa a linang, ogaid na langowan a galbk na mitotompok on so rarad a mapiya ago so kabinasa, na so kokoman na aya pkhowaan iyan na so kalaan on, sa so aya mala on na so kaphakanggay a gona na kinowa niyan, na so aya kalaan on na so kaphakabinasa niyan na inisapar iyan.

Aya makatotoro roo na so katharo o Allāh a: Ipagiza iran rka so makapantag ko pakabrg ago so kandarmt na tharo anka a katatagoan oto sa dosa a mala ago manga gona o manga taw na so dosa on na mala a di so gona on. Na sa taw a phlolobaan iyan so minioma o Shari’ah a pd sa manga kokoman na khatoon iyan a daa inisapar iyan a rowar ko mabagr so kaphakabinasa niyan na so salakaw roo na adn oto a isosogo odi na papakayin. Sa datar oto a khapayag on a mataan a so manga titayan na da niyan zakntala so manga kokoman o langowan a manga galbk a so khitana sankai a kaoyagoyag sa taman sa kapaning-gaposan o doniya a skaniyan i masa a katatamanan sii sankai a Shari’ah ogiad na ginintas iyan so manga kokoman o manga galbk a so di phagalin so manga kamapiaan iyan ago di makapmbidabida ko gi-ikapakambidabida o manga masa ago so manga adat.

Phoon sii na da niyan langon marankom sa ba pizagintas so manga kamapiaan o manga taw sa kalangolangon iyan ko kiatarimaa on ago so kiailanga on, ogaid na miakaoma so manga titayan iyan sa tiarima iyan so sabaad a manga kamapiaan sa inisogo iyan so kaparoliya ko manga sabap iyan, ago inilang iyan so sabagion sa inisapar iyan so kanggalbka ko khasabapan on, sa ayakhalamba ko oriyan oto na so pkhaadn ko manga taw a da mapayag sa bathk sa aya bo a kiarinayaga on na minggolalan sa matitimbl, sa pitharo o Allāh a: Ipagiza iran rka o antonaai Hialal kiran? Na tharo anka a hialal rkano so manga pipiya. Go pitharo iyan ko kiphropaan iyan ko Rasūlullāh a:

316

Phalaln iyan kiran so manga soti, ago pharamn iyan kiran so manga rarata, ago phokasn iyan kiran so mapnd iran ago so manga patong a so misasanggolay kiran. Go pitharo o Allāh a: Mataan a so Allah na ipzogo iyan so kapaginontolan ago so kapiapiya ago so kabgi ko manga dadazg ago ipzapar iyan so piakasisingay ago so marata ago so kapamaba. Go pitharo iyan a: Go daa inadn rkano sii ko agama a pd sa margn. Go so katharo iyan a: Aya kabaya o Allah rkano na so malbod, sa di niyan rkano khabayaan so margn. Go so katharo iyan a: Inonta bo so miatgl kano ron (o kamotowan).

Go pitharo o Rasūl ko dowa kataw a Sahabah a siogo iyan ko sabaad a manga katampar a: Plblbod kano sa di khano phamakargn, pangoyat kano sa di khano phamogaw. Go pitharo iyan a: Da dn pakazamilia ko dowa a btad inonta bo a piliin iyan so malbod on amay ka da mabaloy a dosa. Phoon sii na kharinayag rkitano so pagns o kiapakanggolalana ko kapagijtihad sii sankai a Shari’ah a kaposan o manga kitaban, sa aya galbk o Mujtahid ko manga btad a tomirn on so manga titayan ko kazakntala ko manga kokoman iyan na so kaploba iyan ko kokoman o Allāh na so khatoon iyan on a saginda ko inaloy ron o titayan na itompok iyan on sa nggolalan sa Qiyas, na amay ka daa matoon iyan a saginda na aya osarn iyan na so manga onayan o Shari’ah ago so manga poonan iyan a so kapakakokoma ko manga kamapiaan a skaniyan so manga onga o manga galbk ago so mitotompok on a pd sa onga sa aya tagotao niyan na so manga okit o Kitab ko kapkhokom iyan, na so aya mala na so kaphakanggay niyan a gona na masarabantang sa pikir iyan so kiapakaya on o kitab, sa datar oto so kapatoa on ko btad o phakabinasa.

Na giankai a soson na gianan i bithowan o manga Ulama sa manga kamapiaan a mamantk (Masalih Mursalah), sa aya kinibthon on sankanan a ngaran na kagiya piakapamantk skaniyan sa da aloya o kitab so

317

kiakowaa on ago so kiailanga on sa ba nggolalan sa titayan.

SO KIAMBAGIBAGI O MASALIH MURSALAH

Aqsam al masalih al Mursalah

ة�ل�سرمال حالصمال امسقأMimbagi so Masalih sa tlo soson: Kamapiaan a tiarima o kitab (Masalih Mu’tabarah) ago kamapiaan a inilang o kitab (Masalih Mulgah) ago kamapiaan a pakapamamantkn (Masalih Mursalah).

Sa giankai a kiambagibagi na skaniyan i makaaayon ko kapphayaga ko manga sabap o kokoman (Ta’lil al Ahkam) sa nggolalan sa manga kamapiaan, sa datar o kiapakaoma niyan ko kapkhowa sa sabap o Qur’an ago so Sunnah ago so okit o manga Sahabah ago so miakaoma ko oriyan iran a pd ko manga Imam ago so manga Fuqaha. Sa miaosay tano to ko kiandirogoda tano ko kapmbaloya a sabap ko Hikmah ago so Maslahah.

Na so pman so okit o manga Usuli a so pmbalowin iran a sabap so manga roapaan a mapayag a phagimpit ko kokoman ago so manga kamapiaan (Masalih) na bialoy ran so kapmbagia ko manga ropaan sa pitharo iran a: So ropaan a domadait (wasf munasib) ko kokoman a so khaparo a mabaloy a sabap (illah) na adn oto a khabaloy a khatarima sa misabap ko dalil a pd ko manga dalil ka datar o kaadn on o pakaasal a mattndo a ron piakambowat o kitab so kokoman, odi na mabaloy a inilang sabap ko dalil a pd ko manga dalil, odi na mabaloy a pakapamamantkn a ttrnan daa dalil sa kiakowaa on na da pman a dalil sa kiailanga on, sa aya ipmbtho iran on na so domadait a mamamantk (al Munasib al Mursal). Sa giankai a osayan tano na di tano mikoyapt ko manga ingaran ko dianka a kikokoyapt tano ko kapphayaga tano ko manga tindg o manga Ulama ko kakhpiti sankai soson

318

ago so kakhowaa on a dalil sii ko manga kokoman a kitab ko oriyan o kapakarinayaga ko kiazosonan o manga kamapiaan (Maslahah).

So Soson a paganay: So manga kamapiaan a kinowa o Kitab (Masalih Mu’tabarah) skaniyan so miakatindg so manga dalil a kitab a mattndo sii ko kiasiapa on ago so kiatarimaa on. Sa gianan na khapakay so kabaloy niyan a sabap sa kiaopakatan ago phakatana so kokoman iyan sii ko salakaw ko darpa o titayan. Sa giankanan a soson na mararankom iyan so langowan a kamapiaan a so miakaoma so manga kokoman a kitab sa pantag sa kapmataani ron mlagid o skaniyan na Dharurah (dimipndaraynon) a skaniyan so mapangingindaw sa pantag sa kapakatindg o kaoyagoyag o manga manosiya sa opama ka mabinasa langon odi na so sabagi on na mabinasa so atoran o kaoyagoyag iran sa mlankap kiran so kasagala, a matitins oto ko kasiapa ko Agama (din) ago so ginawa (nafs) ago so Akal (aql) ago so Tamok (mal) ago so moriataw (nasl). Odi na mabaloy a mapangingindaw (Hajjiyyah) a skaniyan so maphakalbod iyan ko manga taw so kaoyagoyag iran ago kharn iyan kiran so margn, sa o mabinasa langon odi na so sabagi on na khitaloga siran ko margn sa di khabinasa so atoran o kaoyagoyag iran. Sa aya matatago on na so kakhalbodi kiran ago so kaphakakhapi kiran ko manga rrgn.

Odi na maadn a parahiasan a ikataid (tahsiniyyah) a skaniyan so maphakapiya niyan so kaoyagoyag iran ago khatarotop iyan sa daa kha-adn ko kada iyan a kabinasa ko atoran o kaoyagoyag iran ago daa margn a khisogat kiran ogaid na so kaoyagoyag iran na di mapiya ago di matanos. A skaniyan oto na phagndod ko katimbl iyan ko kapiya o paparangayan ago so kasakaw o manga adat. Sa so kaphamagosaya on na sii ko bandingan a so manga antap o Kitab, sa aya bo a pagalowin tano sii na so sabaad a manga ibarat iyan.

So kasiapa ko Agama, na piakanggolalan o kitab ko kakhamataani ron so Jihad sa lalan ko Allāh ago so kabonoa ko Murtad (so taw a miawa ko agama Islam). Na

319

so kapaliharaa ko ginawa na piakanggolalan o kitab so kiaharama ko kapamono ago so kiawajib o Kitas ko miakapatay, ago piakay so kakan sa haram amay ka phatay so manosiya ka siap ko ginawa niyan.

So kasiapa ko Akal na inisapar o kitab so kainom sa pakabrg ago so langowan a phakabinasa ko pamikiran, sa inadn iyan so siksa o manga taw a phaginom sa pakabrg kaan mapalihara so akal o manosiya.

Na so kiapaliharaa niyan ko tamok na inispar iyan so kapamankhaw ago so Riba ago so kanggagasab, sa photolan iyan sa lima so taw a pankhawn iyan so tamok o salakaw ron ka siyap sankanan a tamok, ago khaako o taw so kabayadi ko tamok a binasaan iyan a rk o salakaw ron.

Na so kasiapa ko Moriataw na inisapar iyan so kazina ago ziksaan iyan so taw a nggalbk on ka siyap ko moriataw o ba makazaozaog so bangnsa.

So Soson a ika dowa: So manga kamapiaan a inilang o kitab (Masalih Mulgah) skaniyan so miakatindg so manga dalil a kitab a mattndo sii ko da niyan on kakowaa. Sa giangkai a datarai na di khapakay a kowaan a sabap ago di ron maphanagombalay so kokoman.

Sa datar o kiatharo a tano ron sa onaan a so Kitab na da niyan ilanga so kamapiaan sa kagiya skaniyan na kamapiaan ogaid na sabap ko misasaog on a pd sa kabinasa a aya on makalalawan odi na so kakowaa ko kamapiaan a salakaw a mala a di skaniyan i gona.

Aya ibarat iyan na so kathapapay ko ridoay na mapiya pn adn a kamapiaan on a skaniyan so kakhasiyap o manga ginawa ko kabonoa on ogaid na so Kitab na inilang iyan sa inisogo iyan so kapakithidawa ko ridoay ka an kamataani so kamapiaan a mala a skaniyan so kapalihara o kapakatitindg o Pagtaw a Islam sa masiyap so maratabat iyan ago so andisan iyan.

Go pd roo so kamapiaan a siniyap o Yahya Bin Yahya a mala a Faqih sa Andalus ko inibgay niyan a kokoman ko

320

isa ko manga Dato roo a mimbabangonan sa walay ko dawndaw ko Ramadhan sa aya inipaliogat iyan on na so kaphowasa sa dowa olan a mananayon, na gowani a sankaan o manga pd a Fuqaha o ino niyan da iftaan so kpit o Imam iyan a so Malik a so kapzamili ko kapmaradika ago so kaphowasa ago so kapagana sa miskin? Na aya smbag iyan na: Opama ka lkai tano ron so pinto na phakalbod on a kanggolawlaa niyan on pharoman sa oman gawii na giimmaradika sa oripn, sa aya inibgay niyan on a kokoman na so margn on ka an iyan di khakasowi pharoman. Aya kiaimolngan iyan na so Kaffarah (kiparat) na piakanggolalan sa pantag sa rasng (zajr) na aya pinili iyan na so margn sankoto a manga kasalaan ka an iyan di kapmbabalingani pharoman a gioto na kamapia-an, ogaid na so Kitab na inilang iyan ankai a kamapiaan sa inwajib iyan so kiparat sa bontal a kapzamilian so tlo btad sa gioto i kiasabota on o Imam Malik, odi na so kapakathondotondoga on ko kakhaona o kapmaradika na go bo so kapamowasa, na go bo so kapamagana sa miskin sa gioto i kiasabota on o salakaw ron a skaniyan i rinayagan o Hadith a miakambowat ko sakataw a Arab.

Gioto na kagiya apiya adn a matatago ko kapamowasa a margn ago rasng ko taw a zopakn iyan so kasasakawa ko olanolan a Ramadhan, ogaid na so kapmaradika na btad a inipangoyat o Kitab ka kagiya matatago on so kaphakamaradika o manga oripn ago so kaphakandod o kamamaradika sii kiran, na so mambo so kapakakana ko nm polo a miskin na khaloagan siran ko kasasagad kiran o margn a palaya dn oto katatagoan sa kamapiaan a makamomoayan a kapnggonaan o madakl a taw, na so pman so kapamowasa na aya bo a khabgan iyan sa gona na sakataw a manosiya, na so Maslahah a siniyap ankoto a Faqih na masosopak iyan so isa a Maslahah a mala a di skaniyan a siniyap o Kitab ko kiapakanggolalana niyan ko kokoman iyan.

Sa so Rasulullah na gowani a tharoon iyan ko Arab a: Pmaradika ka sa oripn, na gowani a payagn iyan on a di niyan khagaga na pitharo iyan on a phowasa ka sa

321

dowa olan a mananayon, na gowani a makargn on oto na pitharo iyan on a pagana ka sa nm polo a miskin, sa da niyan roo pakambidabidaa so manga taw sa piakapamantk iyan ankoto a katharo iyan, na giankoto a Fatwa ankoto a Imam na masosopak iyan so titayan a mapayag.

So Soson a Ika Tlo: So manga kamapiaan a daa dalil ko kiakowaa niyan on ago da pn a dalil ko kiailanga niyann. A skaniyan i bandingan ankai a osayan.

Sa aya darpa iyan na so pphamangitana a btad a so daa miaaloy ron a titayan ago Ijma’ a miaona a miayag ko kokoman iyan, ago daa saginda niyan a mattndo a miabathk so kokoman iyan odi na kiaopakatan (Ijma’) a ron kitaalok sa nggolalan sa Qiyas.

SO KABABALOY O MASLAHAH MURSALAH

A BAGR A DALILHujjiyat al Masalih al Mursalah

ة�ل�سرمال حالصمال �ةيجحPianothol o manga Usuli makapantag roo so tlo a manga kpit:

Kpit a Paganay: Skaniyan a Masalih Mursalah na bagr a dalil a wajib so kanggalbka on sii ko darpa iyan ago phanagombalayn on so manga kokoman.

Kpit a Ika Dowa: Skaniyan na kna o ba bagr a dalil sa di di dn khapakay so kanggalbka on. Sa so khirk sankai a pamikiran na dowa lompok. Salompok on so piakada iran so kababaloy o Qiyas a bagr a dalil sa aya bo a sianaan iran na so manga titayan a siran so pmbthowan sa ad Dhahiriyyah ago so miokit ko lalan iran. Adn pman

322

a salompok a tiarima iran so Qiyas ogaid na sianka iran so kanggalbka ko Maslahah inonta bo o adn a matoon o Mujtahid a pakaasal iyan a mattndo.

Kpit a Ika Tlo: Ginintas iyan so manga sosonan iyan, amay ka Dharurah (phangl) a maggtas a romarankom na khapakay so kanggalbka on, amay ka di na zankaan sa di khasanaan.

Sa da pagayonayon so manga katharo o manga Usuli ko kibangnsa-an ko dowa a kpit ko manga taw a mitharo on, na so pman so kpit a ika tlo na skaniyan na pamikiran o al Gazali a so inaloy niyan ko kitab iyan a al Mustasfa. Sa aya bantak iyan ko katharo iyan a Dharurah (odi manggolawla na adn a khaadn on a kabinasaan) na so kabaloy niyan a phagndod sii ko kasiapa ko btad a di mipndaraynon a lima soson a so miakaoma so Shari’ah sa pantag sa kaziapa on a skaniyan so Agama (din) so ginawa (nafs) so akal (aql) so moriataw (nasl) so tamok (mal) na so kababaloy niyan a gtas na so katankda on o akal ko kapmataani sankai a kamapiaan ko kiapakay o galbk odi na so kiaharam iyan, na so kababaloy niyan a rankom na so kabaloy o gona niyan a pagndod ko kadandan o manga Muslim.

Na amay ka knao ba Dharurah ago di mababaloy a gtas ago di rankom na di khatarima.

Giankanan a kpit a ika tlo ko manga sankot iyan a tlo, na khiropa niyan ankanan a soson sa ropaan a kainotan. Sabap sa kainotan o ba adn a matoon a kamapiaan a datar oto a ba da tarimaa o kitab, na so kamataani ron na khiliyo niyan ko goliling o Maslahah a Mursalah ka kagiya so manga dalil a madakl na tiankd iyan ankanan a soson, sa inaloy o kadaklan ko manga Usuli a sii ko katago on ankanan a manga sankot na di skaniyan khapd ko ptharoon a Maslahah a kazosopakaan, ka skaniyan na kiaopakatan, sabap roo na daa mialamba on a rowar ko dowa a kpit so kpit o kominowa on ago so kpit o somianka on, sa inibangnsa o sabaad ko manga Usuli so

323

katharo ko kakhowaa ko Masalih Mursalah sii ko Imam Malik sa skaniyan bo.

Ogaid na giankai a kinibangnsa niyan na masosopak iyan so kamamasaan ko manga kpit a Fiqhi, sabap sa da dn a kpit a Fiqhi inonta bo a adn a kpit iran on ogaid na da siran on pangolad sa ba datar o kiapangolad on o Imam Malik, sa datar o kiatharoa on o maga Ulama.

SO MANGA DALIL O DOWA A PAMIKIRANAdillatu ar Ra’yayin

�نييأالر �ةلدأInidalil o kominowa ko Maslahah Mursalah so phakatalingoma:

Paganay ron: Mataan a so Kitab na siniyap iyan ko kiapakanggola-lana niyan ko kokoman iyan so kamataani ko manga kamapiaan ko manga taw sa nggolalan sa kakowaa ko manga gona ago so karn o manga kabinasaan sii kiran, na sa taw a panondogn iyan so manga kokoman a so minioma o manga titayan na matoon iyan a oman i kokoman a pd on na piakanggolalan sa pantag sa kapmataani ko kamapiaan a pd ko manga kamapiaan. Na so manga titayan na da niyan matinkong so langowan a kamapiaan sa ba mazasagintas, ka kagiya gi-imbagobago ko giikambagobago o manga masa ago giimakambidabida ko kambidabida o manga btad. Sa opama ka mithaman so Kitab ko manga kamapiaan a miakatindg on so manga dalil a mattndo sa klban iyan so pinto iyan na disomala a madadas so manga kamapiaan a madakl ko manga taw na gianan na sopak ko bantak ko kiapakang-golalana ko

324

kitab ago maphakada iyan so kalalankap iyan ago so kababaloy niyan a limo ko manga kaadn. Sa miaadn a patoray a katatap o pinto iyan a kallkaan ko langowan a pkhabago a btad.

Sa so manga titayan a pphakada ko margn ago p’halal ko manga pipiya a soti, ago p’haram ko manga rarata na kaphakisabotan iyan so katharimaa ko manga kamapiaan sii ko katimbl iyan ka an kamataani so kakhada o margn ko manga oripn o Allāh.

Ika Dowa: So taw a zakntaln iyan so manga Ijtihad o manga Fuqaha ko manga Sahabah sii ko manga btad a da aloya o manga titayan so manga kokoman iyan na khatoon iyan siran a pitharagombalay ran so manga kokoman sii ko manga kamapiaan a mamamantk sa di siran dn phangndod ko pakaasal a mattndo sa da dn a somiopak ko manga pd iran sankoto na miaadn oto a Ijma’ a miakapoon kiran sa khatarima a pakaasal a pd ko manga pakaasal o Kitab.

So kiaopakat iran ko katimoa ko manga Suhuf a sosoratan ko Qur’an ko masa o Rasulullah sa thimoon sa Mus’haf a satiman sii ko kandadato o Abu Bakr sa pantag sa kapalihara o Qur’an ko kadadas ko kiapangasashahid o khipakalalangag na galbk oto a Maslahah, sa pitharo o Umar ko Abu Bakr a: A so kiapangabobono na lomiagaday ko khipakalalangag ko Qur’an ko gawii a kiathidawa sa al Yamamah na ikhalk akn o ba matatap so kapphangabobono o khipakalalangag ko Qur’an ko manga darpa na khada so Qur’an a madakl. Oriyan iyan na pitharo iyan on gowani a mmardod so Abu Bakr a: Mataan a skaniyan na mapiya ago kamapiaan o manga Muslim. Go so kiaopakat iran ko katimoa ko manga taw sii ko Qur’an a satiman, ago so katotonga ko salakaw ron ko masa o Uthman Bin Affan sa kalk ko kazosopakai ron.

Pitharoo Hudayfah Bin al Yaman ko Uthman a: Sabt anka so Ummah ko da iran pn kasagomparak ko Qur’an sa datar o kiasagom-parak o manga Yahudi ago so manga

325

Nasrani… taman ko kapos o thotol, go so kiapakasambia o Abu Bakr ko Umar ko da niyan pn kapatay na daa kasasandayan on a mapayag a rowar ko Maslahah a so siniyap iyan ko kaisaisa o manga Muslim na go an siran di khasagom-parak ko kaphili iran sa Khalifah ko oriyan iyan a sii sankoto a masa na mapangingindaw iran so kaisaisa o tindg iran a so manga sondaro o Islam na maatang ko langowan a itopang o Parinta Islamiyyah a masasangaran a gobat ko miakambalabala. Go so kinibagakn o Umar ko kadato sa Shura ko nm kataw ko manga ala ko Sahabah sa da niyan bagakn sa ba datar o kinibagakn on o Rasulullah ago da niyan bgan a kapasadan ko isa kiran a datar o pinggolawla o Abu Bakr na daa kasasandayan ko pinggolawla niyan a rowar ko kamapiaan, a skaniyan so kapakasimpit o goang o kazosopaka ko ltlt iran ko kaphili iran sa phakasambi on sii sankoto a masa a romiongaw dn so olo o Fitnah (morka) ko btad iran.

Go datar oto so kiaatora niyan ko manga pangadapan ago so manga panoratan, ago so kiapakatindga niyan ko kalaboso, ago so kiakowaa ko Hijrah a bilangan a palaya dn aya kasasandayan on na so kamapiaan.

So pman so Uthman na inomanan iyan so bang ko alongan a Jumuat sa pantag sa an katokawi o manga taw so kiapakasold o waqto gowani a makadakl so manga taw a makaolad so manga walay ran.

SO MANGA DALIL O SOMIANKA KO KABABALOY

NIYAN A BAGR A DALILAdillat al Munkirin Lihujjiyyatiha

�اهتيجحل ي�نركنمال �ةلدأPitharo iran sa paganay a: So kababaloy o Maslahah a mattndo a sabap o kokoman a mattndo na kakokom oto a

326

kambaas a di khakowa inonta bo o nggolalan sa dalil na daa miakatindg a dalil a mattndo ko kiakowaa ko Maslahah Mursalah na khabaloy so kanggalbka on a kanggalbk sa daa dalil iyan, na di khapakay.

So Smbag, na so kinibtadn ko katharoa ko kamapiaan a daa miakatindg a dalil a mattndo ko kiakowaa niyan on, sa datar oto a daa miakatindg a dalil sa kiailanga niyan on, na so Kitab na da niyan bathka so pizatimanan o manga kamapiaan (masalih). Ogaid na miakatindg so manga dalil a madakl sa kinowa niyan so manga kamapiaan sii ko kapmbtad iyan sa kokoman, na sii sankanan na kasogo oto a phoon on sii ko kapnggalbka on ko masa a kaadn iyan, sa daa miakambowat a titayan a bathk sa ba niyan phakisaboti so kizankotn ko Maslahah a kinowa o kitab sii ko titayan, ago so kapagilanga ko manga kamapiaan a da a ba on miakambowat a titayan, sa aya dn a mabagr a dalil ko kakhowaa on na so kianggalbka on o manga Sahabah ago so kiaompong iran ko kianggalbka on sii ko manga btad a madakl, na di tharimaan a akal o ba siran maopakat ko kanggalbka ko daa dalil iyan.

Pitharo iran sa ika dowa: So Kitab na kinowa niyan so sabaad a manga kamapiaan na inilang iyan so sabagi on, na so Masalih Mursalah na matatago ko pagltan o kinowa ago so inilang sa khapakay a pd ko isa sankoto a dowa, na sii sankanan a katatago iyan ko di mattndo o anda on mibabangnsa na di khathkhs so kakhowaa on, ka maphakarayag a daa ba on miakarayag.

So Smbag: So mitharo ko kakhowaa on na da iran tontota so kathkhsa on ago so kanggtasa on, ogaid na aya pitharo iran na skaniyan na kamapiaan a mapipikir sa antaan a pamikiran.

Sa so tontot sa daa ba on miakarayag na di bnar ka kagiya so kinowa on o Kitab ko manga kamapiaan na madakl na so inilang iyan na maito, na amay ka matoon ka a adn a kamapiaan a daa dalil ko kia kowaa on ago so kiailanga on a adn a gona niyan a magndod ko manga

327

oripn o Allāh na aya mapayag na itaalok skaniyan ko lomalankap a kalilid knao ba sii thaalokn ko kainotan a maito.

Go so langowan a inilang o Kitab a kamapiaan na na da niyan ilanga sa pantag ko lawas iyan ogaid na sabap ko mitotompok on a pd sa kabinasa a makadadatar on odi na makalawan on, na gianan na di maaadn ko kamapiaan a kiazosopakaan, ka kagiya ayambtadan on na skaniyan na kamapiaan a marayag na di khapakay a itaalok ko inilang o kitab sa aya khatndo na sii khitaalok ko manga kamapiaan a kinowa o kitab.

Pitharo iran sa ika tlo: So kanggalbka ko Masalih Mursalah na phakatonay ko dowa a kabinasa, ka kagiya khalkaan iyan so lalan ko manga taw a adn a manga kabaya iran ago so taw a di khapakay a magijtihad sa ron siran phakaokit sa kapakapangpd iran ko kapangokom sa aya pagonotan iran na so baya a ginawa iran, sa gianan na khasabapan sa kakhabinasa o Shari’ah, ago kaliyo ko manga sankot iyan, sa phakatonay ko kapakapmbidabida o manga kokoman ko giikambida bida o manga masa ago so manga taw ago so manga btad, sa maphakada iyan so kalalankap o Shari’ah ago so kasosoat iyan ko langowan a masa ago darpa.

So Smbag: So mitharo ko kakhowaa on na inisarat iran ko kakhowaa on – ko oriyan o katankd o kababaloy niyan a Maslahah a da a dalil ko kiakowaa on ago so kiailanga on – a khabaloy niyan a pd ko manga kamapiaan a matatankd ago lankap ago tharimaan a akal sii ko lawas iyan a opama ka dayagn ko akal a mapiya na tarimaan iyan.

A sii sankai a manga sarat na phakaliyo ko giragiray o manga Ulama a da siran misampay ko pankat a Ijtihad, na aya pn so kalankapan a pagtaw ago so adn a manga kabaya iyan, sa giankanan a galbk na sii bo sa tangan o manga Mujtahidin a manga biaksa ko kapagijtihad ko manga kokoman.

328

Sa kna o ba langowan a pkhapayag ko pamikiran a skaniyan na Maslahah na ba phakasold ko goliling o manga kamapiaan a so ptharagombalayn on so manga kokoman.

So thotol na phanotholn iyan rki tano so sabaad a manga Fuqaha ago manga Dato a pnggalabk siran sa Maslahah a aya katao iran on na kamapiaan sa da kiran malimod so manga sarat o Ijtihad na inrn siran o manga Ulama sa siawaan iran so kariribat iran sa miakandod siran ko kaontol.

So pman so kiatharoa on sa makapmbidabida so manga kokoman ko giikambidabida o manga masa na daa marata san, ogaid na khiitong anan a pd ko kapiya o Shari’ah, a lalan anan a khabaloy niyan a lankap ago somosoat ko langowan a masa ago darpa, ago giankanan a kiapakambidabida na kna o ba sii miakapoon sa ba aya miakambidabida na so manga pakaasal o katharo o Allāh a khabaloy a ikhabinasa o kalalankap o Shari’ah, aya mataan na sii pkhaadn ko giikapakanggola-lana ko pakaasal a lankap, a skaniyan na so Maslahah a so daa miakam-bowat on a dalil a mattndo na khokom on so Mujtahid sii ko khapayag on so Maslahah, sa datar o ba so Kitab na pitharo iyan ko manga tatao a: Amay ka miado rkano so btad a adn a Maslahah on a daa ba on miakambowat a dalil ko kiakowaa on odi na so kiailanga on, na timbanga niyo so kamapiaan ko manga pamikiran iyo a malantas sii ko kasabota ko mababantak o kitab, na tankda niyo so kokoman a makadadait on.

329

SO DI KIPNDARAYNONN KO MASLAHAH MURSALAH

Ahammiyyat al Masalih al Mursalah

ة�ل�سرمال حالصمال �ةيمهأAmay ka lomiyo tano ko goliling o kakowa sa dalil sa somong tano ko kamamasaan a btad na khatoon tano a so kasankaa ko kanggalbka ko Maslahah Mursalah ko giikapakanggolalana ko manga kokoman na khabaloy niyan so Shari’ah a mabbrn a di niyan miphagayon so manga kamapiaan o manga taw a giimbagobago, sa khitarg iyan siran sii ko manga tamana o miaaloy a manga kamapiaan a kinowa ago inilang, ago so khaparo a mitaalok on sa nggolalan sa Qiyas, sa adn oto a khaparo na adn pman a di khaparo sa khitaloga iyan so manga taw ko margn a gianan na maphakada iyan so kalalankap o Shari’ah ago so katatatap iyan ago so kababaloy niyan a pangalimo ko manga kaadn.

Na sii ko sopaka oto na khatoon tano a so kakowaa on na khabaloy niyan so Shari’ah a phzogot a iphagayon iyan so manga kamapiaan o manga taw sa di niyan siran khitarg ko lmbak o lalan, sa khokomn iyan so manga galbk iran ko phakabgay kiran sa manga kamapiaan ago kharn iyan kiran so manga kamarataan.

Na sii ko along ankai a manga kamapiaan na khagaga o manga dato o manga Muslim ago so manga Ulama kiran so kapakambowata ko manga bitikan a kitab sii ko langowan a btad a pkhabago a daa titayan iyan a mapyag ago da a Ijma’ a komiokom on ago da pn a ba on Qiyas sa aya timbangan iran na so timbangan o manga kamapiaan a mamamantk.

Sa nggolalan sankai a pakaasal na khagaga o manga Fuqaha a kapakambowata iran ko manga kokoman a kitab ko kadaklan ko manga mas’alah a pkabago, ka datar o katamani ko manga apin o manga walay, ago so manga pagagalbk, ago so kaatora ko manga kapandayan ago so kambasok ago so kandagang sii sa sold ago sa

330

liyo, ago so kibtadn ko manga siksa ko sabaad a manga kasalaan, ago so kaatora ko sabaad a manga kapasadan, ago so manga bitikan a mitotompok ko kaphagatora ko kaphagingd a so daa miaaloy ron a titayan a mapayag sii ko Kitab ago so Sunnah.

SO MBIDAAN O MASALIH MURSALAH AGO SO ISTIHSAN

Al Faqu Bayna al Masalih al Mursalah wal Istihsan

ة�ل�سرمال حالصمال نيب قرالف�انسحتساالو

Makambibida so Masalih Mursalah ago so Istihsan sii ko so Istihsan ko kalilid a bontal iyan na katabiya ko onayan a lankap ago so manga titayan a lankap. Sa sii pkhaadn ko manga btad a adn a dalil iyan ago kokoman sa pagawaan o Mujtahid sa sii zong ko isa a kokoman a salakaw sabap ko dalil a mabagr a di so dalil a paganay, sa di anan khamataan inonta bo ko kapakazopaka o dowa a dalil sii ko sagintas ko onayan odi na so dalil a lankap.

Na so pman so Maslahah Mursalah na daa ba on katabiya, ogaid na pnggalbkn sii ko daa ba on miaaloy a dalil, sa daa kokoman iyan a mia-aloy sa onaan sa aya kokoman na so inikokom o Maslahah, ago daa khatoon ko darpa iyan a kapakazopaka o dowa a dalil.

Na so Istihsan na apiya pn mipag’pda iyan so Maslahah, sa khaadn skaniyan sa sabap ko Maslahah ogaid na sii ko okit a kiatabiya, a gianan i pagns ko kiakowaa ibarat o manga Ulama ko sabaad a Istihsan a skaniyan na Maslahah, ka kagiya datar o ba da ambidaan iran a mapayag.

331

So Pangilay a Ika Tlo

SO KAOLNA KO MANGA LALAN (SADD AD-DARA’I’)

Sadd ad Dara’i’

�عائرالذ �دسSo Dara’i’ na nagaran a madakl o Dari’ah a aya maana niyan na so okit odi na lalan a khiokit ko isa a nganin. Sii pman ko maana niyan ko Istilah a kitab na skaniyan so nganin a khabaloy a lalan ago okit ko shayi a isasapar o kitab, sa gianan i komakalilid a maana niyan a phagosaran on. Aya maana a kapagolna on na so khisaparn on ka an di mapnggolawla.

Adn oto a giipakapamantkn ko maana a lomalankap sa skaniyan so okit ko kisampay ko nganin a salakaw a halal odi na haram, na skaniyan sii sankanan a maana na pagolnn amay ka khiokit ko marata, na plkaan amay ka khiokit ko mapiya, ogaid na aya lomalankapa na so kiaosara on ko maana a paganay, sa gioto i kiabaloy

332

niyan a aya dn bandingan ankaya a osayan (Sadd ad Dara’i’).

Mataan a so manga bantak o Kitab na skaniyan so kaparoliya ko manga kamapiaan o manga taw ago so karn o manga kabinasaan sii kiran, na di otokhaparoli o di makanggolalan ko manga sabap a aya on phakatonay, na phakambowat so paliogat sankai a manga sabap a skaniyan na di khaadn inonta bo a phakapoon ko manga galbk o pialiogatan a Muslim (Mukallaf) a skaniyan i darpa o paliogat.

Na misabap ko kapamatiya a pangilay na khatoon tano a so manga galbk a phakaparoli ko manga kamapiaan na pphangnin skaniyan o Kitab ago ipzogo iyan na so manga galbk a khasabapan sa kabinasa na ipzapar iyan.

Na so pphakapoon ko pialiogatan a pd sa manga galbk ago manga katharo a miakambowat on so kasapar na sabap ko kapakaririmbit iyan sa kabinasaan sa so dn so ginawa niyan sa daa pd a okit iyan ka datar o kazina ago so kapamankhaw ago so kapamono ago so katokas, adn pman a di phakatonay sa marata sa ba so dn so ginawa niyan ogaid na khabaloy a okit ko shayi a salakaw a aya on khisampay, ka datar o kisibayin ko babay a haros a di ron khamataanan so kapakapzaozaog o bangnsa ago so kakhabinasa o igaan o kharomai, ogaid na okit a khisold ko kazina a ron phakambowat ankoto a miaaloy a kabinasaan.

Go datar o kanggonanaowa niyan ko taw a lalim ko darpa o taw a angiyas a khabayaan iyan a karingasaa niyan on, na so kanggonanaowa niyan on na di ron khitana so kabinasa ogaid na aya lalan ko kakhitana o marata.

Na so Kitab ko kinisaparn iyan ko manga kabinasaan na da niyan tinsa so kiasapar iyan sii ko manga galbk a phakatonay ron sa mama-mantk, ogaid na biantak iyan so langowan a okit a phakatonay ron sa okit a di

333

mamamantk sa inisapar iyan pn, sa misabap roo na khaoln iyan so manga lalan a khiokit ko manga kabinasaan apiya pn sii ko lawas iyan na mapapakay odi na daa kabinasaan on, ka kagiya di tharimaan a akal o ba niyan harama so shayi oriyan iyan na pakayin iyan so manga okit a khisold on ka omanggolawla oto na biarnkas iyan so kisasaparn iyan on ago inipangoyat iyan so inisapar iyan a kanggolawlaa on sa gianan na di khiropa sii ko adn a akal iyan na aya lawan on na so Allāh a dato o langowan a pangongokom.

So pphamatiya ko manga bitikan o Qur’an ago so Sunnah na khato-on iyan anan sa madakl.

Pitharo o Allāh a: Go oba niyo zintai so siran oto a pphanongganoy sa salakaw ko Allah, ka zintaan iran so Allah sa kapamaba a daa plng iran on (al An’am 108). Sa inisapar o Allāh ko miamaratiaya o ba iran zintaan so manga barahala o manga mushrik, a gioto na khapakay ago isosogo kaan mibaba so btad iran ago an makarondan so sslaan iran ogaid na inisapar o Qur’an ka an di khabaloy a okit ago lalan ko kapzintai ko Allāh a skaniyan na pd ko manga ala a kabinasa.

Go pitharo o Allāh a: Go di ran pndaphkhn so manga ski ran ka an katokawi so misosoln iyan a pd ko parahiasan iran (so snkil a matatago-on) (an Nur 31). Giankoto a kinisaparn on na kagiya okit ko kakhato-kawi kiran o manga mama amay ka man’g iran a khasabapan oto sa kazorazab o kabaya iran a maphakanaw niyan so kagdam iran a phakatonay ko kazina.

Sa ithaks roo so langowan a galbk a phakabonkat sa kagdam a khasabapan sa fitnah ka datar o kathatanosan a talandiang ago so kakhakamotan sa matonog i baw o babay apiya pn sii ko sambayang, ago inisapar o Rasul ko manga babay igira lominiyo siran ko kazong sa masjid sa pitharo iyan a: Igira somiong so isa rkano sa masjid na di pkhakamotan, go pitharo iyan a: Di niyo zapari so manga oripn o Allah a manga babay ko

334

manga masjid o Allah sa liyo siran (song siran on) a di siran mririnayag ko kathatanosan. Sa so Kitab na sisiapn iyan ko kizaparn iyan ko manga okit a skaniyan so manga okit a lalayon so kaphakatonay niyan sa marata, na so pman so di mababagr o ba khasabapi sa marata na da niyan saparn.

Go pitharo o Rasulullah a: Mataan a pd ko manga ala a dosa so kapmorkai o mama ko dowa a loks iyan, na pitharo iran a; andamanaya i kaphmorkai o mama ko dowa a loks iyan? Na pitharo iyan a; phzinta-an o mama so ama o isa a mama na phzintaan iyan mambo si ama iyan, sa phzintaan iyan si ina iyan na pzintaan iyan mambo si ina iyan.

Go pitharo iyan ko Aishah a: O da bo so karani o qawm ka ko kakhapir na disomala a barnkasn ko a Baytullah sa mbalayin akn pharoman ko onayan o kiambalaya on o Ibrahim. Sa da niyan golawlaa o ba niyan mbalaya pharoman a Baytullah sa pakaayonn iyan ko onayan o Ibrahim a so iniropa on o Wahi a adn a kamapiaan roo ka kagiya khasabapan oto sa kikhagowadn on o manga Arab sabap ko karani ran ko masa iran a jahiliyyah (a da pn thakna so paratiaya iran).

Go gowani a pangnin on o manga Sahabah so kapamonoa ko manga Munafiq ko manga pd iyan a miapatot kiran so kabonoa kiran na pitharo iyan a: Ikhagowad akn oba pamanothola o manga Arab a so Mohammad na miakhitidawa ko pagtaw a adn a manga pd iyan a pagtaw niyan na gowani a tabann iyan siran, na kiasoyan iyan so manga pd iyan sa pphamonoon iyan siran. Go sii ko isa a thotol na pitharo iyan a; Ikhalk akn o ba pamanothola o manga taw a so Mohammad na pphamonoon iyan so manga Sahabah niyan.

Inibagak iyan oto a o badi miapatot kakagiya adn a matatago on a kabinasaan a mala a so kapamonoa niyan kiran na khasogo iyan so manga taw sa di ran kasold ko

335

Islam amay ka man’g iran a so Mohammad na pphamonoon iyan so manga Sahabah niyan.

Go inisapar iyan so kapotoli sa lima ko tkhaw sii ko masaa gi-ikapakithidawa ko ridoay ka kawan sa o ba ba dn talaban ankto a taw sii ko manga ridoay a khabaloy a bagr a khisogat ko manga Muslim.

Go inisogo iyan so kapakamblablaga sa igaan ko manga wata a mama ago wata a babay ka an di khabaloy a okit ko marata sa pitharo iyan a: Sogoa niyo so manga wata iyo ko kazambayang iran ko kisampay o omor iran sa pito ragon, na pran’gn iyo kiran amay ka di siran zambayang ko kisampay ran sa sapolo ragon a omor, go pakambla-blaga niyo siran sa igaan (so mama na izibay ko manga babay). Go so salakaw san a manga ibarat a tanto a madakl.

SO TINDG O MANGA ULAMA KO SADD AD DARA’I’

Mawqif al Ulama Min Sad ad Dara’i’

�عائرالذ �دس نم اءملعال فقومSo adn a miakaoma on a titayan odi na miatankd on so Ijma’ a pd sa nkanan a pakaasal na da dn a osayan on ko katatatap iyan sa minggo-lalan sa dalil a mapiya sa oman i Faqih na mapnggalbk iyan, ogaid na ino ba tano san tharg sa plkhban tano so pinto iyan antaa ka ba tano thatapa so pinto a kallkaan ko manga Mujtahidin ka an iran manggalbk sii ko oman i pkhabago a btad?.

Daa sankaan a so ad Dhahiriyyah a so aya kkpitan iran na so manga rinayagan a maana o manga tityan ago so miokit ko lalan iran na di ran pnggalbkn, ka kagiya sianka iran sa onaan so kanggalbka ko Qiyas ago so Maslahah.

Ogaid na so kiasobag na sii ko salakaw kiran. So manga Ulama ko Usul na ipmbangnsa o kadaklan kiran so

336

gii ron kanggalbka sii ko Imam Malik sa datar o kinibangnsaan iran on ko kanggalbka ko Maslahah sa skaniyan bo. Sa piayag tano so kariribat ankanan a tindg, ka kagiya so langowan a pphanondog ko manga kpit na khatoon iyan a giiran galbkn ogaid na giimakambidabida ko kala iyan ago so kaito iyan, sa so Imam Malik na skaniyan i miangolad on, sa lomiankap ko langowan a manga pinto o Fiqhi sii kiran. Sa gianan i miakabaloy ko sabaad ko manga Ulama a pmbagiin iran so Dara’i’ sa manga bagian ka an makarinayag so darpa a piagayonan on ago so kiazopakaan on.

Pitharoo al Qarrafi sii ko kitab iyan a al Furuq a: Kna o ba so Sadd ad Dara’i’: na ba sii bo missnggay ko Imam Malik sa datar o kapipkira on o kadaklan ko al Malikiyyah, ogaid na skaniyan na tlo bagi, sabagi on so miaopakat on so Ummah sa kapagolna on, na sabagi on so miaopakat siran ko di ron kapagolna, na sabagi on so kiazosopakaan.

Sa katii so kiaosaya sankoto a manga bagian.

Paganay ron: So manga okit a phakatonay sa marata sa bontal a gtas odi na antaan a pamikiran a mabagr, na gianan i piagayonayonan o manga Ulama a paliogat so kaolna on, ka datar o kaphasaa ko gomaan ko masa a giikathitidawa o manga Muslim, ago so kaphasaa ko anggor ko taw sa pantag sa thmkn iyan a pakabrg, ago so kakalot o taw sa kalot ko lalan o walay niyan a skaniyan na katawan iyan a adn a zong on a taw ko kagagawii, a giankanan a manga galbk na mapapakay ko lawas iyan ogaid na phakatonay sa gtas sii ko kabinasa.

Ika dowa: So manga okit a phakatonay sa marata sa kainotan, sa gianan na piagayonayonan so di ron kapagolna, ka datar o kisaparn ko kapamola sa anggor ka kalk sa o ba panmka a pakabrg, ka kagiya so kapamolaa ko anggor na adn a gona on a mala sa di imbagak sa pantag sa kawan ko kapanmka ko onga niyan sa mabaloy a kham’r.

337

Go pd roo so kaphladlad o kapal ko kalodan a adn a gona on a mala ago khasabapan mambo ko kigald ogaid na kagiya kna o ba komakalilid na di khisapar so kapakaladlada on sa kawan sa oba ba dn migald so taw ron.

Ika Tlo: So manga okit a matatago ko pagltan o kabaloy niyan a okit ko marata ago so di niyan kakhabaloy a lalan on, sa gianan i kiasobagan ko manga Ulama. Aya ibarat iyan na so kakokom o Kali sa aya sanaan iyan na so katawi niyan ko karido, sa khabaloy oto a lalan ko kasiyap o kabnar, amay ka daa saksi, ogaid na khapakay mambo a lalan ko kabinasa ko kapanalimbot ko kakokom ko taw a malobay so bagr o paratiaya ko ginawa niyan. Na sabap roo na miasobag on so manga Ulama sa pd kiran so piakay niyan, na pd kiran so da niyan pakaya sa inioln ko lalan o kabinasa.

Go pd roo so kakalot o mama sa bowalan ko kilid o alad o siringan iyan kaan katimoi sa ig a gioto na khapakay ka kagiya kabnar iyan so kanggiragiray niyan ko kamimilikan iyan, ogaid na phakatonay sa kabinasa ko sabaad a masa ka khasabapan sa kakhitaps o alad o siringan iyan sa miatimo roo so kamapiaan o makamimilik ago so kabinasaan o siringan, na miasobag roo so manga Ulama o anday phakarayagn on? Na so sabagi kiran na aya inikokom iyan na so kaphakaako o makamimilik amay ka kabinasaan so siringan ka kagiya so karna ko marata na maoona a di so kakowaa ko kamapiaan, na pd kiran mambo so da niyan saparn ka kagiya kanggiragiray ko kabnar iyan sa khapakay sa di skaniyan phakaako ka kagiya di khatimo so kapapakay ago so kapakaako (Dhaman) inonta bo o maadn so karina a makatotoro sa aya bantak ankoto a taw ko kiakalot iyan na so kambinasaa niyan ko salakaw ron ka phakaako ko kiabinasaan iyan.

Go pd roo so kaphasaa o taw sa dagangan sa arga a magatos sa khataalik sa masa a mattndo oriyan iyan na pamasaan pman o miphasa sa siyaw polo a tonay, sa giankoto a kiaphasai na miakatonay sa kiabgi ko

338

miamasa sa siyaw polo a tonay ko magatos a otang, sa khabaloy oto a okit ko kapriba.

Na miasobag roo so manga Ulama sa aya kpit o Malik na izapar oto ka ipagoln ko lalan ko kapriba. Na aya kpit o as Shafi’i na palaya dn mapiya ankoto a dowa a kiaphasada ka oman i isa on na miatarotop on so manga sarat iyan, sa so kiatangana o miamasa ko piamasa niyan na mimbaloy a milik iyan sa mapnggiragiray niyan sa sa dn sa kabaya iyan na so btad o mu’min na phrorann sa mapiya.

So Abu Hanifah na piakay niyan so kiaphasai a paganay sa inisapar iyan so kiaphasai a ika dowa, ka kagiya ron khaadn so kapriba na izapar sa inayonan roo o Ibn Hanbal, sa aya patot na isankot ankai a kiasobag sii ko amay ka daa miapayag a dalil a ba so miphasai na ba iran pipikira sankoto a kiaphasai ran so kisampay ko kapriba, sa amay ka mapipikir iran oto na daa sankaan a skaniyan na isasapr, ka kagiya daa Imam a ba niyan phakaya so kapagakal ko Haram.

Sii sankai na khagaga tano a katharoa tano sa; So Sadd ad Dara’i’ na pakaasal a pd ko manga pakaasal o Kitab a kiaopakatan ko katimbl iyan, apiya pn adn a kiasobagi ron ko gii ron kinggolalann ko sabaad ko pizagintasan iyan a skaniyan na pakaasal a di mipndaraynon, taman sa pitharo o manga Ulama a skaniyan na isa ko pat bagi ko paliogat.

SO KAMBBTADAN O SADD AD DARA’I’ KO MANGA DALIL

Wad’u Sadd ad Dara’i’ Bayna al Adillah

�ةلداأل نيب �عائرالذ �دس عضوSo phagilay ko nganin a miakambowat on na khatoon iyan a skaniyan ko kalilid a bontal iyan na osayan ko btad a mapapakay a izapar ko isa a darpa sabap ko kababaloy

339

niyan a okit ago lalan sii ko kabinasa, sa skaniyan oto na di phakaliyo ko kababaloy niyan a galbk a soson a pd ko Maslahah a skaniyan so kakowaa ko manga gona ago so karna ko kabinasaan, sa skaniyan oto na sasoson ko Maslahah sa kna o ba btad a makambibisa, sa amay ka tharoon tano a giankai a shayi na izapar sa ipagoln ko lalan a kabinasa na makadadatar oto ko katharoa tano sa giai na isasapar sa inirn ko phakambowat on a pd sa kabinasa. Sa so Faqih na so kapnggalbka niyan ko kapagolna ko okit na gioto so kabaloya niyan ko galbk a mapapakay a khabaloy a okit ko haram a gioto i toos ko kakhaharam iyan.

Sa so taw a phakatolangdn iyan so kapamimikiran na khatoon iyan skaniyan a nganin a salakaw sii ko dalil ka kagiya so kapagolna ko lalan na aya maana niyan na so kisaparn ko galbk a mapapakay a phkatonay ko haram, na giankoto a kinisaparn on na aya kokoman, na so kokoman na salakaw ko dalil sa khabaloy a makasasayan ko manga onayan a Fiqhi a so giipakanggolalann so kokoman iyan sii ko pizagintasan iyan sa datar o ba so Kitab na pitharo iyan a:

So shayi a mapapakay na igira kinowa a lalan ko di khapakay na saparn iyo.

Sa skaniyan na pakaasal a mala sii ko pinto o Kitab sa nggolalan on na khagaga o Waliyul Amr a so ipkhokom iyan so Shari’ah o Allāh so kisaparn iyan ko sabaad a manga shayi a mapapakay a so kinowa skaniyan o manga taw a manga okit ago lalan ko manga kabinasaan sii ko kaphagingd, sa pagolnn iran so manga pinto iyan, na so galbk iyan na galbk a piakay o kitab a masasanday sa pakaasal a pd ko manga paka-asal o Shari’ah.

Rakhs a pagimolngan a so kakhabaloy ankanan a btad a mapapakay a khiokit ko kabinasaan a matatankd a kna o ba antaan a pamikiran, ago khaadn a pd ko manga soson a kabinasa a so miatoon ko manga Fuqaha so kinisaprn on ka an di khakowaa okit ko kabinasa a mala a

340

skaniyan so kapphakasimpiti ko manga taw ago so kakhitaloga iran ko margn, ka kagiya so Shari’ah a tiankd iyan so kapagolna ko manga lalan na tiankd iyan mambo so kaankat o margn ago so karn o kabinasa sii ko manga oripn o Allāh. Sa so madakl a titayan na mapapayag on anan so Rasulullah na gii niyan ipamangni ko Kadnan iyan so kargni ko taw pakargnan iyan so manga Ummat iyan, na go pakalbodan iyan so taw a phakalbodan iyan so manga Ummat iyan. Sa pianothol o dowa a Imam a miakapoon ko Aishah a pitharo iyan a; Mian’g akn so Rasulullah a gii niyan tharoon a: Hay Kadnan ko sa taw a adn a makhapaar iyan ko btad o manga Ummat akn na go niyan siran pakargni na pakargni nka skaniyan, na sa taw a pakalbodan iyan siran na pakalbodi nka skaniyan. Pd roo so kiapakaya ko haram odi na so kiada o dosa on sii ko manga darpa a kamotowan “Sa taw a matgl a kna o ba pphloba (sa kasawit) ago kna o ba phamaba na daa dosa niyan on (ko kakan iyan ko haram)” phoon sii na tiankd o manga Fuqaha sii ko manga onayan iran so “So kamotowan na phakayin iyan so manga isasapar” “So kapakapagoongaya na phakadarpaan ko darpaa a kamotowan“ Sa piakay ran so kasanggara a tamok ko miangabibiyag o ridoay a sii ko kabgay sa tamok na iphakabagr o ridoay sa haram ka kagiya phakabi-nasa ko manga Muslim, ogaid na so kamapiaan o manga biyag na mala i gona ka kagiya iphakabagr mambo o manga Muslim so kapakaliyo iran.

Sii sankanan na pitharo i al Qarrafi ko kitab iyan a al Furuq a: Knal anka so Dari’ah na so kiawajib o kaolna on, na wajib mambo so kalkai ron, odi na khamakruh, odi na khasunat, odi na khamubah, ka kagiya so Dari’ah na skaniyan so okit na so okit ko haram na haram na so okit ko wajib na wajib a skaniyan so manga okit a khisold on na so kokoman iyan na kokoman o khisold on ko kahaharam ago so kahahalal ogaid na skaniyan na mababa i pankatan a di so manga bantak sii ko kokoman iyan, sa so okit ko mapiya a antap na mapiya a okit, na so okit ko marata a bantak na marata a okit na so lmbak on na lmbak, na o mada so katharimaa ko bantak na mada

341

mambo so kakhowaa ko okit ka kagiya phagonot on sii ko kokoman.

Na so kahowaa ko manga okit ko kapagolna on ago so kaplkai ron sankai a bontal na dalil a salakaw ko miaona ko kapzogot o Shari’ah a mataan a skaniyan na initoron sa pangalimo ko manga kaadn a phagayonan iyan so kambbtadan o manga taw sii kolangowan a pkhabago a phakanggay a gona. A skaniyan na Shari’ah a tatap a di dn phakalidas so kamamanosiyai ko kapaparampang iran ko btad iran sa taman sa di siran on mangndod, sa skaniyan a Shari’ah na knao ba manga tanda a kabokhag ogaid na kamataanan a makamomoayan a skaniyan na paratiaya ago galbk, pitharoo Allāh a: Go tharo anka a nggalbk kano ka matatankd a pagilayin o Allah so galbk iyo ago so Sogo iyan ago so miamaratiaya, go phakandodn kano dn ko makaggpa ko gayib ago so kamamasaan na phanotholn iyan rkano so miaadn kano a gii niyo nggalbkn (at Tawbah 105).

So Pangilay a Ika Pat

SO KIALAYAMAN A ADAT (URF )al Urf

ف��رالع

342

So bandingan ko Urf na mararankom iyan so kapayaga ko maana niyan, ago so pizosonan iyan ago so kababaloy niyan a bagr a dalil, go ino ba skaniyan dalil a makambibisa, go so blangan o kapnggalbka on, go so gi-ikapagalinalin o manga kokoman sabap ko gii niyan kapagalinalin, oriyan iyan na so kidayagn ko pankatan o Urf sii ko kitab a Islam ago so Kitab a pianarankoni o manosiya.

Sii ko maana niyan na tharoon tano a: Igira pinggalbk o manosiya so isa a galbk a pd ko manga galbk ago makhasokasoy ron sa taman sa makalbod on so gii ron kanggalbka sa aya miakargn on na so kibagakn on na bthowan oto sa Adat (olawla) ka kagiya so adat ko basa Arab na phoon ko katharoa al Awd odi na al Mu’awadah a aya maana niyan na so kakhasokasoy o nganin.

Sa giankoto a giikakhasokasoy ankoto a galbk na khaadn ko tinanggisa, na datar oto a khaadn ko sagorompong, sa aya ipmbtho ko paganay na adat a tinanggisa na so ika dowa na adat a sagorompong odi na Urf a kialayaman a adat.

Sabap roo na so Urf na skaniyan so nganin a kialayaman o manga taw odi na so sagorompong kiran sa kialayaman iran sa taman sa mithakna ko manga ginawa iran a pd sa galbk a romiabray kiran odi na lapiyat a mindakl so kaphagosara on sii ko maana a mattndo a skaniyan i maphamikir o phakan’g on anda dn i kaaloya on sa kna o ba so maana niyan a pakaasal.

Sabap san na mizoson so Urf sa dowa soson: Urf a galbk (Urf Amali) ago Urf a katharo (Urf Qawli).

So paganay na skaniyan so pinggolalanan o galbk o manga taw sii ko gii ran kanggiragiray. Ka datar o kialayami ran ko kapmbagia ko Mahar ko kapangaroma sa dowa btad so pkhatonay ago so pkhataalik, sa so tonay ron na khibgay o phangaroma ko da pn kakhawing, na so khata-alik na so khibgay niyan ko oriyan o kapatay odi na sii ko kaadn o talak, sa apiya anda i marani ron.

343

Go so kialayami ran ko kapkhaona o apin o walay ko da pn kanggonai sankoto a inapinan a walay, go so kialayami ran ko kaphasai sa nggolalan sa kambgaya ko manga nganin a madakl sa da dn a katharo, sa ba dn piondot o phamasa so phamasaan iyan oriyan iyan na inibgay niyan so arga iyan sa kinowa mambo o miphasa sa da dn a katharo (Bayi’ Bi at Taati).

Go so kialayami ran a adat ko kapzold ko papaygoay sa pmbayad siran sa arga a mattndo sa da dn a katharo ago da kapagayoni so dianka a kathay niyan ko sold o Hammam ago so diankaa ig a pagosarn iyan.

So pman so ika dowa na skaniyan so kialayami o manga taw ko gi-ikapakanggolalana ko lapiyat sii ko maana a salakaw ko maana niyan ko basa, sa aya dn a maphamikir na so maana niyan a kialayaman a adat sa di dn pagilayin so karina sa taman sa bithowan iran ankoto a kaphago-sara sankoto a lapiyat sa kamataanan a adat a kialayaman (Haqiqah Urfiyyah), ka kagiya so maana niyan ko basa a kiaawaan sa kna o ba aya bantak ko lapiat inonta bo o nggolalan sa karina a aya phakatoro ko kiabantaka on.

Ka datar o kialayami ran ko giikapakanggolalana ko lapiat a Walad sii ko wata a mama sa di ron pd so wata a babay a sii ko maana niyan ko basa na palaya iyan mararankom ankoto a dowa, ago miakambowat ko Qur’an a aya mapipikir on na so dowa a wata ko katharo o Allāh a: Iphagosiyat rkano o Allah a sii ko manga wata iyo a bagian o wata a mama so datar o bagian o dowa a wata a babay (an Nia’ 11).

Go so kialayami ran ko giikapakanggolalana ko lapiyat a lahm (sapo) sii ko salakaw ko sda a sii ko basa na mararankom iyan, ago so Qur’an na bithowan iyan so sda sa Lahm (sapo) ko madakl a manga ayat pitharo o Allāh a: Go skaniyan so inipananding iyan so ragat ka an kano ron makakan sa sapo a maoml (malmbo) (an Nahl 14).

344

Go so kialayami ran ko giikapakanggolalana ko kadaklan ko manga lapiat sii ko kazapa (Ayman) ago so kapamanaman (Nudur) sii ko manga maana a mattndo a masosopak iyan so manga maana niyan ko basa. Ka datar o kazapa iran sa , ibt ko Allāh ka di ako domapo ko walay i Polan, na sii ko kapamanaman na so katharoa niyan sa Paliogat rakn a kasong akn ko walay o Allāh, sa aya bantak iran ko paganay na so kasold ko walay kna o ba so kandapo on o palo, so ika dowa na so kanayk sa al Masjid al Haram kna o ba langowan a masjid a oba di so manga masjid na manga walay o Allāh.

Go so kialayami o manga taw sa Iraq ko giikapakanggolalana ko lapiat a kakhoda (Rakub) sa sii bo ko kakhoda sa koda, a aya maana oto na langowan a pagdaan, go so lapiat a Dabbah sa aya maana niyan na so koda (Faras), a gioto na langowan a binatang a pndola.

SO MANGA SOSONAN O URFAnwa’ al Urf

ف��رالع اعونأMizoson so Urf - mlagid o Urf a galbk antaa ka Urf a katharo - sii ko kiapoonan ankoto a Urf sa Urf a Lankap (Urf Am ) ago Urf a Mattndo (Urf Khas).

So Lankap on na skaniyan so kialayaman o manga taw sii ko langowan a ingd ko isa a masa a pd ko manga masa sa miaona antaa ka sii sa kapapantagan. Ka datar o kialayam iran ko ptharoon a Istisna’ (Kapakimbaal sa

345

nganin) a skaniyan so kapagayon ko kapagmbaali ko isa a nganin a mattndo a pd oto ko kaphasaa ko maada a di makamomo-ayan, ago so kasold ko manga papaygoay a pmbayadan, ago so kipmbgan iran a waqap ko tamok a giimithotogalin a pd ko manga kitab ago so salakaw ron.

So pman so Urf a Mattndo na skaniyan so kialayaman a adat a sii bo ko manga taw ko isa a darpa odi na isa ka sagorompong a manga taw ka datar o manga padagang ago so manga panday ago so adn a manga galbk iyan a kapandayan a lima.

Ka datar o adat o manga taw sa Misir ko kapmbagia iran ko mahar sa dowa bagi a tonay ago bara ko kapngaroma, go so kialayaman a adat o manga padagang ko isa a ingd a mattndo sa kipapatorayin iran ko kisampayin ko tamok a piamasa ko walay o miamasa on (C.O.D. Cash on delivery) ago so kapagompiai ran ko piphasa a tamok ko masa a mattndo amay ka mabinasa (Warranty) ka datar o manga rilos ago so pphamakatnggawan sa pangn’nkn.

Na so Urf ko oriyan oto na adn oto a khabaloy a makasosopak ko minitalingoma o Shari’ah a pd ko manga pakaasal ago manga panagaya-nan, ago adn oto a di niyan masosopak.

Na amay ka makasopak ko manga onayan o Shari’ah ago so manga kokoman iyan a tatap a so di phagalin ko kapkhaalin o manga masa na giankoto a Urf na Urf a binasa a di khapakay a kowaan, sa aya patot na ibagak ago pakawatanan. Ka datar o kialayami o manga taw ko giiran kandodolona ko kapriba ago so giikandagang sa pakabrg, ago so kialayaman iran a adat ko manga kariala iran ago so giiran kapmiatay a giinggolalan sa kapagisrap a tanda o kazalibantog, ago so manga adat o sabaad a manga babay a phlalakaw siran a khikasasawaan so manga awrat iran a phakagawi ko kazokayaw o kabaya ago so salakaw san a pd ko pimbago o manga taw a manga btad a inisayan iran ko manga taw a kna o ba manga Muslim.

346

Na amay pman ka di makasosopak sankoto a miaaloy na skaniyan na Urf a mapiya. Ka datar o giikandodolona a so kialayaman o manga taw ko nganin a daa miakambowat on a titayan, amay ka daa madadalm on a kakhahalala ko haram.

SO MBIDAAN O URF AGO SO IJMA’al Farqu Bayna al Urfi wal Ijma’

�اعمجإلا و ف�رعال نيب قرالفSo Ijma’ na di khaadn inonta bo o makapoon ko manga Mujtahidin sii ko isa a masa a pd ko manga masa, sa daa kizosophon on o manga taw a salakaw kiran, na so pman so Urf na di ron isasarat so kababaloy o taw a Mujtahid.

Go so Ijma’ na khasalak a khaadn ko darpa iyan so titayan a makatotoro ko kokoman ogaid na antaan a pamikiran so kapakatotoro, na so pman so darpa o Urf na daa ba on titayan a makatotoro on. Go so Ijma’ na igira a kanggalbk (Ijma’ Amali) na pkhaadn sa giinggolalan sa galbk o Mujtahid sa makaisaisa, na so pman so Urf na di khamataanan inonta bo o makhasokasoy ankoto a galbk sa madakl sa taman sa mabaloy a olawla a tatap a kialayaman o manga taw.

Sa so Ijma’ na anday katankd iyan na khabaloy a patoray ko manga taw a miaompong on ago so salakaw kiran. Na so pman so Urf na khabaloy a paliogat ko kalankapan amay ka skaniyan na lankap ago khabaloy a sii bo patoray ko sagorompong a manga taw igira mattndo ko isa a darpa.

Go so Urf na giimagalinalin, na so Ijma’ na di phagalin inonta bo igira aya kasasandayan on na Maslahah a giimagalin ka phagailn mambo.

347

SO KBAGR A DALIL O URFHujjiyyat al Urf

ف�رعال �ةيجحSo Shari’ah Islamiyyah a so miakaoma sa pantag sa kapagatora niyan ko kaphagingd ago so kaphakadayaa ko manga taw sa nggolalan sa kakowa o kamapiaan iran ago so karn o kamarataan sii kiran, ago da niyan mazakntal so manga kokoman o manga btad langon, na di tharimaan a akal o ba niyan tagoi sa paglt so manga taw

348

ago so nganin a kialayaman iran a nganin a phakabgay kiran sa kamapiaan ago phakarn kiran ko kamarataan ago khaankat iyan kiran so margn ago so mapnd.

Daa makalawan roo a dalil sa mataan a so Rasulullah a skaniyan ipzampay ko manga sogoan o Allāh na da niyan binasaa so langowan a adat a kialayaman o manga Arab ko masa iran ko jahiliyyah, ogaid na tiankd iyan so sabaad on a kadadalman sa kamapiaan, na biatal iyan so langowan a kadadalman on sa marata na inimpit iyan so makapangi-ngindaw ron sa impitan ka an makathito a makasold ko goliling o Islam.

Sa tiankd iyan so gii ran kaphapasai a so mapananagombalay ron sa kapagayon a kapopokasan sa manga btad a khasabapan sa karido ko dowa makambabala, odi na okit ko kakhakana ko tamok sa nggolalan sa batal, sa datar oto a tiankd iyan so sasoson ko okit a kapangaroma a so kapangakapi o phangaroma ko babay sa nggolalan ko wali niyan sa phakabgay skaniyan sa btang a mattndo ago khadarpaan o manga saksi, sa inilang iyan so salakaw roo a pd sa okit a kapangaroma, go tiankd iyan so pakaasal o katalak, ago tiatap iyan so atoran a kakitas sii ko kapamono a pithibaba ko oriyan o kialompiowa niyan on ko manga btad a jahiliyyah, ago tiankd iyan so kawawajib o diyat sii ko kapakapatay a da thibabaa, ago so salakaw roo.

Sii sankoto na matatago on so kiatankda ko onayan a katharima a ko Urf sii ko kitab, ogaid na da niyan tankda sa ba kagiya skaniyan na Urf a pinggalbk o manga taw ko miathay dn a masa, ka o gioto na khatankd iyan so langowan a kialayaman iran, aya mataan na tiankd iyan sabap ko madadalm on a pd sa kamapiaan a mapayag a di mipndaraynon o manga taw.

Sa miaadn so Rasul a tiamanan iyan rki tano so soson o Urf a so khatarima a onayan o Kitab sii sa oriyan a skaniyan so langowan a nganin a kialayaman o manga taw a daa ba on kokoman a matatankd na thimbangn ko timbangan o Maslahah sa mawatan ko manga baya a

349

ginawa ago so manga kabaya. Sa sii ko dianka a madadalm on a pd sa gona ago kabinasa na phakayin ago izapar, sa amay ka adn a kamapia an on a mapayag odi na phakarn ko kamarataan a mala ago di phakabinasa ko kaphagingd na thankdn ago pnggalbkn, sa khabaloy a bitikan a wajib so kaonoti ron ko tnday o kakhamataani niyan sankoto a kamapiaan, na amay ka aya btad iyan na salakaw roo na izapar ago pagilangn sa da ambidaan o Urf a lankap ago so Urf a mattndo, ka kagiya so Rasulullah na tiankd iyan so sabaad a manga adat a mattndo sa apiya pn mimbaloy ko oriyan o kiatankda niyan on a bitikan a lankap sa onot ko kalalankap o Risalah o Mohammad .

Sa aya lawan roo na mataan a so Rasulullah na adn a ipzapar iyan a manga shayi’ sa kasapar a lankap oriyan iyan na matoon iyan ko manga pagtaw niyan a adat ko sabaad a pizagintasan iyan sa o pakang-golalana niyan kiran ankoto a kiasapar iyan na khitaloga siran ko margn na sabap roo na pthabiaan iyan so katatagoan on ko di mipndaraynon sa gii niyan plbolbodn.

Pd roo so kinisaparn iyan ko kaphasaa o manosiya ko tamok a di niyan matatangan sa kamimilikan iyan sa pitharo iyan a: Hay Hakim Bin Huzam di nka pphasaa so nganin a di nka matatangan, na gowani a makaoma sa al Madinah na miaoma niyan siran a giisiran dodolona ko kapagankat a skaniyan na sasoson ko kaphasaa ko di makamomoayan ko manosiya na tiankd iyan kiran ko oriyan o kiaatora niyan on.

Sii sankoto na pianothol rki tano o al Bukhari ago so salakaw ron a miakapoon ko Ibn Abbas a pitharo iyan a: Miakaoma so Nabi sa Madinah a gii ran pagankatn so manga onga sa saragon ago dowa ragon, na pitharo iyan a: Sa taw a phagankat na pagankat sii sa asad a mattndo ago timbang a mattndo sii sa taalik a mattndo, sa miatarima so Urf sa paganay, oriyan iyan na mimbaloy ko oriyan o kinisogoon on o Rasul a Sunnah a phoon ko Rasulullah sa lomiankap so kokoman iyan.

350

Go pd roo so pianothol o manga pahahadith a miakapoon ko Ibn Abbas a pitharo iyan a pitharo o Rasulullah ko gawii a katabana sa Makkah a: Mataan a giankai a ingd na sasakawn sa di khapotol so kayo ron, ago di maphamorot so poporotn on ago di khatogs so totogsn on (a binatang) ago di khaporot so minibagak on a nganin inonta bo o pantag sa phakikilala ko khirk on, na pitharo o al Abbas a: Rowar on so kayo a Idkhir ka kagiya di mipndaraynon ko kipthagonn on ko tatapan, ago iphagatp sa walay, na pitharo iyan a rowar on so kayo a Idkhir (a khapakay a pataan). Sii ko sabaad a kiapanothola on na pitharo o al Abbas a: Rowar on so kayo a Idkhir hay Rasulullah ka kagiya di mipendaraynon o manga taw ko manga koba iran ko kapmbaloya on a dindingali, ago iphmirag ko manga walay, na miakatarg so Rasulullah sa masa a da mathay na pitharo iyan a rowar on so kayo a Idkhir a halal (so kapotola on).

Miailay nka so Rasulullah a hiaram iyan so kapotola ko kayo sa Haram ago so kagaraba ko manga otan on sa tiabiya iyan so kayo a Idkhir ka kagiya kialayaman iran a iphagatp iran ko manga walay ran ago ipndindingali iran ko manga koba.

Sii sankai a titayan na somiapar sa kasapar a lankap oriyan iyan na miatoon iyan a so manga taw na adn a adat iran ko sabaad ko inisapar a margn kiran so kibagakn iran sankoto a kialayaman iran a adat iran na pilbolbod iyan kiran so katatanaan on o kialayaman iran a adat sa inirn ko margn a khisogat kiran ko kinggolalann iran ko inisapar o titayan.

SO TINDG O MANGA SAHABAH KO URFMawqif as Sahabah Min al Urf

351

ف7رعال نم 7ةابحالص فقومPiakanggolalan o manga Sahabah o Rasulullah ko oriyan iyan so datar o tindg iyan ko manga adat gowani a masmpang iran so misasaog on sii ko manga ingd a tiaban o Islam. Sa adn oto a adat a Misir odi na Faris odi na Rumi odi na Barbar antaa ka Igrik (Yunan) sa tiankd iran so mapiya on na inilang iran so binasa on sa pinggolawla iran oto sa sayan ko Rasulullah .

Sa inibtad o Umar so manga Pangadapan (Diwan) a skaniyan na adat a Faris, sa inisnggay niyan so Diwan o manga sondaro go so Diwan o manga gomagalbk, ago so pphamondowan ko manga tamok, ago so gii ron mbagibagian, sa tiatap iyan so Diwan a makatitindg sa Iraq ko da on pn katabana o Islam sa da niyan dn alina a atoran a Faris ago so Diwan a Sham a atoran a Rum, ago so Kitab o Diwan o manga taw a maaako sa da dn oto maalin inonta bo ko masa o manga Umawi.

Sa pinggolawla niyan oto sa pantag sa kamataani ko kamapiaan sa da oan makasapar ko kapnggalbka on so kaada o manga Muslim a khapakayan on na tindo iyan so manga taw a kna o ba Muslim a pd ko manga taw a kabbgan sa pasad (Ahlul Ahd) a siran i makapnggalbk on sa nggolalan ko basa iran sa da niyan pmaratabatn so taw o agama niyan ago so basa niyan.

Sa datar oto a initombok iyan so pirak a Dirham a gioto na adat a di maaadn sa polo a Arabia, ago piakanggolalan iyan so atoran a Kharaj a so giinggolawlaan o Kisra Anu Shirwan a dato sa Firsiyah sii ko manga lopa iyan ago so manga taw niyan (gioto so kapphakabayad sa bowis o manga lopa a tiaban o Islam sa sii dn sa tangan o khi mangark on).

Sa so kiatankda iran ko sabaad a manga adat iran a so di makasosopak ko manga onayan o Islam na sianka iran so sabagi on a makasosopak ko Islam.

352

Misabap roo na miailay tano a so manga Sahabah o Rasulullah na tiankd iran so katatap o katarimaa ko Urf a mapiya ko kialayaman o manga taw.

SO MANGA IMAM AGO SO URFAl A’immah wal Urf

ف�رعالو �ةمئاألSii sankai a lalan na miokit on so manga Fuqaha ago so manga Mujtahidun ko oriyan iran sa pinggalbk iran so Urf a bago sii ko manga ingd a Islam, sa da iran sankaa so katankda iran ko manga atoran ago manga adat a maaadn ko salakaw kiran a pd ko manga pagtaw a so somiold siran ko Islam sa asar ka di makasosopak ko manga titayan a kitab ago sii ko katankda on na khamataanan iyan so gona ago kharn iyan so margn ko manga taw.

Sa so Abu Hanifah ago so manga pd iyan na aya kpit iran na so ibabasok na igira kiamratan sa daa miaragon on na so matatankd a bowis iyan na di khabayadan o khi lopa, a gioto na adat a ininggolalan o manga Kisra sii sa Iraq ko kandadato iran on. Sa tianor iran so manga sarat a so kialayaman o manga taw a rakhs o kiapakambowat o kinisaparn ko kaphasa a masasarta a sarat (Bay’un wa Shart) sa aya sabap iyan na kagiya so kinisaparn on na aya kiaadn iyan na kagiya so sarat na khasabapan ko kakhasawal o dowa a miphasai, sa so Urf na aya phakakokom sankoto a di khaphagayon.

Inikokom o Mohammad Bin al Hassan so kakhapakay o kaphasaa ko tamaing ago so tataro gowani a matoon iyan

353

so manga taw a gii ran oto nggolawlaan sa okit a kaphasa ago kapamasa a so Abu Hanifah na inisapar iyan oto ka kagiya kna o ba tamok sa taks ko manga mranaranap ko lopa a datar o manga babak.

Sa datar oto a pzong ko manga pamimintora ago so manga panday sa iphagiza iyan kiran so manga okit a giiran kandodolona, ka an iyan oto katokawi a maphakaayon iyan on so manga smbag iyan ko manga kokoman iyan.

So Imam Malik na pinggalbk iyan so Urf sa iniitong iyan a sasoson ko Maslahah sa taman sa initndo iyan ko manga titayan (aya maana niyan na so titayan a lankap na khatndo o Urf so kokoman iyan) sa tindo iyan so katharo o Allāh a: Go so mimbabawata (manga ina) na maphakasoso iran so manga wata iran sa dowa kathmg a tarotop sii ki taw a kabaya iyan so katarotopa niyan ko kapakasoso. Sa tindo iyan anan sa nggolalan sa adat sa tiabiya iyan so babay a bilangataw a maporo i btad a so kaphakasosowa niyan ko wata iyan na khasabapan on sa ringasa.

So al Imam as Shafi’i na gowani a makoma sa Misir na inalin iyan so kpit iyan a andang (ko katatago iyan sa Iraq) sa miakaprarad so adat a Misir ko manga Ifta iyan.

Datar oto so Imam Ahmad Bin Hanbal sa kinowa niyan so kadaklan ko manga adat batabolabaw ko giikapakanggolalana ko manga kokoman ago so kaphagosaya ko manga titayan. Sa aya khatankd san na so manga Imam a khirk ko manga kpit na tiarima iran so Urf ago kinowa iran ago pinggalbk iran apiya pn miasobag so sabaad a manga Usuli sii sankoto.

Pitharo o Ibn Arabi sii ko Tafsir iyan a: Mataan a so Adat na dalil a pakaasal a pianagombalay ron o Allāh so manga kokoman ago initompok iyan on so halal ago so haram.

354

Si as Sarakhsi a pd ko Hanafi na pitharo iyan a: Mataan a so miatankd sa minggolalan sa Urf na miatankd sa minggolalan sa dalil a kitab, ka kagiya so kaawai ko kialayaman a adat a mapayag na margn a mapayag.

Go miakambowat ko manga onayan a so Adat (Urf a kialayaman) na kokoman sa so lomiankap sa minggolalan sa Urf na datar o minggolalan sa sarat. So tindo sa minggolalan sa Urf na datar o tindo sa minggolalan sa titayan.

Sabap san na inisarat iran ko khabaloy a Mujtahid a kabaloy niyan a gomgpa ko manga adat ago Urf o manga taw.

INO SO URF DALIL A MAKAMBIBISA?Hal al Urfu Dalilun Mustaqill?

؟لق�ت�سم ي�للد ف�رعال �لهSa taw a panondogn iyan so galbk a kialayaman o manga taw ko onayan a kianggalbka on o manga taw sa taman sa kiathakna iyan a Urf sii kiran na aya khatoon iyan a miakasonggod kiran sa paganay na so kapangingindawa o manga taw sankanan a galbk sa khamataanan iyan kiran so gona odi na kharn iyan kiran so marata, sa opama ka saparn kiran ko oriyan o kialayamiran on, na khitaloga siran ko margn ago khisogat kiran so marata na so kathankda ko btad a kialayaman na kapakalbodi ko manga taw ago karna ko margn sii kiran, na so kakhowaa on na siiphagndod ko pakaasal a kaankata ko margn a matatankd ko Qur’an ago so Sunnah “Go daa inadn rkano sii ko agama a pd sa margn “ “aya khabayaan an rkano o Allah na so malbod sa di niyan rkano khabayaan so margn “ go so salakaw san a pd ko manga titayan.

355

Na so kaankata ko margn na sasoson ko kamapiaan sa aya dalil ko kamatani ron na skaniyan so kamapiaan (al Maslahah) sa so Urf na matag pphakitokawan iyan ankoto a kamapiaan, sa amay ka datar anan na antonaai pankatan iyan ko manga dalil?.

SO PANKATAN O URF KO LTLT O MANGA DALIL

Martabat al Urf Bayna al Adillah

�ةلداأل نيب ف�رعال �ةبترمAmay ka so Urf na phagndod ko kamapiaan na khaadn a sii ko pankatan iyan ko oriyan o manga titayan ago so Ijma’ ago so Qiyas, sa amay ka so Mujtahid na di misampay ko kokoman sa nggolalan sankoto na amay ka adn a matoon iyan a Urf a mapiya na nggalbkn iyan ka kagiya so kanggalbka on na kamataani ko kamapiaan o manga taw, na amay ka daa matoon iyan a Urf na aya pnggalbkn iyan na thimbangn iyan so galbk ko timbangan o kamapiaan sa thankdn iyan odi na izapar iyan sa onot ko matatago on a pd sa gona a mapayag odi na kabinasa a mapayag, sa datar o galbk o Mujtahid ko Maslahah Mursalah a skaniyan so katimbanga ko galbk ko onga niyan sa giimakazosopaka so manga pamikiran sii sankai a galbk.

Na so pman so galbk iyan ko Urf na sii ko katampar a salakaw a skaniyan so kapangilay ko kababaloy niyan a mapiya odi na binasa ko di niyan kapakasosopak ko manga titayan a kitab odi na so kapakasosopak iyan on, sa amay ka aya marinayag on na so kapiya niyan na nggalbkn iyan, na amay ka aya mapayag on na so kabibinasa niyan na isapar iyan ankoto a Urf.

356

Sa so kasosopaka o Urf ko Titayan na adn oto a rankom na adn pman a sagintas, na amay ka rankom na khaadn so Urf a binasa na pagilangn, na amay pman ka sagintas na khatndo iyan so titayan sa aya maana na mapnggalbk so titayan sii ko di ron kadadarpaan o Urf a gianan na sasoson ko manga sosonan o Istihsan. Sa aya tomindo ko kamataani ron na skaniyan so manga dalil a makatotoro ko kapakadaa ko margn a so pndolon ko kaplbolbod.

Aya mbidaan o Urf a makasosopak ko titayan sa rankom ago so makasosopak on sa sagintas, na so paganay na binasa na so ika dowa na khatarima sa mapiya a rakhs o kapakapagaayon iran ko kasosopaka ko titayan.

Sii ko kapakazopaka iran sa rankom na phakatonay sa kakhailang o titayan ago so kakhabatal o galbk iyan sa gioto na marani ko kakhamansok o titayan sa opama kapakanggolalana tano ankoto a Urf na phakatonay sa kakhamansok o titayan na daa kamansok ko oriyan o masa o Rasulullah sa kiaopakatan.

Na so pman so kapakazopaka a sagintas na di niyan khailang so titayan ago di niyan khabatal ogaid na khatatap so galbk iyan sii ko di ron kadadarpaan o Urf, na di khabaloy so kanggalbka ko Urf sankai a btad a kamansok, sa aya khasowa iyan na khaadn on so kakhatndo o masosogat on o Urf na so katndo (takhsis) na khapakay ago tatap ko oriyan o masa o Risalah.

Sa datar oto a miaadn so kapkhatndo sii ko masa o wahi sa nggolalan sa titayan na khaadn ko oriyan iyan sa nggolalan sa Qiyas ago Maslahah ago so salakaw ron a pd ko manga sosonan o Ijtihad a isosogo, na sii sankai na khaadn so Urf a pthndo (Urf Mukhassis) a galbk a khapakay na so Urf a pmbarnkas (Urf Nasikh) na di khapakay sa miakambida siran a dowa.

SO SOSON O MANGA TITAYAN A

357

KHATNDO O URFNawu’ an Nusus allati Yukhassisuha al Urf

ف�رعال اهصصخي يتال وص�صالن� عونPatot a imolngan sii a so Urf na daa khatndo iyan a rowar ko manga titayan a antaan a pamikiran. Na so pman so manga titayan a gtas na di niyan khatndo, ka kagiya so kapkhatndo na sapak o giikapakazopaka, na so kapakazopaka na patoray a makandatar, na so Urf ko apiya antonaa a bontal a kinitana iyan na di khisampay ko pankatan o manga titayan a gtas ka an iyan masopak sa thndoon iyan, aya kapayag iyan na di niyan khagaga o ba niyan masopak so manga titayan a so minioma niyan so manga kokoman a di dn phagalin so manga kamapiaan iyan ko gi-ikapagalinalin o manga gawii, ka datar o manga titayan o kapriba ago so kham’r ago so kapangwaris ago so manga Hudud ago so kitas ago so makadadatar on, na so pman so manga titayan a aya minitalingoma niyan na so manga kokoman a giimagalinalin odi na sii pianagombalay ko kamapiaan a Urf a maaadn ko masa a kiatoron iyan na so Urf na khapakay a masopak iyan.

Na so taw a phanondogn iyan so manga titayan a so miatharo a skaniyan na miatndo sa minggolalan sa Urf na khatoon iyan a langon dn manga titayan a antaan a pamikiran ka kagiya manga Hadith a miatankd sa minggolalan sa antaan a pamikiran a mabagr sa da makanggolalan sa gtas, sa aya onaan iyan na so kapakatotoro iyan na antaan a pamikiran sabap ko kapakaaawid iyan sa madakl a maana.

Phoon sii na di khatarima so Urf a makasosopak ko Ijma’ a mapiya a phakabgay sa kokoman a gtas, na o makazopaka siran ago so Qiyas na maphakaona so Urf ka kagiya so kamapiaan a tatap sa minggolalan sa Urf na matatankd na so kamapiaan a matatago ko Qiyas na di matatankd sabap ko kababaloy niyan a aya khibgay niyan a maana na antaan a pamikiran.

358

SO BLANGAN O BAGR O URFMada Sultan al Urf

ف�رعال انط�ل�س ىدمSo galbk o Urf ko katharimaa ko pkhatanaan iyan na phagonotan iyan so kaito o manga titayan ago so kadakl iyan, sa oman makadakl so manga titayan na makasimpit so blangan o Urf, na amay ka makaito so manga titayan na makablang so goliling iyan a Urf, sabap roo na khailay tano a so manga Fuqaha a pmbalowin iran so galbk o Urf a sii pkhaadn ko kandodolona a kandagang (Mu’amalat Tijariyyah) a so lalayon gi-imbagobago ago giizoson ko kapzagad o manga masa a di so salakaw ron, sa amay ka so manga mama o kitab o manosiya na bialoy ran so bagr o Urf a sii ko Kitaban o kandagang (Qanun Tijari) a ron mablang a di sii ko salakaw a manga sapak, na sabnar a kiaonaan siran roo o manga Ulama ko Islam, sa taman sa miatoon ko manga onayan iran so katharo a; So lomalankap a btad (adat) ko manga padagang na datar o ba kiran oto misasarat ko ltlt iran, sa so gii ran kandodolona a kandagang na aya pphakakokom on na so Urf ago so adat.

SO URF AGO SO KINGGOLALANN KO MANGA KOKOMAN

Al Urf wa Tatbiq al Ahkam

�امكحاأل ي�قبطتو ف�رالعRk o Urf so galbk a salakaw a di mamiminos ko kala i arga ko kababaloy niyan a dalil a pzawa ko kokoman o Allāh a skaniyan so kapakakokoma on ko giikinggolalann ko manga kokoman a mamamantk a so giimagalinalin ko giikapagalinalin o manga btad ago so manga masa, sa

359

giankai a manga kokoman na aya phakaosay ron na so Urf a skaniyan na madakl.

Mataan a so Qur’an na inwajib iyan so kapagpra ko karoma a babay sa minggolalan sa titayan a mamantk “ Nggasto so adn a kaloloagi ron ko dianka a khagaga niyan” sa aya inipaliogat iyan na so dianka a khagaga niyan sa da niyan payaga so dianka iyan, sa di nianka skaniyan o sabagi sa minggolalan sa Qiyas, sa inibagak skaniyan o sabagi sa sii niyan inisankot ko Urf, sa so dominianka on na da iran kalipati so Urf sa aya kinowa iran na so kialayaman a adat o manga taw sii ko masa iran.

Go inwajib o Kitab so kapotola ko lima ko kapankhawa ko tamok a matatago ko sisiapan on (hirz) sa da niyan osaya i dianka ankoto a hirz, sa sii niyan inisana ko Urf sa so tamok a sisiapn na giimakambidabida ko kambidabida o manga masa ago so adat.

Go tiankd o Kitab so kazamili o miamasa igira miatoon iyan ko piphasa so paawing sa giimakambidabida ko kambidabida o manga pamikiran ago so manga kabaya, ko oriyan o kiaosaya iran on sa skaniyan so kakokorangi a khipatoray niyan so kakhakorangi ko arga o shayi sii ko adat o taw niyan a adn a sima iran sankoto a btad mlagid o manga padagang siran antaa ka manga panday, sa so manga padagang na kaphangndodan siran ko btad o dagangan na so manga panday na datar oto sii ko manga kapandayan iran.

SO URF AGO SO KAOSAYA KO MANGA TITAYAN

360

al Urf wa Tafsir an Nusus

وص�صالن� ي�رسفتو ف�رالعSii ko oriyan oto na khatoon tano a rk o Urf so rarad a mala sii ko kaphagosaya ko manga titayan mlagid o giankoto a titayan na phoon ko Kitab, sa khaimolngan so Urf a Arab ko masa a kiatoron iyan sa ron kharoran so manga lapiat amay ka daa miakambowat a osayan iyan a phoon ko Kitab, sa miaona dn so kiaosaya roo ko bandingan a so kapakatotoroo Qur’an ko manga kokoman, sa sii pman ko manga kapasadan ago so manga giragiray na miaopakat so manga Fuqaha sa aya phakaosay na so Urf ko masa a kasobagi ron, sabap roo na pitharo iran ko manga onayan iran so; Pakaphamantkn so katharo ko ltlt o manga taw sa aya khitoro iyan na so kialayaman a maana, sa datar oto so manga sapa a ptharagombalayin ko Urf.

Sa ozapa sa di khan sa roti na di niyan khasopak so sapa iyan inonta bo o kan sa roti a roti ko ingd iyan, sa ozapa sa daa zoldan iyan a walay, na di niyan khasopak so sapa iyan o sold sa Ka’bah odi na masjid a so Allāh na bithowan iyan oto sa walay (Bayt ).

SO URF AGO SO KAPAKARAYAGal Urf wa at Tarjih

ي�حجرالت�و ف�رالعGo so Urf ko talikhodan oto na khiitong sa karina a phakarayag ko masa a kaadn o kapakazopaka sii ko manga kabnar, sa o masobag so dowa kataw sii ko shayi sa daa ba iran saksi na aya phakakokom na so Urf, ka datar o kasobag o kharomai ko kasankapan sa walay sa aya phakako-kom na so Urf ko oman i isa kiran ko kissnggay o kasankapan iyan sa rakhs o sapa iyan, sa o

361

masobag so ama ago so wata a babay ko kasankapan a miatago ko walay o karoma niyan, sa tharoon o ama a skaniyan na smbay sa patot a ikasoy na go niyan tharoa a skaniyan na pammgayan sa di niyan ikhasoy, na aya phakakokom na so Urf.

Sa datar oto a tiankd o manga Fuqaha a so Urf na aya phakakokom ko manga tontot ko onayan iyan sa di maphamakin’g amay ka makasosopak on.

Sa o tontota o mrmr ko kawasa so kiapkaotang iyan on sa mala a tamok na di maphamakin’g so tontot iyan ka kagiya makasosopak ko Urf, go inisapar iran so kapamakin’ga ko tontot amay ka ibagak o khirk on ko mathay a masa, ka kagiya so adat a kalalayaman na so manosiya na di niyan itharg so kathontota niyan ko kabnar iyan ko mathay a masa a khaparo a matontot iyan.

SO GIIKAPAGALIN O KOKOMAN KO GII KAPAGALIN O URF

Tagayyur al Ahkam Bi Tagayyur al Urf

ف�رعال �ريغتب امكحاأل �ريغتAmay ka so Urf na dalil a phanagombalayin on so manga kokoman na phagonotan iyan oto so kapkhaalin o manga kokoman a so pianagom-balay ron amay ka miagalin so Urf.

Sa so taw a phanondogn iyan so manga mas’alah ko Fiqhi na khato-on iyan oto.

Pd roo a so manga Imam ko kpit a Hanafi na maoopakat siran sa, sa taw a gomasab sa nditarn na go niyan warna i sa warna a phakaoman ko arga iyan na so khirk on na makapmbaya ko kakowaa niyan on a kawawarnaan sa khabayadan iyan so arga a minioman on

362

ko gomiasab on, odi na aya khabayadan on o gomiasab na so arga o nditarn a mapoti, sa khibagak iyan oto ko gomiasab, na o warnai niyan sa warna a phakakorang on sa arga na rk o khirk sankoto a nditarn so bayad o miakorang ko arga iyan.

Na o warnai niyan sa warna a maitm na so Abu Hanifah na aya ilay niyan roo na kiakorangan so arga iyan sa khabayadan o gomiasab so arga o miakorang on, na aya kpit o dowa a Imam a manga bolayoka iyan na gioto na minioman ko arga iyan sa datar o aya iwarna niyan on na mariga odi na binaning, sa so manga Fuqaha ko kiakokom iran na sii ran inilay ko Urf.

Sa sii ko masa o Abu Hanifah na so mbawataan o Umayyah na di siran pnditar sa maitm na miaadn a di pkhababayaan a warna, na sii ko masa o dowa a pd iyan a Imam na so mbawataan o Abbas na aya nditarn iran na warna a maitm na miaadn a pkhababayaan so warna a maitm, na so kiwarnaan on na phakaoman ko arga sa miakambida so kokoman iran sa onot ko kiapakambida o Urf o manga masa iran.

Pd a matatankd ko Kitab so di kakhapakay o kakowa sa sokay ko kapagbang ago so kipangndaon ko Qur’an gowani a so manga taw na gii ran oto nggalbkn sa itongan o balas o Allāh, na gowani a magalin so masa sa miakaligt so manga ginawa ko kanggalbk sa kamapiaan na inikokom o manga Fuqaha a miangaoori so kakhapakay a kakowa iran sa sokay ko kapagbang ago so kapangndao ago so kapagimam ago so salakaw ron a pd ko manga simba, ka kagiya giankai a manga taw na ayapkhapoonan o kaoyagan iran na so Bayt al Mal na di ran dn mapangingindaw so kakowa sa sokay, na gowani a mada so kapakatitindg o Bayt al Mal sa miapotol so pkhapoonan o kaoyagan iran na minipatoray so kakowa iran sa sokay sa sambi ankoto a galbk, ka odi siran kowa sa sokay na phamatay siran a ongos ago khada so Qur'an ago so katao amay ka ibagak iran sa pantag sa kaploba sa pagpr.

363

Go pd roo so katharo o dowa a Imam a manga bolayoka o Abu Hanifah a so di khasanaan so kapapayag o kaontol ko kakhowaa ko saksi ogaid na patoray dn a kasotiya kiran (tazkiyyah) sa nggolalan sa zaksian siran o isa a taw a sasarigan o Kali a skaniyan i makaggpa ko manga btad ankoto a khabaloy a saksi sa pzaksian iyan a mataan a skaniyan na maontol, sa pitharo iran oto sabap ko kiapayag o kabinasa sankoto a masa iran, sii ko masa a so Abu Hanifah na pzanaan iyan so kapapayag o kaontol iran ko salakaw ko manga kasalaan a Hudud ago so Qisas (kitas) sabap ko kalalankap o kasasarigi ko manga taw sii ko masa niyan.

Sa miaopakat siran sa so kaontol o saksi na isasarat ko khabaloy a saksi kaan thakna so paratiaya o Kali ko pzaksian iran, sa miaadn a so kapapayag o kaontol na khasanaan dn ko masa niyan sabap ko kalalankap o mapiya, na gowani a lomankap so marata sa so rinayagan o kaontol na di khasanaan na patoray dn so kaadn o okit a khabagr iyan so kasasarigi ko saksi sa nggolalan sa kasotiya on (tazkiyyah) sa makapo-on ko isa a taw a zaksiaan iyan ko Kali a skaniyan na maontol.

Sa datar anan a pkhatoon tano a so manga kokoman balabaw ron so kapagijtihad a giimagalinalin sa onot ko kapkhaalin o Urf. A skaniyan na pakaasal a matatankd a kaoopakatan ko manga Ulama, na so kapkha-alin o kokoman sa onot ko kapkhaalin o Urf na di dn makapangingin-daw sa Ijtihad a bago ka an misarat ko taw a pagalinn iyan so kokoman so kabaloy niyan a Mujtahid.

364

SO PANKATAN O URF KO MANGA KITABAN A

INMBAALAN O MANOSIYAMarkaz al Urfi fi at Tash’riat al Wadh’iyyah

اتيعرشالت� يف فر�عال زكرم�ةيعضوال

So miaosay tano sa onaan na ropaan o Urf sii ko Fiqhi o Islam a so masasanday sii ko pakaasal iyan sii ko Wahi a phoon sa langit, na antonaai kambbtadan iyan sii ko manga kitaban o manosiya a so aya kasasandayan on ko pakaasal iyan na so manga dadabiatan o manga taw ago so manga adat iran.

So pphamatiya ko manga kitaban a pasad o manosiya ipoon dn ko paganay a masa niyan na taman sankai a btad iyan a kaposan a so siampayan on na khatoon iyan so Urf na kadadarpaan iyan on so pankatan a maporo sii dn sa paganay sa mianagipoon a maolad i rankom ago bagr oriyan iyan na pkhadarodos so bagr iyan ko kapzagad o manga gawii sa maito bo na daa khalamba on.

Sa miaadn skaniyan a aya pkhapoonan a onayan ko langowan a kitab a andang na gowani a makambowat so manga kitab a isosorat ko paganay a masa niyan na tatap dn a masisiyap iyan so pankatan iyan ko kialagaday o manga masa sa skaniyan ago so kitab a isosorat na isaisa siran i pankatan sa datar o kiatharoa on o mala a Faqih sa Alimaniya a si Safini.

Na gowani a makaozor so masa sa miakaozor mambo so kipmbtadn ko kitab na mianagipoon so pankatan o Urf a pkhibaba sa miapokas ko darpa iyan gowani a isankot iran so kakhowaa on ko manga sarat, sa taman sa pitharo o manga Ulama ko kitab sa Sdpan a miada dn so pankatan iyan sabap ko kinitogalin o kabnar ko kambaal

365

sa kitab a pho-on ko pagtaw sa sii minitogalin ko manga akila iran, sa so pman so sabagi kiran na aya pamikiran iyan na da niyan mapakada so pankatan iyan ko kababaloy niyan a phoonan o kitab ogaid na kiatamanan so kaolad o bagr iyan, sa oman makaozor so kipzoratn ko kitab na makasimpit so goliling iyan, na oman matarotop so atoran o kipmbtadn ko kitab na makaito so kapangingindawa on sabap ko manga sarat a inibtad iran a margn so kapkhaadn iyan ko ptharoon a Urf sa masa ini a kapapantagan.

Sa apiya pn i kabbnar ankanan a katharo na sabnar a inisarat iran ko kakhatarima o Urf so manga sarat a: 1. So kabaloy niyan a mathito a bnar a so kabaloy niyan a Urf a makaayon ko kaontol ago so kamapiaan a lankap odi na so kabaloy niyan a makaaayon ko atoran a lankap ago so kabilangataw.

2. So kabaloy niyan a lankap sii ko darpa a minitana on odi na sii ko manga taw a kiapoonan iyan sa mimbaloy a sipat iran.

4. Di mabaloy a makasosopak ko kitab a kapapantagan, sa di niyan khabatal so manga titayan a pzogo (Nusus Amirah) sa daa miakaliyo roo a rowar ko Urf a kandagang (Urf Tijari) ka kagiya so Kitaban a kandagang ko kamataani ron na osayan ko kinidakatn ko manga adat a so giinggalbkn o manga padagang ko ltlt iran, sa tiabiya iran ankanan a Urf a kandagang a so makasosopak ko titayan a mitotompok ko atoran a lankap. Ogaid na so sabaad kiran na sianka iran ankanan a kiatabiya, sa so Urf na di niyan khasopak so manga titayan a pzogo a phamatoray, na so pman so manga titayan a phagosay (Nusus Mufassirah) ago so pphanarotop (Nusus Mukammilah) na khapakay a masopak o Urf sa skaniyan i mabagr.

5. Go tiankd iran a so Urf na pkhapoonan o langowan a manga sapak o Kitab sa aya bo a liyo ron na so Kitaban o manga kasalaan (Qanun Jina’ie / Crimenal Law) ka kagiya da dn a darpa on o Urf ago di ron mapnggalbk inonta bo

366

ko kaosaya ko manga titayan iyan. Sabap ko onayan a kitab a “ Da a kasalaan ago daa siksa inonta bo so inaloy o Kitab “ ogaid na sii mablang so goliling iyan ko Kitaban a kandagang a di so manga pd a kitab.

Khagaga tano a katinsa tano ko tindg o Kitab a inmbaalan o manosiya ko Urf sii sankai a manga btad a phakatalingoma:

1- Aya Urf a khatarima na skaniyan so makaaayon ko atoran a lankap ago so kabilangataw, aya maana niyan na makaaayon ko kaontol a lankap ago khamataanan iyan so gona a lankap a di makasosopak ko kamapiaan a onayan a ron makatitindg so kaphagingd o sagorompong ago so manga onayan o parangay, go di niyan masosopak so manga titayan a kitab a phamatoray ko oriyan o kabaloy niyan a lankap a so kalalankap iyan na rabray ko langowan o ingd odi na sii bo ko isa a ingd odi na isa ka sagorompong a mattndo, sa odi niyan anan mazipat na skaniyan na Urf a binasa.

2. So kasopaka o Urf ko manga titayan a phagosay odi na phanarotop na di phakarn ko kakhatarimaa on. 3. So galbk o Urf na pkhapayag ko dowa a btad sii ko katharagombalay ago sii ko kaosay. So katharagombalaya ko manga onayan o kitab sii ko manga sapak o Kitab sa aya bo a liyo ron na so Kitaban o manga kasalaan, sa skaniyan oto a Urf na pphanarotop ko kitab ka kagiya pthankd sa manga kokoman o manga mas’alah a da skaniyan mandiator o kitab ago da niyan kabtadi sa manga bitikan. Go so kaphagosaya ko manga titayan o kitab sii ko langowan a sapak sa sold on so Kitaban o manga kasalaan.

4. So bagr o Urf ko Kitaban a kandagang na mablang i goliling a di so salakaw a manga kitab.

5. So Urf na mianagipoon a maolad i blangan oriyan iyan na kominkng so blangan iyan sa maito maito taman sa maito a mialamba-on ko kababaloy niyan a

367

pkhapoonan o kitab sabap ko inisarat iran on a so margn a kapkhaadn iyan ago di marinayag ago di maiimpit.

Gioto i pankatan o Urf sii ko manga pangitaban o manosiya a kapphakasimpit ago pkhabintng ago pkhiporo iyan so manga titayan ko darpa a kapkhasoti niyan a so kadaklan sankai a manga titayan ko paka-asal iyan na manga adat a andang a miakaozor ko kiasagad o manga masa sa taman sa inidakat o mimbaal ko kitab sa manga titayan a misosorat, sa sii sankanan na daa isa bo a ba niyan thmpowi sa kabbrn ago mawatan ko kamamasaan. Sii ko masa a ptmpowan iran so Kitaban a Islam sa skaniyan kon na kitab a brn a di makaaayon ko kamamasaan ka kagiya kon a pzankaan iyan so sabaad a manga Urf a di makaaayon ko manga pakaasal iyan ago so manga onayan iyan.

So Pangilay a Ika Lima

SO AL ISTISHAB

368

�ابحصتساالSo Istishab ko maana niyan ko basa na so kaplobaa ko kapakipagpda, odi na so kalalayon o kapagpda.

Sii pman ko Istilah, na so kakokoma ko katatap o btad sii ko masa a kapapantagan sabap ko kiatankd iyan ko masa a miaipos, sa da mapamikir so kiada iyan sa taman sa makatindg so dalil ko kiaalin iyan. Odi na skaniyan so katatapa ko kiatankd o nganin a miatankd odi na so kapakadaa ko miaadn a maada. Aya maana niyan na o matankd so kokoman sii sa miaipos sa daa minitkaw a maphakada iyan na khokomn sa tatap dn ko kapapantagan sabap sankoto a kiatankd iyan sa onaan, go datar oto a igira miatankd so kiada o nganin ko masa a miaipos sa daa minitkaw a btad a khatankd iyan so kiaadn iyan na khokomn sa ka tatatap o kaada iyan ko kapapantagan sa onot ko kaada iyan sa miaona.

Sa langowan a kiatokawan so kiaadn iyan ago miaadn so sankaan ko kiada iyan na aya ikhokom on na so katatatap iyan. Sa inionot sankoto a kaaadn iyan sa onaan sa taman sa makatindg so dalil ko kiaalin iyan, sa sa taw a tontotn iyan ko isa a taw so bayadan ago sankaa o tiontotan ankoto a bayadan na aya ikhokom on na so kapopokasi ron sa kapaka aako, ka kagiya aya pakaasal na so kapopokasi ko taw sa kapakaaako sa taman sa matankd o tomiontot so tontot iyan sa nggolalan sa karina a saksi (Bayyinah).

Go so langowan a kiatokawan so kaada iyan ago miaadn so sankaan ko kiaadn iyan na aya ikhokom on na so kaada iyan, sa onot sankoto a kaada iyan a miaona, sa taman sa maadn so dalil ko kiaadn iyan. Sa taw a mamasa sa dagangan a skaniyan na daa paawing iyan oriyan iyan na tiontot iyan a adn a paawing iyan sa iprodo iyan na go sankaa o miphasa ankoto a paawing iyan na aya khakowa na so katharo o miphasa a piakada iyan so paawing o dagangan ka kagiya aya pakaasal o manga nganin na so kapipiya niyan a daa paawing iyan, sa

369

taman sa matankd o miamasa so tontot iyan sa nggolalan sa saksi a karina.

So Istishab na daa khatankd iyan a kokoman a bago sa ba datar o manga salakaw ron a manga dalil ogaid na aya khibgay niyan a sabot na so katatatap o kokoman a miaona a miatankd sa minggolalan ko dalil iyan, sabap roo na skaniyan i kaposan ko manga dalil a pagosarn o Mujtahid, odi na so katharo o al Khawarazmi sii ko kitab iyan a al Kafi a: Skaniyan i kaposan a lalan o kakokom, ka kagiya so Mufti na igira iniza-an sa kokoman o nganin na ilayin iyan ko Qur’an oriyan iyan na sii ko Sunnah oriyan iyan na sii ko Ijma’ oriyan iyan na sii ko Qiyas, na amay ka di niyan matoon na kowaan iyan so kokoman iyan ko Istishab sa pakaonotn iyan ko mambbtad a kapapantagan ko kapakadaa on ago so katankda on, na amay ka so kiazanka on na sii ko kiada iyan na aya pakaasal na so katatatap iyan, na amay ka so sankaan na sii ko kiatankd iyan na aya pakaasal na so da iniyan katatankd.

Sa so titinsn iyan so manga dalil ko Qur’an ago so Sunnah ago so Ijma’ sa pkhowaan iyan so Istishab ko langowan a daa miatoon iyan on a titayan odi na Ijma’ na khaadn so blangan iyan a mablang sii kiran.

Na so taw a pkhowaan iyan so Qiyas sa di niyan pagosarn so Istishab inonta bo igira daa miatoon iyan a Qiyas na pphakasimpit sii rkaniyan so blangan o Istishab a di so miaaloy sa onaan.

Na so taw a pkhowaan iyan so Maslahah odi na so Urf na pphakasimpit so blangan iyan sii rkaniyan a di sii ko miangaaaloy sa ona-an. Sa so Istishab na pizoson a kna o ba langon pizosopakai o manga Ulama, sa adn a kiaopakatan on na adn pman a kiazosopakaan on.

SO MANGA SOSONAN O Al ISTISHABAnwa ’ul Istishab

370

�ابحصتساال اعونأSoson a paganay: So kapakaonota ko kokoman o akal ko kapaka-aangias a pakaasal (al Bara’ah al Asliyyah) ko da pn kaadn o kitab. A skaniyan so kapakadaa ko piakada o Akal ago da tankda o Kitab, ka datar o kakokom ko kapakaaangias ko kapakaako ko manga paliogat ago so manga kabnar sa taman sa makatindg so dalil ko kiapakaako niyan sa nggolalan sa kiapaliogati ron odi na so kiatankd o kabnar. Sa giankanan a soson na miatankd sa minggolalan sa Akal, sa taman sa makambowat so dalil a mian’g a phakatogalin on, ka kagiya pkhokom sa kapopokasi sa kapakaako ko manga paliogat ko da pn kapakambowat o kitab, aya ibarat iyan na so kiapakanggonanao o dalil sa kiawajib o lima a manga sambayang na mialamba so ika nm a sambayang a kna o ba paliogat sabap ko kiatokawi ron sa daa dalil iyan a ba niyan inwajib na khatatap skaniyan ko kaada iyan a pakaasal.

Go igira inipaliogat o kitab so simba ko taw a phakagaga on na miatatap so di ron phakagaga ko katatagoan on a so da on kapaliogati sabap sa daa dalil a maaadn a ba niyan pialiogatan. Sa amay ka maadn so taw sii ko darpa a di niyan katawan so Islam oriyan iyan na kiatokawan iyan na di ron khipaliogat so mialpas iyan a manga simba sa ba niyan khabayadi ko kinisampay niyan on, ka kagiya aya pakaasal na so kapopokasi ron ko kapakaaako sa taman sa makatindg so dalil ko kinipaliogat iyan on a skaniyan so katokawi niyan sankoto a manga simba a skaniyan na kiapaliogatan, sa amay ka so dowa kataw na mithompok siran ko kandagang sa iniwakil iyan ko isa on so kapndagang iyan oriyan iyan na tharoon iyan a daa mialaba o dagangan iran na khatarima so katharo iyan ka kagiya aya pakaasal na so kaada o laba, sa taman sa mapakatindg o pd iyan so saksi (karina) sa mataan a miakalaba skaniyan.

Go datar oto so katontota o isa ko pd iyan so bayadan ago sanka so tiontotan na aya pakaasal na so di niyan

371

kapakaaako inonta bo o matankd o isa sa nggolalan sa saksi a dalil.

Giankanan a soson na kaoopakatan so kakhowaa on.

Ika dowa soson: So kapakaonota ko kokoman a pakaasal ko manga shayi sii ko kitab a skaniyan so kapapakay (Ibahah) ko masa a kada o dalil ko sopaka iyan ko nganin a di iphatoray o Akal, ka kagiya di mipndaraynon, ago di khisapar ka kagiya so kisaparn on na adn a kabinasa on. Sa opama ka izai so Mujtahid sa kokoman o shayi na go niyan plobaa so manga dalil iyan ko kitab na go niyan di matoon so kokoman iyan na aya ikhokom iyan on na so kapapakay, ka kagiya aya pakaasal ko manga shayi na so kapapakay sa gioto i mapayag ko manga Ulama sabap ko kapakanggogonanao ron o manga dalil, ka kagiya so Allāh na pitharo iyan a: Go inipananding iyan a rk iyo so nganin a madadalm ko manga langit ago so doniya, sa di khabaloy a inipanan-ding inonta bo igira mapapakay, ka opama ka isasapar na di ron maadn so maana a kapangalimo sii rki tano ko kiaadna on a inipananding rki tano.

Sa giankanan a soson na kiaopakatan so kapnggalbka on ko kalankapan ko manga Ulama, apiya pn minitana so kiasobagi ron ko kambthowi ron sa Istishab antaa ka di, sa aya tindg o sabagi na di ron pd ka kagiya aya miakatoroon a dalil na so dalil a piakay niyan, na sii sankanan a sosonan a Istishab na khagaga o Faqih a kakokom iyan sa kahahalal o langowan a btad a daa miakambowat on a dalil sa ba niyan hiaram odi na ikokom o Akal so kaphakabinasa niyan, sa langowan a pangn’nkn ago panginginomn odi na kapasadan ago giragiray a daa miatankd on a kokoman a kitab odi na izapar o Akal ko kaphakabinasa niyan a mapayag na aya kokoman iyan na khapakay (Mubah). Sa kahasanaan dn ko Mujtahid sii sankanan a kokoman so kapanagontaman iyan ko katoona niyan ko dalil ago so di niyan on kakhatoona.

372

So soson a ika tlo: So kapakaonota ko kokoman a miakanggonanao so kitab ko kiatankd iyan ago so katatatap iyan sabap ko kaaadn o sabap iyan. Ka datar o kiatankd o kahahalal ko lt o dowa a kharomai sa nggolalan ko kapasadan a mapiya na sii ko oriyan o kiatankd iyan na ikhokom so katatatap iyan sa taman sa maadn so phakabaroba on, ago datar o kiatankd o kapakamilik sa nggolalan ko kapasadan a kiaphasai a mapiya odi na so kiapakawaris sa khatatap oto a lalayon sa taman sa maadn so phakabaroba ko btad iyan sa khitogalin iyan so kapakamilik, go igira miakambayadan so taw ko isa sa bayadan na khasndod so kapakaaako niyan sa tatap on sa taman sa maadn so btad a khapokas iyan on so kapaaako sa nggolalan sa kiabayad odi na inirila on so bayadan iyan.

Sa gianan na kiaopakatan ko manga Ulama so kapnggalbka on, ka kagiya giankai a manga sabap na iphaliogat iyan a manga kokoman a mammts sa taman ko kaadn o phakabarnkas on sa nggolalan ko kitab.

So soson a ika pat: So kapakaonota ko kokoman o Kitab a miaona a so aya kapipikira on o Mujtahid na matatatap dn. Sa gianan i kiazosopakaan o manga Ulama, na so manga sapak a kiazosopakaan na ron mapananagombalay sa matatago on so manga kpit:

Kpit a paganay: Skaniyan na bagr a dalil a mamamantk sii ko kapakadaa on ago so katatapa on, sa gioto i katharoo manga as Shafi’iyyah ago so sabaad ko manga al Hanfiyyah, ago so al Hanabilah ago so kadaklan ko al Malikiyyah. Sa pitharo iran a igira aya miakabagr ko pamikiran na so kiada o kinitogalin iyan, na aya phakabagr ko pamikiran na so katatatap o btad ko nganin a kiaadnan on.

Sa inidalil iran sa paganay, sa mataan a so Istishab na opama ka di bagr a dalil a mamamantk na di mitana so kiatankda ko katatatap o manga kitaban a miangaoona sabap ko kakhapakay a kaankat iyan sa nggolalan sa

373

mansok. Ka kagiya so miakapatoray ko kiaadn iyan na di niyan khipatoray so katatatap iyan na khaadn so katatatap iyan a daa dalil iyan, na so kiphaliogatn on na batal sabap ko kiagtas o katatatap o Shari’ah o Nabi Īsā sa taman ko kiasogoa ko Mohammad ago so katatatap o Shari’ah o Mohammad sa dayon sa dayon.

Inismbag sankanan a dalil so mataan a di khipatoray ko di katarima o kakowaa ko Istishab a bagr a dalil so kaada o katatankda ko katatatap o manga Shari’ah sabap ko kakhapakay o kakhaadn o dalil a salakaw ko katatap iyan. Ka datar o kiatawattur o kawawajib o kanggalbka ko oman i Shari’ah ko manga taw niyan sa taman ko kapayag o Shari’ah a phakatondog a phakabarnkas sankoto a miaona, sa datar o kiatoona on ko Shari’ah o Nabi tano sa minggolalan sa manga thotol a gtas sii ko Qur’an sa mataan a skaniyan i kaposposan o manga Nabi, ago so miakambowat a manga Hadith a makatotoro sa kawawajib o kang-galbka on sa taman ko alongan a Qiyamat.

Inidalil iran sa ika dowa; So kiaopakat ko kiakowaa ko Istishab sii ko kadaklan ko manga sapak. Datar o katatatap o abdas ago so kiahadas (kiada o abdas) ago so kasosoti o ig, ago so kakharomai ago so kapakamilik ago so salakaw ron sii ko miatankd on a so minitana so kiazanka ko katatatap iyan sa aya ikhokom on na so katatatap iyan sa kiaopakatan a skaniyan so kanggalbka ko Istishab.

Inismbag roo a so kiaopakati ko kokoman ko katatatap iyan sii sankoto a manga sapak na kna o ba sii phagndod ko matag Istishab, ogaid na kagiya so Kitab na inwajib iyan sa minggolalan ko manga sabap iyan so manga kokoman a mammts ko kakhapakay o sambayang sabap ko kaaadn o abdas, ago so di niyan kakhapakay ko kada iyan, go so kiahalal o kasawiti ko kakharomai ago so kanggonai ko kamimilikan sa taman sa mapayag so nganin a phakabarnkas on sa nggolalan ko kitab, na so kakhokoma ko katatatap iyan sabap ko kaada o phakabarnkas on na kna o ba sobo so Istishab sa taman

374

sa khipatoray so kapakalankap o kapnggalbka on sii ko langowan a miatharo on a skaniyan na Istishab.

So kpit a ika dowa: So kaada o kababaloy niyan a bagr a dalil sa mamantk di sii ko kapakada na di pn ko katankd, a skaniyan i kpit o kadaklan ko al Hanafiyyah ago so sabaad ko as Shafi’iyyah ago so manga taw o Falsafah (Mutakallim).

Sa pitharo iran a so kaadn o kokoman na salakaw ko katatatap iyan, ka kagiya so katatatap na skaniyan so kalalayon o kaaadn ko oriyan o kiaadn iyan, na so dalil a miatoray ko kaaadn o kokoman na di niyan khipatoray so katatatap o kaaadn iyan, sa di khipatoray ko kaaadn so katatatap, na so kakokoma ko katatatap iyan sa nggolalan sa Istishab na kakokom a daa dalil iyan na skaniyan na binasa, ka kagiya so kiatankd iyan ko masa a paganay na makapangingindaw sa dalil, sa datar oto ko masa a ika dowa, ka kagiya khapakay a maadn na khapakay mambo a di maadn a skaniyan na missnggay a sii bo ko manga btad a kokoman a kitab sa sopak ko manga btad a maggdam o Hawas.

So kpit a ika tlo: Skaniyan na bagr a dalil sii ko kapakada kna o ba sii ko katankd, sa pitharo oto o sagorompong ko al Hanafiyyah, ka datar i Abu Zayd ad Dabbusi ago so as Sarakhsi ago so Fakhrul Islam ago so al-Bazdawi. Sa aya antap iran na So katatatap o nganin a miaadn na bagr a dalil ko kapagrna niyan ko nganin a phakasopak on sa taman sa makatindg so dalil a khatankd iyan so nganin a phakasopak on, sa kna o ba skaniyan bagr a dalil ko kathankda ko btad a di matatankd.

Khapayag oto ko btad o taw a miada (Mafqud) sa so kaoyagoyag iyan a miaona na phakaonot on so kakharn o kakhawarisi ron o salakaw ron, sa di khapakay o ba matankd so kakhawarisi niyan ko salakaw ron.

So salompok a piakada iran so bagr o Istishab sa mamantk a pd ko al Hanafiyyah na pitharo iran ankanan a

375

mbidaan sa da iran sanai so Istishab sii ko kiarna ko kakhawarisi ron o salakaw ron, ogaid na pitharo iran a; A aya sarat o kapakawaris na so kiapatay o phangowarisan sa kamataanan odi na nggolalan sa kiokom sa miatay na so taw a miada na sii ko onaan o da on pn kakokoma sa ba miatay na da matankd so kiapatay niyan na da maadn so sarat o kapakawaris.

So kiazopaki ko kababaloy ankanan a soson a pd ko Istishab ko kababaloy niyan a bagr a dalil na mapananagombalay ko kiazopaki sii ko mataan a so kiaona o kaaadn a rakhs a maada so pamikiran ko kiada iyan na ino ba skaniyan dalil ko kaaadn iyan antaa ka di?.

So as Shafi’iyyah ago so miayon kiran na oway a smbag iran, sa kna o ba so kakokoma on na ba kakokom sa daa dalil, ogaid na kakokom sa minggolalan sa dalil a skaniyan so katawi ko kaada o dalil (ko kiada iyan). Na so al Hanafiyyah na pitharo iran a di. Ka patoray so kaadn o dalil ko katampar a khipatoray misabap on so kaplobaa on a skaniyan na maada sii ko kabnar ko katatatap iyan ka kagiya so dalil na aya bo a tiankd iyan na so kokoman sa da niyan aloya so katatatap iyan odi na so di niyan katatatap, sa di khabaloy so kiatankd o kokoman sa miaona a rakhs o kaada o pamikiran ko nganin a phakabaroba on na ba dalil sii ko ka tatatap iyan.

Sa miatharagombalay sii sankai a kiasobag so matitimo a manga sapak ko Fiqhi.

Pd on sii ko as Shafi’iyyah a igira tiontot o Phanopos so kapanopos ko tamok a kathotompokan na go sankaa o miamasa so kapakamimilik o phanopos (Shafi’) ko phanoposan iyan na so as Shafi’iyyah na di ran iphatoray ko phanopos so kibayann iyan ko saksi iyan ko kapakamimilik iyan sa aya pzanaan iran na so kiapakaonot o kiapakamikik iyan sa miaona a so makatotoro on na so katatangana niyan on.

Na so al Hanafiyyah na ipphatoray ran so saksi a mibayan o phanopos sa di ran zanaan so katatangana

376

niyan ko tamok ka kagiya so Istishab sii kiran na di khapakay a pakaasal ago di khapakay a ba mabaloy a saksi a adn a khatankd iyan, sa giankoto a phanopos na thontotn iyan so kabnar ko kapanopos a so khatankd iyan on so kapakamilik a bago.

Go pitharo iran a maptharagombalay ron so kiazopaki ko kapakawaris o miada ko salakaw ron. Sa skaniyan na di khawarisan o salakaw ron, na khawarisan iyan so madazg iyan a miatay sii ko as Shafi’iyyah sa inionot ko kaoyagoyag iyan a miaona ago so kaada o katawi ko phakaalin on. Sa phagrnn iran so kawarisi ron o salakaw ron, sa pthankdn iran so kakhawarisi niyan ko salakaw ron sa nggolalan sa Istishab.

Sa di phakawaris ago di khawarisan sii ko al Hanafiyyah, ka kagiya so Istishab ko sabaad kiran na khapakay ko kipagrnn on kna o ba so kithankdn on sa inrn iran so kawarisi ron o salakaw ron ago da iran pakawarisa ko salakaw ron.

Na sii pman ko sagorompong a piakada iran so bagr a dalil o Istishab sa mamamantk sii ko kipagrnn on ago so khitankdn on na pitharo iran a; So salakaw ron na di niyan khawarisan sabap ko da kamatani ko sarat o kapakawaris a skaniyan so kiapatay o phangowarisan sa kamataanan odi na minggolalan sa kiokom na so miada na kna o ba oto datar na daa kapakawaris. Na di niyan khawarisan so salakaw ron sabap ko da kamataani ko kaoyagoyag iyan a skaniyan so sarat o kapakawaris.

Gioto i bontal a maito o Istishab ago so manga sosonan iyan a so kiaopakatan ago so kiazopakaan a skaniyan ko kamataani ron, na taman ko manga taw a mikhpit on ko kababaloy niyan a bagr a dalil na kna o ba dalil a makambibisa a pthankd ko kokoman a bago ogaid na skaniyan na pzawa ko katatatap o kokoman a miaona a so miatankd sabap ko dalil iyan sii ko masa a makabagr ko pamikiran o Mujtahid so kaada o kaaadn o nganin a phakabaroba on.

377

Sa so Istishab ko maana niyan a miaona na pkhalkaan iyan so blangan ko manga Fuqaha ko kapakambowata iran ko manga kokoman iran sii ko manga btad a daa khatoon iran on a dalil a pd ko manga dalil a miaona sa maphakada iyan kiran so kakhaparampang sii ko kaphakaonota iran ko kokoman iyan a miaona mlagid o kokoman a kitab a tiankd o Shari’ah sa minggolalan sa dalil a mattndo sa datar sii ko soson a ika tlo odi na minggolalan sa dalil a lankap sa datar sii ko soson a ika dowa, odi na kokoman a akal sa datar sii ko soson a paganay. Na so kakowaa on na makatotoro sii ko kapiya o Shari’ah ago so kapzogot iyan sa da niyan brna so manga taw ko manga titayan a katatamanan sa di ran khalawang.

Sa so siyap o manga Ulama ko Usul ko kinisnggay niyan a isa a bandingan ko giikapangilaya ko manga darpa a kakhowaa on sa nggolalan sa kiaopakatan, ago so manga darpa a kiazosopakaan on na skaniyan na saksi a bago sii ko kissnggay o Fiqhul Islam sii ko manga paratobowan a di khatoon sii ko salakaw ron a pd ko manga kitaban a pianarankoni o knal o manosiya a so piakaphasod iyan so sabaad a manga kokoman iyan ko onayan a Istishab, sa da dn pamagosaya o manga Ulama iran so bandingan iyan mapiya pn maito. Na so onayan a miatankd a so “Kassnditan na imbtad sa angias taman sa matankd so kiapakazala iyan – al Muttahamu Bari’un Hatta Tasbuta Idanatuhu – “The accused is Inocent until he is proven guilty“ sa gianan na sii masasanday ko Istishab ko kababaloy niyan a angias ko pakaasal iyan.

Go so katharo iran a “So katatangana ko tamok a giimithotogalin na tanda ko kaarki ron - al-Hiyazatu Fil Manqul Sanad al milkiyyah” na aya pakaasal anan na so Istishab sa so katatangana ko nganin na karina sa ka-arki ron o makatatangan taman sa mapayag so sopaka iyan, ago so manga salakaw san a pd ko manga kokoman.

So Pangilay a Ika Nm

378

SO BANDINGAN KO BITIKAN O MIAONAAN TANOShar’u Man Qablana

�انلبق نم ع�رشPiamagosay o manga Ulama ko Usul sii ko manga dalil a kiazosopakaan, so bandingan ko Kitaban o miaonaan tano a pd ko manga kitaban a phoon sa langit o ino khiitong sa kitaban tano antaa ka di?

Aya miakasonggod kiran roo na kagiya miatoon iran a so Bitikan tano na da niyan mansoka so langowan a kokoman o manga kitaban a miaona, ogaid na aya bo a miansok iyan on na so sabaad on, sa miakaoma a makaaayon sii rkaniyan sii ko sabaad a manga kokoman sa kapakaayon a tarotop sii ko mitotompok on ko manga paratiaya. Ka datar o kipapaliogatn ko kapakaisaisa a ko Allāh (Tawhid ), ago so kiaharama ko kapanakoto (Shirk), go so kaparatiayaa ko alongan a maori ago so madadalm on a pd sa isipan ago balas ago siksa, ago so manga bitikan a kanggalbk (Tashri’at Amaliyyah) ka datar o kiaharama ko kapamono ago so kazina, go so kapakaaayon iyan sa matitimbl ko sabaad a manga bitikan a kanggalbk a salakaw ka datar o kiawajib o kaphowasa “Inipaliogat rkano so kaphowasa sa datar o kinipaliogatn on ko miaonaan iyo “ go so kawawajib o kitas sii ko kapamabai ko ginawa ago so manga anggawta.

Miakaoma oto a bathk ko Qur’an sa pianothol iyan rkitano so saba-ad a inipaliogat iyan sa rakhs a inisogo iyan rkitano so datar iyan sii ko sabaad on, ago tomirn ko sabaad on a salakaw. Sa datar o kiapanothola on o sabaad ko manga kitaban iran a mattndo a so da rki tano sogoon.

379

Sa datar oto a so sabaad ko manga Fuqaha na inidalil iran so miakaoma sii ko Qur’an a thotolan ko manga kitaban a miaona.

Pd roo so miapanthol a miakapoon ko Ibn Abbas a mataan a somiojud sii ko Surah Sad ko katharo o Allāh a: Go miapikir o Daud a mataan a tinioba ami skaniyan na miamangni sa rila ko Kadnan iyan sa somiojud ago miangndod (ko kadnan iyan) go biatiya iyan so katharo o Allāh a: Siran oto so siran na tioro siran o Allah na sii ko toroan iran na sayan inka (al An’am 90). Go so miapanothol a miakapoon ko Imam Ahmad Bin Hanbal a ini-iza on so makapantag ko taw a mizapa sa zombaliin iyan so wata iyan na pitharo iyan a: Aya patoray ron na phakasombali sa Kambing sa ipzadka niyan so sapo iyan ka pitharo o Allāh a: Go sianggar ami skaniyan a zombaliin a mala (as-Saffat 107). Sa aya inipaliogat iyan na Kambing sa inidalil iyan ankoto a Ayat a gioto so Shari’ah o Ibrahim. Go iniiza on so Kapripa (Qur’ah) na pitharo iyan a khapakay ka kagiya miyaaloy ko kitab o Allāh sii ko dowa a darpa, pitharo o Allāh a; Miakipripa na miapd ko piamanaban (as Saffat 141). Go so katharo iyan a; Go da ka kiran maadn gowani a ibtad iran so manga pansom iran (ko kapripa) o antawaa kiran i phakaritan ko Maryam (Ali Imran 44). Kinowa niyan oto a dalil ankoto a dowa a ayat ko kakhapakay o kapripa a so paganay ron na sii ko Shari’ah o Yunus, na so ika dowa na sii ko thotolan ko Maryam.

So manga Fuqaha ko al Hanafiyyah na kinowa iran a dalil ko kikitasn ko Muslim ko Dimmie ago so mama ko babay so katharo o Allāh a; Go inipaliogat ami kiran sii rkaniyan a mataan a so ginawa (na badal iyan kitas iyan) so ginawa (al Ma’idah 45). Go kinowa a dalil o manga Fuqaha ko al Malikiyyah ago so as Shafi’iyyah ago so al Hanabilah ko kakhapakay o Katndan (Ja’a’lah) so katharo o Allāh a; Go bagian i taw a mikasoy niyan (so asada o Yusuf) so awid o satiman a onta sa sakn i maako ron (Yusuf 72).

380

Gowani a matoon iran oto na piamagosay ran ankai a mas’alah sa datar o kiapamagosasya iran ko mas’alah a salakaw a mitotompok on a iniitong iran a datar o onayan ankai a mas’alah a skaniyan so; Ino so Rasulullah ko da on pn kasogoa ago so da on pn katoron o Shari’ah ba niyan pzimbaan so Shari’ah a pd ko maga Shari’ah a miaona anta a ka di?

Gowani a katokawan iran a skaniyan a Rasul na kna o ba matatago ko agama o pagtaw niyan ka kagiya da dn sojud sa barahala ago da dn inom sa pakabrg ago da dn kan ko manga sombali iran a so gi iran khorbann ko manga katohanan iran, a skaniyan na giiphowasa ago gi-izambayang ago giihajji. Sa miasobag siran sa madakl a kpit ko makapantag roo.

So Mu’tazilah na aya kpit iyan na skaniyan a Rasul na aya ipzimba niyan na sabap ko Shari’ah a Akal aya maana niyan na gii niyan galbkn so nganin a pphakapiaan o akal iyan ago pzankaan iyan so di khabaya-an o akal iyan. So Ahl as Sunnah na miadowa bagi; Paganay ron na skaniyan a Rasul na kna o ba niyan pzimbaan so Shari’ah a miaona, so pman so ika dowa lompok na aya paratiaya niyan na ipzimba niyan so Shari’ah a miaona, ogaid na miasobag siran ko katndoa sankoto a Shari’ah, pd kiran so da iran tndoa so Shari’ah, sa pitharo iran a ipzimba niyan so aya kapipikira niyan on na Shari’ah o Allāh a miaonaan iyan, sa pd kiran pman so tindo iyan ankoto a Shari’ah sa miatharo a so Shari’ah o Ibrahim, go miatharo a so Shari’ah o Mūsā, go miatharo a so Shari’ah o Isa.

Giai na manga katharo a daa dalil iyan, ka kagiya so Rasul ko oriyan o kiasogoa on na da niyan payaga so nganin a mitotompok roo sa aya kaphangndodan roo na so manga kitaban a thotol sa aya phakapayag ko manga okitokit a kapzimba niyan sa datar o kiatharoa on o sabaad ko manga Ulama, sabap roo na aya maontol sankai a btad na so katarg ko kakokoma on ko kapakada ago so katankd.

381

So pman so Mas’alah a ika dowa a skaniyan so kapzimba niyan ko oriyan o kiasogoa on a khabaloy a Shari’ah tano sa paganay, na miasobag on so manga Ulama sa dowa a pamikiran. So paganay ron na; pitharo iyan a oway skitano na khisimba tano skaniyan ko masa a katankd o kapipiya niyan, na so sabaad na aya pitharo iran na di.

So phagilay ko manga kitaban a Usul na khailay niyan a so manga taw ankai a manga pamikiran na initgl iran sii ko katankda iran ko manga tindg iran sa taman sa domialil siran sa manga dalil a daa kizosophon iyan ko bandingan sa mlk bo, sa da makalidas so manga dalil iran ko kakhasankaa on o somianka on.

Sabap roo na kilangn tano so sabaad on ka an makarinayag so bandingan ko manga pamikiran.

So manga Shari’ah a miaona na dowa bagi:

Paganay ron: So daa miakambowat on oba miaaloy sa pakaasal ko Shari’ah tano. Sa giankanan a soson na daa sankaan ko mataan a di tano khizimba ka kagiya di tano katawan inonta bo o nggolalan sa mitogalin rkitano a phoon kiran na siran na di siran khasarigan ko katogalin ko oriyan o kiatankd o kiapanambi iran ago so kiapangalina iran ko manga kitab iran, sabap san na daa miatoon ko Rasulullah iba niyan piangilay so manga kokoman sankoto a manga Shari’ah ko daa tomioron on a Wahi, sa so miapanothol a mataan a iniiza iyan ko manga Yahudi so kokoman o Radiam (Rajm) sii ko Tawrah na kna o ba aya antap iyan roo na an iyan katokawi so kokoman ogaid na aya bantak iyan na so kapayaga ko kabbnar iyan sii ko kiapanothola on sa so Rajm na miaaloy ko Tawrah a pzankaan oto o manga Yahudi, sa sabap roo na da on dn pangndod ko salakaw roo. Go miapanothol a so Rasul na miailay niyan so Umar a komakapt sa sardit a pd ko Tawrah a pmbatiaan iyan na kiararangitan sa pitharo iyan a; Antonaa nan? Ba ko skaniyan da mioma a mapoti a masinaw a opama ka riaot ako o pagari akn a Musa na da a maparo ron a rowar ko kaonoti rakn.

382

Ika dowa: So miakambowat so kiaaloy niyan sii ko Shari’ah tano a skaniyan na dowa soson:

Paganay ron : So miatankd so kiamansok iyan sa minggolalan sa titayan a matatago ko Shari’ah tano, ka datar o kiaharam o langowan a adn a kamalaging iyan (a binatang) ago so sibo o sapi ago so kambing sii ko manga Yahudi a so pianothol o Qur’an ko katharo o Allāh a: Go sii ko siran oto a manga Yahudi na hiaram ami so langowan a adn a kamalaging iyan na sii ko sapi ago so kambing na hiaram ami kiran so sibo ankoto a dowa inonta bo so kiaawidan on o likod iyan ago so sold a tiyan ago so minisaog on ko tolan (a manga sibo) gioto na inibalas ami kiran sabap ko kapphanalimbot iran sa mataan a skami na bnar (al-An’am 146).

Sa so Allāh na miansok iyan ankoto a kiaharam sii ko Shari’ah tano ko katharo o Allāh a ko onaan ankoto a ayat a; Tharo anka a daa khato-on akn ko nganin a iniwahi rakn a haharamn ko (taw) a pkhan inonta bo o ba mabaloy a miatay (a da masombali) odi na rogo a pthoga odi na sapo a baboy ka mataan a marzik, odi na kaliyo ko agama o Allah a so siombali sa salakaw ko Allah na sa taw a magimpis (o kamotowan a kaor) a kna o ba pphloba sa kasawit ago di pn phamaba (na go ron makakan) na mataan a so Kadnan ka na paririla a makalimoon (al-An’am 146).

Go aya ibarat oto na so manga Taban (Gana’im) ka kagiya so Rasulullah na pitharo iyan a; Hialal rakn so manga Taban a daa kiahalalan on a isa bo ko miaonaan akn. Sa kiasabotan a so manga taban ko kathidawa na haram ko pagtaw a miaonaan tano sa oriyan iyan na miamansok ankoto a kahaharam iyan sii rki tano. Sa giankanan a soson na di tano khisimba ago mapnggolawla ko kiaopakati ron. Ika dowa: Daa titayan a mapayag sa ba niyan miansok sii ko Shari’ah tano a skaniyan na dowa ka dinis:

383

Sa dinis on so biathk o titayan a mataan a minipaliogat rkitano sa datar o kinipaliogat iyan kiran odi na tiankd iyan so datar iyan sii ko Shari’ah tano sa giyanan na daa sankaan a khisimba tano ka kagiya Shari’ah tano. Pd roo so kinisogoon kophowasa a so miaaloy ko katharo o Allāh a: Hay so miamaratiaya inipaliogat rkano so kaphowasa sa datar o kinipaliogatn on ko miaonaan iyo. Go so kinisogoon ko kitas ko katharo iyan a: Go inipaliogat ami sii kiran sii rkaniyan a so ginawa (na badal) o ginawa so mata ko mata so ngirong ko ngirong. …. A gianan na miatoon ko Shari’ah tano sa ba dn salakaw a kiniokit iyan, ko katharo o Allāh a: Hay so miamaratiaya inipaliogat rkano so Kitas sii ko miangabobono sa so maradika ko izik iyan a maradika so oripn ko izik iyan a oripn so babay ko izik iyan a babay na sa taw a irilaon (so kitas) o pagari niyan na onoti niyan so mapiya sa tonaya niyan (so diyat) sii ko pagari niyan sa nggolalan sa mapiya sa gioto na kapakakhap a phoon ko Kadnan iyo ago limo na sa taw a mamaba ko oriyan oto na adn a bagi-an iyan a siksa a masakit go adn a rk iyo (a madadalm ko kanggolalan) o kitas a kaoyagoyag hay manga lalantas i pamikiran ka an kano makapananggila (al Baqarah 178-179).

Go pd roo so ka khorban (Udh’hiyyah) ka kagiya Sunnah o Ibrahim a pitharo o Rasulullah a Khorban kano ka mataan a skaniyan na okitokit o ama iyo a Ibrahim .

Go so sadinis a salakaw a daa ba on miabathk a titayan ogaid na pianthol rki tano o Allāh sii ko kitab iyan odi na sii ko katharo o Nabi niyan, a gianan i khapakay a kadarpaan o kapzosopakaan, sa datar o kiatharoa on o sabaad a manga Ulama.

Sa adn a mikhpit sii ko skitano na di tano izimba ankanan a soson, na adn pman a mitharo sa ski tano na khisimba tano ankoto.

384

Sa so manga Shari’ah a miaona na manga bitikan a katatamanan so masa niyan a sii bo somosoat sankoto a masa niyan a mattndo a pkhamansok iyan so Shari’ah a miaonaan iyan ko nganin a phakasopak on, na so Shari’ah tano na lankap a di katatamanan so masa niyan a somosoat ko langowan a masa ago darpa a skaniyan na pmbarnkas ko langowan a phakasopak on a pd ko manga Shari’ah a miaona, sa giankoto a dianka na sabap ko daa miatoon a miakamansok on ko Shari’ah tano na khabaloy a Shari’ah tano sa kna o ba sii pagilaya ko kagiya skaniyan na Shari’ah o Nabi a miaona, ogaid na sii khowaa ko kababaloy niyan a Shari’ah o Nabi tano sa datar o kiaaloya on o kadaklan ko manga Ulama a mitharo ko kakhisimbaan tano sankoto sabap ko kiaopakat o dowa makambabala sii ko mataan a so daa miakambowat on a kiaaloy ko Shari’ah tano na kna o ba tano Shari’ah sa da rki tano mipaliogat so kaplobaa on na aya pn o ba rki tano khipaliogat.

Makatotoro roo so katharo o All h a: Go initoron ami rka so Kitab sa minggolalan sa bnar a babagrn iyan so miaona-n iyan a pd ko kitab ago phapaar on na kokomn ka ko lt iran so nganin a initoron o Allah go di nka pagonoti so manga baya a ginawa iran ko nganin a miakaoma rka a pd ko Bnar sa oman i salompok na inadnan ami a pd iyo sa lalan ago sosonan o kiabayai o Allah na balowin kano niyan a Ummat a satiman ogaid na kagiya thiobaan kano niyan ko nganin a inibgay niyan rkano (al Ma’idah 48).

So pman so katharo o Allāh a: Inadn iyan rkano a pd ko Agama so nganin a iniwasiyat iyan ko Nuh go so iniwahi ami sii rka go so nganin a iniwasiyat ami skaniyan ko Ibrahim go so Musa go so Isa a pakatindga niyo so Agama sa di kano ron pzagomparak (as Shura 13).

Go so katharo iyan a: Tharo anka a bnar so Allah sa onoti niyo so Agama o Ibrahim a maontol ago da maadn a pd ko manga pananakoto (Ali-Imran 95).

385

Go so katharo iyan a: Oriyan iyan na iniwahi ami rka a kaonot inka ko Agama o Ibrahim a maontol ago da maadn a pd ko pananakoto (an Nahl 123).

Go so katharo iyan a: Go antai taw a makalawan sa kapiya i Agama ki taw a inimbayorantang iyan a paras iyan ko Allah a skaniyan na phipiapiya ago inonotan iyan so Agama o Ibrahim a maontol (anNisa’ 125).

Na aya bantak sankoto a agama sankoto a paganay a ayat na skaniyan so pakaasal o agama a skaniyan so paratiaya a Tawhid (kapakaisaisa a ko Allāh) a so miaadn on so langowan a manga Nabi ago so langowan a Sahri’ah na miaompong on, sa gioto i manga wasiyat o maga Nabi: Go iniwasiyat skaniyan o Ibrahim ko manga moriataw niyan ago so Ya’qub a hay manga wata ko mataan a so Allah na tinindos iyan rkano so Agama na oba kano mamatay inonta bo a skano na manga Muslim (al Baqarah 132).

Kna o ba aya mapipikir on na so kalalankap ka o gioto na makapzopaka ago so katharo iyan a; Oman i salompok na adn a rk iyan a inadn ami ron a lalan ago sosonan. Go so lapiat a agama (Millah) na di makapnggolalan ko manga sapak a kitab, go kagiya so Allāh na pitharo iyan a miakatondog roo sii ko dowa a ayat a paganay a “ o da maadn a pd ko manga pananakoto “ sa miakatondog oto ko kababalaa niyan ko Agama na aya mibabala ko kapanakoto (Shirk) na so kapakaisaisa a ko Allāh (Tawhid).

Sabap roo na miatharo a So kakhapir na agama a satiman. A rakhs a so manga bitikan (Shari’ah) o manga kafir na madakl a pizosonan iyan a mbidabida.

So pman so katharo o Allāh ko oriyan o kiaaloya niyan ko sagorompong ko manga Nabi a miangaoona a: A siran oto so tioro siran o Allah na sii ko toroan iran na sayan inka (al-An’am 90) na kna o ba aya bantak roo

386

na ba skaniyan sosogoa sa kapnggalbka ko langowan a initoron kiran a pd ko manga Sahri’ah, ogaid na aya bantak on na so kapakaayon o Sunnah iran ago so okitokit iran ko kapndolona ko manga pagtaw iran sii ko agama ago so kazabar ko manga ringasa iran sabap ko katharo o Allāh a: Zabar ka sa datar o kiazabar o manga papantang ko manga Nabi sa di nka siran phamakotn (al Ahqaf 35). Aya maana niyan na di nka pnggagaani so kitana kiran o siksa sa datar o kianggagaani o sabaad kiran ka datar o Nuh a inipamangni niyan so manga qawm iyan sa bankitn siran.

Sa so mnga Shari’ah a miaona langon na mapiya pn miaopakat siran ko manga paratiaya ogaid na mbidabida siran sii ko manga kanggalbk ko katimbl iyan sa datar o kiaosaya on sa onaan. Sa so gii niyan kapakapagayonayon na di niyan rki tano khipaliogat so kanggalbka on langon.

Sa so miaadn on ko Shari’ah tano sa da masanka na isosogo rki tano so kanggalbka on sabap ko kiabaloy niyan a miaaloy ko Shari’ah tano kna o ba so kababaloy niyan a Shari’ah o miaonaan tano ka an mabaloy a onayan o Shari’ah tano.

Na so kababaloy o Nabi a kiaayonan iyan so Ahlul kitab ko sabaad a manga simba ka datar o kaphowasai ko Ashura’ ko kiatokawi niyan ko gii ron kaphowasai o manga Yahudi na pitharo iyan a skitano i patot ko Musa a di siran, na di oto phakatoro sa ba aya kiaphowasai niyan on na kagiya isosogo kiran, ogaid na khapakay a piphowasaan iyan sabap ko Ijtihad iyan ko da pn katoron o kokoman iyan a pizagintas sa tiankd on o Wahi a gioto i btad o manga Ijtihad iyan, ka kagiya sii ko lawas iyan a powasa so kaphakarani ko Allāh ago so kababaloy niyan a simba. Phakatoro roo so katharo o Rasul a miyakapoon ko Ibn Abbas a; Gowani a phowasaan o Rasulullah so gawii a Ashura’ ago inisogo iyan so kaphowasai ron na pitharo iran a; Hay Rasulullah mataan a skaniyan na gawii a sslaan o manga Yahudi ago so

387

manga Nasrani na pitharo iyan a; Amay ka so phakatalingoma a ragon insha Allah na phowasaan tano so gawii a ika siyaw, na pitharo iyan a da pn makaoma so isa a ragon na miawafat dn so Rasulullah .

Go sii ko kiapanothola on o Ahmad ago si Muslim na pitharo o Rasulullah a; O misampay ako ko phakaoma a ragon na pphowasaan akn so (gawii a) ika siyaw.

Go so salakaw a kiapanothola on a miasanday ko Ahmad na pitharo o Rasūl a: Phowasai niyo so gawii a Ashura’ sa sopaka niyo so manga Yahudi sa phowasai niyo so onaan iyan ago so oriyan iyan a salongan, go pd ko Sunnah niyan so kapzopaka niyan ko manga Yahudi ko oriyan o kiatoron o kadaklan ko manga kokoman a kanggalbk sii sa Madinah a so pitharo iyan a; Opawa niyo so manga sompa sa modol na bagakn iyo so sompa sa baka sa sopaka niyo so manga Yahudi.

388

So Pangilay a Ika Pito

SO MANGA KATHARO O SAHABAHAqwal as Sahabah

�ةابحالص ال�وقأPd sa matatankd a so sabaad ko manga Sahabah o Rasulullah a so manga taw a minipagpda iyan ko kaoyagoyag iyan ago miaknal iran on so manga pagns o Kitab ago inisampay siran ko pankat a Ijtihad na miagijtihad siran sa pamikiran ko manga btad a daa ba on titayan a mapayag a pd ko Kitab o AllĪh ago so Sunnah o Rasulullah sa adn a miaadn kiran a manga katharo a pkhaopakat siran on ko sabaad a manga masa na pkhasobag siran ko sabaad on sa miatimo a phoon roo so manga smbag iran ko manga pakaiza a aya inibtho ron na Fiqhu as-Sahabah (kokoman o manga Sahabah) a initogalin o manga panonothol sabap sa da midakat sankoto a masa niyan, oriyan iyan na minithoto-galin ko kitaban a Hadith ago so Fiqhi sa pinggalbk skaniyan o manga Fuqaha a manga Mujtahid a so miakaoma siran ko oriyan iran, sa adn pman a salompok kiran a da iran galbka.

So Abu Hanifah na pitharo iyan a: Amay ka daa matoon akn ko Kitab o Allāh (a kokoman) ago da pn ko Sunnah o Rasulullah na kowaan akn so katharo o manga Sahabah niyan ko khabayaan ko ron na ibagak akn so khabayaan ko ron, oriyan iyan na di ako mliyo ko katharo iran sa ba ko khowaa so katharo o salakaw kiran. Go sii ko isa a kiapanothola on na pitharo iyan a: So miakaoma rkami a phoon ko Sahabah na phagonotan ami skaniyan na so miakaoma rkami a phoon ko manga Tabi’in na phrompirn ami siran, go pianothol o Ibn al-Mubarak a: Miyan’g akn so Abu Hanifah a gii niyan tharoon a: Igira miakaoma (so kokoman) a phoon ko Nabi na tarimaan

389

ami, na amay ka makaoma so phoon ko Sahabah na mamili kami ko katharo iran, na amay ka makaoma rkami so phoon ko manga Tabi’in na rompirn ami siran.

So as Shafi’i na gowani a izaan ko katharo o Sahabah igira miasobag siran on na pitharo iyan a; Khowaan ami so miakaayon on ko Kitab o Allah odi na so Sunnah odi na so Ijma’ odi na so miakapiya ko Qiyas, na gowani a izaan ko katharo o isa kiran a daa miatoon a pamikiran o pd iyan a miakaayon on odi na miakasopak on, na pitharo iyan a; So manga taw o katao (ahlul ilm) na pkhowaan iran ko sabaad a masa na ipmbagak iran ko sabaad a masa, sa pkhowaan iran so pamikiran o sakataw ko manga Sahabah amay ka daa matoon iyan a titayan a Qur’an odi na Sunnah ago Ijma’ odi na daa Qiyas.

Gianan na mapayag sa mataan a pkhowaan iran so manga katharo o manga Sahabah amay ka daa titayan a Qur’an odi na Sunnah antaa ka Ijma’ odi na Qiyas sa pphiliin iran so miakaayon on ko Kitab ago so Sunnah ago so Ijma’.

Minitogalin a miakapoon ko Ibn al Qayyim a pitharo iyan a; So Katao na manga pankatan: aya paganay ron na so Kitab o Allāh, go so Sunnah, na aya ika dowa; na so Ijma’ ko daa ba on titayan a Qur’an ago Sunnah, na aya ika tlo: na so katharoo Sahabah a daa ba on miato-on a makasosopak on a pd ko manga Sahabah, na ika pat: na so kiasobagan ko manga Sahabah. Na ika lima na so Qiyas.

Go miatoon ko kitab a al Umm a sii ko kasobag iran na ayakhowa-an na so marani ron ko Qur’an ago so Sunnah na amay ka daa matoon iran a papata ko karani na so katharo o Abu Bakr odi na so Umar odi na so Uthman na aya rkami makallbi amay ka mangonotonot kami sa kpit.

Go aya ibarat oto na so Imam Malik a pkhowaan iyan so galbk o manga taw sa Madinah (Amalu Ahlil Madinah) a so kiaopakatan on ago so kiasobagan on a so aya

390

onayan iyan ko kalalayami ron na manga smbag o manga Sahabah ago so manga galbk iran. Go datar oto so Imam Ahmad Bin Hanbal a gii niyan galbkn so marayag a tindg sa di ron mliyo sa amay ka daa ba on makarayag ko katharo iran na panotholn iyan so manga tindg iran, a kiasabapan oto sa kapphakadakl o manga pamikiran sii rkaniyan ko mas’alah a satiman.

Phoon sii na miakala so giikapagosaya ko manga katharoo Sahabah o ino khiitong a dalil a khaosar skaniyan o Mujtahid amay ka daa mato-on iyan a titayan sii ko mas’alah odi na Ijma’ antaa ka di?.

Sa siniyap o manga Ulama ko Usul ko kiambidabida o manga kpit iran ago so manga okit iran so kapagosaya sankai a mas’alah sa inibtad iran a pd ko kaphagitonga ko manga dalil a kiazosopakaan sa pianothol iran on so manga katharo sa inipanaban o oman i isa kiran so pamikiran a kinowa niyan, na so kipmbangnsaan ko pamikiran ko khirk on na darpa a kiazosopakaan iran.

Daa sankaan a mataan a so pamikiran o Sahabah na di khabaloy a bagr a dalil ko Sahabah a salakaw ron a pd ko manga Mujtahidin, sa ayakiazosopakaan na sii ko kababaloy niyan a bagr a dalil ko kibangnsa niyan ko manga Tabi’in ago so miakaoma ko oriyan iran, sa so katharoo Sahabah sii sankoto na phizoson:

Soson a paganay: So kiaompongan kiran sa bathk ago mapayag sa gianan na kiaoapakatan so kababaloy niyan a bagr a dalil ka kagiya skaniyan na Ijma’ a mapayag.

Soson a ika dowa: So katharo iyan ko nganin a di khasabot sa nggolalan sa pamikiran ago so akal ka datar o manga btad a kasimba ago so khikadidianka (Muqaddarat) sa giankanan na daa sankaan ko kababaloy niyan a bagr a dalil a wajib so kanggalbka on ka kagiya aya kiapoonan iyan na so mian’g.

391

Soson a ika tlo: So katharo o isa kiran ko nganin a praotn a pamikiran a daa miatoon on a sopak iyan a pamikiran.

Soson a ika pat: so miakapoon kiran sa minggolalan sa Ijtihad sa da siran on maopakat ogaid na mindakl so manga kpit iran on, sa gianan ago so onaan iyan a pamikiran i ron minitana so kiasobag.

Na aya pamikiran a miapanothol phoon roo na tlo:

Paganay ron: Kna o ba bagr a dalil a mamamantk, ka kagiya miakambowat sa Ijtihad a phoon kiran a khapakay a ontol odi na ribat, ka kagiya di siran pindiara ko karibat na khabaloy so katharo iran a datar o katharo o salakaw kiran a pd ko manga Mujtahidin a skaniyan na kna o ba bagr a dalil, sabap ko kiatankd o kapkharibat o sabaad kiran ago so kipkhasowin o sabaad kiran ko pamikiran iyan. Go kagiya miatankd so kiasopaka o sabaad ko manga Fuqaha ko Tabi’in ko sabaad kiran ago kiatokawan iran ankai a kiasopak sa da iran sankaa sii kiran, na opama ka so pamikiran iran na bagr a dalil a phan’gl ko phakasalono kiran na diso malaa sankaan iran sii kiran ankanan a kiasopak, na amay ka miatankd oto ko manga Tabi’in na so salakaw kiran na datar iran, go so kapakalalawan o Sahabah ko kababaloy ran a makallbi ago matao ago malai kalk a di so salakaw kiran na di niyan khipatoray ko salakaw a Mujtahid ko phakasalono kiran so kaonoti kiran ka kagiya so manga dalil ko kisasaparn ko kapangonotonot sa kpit na lankap a mararankom iyan so Sahabah ago so salakaw ron.

Ika dowa: Skaniyan na bagr a dalil ko nganin a miasopak iyan so Qiyas (manga onayan) ka kagiya so kasopaka ko onayan na di khaadn sa ba matag pamikiran ogaid na patoray a maadn on so dalil a mian’g. Ika tlo: Skaniyan na bagr a dalil a mamantk. Ka kagiya so katharo o Sahabah na marani ko bnar a di so katharo o salakaw ron a pd ko manga Mujtahidin ka kagiya khapakay a miyan’g iyan ko Rasulullah odi na mian’g iyan a miakapoon ko isa a Sahabah a mian’g iyan

392

pman ko Rasulullah , odi na miasabot iyan a phoon ko Ayat ko Qur’an sa sabot a minisoln ko salakaw ron sabap ko kapakalalawan iran ko kasasabota ko basa Arab sa nggolalan sa waraan ago so kagarang o pamikiran iran ago so kiamasai ran ko manga sabap o kiatoron o manga ayat ago so kiathay a kinipagpdaan iran ko Rasulullah ago so kiasandngi ran ko manga galbk iyan ago so manga kokoman iyan. Sa gioto na khabaloy niyan so sabot iran a sii ko pankatan a di ron khisampay so sabot o salakaw kiran. O pama ka ka so Ijtihad iran na minggolalan sa Qiyas na skaniyan na makallbi a di so Qiyas o salakaw ron sabap ko kababaloy ran a makalalawan ko kiggpaan a di so salakaw kiran ko katawi ko manga sabap o Kitab ago so manga pagns iyan.

SO KAPAMIMIKIRANA SANKOTO A MANGA DALILNadratun fi Tilkal Adillah

77ةلداأل كلت يف ةر7ظنGioto i manga pamikiran o mizosopaka on sankai a mas’alah ko kapontok iyan. Go miailay nka so mikhpit ko kakhowaa on sa mamantk na daa kkpitan iran a rowar sa kagiya siran na makalalawan i kapiya a di so salakaw kiran, ago so pankatan iran na maporo a di so pankatan o salakaw kiran, ago so sabot iran na matolangd a di so sabot o salakaw kiran, sabap ko kakhapakay a so miakapoon kiran a pamikiran sa bontal a Ijtihad na manga katharo a mian’g iran ko Rasulullah sa minisonggod siran o kasanggila sa da iran kibangnsaan sankoto a katharo ko Rasulullah sa kalk sa oba iran mapakambokhag so Rasulullah, go sabnar a kipitan iran so sabaad a manga Hadith a ipphatoray niyan so kaonoti kiran a so damakalidas ko kiapamagoaya ko kabbnar iyan

393

ago so kakhatharima iyan sa maana a salakaw ko babantakn iran on.

So pman so miakada ko kakowaa on na daa kasasandayan ko da-awa iran a rowar sa kagiya siran na manosiya a di siran pindiara ko karibat sa datar o salakaw kiran sabap ko kiatankd o kiaribata o sabaad kiran ko sabagi ko manga Tabi’in sa mian’eg kiran sa da kiran masanka.

Sa so mas’alah ko pamikiran akn na daa dalil on a gtas ko kakhatankd o kababaloy niyan a bagr a dalil odi na so kapakadaa on, sa sii tano matatago ko kathankda tano ko asal a pd ko manga pakaasal a so iphatoray o Mujtahid sa ginawa niyan a di ron khapakay so kaawa iyan on ko masa a katankd iyan ago mabagr on sa daa miatoon iyan a dalil a mabagr a phoon ko Qur’an odi na Sunnah.

Sa amay ka pakadalmn tano so pamikiran sii ko manga katharo o manga Sahabah a so darpa a kiazosopakaan na khatoon tano skaniyan a manga katharo a miakambowat sa minggolalan sa Ijtihad a masasanday sa dalil a khatarima, ka kagiya di tharimaan a akal oba makambowat ko isa kiran so smbag (fatwa) sa daa dalil iyan a kasasandayan on, na so pkhowa ko katharo o Sahabah na di niyan khowaan ko matag kababaloy niyan a katharo a Sahabah ogaid na kagiya katharo a masasanday sa dalil a bnar na so kanggalbka on na skaniyan d so kanggalbka sankoto a dalil apiya pn da tano marinayag, sa makasasaginda ankanan a galbk ko kanggalbka ko Ijma’ a so di tano dn plilingayin so sanad iyan.

Sa amay ka so Sahabah na madakl a pamikiran iyan sii ko mas’alah a satiman na so bnar na di phakaliyo sankoto. Sa patoray ko Mujtahid a kaplobaa niyan ko marani ron ko Kitab o Allah ago so Sunnah o Rasulullah sa aya niyan mapnggalbk, sa khaadn oto sa datar o kapakarayaga ko dalil ko manga dalil a miakazosopaka, sa daa miatoon ko isa a Imam a pd ko manga Imam a so

394

kinowa iran so katharo o Sahabah a ba niyan kinowa so apiya antonaa pamikiran iyan, ogaid na gii niyan pakandayagaan sa pphakarayagn iyan ago pphiliin iyan so mabagr on kaan iyan manggalbk.

Na amay ka daa miaadn kiran a manga katharo a rowar ko katharo o isa kiran na aya mapayag na so kialankap iyan sii kiran sa da iran sankaa na khatndo so kapnggalbka on ka kagiya skaniyan sankai a masa na makasosold ko goliling o Ijma’ a tiargan (Ijma’ sukuti) a skaniyan na mapnggalbk sa bagr a dalil a antaan a pamikiran ko karayag iyan, na so galbk ko kakhowaa ko katharo o Sahabah na masasanday sa paganay ko kaphlobaa ko kapiya ankoto a manga katharo ago so da on kandod o mitharo on. Na ika dowa na so kapagilaya on ka an katokawi i marani ron ko Kitab o Allah ago so Sunnah o Rasulullah sa amay ka di niyan mapakaplbiya na mamili on ko pthakna on so pamikiran iyan sa di ron phakaliyo sii ko salakaw ron a gioto so inaloy o manga olowan o manga Imam ka datar o Abu Hanifah ago so Shafi’i ago so salakaw kiran.

Sii sankanan na miakalobay so katharoo sabaad a inisapar iran so kakowaa on ko kiatharo a iran sa matag skaniyan pamikiran a khapakay a makaatod na khapakay a maribat sabap ko di ran kapipindiara, ogaid na kagiya apiya pn da matankd so kapipindiara ko oman i isa kiran ogaid na kagiya miatins so bnar sii ko kiatimoan ko manga pamikiran iran, na so kiaribata o sabaad kiran ko sabagi na sii oto makababantak ko pamikiran a tinanggisa, a gioto i miakaawid kiran ko kapakasolapaya iran ko pangilay ran ago so gii ron kapamagosaya sa taman sa misampay siran ko bnar, sa kadaklan a pphakatonay oto ko manga mas’alah a kiazosopakaan sii ko kapkaopakat iran ko pamikiran sii sa kaposan.

Sa datar oto a so katharoa sa so katharo iran na bagr a dalil na di ndait, ka kagiya kaphakisabotan iyan a so katharo o Sahabah na bagr a dalil a so daa miakatindg a dalil ko kabagr iyan a dalil ko katatarambisa niyan.

395

Sa aya pamikiran akn a ontol na khatndo ko Mujtahid so kakowaa niyan ko isa sankoto a manga pamikiran ko masa a kataned o kiapakarayag iyan a skaniyan i marani ko Kitab o Allāh ago so Sunnah a di so salakaw ron sa di ron phakaliyo ko kalangolangon iyan ka kharomag ko kakhibagakn iyan ko kiatimoan ko katharo iran a so ron matitinkong so bnar.

So kamataanan na zisii ko katharo o Sahabah so pankatan a so di ron kisampay so pankatan o manga katharo o salakaw kiran a pd ko manga Mujtahidin.

So Bagi a Ika DowaSII KO ONAYAN A SO MISASANKOT ON SO KAPPHAKAMBOWATA KO MANGA KOKOMAN A PHOON KO MANGA DALILFil Qawa’id al Lati Yatawaqqafu Alayha Istimbatul Ahkami Minal Adillah

اطبنتاس اهيلع فقوتي يتال داعوقال يف7ةلداأل نم امكحاأل

Pangonaan:

Miatharo tano sa onaan a so Qur’an na tomioron sa minggolalan sa basa Arab, na so Sunnah ko komakalilid a bontal iyan na miakambowat ko Rasulullah sa datar oto, ago siran a dowa i pakaasal o manga dalil a pzawa ko manga kokoman o Allāh, na aya bantak o manga Usuli ko

396

gii ron kapangilaya na so karinayaga ko lalan sa pantag sa katokawi ko nganin a miakaoma on a pd sankoto a manga kokoman.

Sa so basa a Arab na di khatokawan so mababantak on inonta bo ko oriyan o kaknala ko manga maana o pizatagaan o kalimah niyan ago so nganin a inosaran on sa paganay, oriyan iyan na so kaknala ko manga maana o miakambabid a manga katharo (murakkabat) ago so kaknala ko manga okit a pithibarang ago so andamanayi kapakatotoro iyan ko bantak o gii tharo.

Phoon sii na siniyap o manga Usuli so kiapamatiaa ko manga okit o basa Arab ago so manga okit o Qur’an ago so Sunnah ko kipmboniagn iyan ko manga kokoman, sa kinowa iran phoon sankai a kiapamatiya (istiqra') ago so nganin a tiyankd o manga Ulama ko basa (ulama ul-lugah) so manga onayan a basa a khiokit ko kasabota ko manga kokoman phoon ko manga titayan a kitab (nusus shar’iyyah). Sa datar oto a khiokit ko kapakarayag o masoln so kapakatotoro iyan ago so kapmaanai ron sa maana a mapia ago so salakaw roo a so misasankot on so kasabota sa mapia ko manga titayan. Sa datar oto a biantak iran so kibtadn ko manga onayan (qa’idah) a salakaw a phoon ko kitab a khiokit ko kaknala ko antap o mimbaal ko Kitab. Ka datar o onayan a kamansok, (an naskh) ago so onayan a giikapakazopaka (taarudh) ago so kapphakarayaga ko sabaad a kokoman (tarjih) gowani a matoon iran sii ko manga titayan so miakamansok ago so miamansok, ago so giikapakazopaka o manga kokoman, sa so ibarat ankai a soson na maka-pangingindaw ko katokawi ko okit a kathimoa ko dowa a titayan a makazosopaka odi na so okit a kapakarayaga ko isa on amay ka di khapakay so katimoa kiran, sa datar oto a piayag iran so rinayagan o manga bantak o kitab a lankap ka kagiya so ka istimbat a mapia na misasankot ko kaknala on ago so kapayaga ko manga pankatan iyan.

Sa mizoson so manga onayan (qawa’id) sa dowa soson: Manga onayan a basa (qawa’id lugawiyyah) ago manga onayan a kitab (qawa’id shar’iyyah).

397

Sa giankai a manga onayan na di matitins so gona niyan ko kasabota ko manga titayan a kitab, ogaid na phakatana pn ko kasabota ko langowan a titayan a basa Arab a pd roo so manga titayan o manga kitaban a inisorat sa basa Arab, ka kagiya so kaplobaa ko bantak o kitab na misasankot ko dianka a mala ko kaknala sankoto a manga onayan, sabap roo na di mababaloy so gona o kapphangadii ko Usul al Fiqhi sa ba matitins sii ko manga Ulama ko Shari’ah ogaid na makapnggona on pn so manga Ulama ko Kitab a pimbaas o manosiya (qanun wadh’i) sa datar o kiaosaya tano ron sa onaan.

SO MANGA ONAYAN A BASA ODI NA SO KAPAKATOTORO DILALAHal Qawa’id al lugawiyyah aw ad Dilalat

تالالالد وأ 7ةيوغالل 7داعوالقSo kapakatotoro Dilalah: na skaniyan so kabaloy o shayi’ ko arangarang a khipatoray ko katokawi ron so kakhatokawi ko shayi’ a salakaw, sa bithowan so paganay sa tomotoro (dal) na so ika dowa na mitotoro (madlul).

A skaniyan oto na adn a pkhabaloy a inibtad a pimbaas (wadh’iyyah) odi na kna o ba pimbaas (gayr wadh’iyyah) odi na wara-an (tabi’iyyah) odi na pamikiran (aqliyyah), na so wadh’iyyah na adn oto a khabaloy a lapiat (lafdiyyah) odi na kna o ba lapiat (gayr lafdiyyah),

398

sa aya bandingan tano a pangosayin tano na so kapakatotoro o basa a inibtad a pimbaas a lapiat (dilalah wadh’iyyah lafdiyyah) a ibabangnsa ko katharo a inibtad a pimbaas (wadh’) a skaniyan so katndoa ko lapiat a inipantag ko maana ka an iyan mitoro.

Na so dilalah a wadh’iyyah na tlo soson: makapagaayon (mutabaqah) ago makararankom (tadhammun) ago mikokoyapt sa patoray (iltizam), sa amay ka so lapiat (lafd) na osarn sii ko katarotop o bitadan on a maana na skaniyan na mutabaqah, na amay ka osarn sii ko sabagi ko maana niyan na skaniyan na tadhammun, na amay ka osarn sii sa liyo o bitadan on na skaniyan na iltizam amay ka matoon a adn a khoyaptaan iran a patoray a miokit sa pamikiran odi na adat Urf ko pagltan o maana a bitadan on ago so lt ankoto a makaliliyo ron.

Sa amay ka so manga lapiat na skaniyan i makatotoro ko manga maana na patoray a kaknala ko kathotompokan a so makagagakot kiran, sa giankai a khoyaptaan na adn a madakl a maphamimikiran on a khoyaptaan a so philoloba o manga Ulama ko Lugah sa paganay na khinowa kiran o manga Ulama ko Usul sa inomanan iran sa karinayag.

Sa gowani a mabaloy so lapiat a inibtad sa paganay sii ko maana na khitompok on sa datar o kitotompok o inibtad ko nganin a bitadan on, na oriyan oto na pagosarn so lapiat sii ko maana a bitadan on odi na sii ko salakaw ron ko masa a kaadn o kathotompokan o dowa a maana na sii sankai a masa na khitompok on sa katompok a ika dowa, na sii ko kaosara on na khabaloy so lapiat a tomotoro ko maana, sa giankai a kapakatotoro iyan na giimakambidabida so manga pankatan iyan sii ko karayag ago so kasoln sa phakaoma so kitotompok iyan a ika tlo, na oriyan oto na khasabot so manga maana a rankom odi na so manga kokoman a phoon ko kiapakambabibabid o manga katharo sa manga okit a madakl na khaadn so kitotompok a ika pat.

399

Phoon sii na biagi o manga Usuli so lapiat ko kapkhasanday niyan ko maana sa bagian a pat sa minggolalan ko phamimimkirann a pat.

Bagi a paganay: Sii ko kapamimikirana ko kinibtadn on (al-wadh’) sa lapiat a mattndo (lafd khas) ago lapiat a lankap (lafd am) ago lapiat a kapag’pdaan o manga maana (lafd mushtarak) ago lapiat a matitimo a madakl (jam’ munkar).

Bagi a ika dowa: Sii ko kapamimikirana ko kiaosaraon (isti’mal) sa maana a thito a babathkn (haqiqah) ago maana a pakalalampasn ko pakaasal a maana (majaz) sa giankoto a dowa a maana na adn oto a bathk so kapakatotoro iyan (sarih) na adn pman a ilat (kinayah). Bagi a ika tlo: Sii ko kaphamimikirana ko kapapayag o maana ago so kisosoln iyan sii ko miapayag so maana niyan (dahara ma’na hu) ago minisoln so maana niyan (khufiya ma’na hu), sa so miapayag so maana niyan na mimbagi sa pat soson: So mapapayag so maana niyan (ad-dha’hir) so miabathk so maana niyan (an Nass) so miaosay so maana niyan (al Mufassar) so miagikb so maana niyan (al Muhkam), so minisoln so maana niyan na mimbagi mambo sa pat: so masoln so maana niyan (al Khafiy) so marimbot so maana niyan (al Mushkil) so matitimbl so maana niyan (al Mujmal) so mapaparampang so maana niyan a di marinayag (al Mutashabah).

So bagi a ika pat: Sii ko kaphamimikirana ko kapakatotoro iyan ko maana, na adn oto a makatotoro sa minggolalan ko katharo (dalun bil ibarah) adn pman a makatotoro sa minggolalan sa insarat (dalun bil Isharah) adn pman a makatotoro sa minggolalan sa kanggonanao (dalun bi ad dilalah) na adn pman a makatotoro sa minggolalan sa piangni (dalun bil iqtidha’).

Sa giankai a manga bagian na phoon ko manga ulama ko al Hanafiyyah, sa so salakaw kiran na adn a okit iran a salakaw a mibibida on ko sabaad a manga bontal.

400

So Kiabagi a Paganay

SII KO KINIBTADN KO LAPIAT SII KO MAANA NIYANBi i’tibar Wadh’il Lafdi Lil Ma’na

ى7نعملل ظ7فالل عضو ار7بتاعبMiaopakat so manga Usuli a pd ko al Hanafiyyah sii ko pakaasal ankanan a kiabagi, go miaopakat siran ko kiniitongn ko tlo a manga bagian a so al khas so al am ago so al mushtarak, ogaid na miasobag siran sii ko bagi a ika pat sa so sabagi kiran na sianaan iran ankanan a tlo a manga bagian, go pd kiran so inioman iran on so ika pat sa adn a mitho ron sa al Mu’awwal odi na al jam’ul Munkar.

Go miasobag siran ko okit a kiapamagia on.

Sa aya piliin tano na so kiabagia on sa tlo a skaniyan so Khas, so Am, so Mushtarak, sa so Mu’awwal na pd ko mushtarak sa datar o kiatharoa on o Sadr as Shari’ah, ka kagiya skaniyan na lapiat a kapag’pdaan a miakarinayag so isa ko maana niyan sa miokit sa pamikiran, na so jam’ munkar na makasosold ko Am, sii ki taw a da niyan on saratn so kiapakarankom (istigraq) ogaid na phakasold ko lapiat a khas ko taw a inisarat iyan on so kapakararankom ka kagiya mamamantk na so mamantk (mutlaq) na pd ko lapiat a khas a skaniyan na makatotoro ko sabaad a lomalankap a skaniyan na isa sii ko satiman ago madakl

401

sii ko matitimo a madakl (jam’) sa gioto i pinili o kadaklan ko manga Usuli.

So bontal a katins ankai a manga bagian: So lapiat na adn oto a khasatiman so kinibtadn on odi na phakadakl sa ibtad ko dowa a maana odi na kasobraan sa manga btad a mbidabida, na amay ka makadakl so kinibtadn on na skaniyan oto a lapiat na Mushtarak, na amay ka maisaisa so kinibtadn on sa ibtad sa maana a satiman, sa giankoto a maana na di khamataanan inonta bo sii ko isa a satiman odi na khamata-anan sii ko pizatimanan a madakl, na so khamataanan on ko pizatimanan a madakl na khailay ron so kattndo o maana a kamamata-anan sii ko isa a pd ko pizatimanan iyan sa ron bo, odi na khailay ron so pizatimanan a madakl sa mararankom iyan, na amay ka mailay ron so kararankoma niyan ko maana a rk o pizatimanan na skaniyan na lapiat a lankap (al am) na odi ron mailay na skaniyan na lapiat a mattndo (Khas).

Sa so lapiat a lankap (Am) ago so lapiat a mattndo (Khas) na inibtad siran sii ko maana a satiman, ogaid na aya khatarima ko lapiat a khas na so kisisibay o maana sii ko pizatimanan, aya maana niyan na di niyan marankom so pizatimanan iyan mlagid o adn a pizatimanan iyan sii sa liyo ka datar o katharo a manosiya odi na mama odi na magatos, antaa ka daa pizatimanan iyan sii sa liyo, ka datar o lapiat a Mohammad ago so Alongan ago so Olan, na aya pman a khatarima sii ko lapiat a lankap (Am) na so kararankoma o maana ko pizatimanan iyan.

SO LAPIAT A MATTNDOal Khas

7اصخال

402

So al Khas ko maana niyan ko basa na kinowa ko katharo a al Ikhtisas odi na al Khusus a skaniyan so kissnggay a mattndo. Sa makatotoro sa kisisibay sa daa ba niyan mipag’pda ago di lomalankap.

Sii pman ko Istilah, Na skaniyan so lapiat a inibtad ko kapakatotoro iyan sa maana a satiman sa migagakd iyan, sa mlagid o isa ko kaatawi ka datar o katharo a Mahmud odi na Ahmad odi na nggolalan sa maana a soson (nawu’) ka datar o katharo a mama odi na babay, odi na nggolalan sa izan (Jins) ka datar o katharo a manosiya (insan) sa oman i isa sankai a manga lapiat na inibtad sii ko maana a satiman, sa so manosiya na inibtad ko maana a binatang a giimakatharo, na so mama (rajul) na inibtad ko maana a taw a mama a mialpas iyan so omor a kaito a wata, na so lapiat a babay (imraah) na inibtad ko maana a babay a miapokas ko kawawatai a pd ko mbawataan o Adam.

Mlagid o giankai a maana a satiman na khamataanan sii ko madakl a zasatiman sii sa liyo antaa ka di, ka datar o alongan (shams) ago so olan (qamar) a siran a dowa na di siran khaadn inonta bo a sii ko maana a satiman.

Go mlagid o so kaiisaisa na kamamataanan antaa ka ba dn mapipikir ka datar o katharo a pakadodowaan (Muthanna) ago so manga ngaran a bilangan a pd sa tlo, pat, sapolo, magatos, sanggibo… ka kagiya aya mitotoro o ngaran a bilangan na mapia pn madakl ogaid na matitimo siran ko kaiisaisa a mapipikir.

So lapiat a tlo na mapia pn inibtad ko kapakatotoro ko pizatimanan a tlo a bibilangn ogaid na kna o ba aya mapipikir on na so lawas ankoto a tlo, ogaid na aya mapipikir on na so katitimo iran a pmbthowan sa tlo, sa so pizatimanan o bibilangn odi na so pizatimanan iyan na manga sagintas kna o ba zasagpik sa sopak ko pizatimanan odi na so zasaporok sii ko lapiat a lankap (am) ka kagiya skaniyan na zasagpik ko maana a inibtad sa kharankom o kokoman o lapiat a lankap (am) so oman i isa ko pizatimanan iyan kaan on kamataani so maana a

403

tarotop sii rkaniyan, sabap roo na pkhatoon tano a so lapiat a khas na rarankomn iyan so lapiat a mamamantk (mutlaq) ago so kasogo (amr) ago so kasapar (nahi) ago so bilangan (adad).

SO KOKOMAN O LAPIAT A KHAS, SO RARAD IYAN A MATATATAP ON:

So lapiat a Khas ko kababaloy niyan a mattndo na phakabgay sa sabot so mitotoro iyan sa gtas. Aya maana niyan na so mitotoro o maana niyan a mattndo – sa di dn pagilayin so manga karina a phakabankiring ko kamataani ron – na aya khibgay niyan a sabot ko mitotoro iyan a so bitadan on na bontal a khagtas iyan o ba makatoro sa maana a salakaw, sa so kinitoro on iyan ko maana na bontal a gtas a daa sankaan on.

Sa o makambowat so lapiat a mattndo (lafd khas) sii ko isa a titayan a pd ko manga titayan a kitab na aya mababantak on na so mitotoro iyan a maana sa bontal a gtas sa di dn mangingindaw sa osayan ka kagiya piayag iyan sii sa ginawa niyan sa daa phakabankiring sankoto a maana inonta bo o nggolalan sa dalil a phakabankiring on, ka datar o kapakatoro o dalil sii ko maana niyan ago so kiabantaka ko maana a salakaw.

Sii ko katharo o Allāh a: Go di kano ziksaan o Allah ko di tanto a manga sapa iyo, ogaid na ziksaan kano niyan ko thikhs iyo a manga sapa na aya kiparat iyan na so kapakakan sa sapolo a miskin ko lmbak o nganin a pphakikan iyo ko manga pamiliya niyo odi na so kapakanditara kiran odi na so kapmaradika sa oripn na sa taw a daa matoon iyan na makapphowasa sa tlo gawii ( al Ma’idah 89).

Sii sankai a ayat so manga lapiat a mattndo a aya bantak on na so mitotoro iyan a maana sa gtas ka kagiya daa phakabankiring on ko salakaw a maana.

404

Sa so lapiat a sapolo a miskin na aya mapipikir on na so sapolo sa daa sobra niyan ago daa korang iyan, go datar oto so tlo gawii ago so lapiat a odi (aw) sii ko dowa a darpa a aya bantak on na so kazamili, sabap roo na aya khibgay a sabot o ayat na so taw a barnkasn iyan so sapa iyan na makapkhiparat sa isa ko manga btad a tlo: So kapakakana ko sapolo a miskin, ago so kapakanditara kiran, ago so kapmaradika sa oripn, sa amay ka di niyan magaga ankai a manga btad na aya inipaliogat on na so kaphowasa sa tlo gawii, sa daa miatoon sankai a ayat a phakabankiring sankai a manga lapiat a mattndo ko manga maana niyan a thito.

Go sii ko katharoo Allāh a: So mizina a babay ago so mizina a mama na lphadi niyo so oman i isa kiran sa magatos a lphad, go so katharo iyan a; Go so siran oto a pthokasan iran so manga pindiara a manga babay oriyan iyan na daa mitalingoma iran a pat a saksi na lphadi niyo siran sa walo polo a lphad, sa so lapiat a magatos ko ayat a paganay ago so lapiat a walo polo ko ayat a ika dowa na lapiat oto a mattndo a aya bantak on na so mitotoro iran a maana sa gtas, sa daa ba on phakaban-kiring ko salakaw a maana.

Datar oto sii ko manga ayat a kapangwaris so manga lapiat a sabagi (saopak) Nisf ago so ikapat bagi (rubu’) so ika walo bagi (thumun) so ika tlo bagi (thuluth) so ika nm bagi (sudus) sa langon oto lapiat a mattndo sa ya bantak on na so mitotoro iyan a maana.

Na gowani a so lapiat a mattndo sii ko lawas iyan na pphakaawid sa maana a ta’awil ago so kapkhabankiring ko salakaw a maana a pd sa ka-aawidan o lapiat ko basa, na khaawidan skaniyan ko salakaw a maana amay ka adn a dalil a makatotoro on, na amay ka daa dalil na aya dn a bantak on na so maana niyan a pakaasal sa gtas sa daa ba on makaph-rarad sa antaan a pamikiran, ka kagiya so kaggtas iyan na sii minggolalan ko pakaasal a kinibtadn on, na so kinibtadn on na maoona a di so kakhapakay a maosar on so maana a makalalampas (majaz), a so majaz na pkhitkaw a di khatatap odi maadn so karina niyan.

405

Na sii ko kokoman o lapiat a mattndo (khas) na mizapasapak so manga mas’alah a kiazosopakaan o manga Fuqaha a aya siarigan o saba-ad kiran na so kapakatotoro o lapiat a khas a gtas sii ko kapmbatala ko kpit o somosopak on a skaniyan na madakl a inaloy siran o manga ulama o al Hanafiyyah ko manga Usul iran.

SO MANGA SOSONAN O AL KHASAnwa’ul Khas

7اصخال اعو7نأMiaosay tano sii ko ta’rif o Khas a skaniyan na makatotoro sii ko maana a bbtadan on a mapapayag sii ko isa a satiman (fard wahid) a thito antaa ka ba dn mapipikir, sa so isa a thito (haqiqi) na pkhasalak a pkhaadn a sakataw a taw ka datar o ngaran o isa a taw a inibtad ko lawas a mattndo, sa adn oto a isa sa minggolalan sa soson odi na klasi, adn pman a isa sa pipikirn ba dn a skaniyan so miakambabid a zasagintas a matitimo skaniyan o btad a satiman a skaniyan so matitimo a gioto na pkhaadn ko manga ngaran a bilangan, sa sii sankai a bandingan na so Khas na pkhaadn ko manga ngaran a timan (ism jamid) ago pkhaadn pn ko manga ngaran a sipik ko salakaw ron (mushtaqqat) a skaniyan oto so manga fi’l ago so manga

406

sifat ka datar o ngaran o minggalbk ko galbk (ismul fa’il) ago so ngaran o kiatanaan o galbk (ismul maf’ul).

Phoon sii na mizoson so Khas ko kapagilaya ko bontal o lapiat iyan a so minimbowat iyan. Sa adn oto a pphakambowat sii ko katharo o Kitab sa bontal a inisogo iyan so galbk, na adn pman a pphakaoma sa bontal a ipzapar iyan so galbk, sa datar oto a adn a pphakaoma sa kapopokasan sa sankot na adn pman a katatagoan sa sankot, ago so salakaw san sa oman i isa sankai a manga soson na makatotoro sa shayi a satiman, sa so kasogo (amr) na inibtad sa pantag sa an makatoro ko kaphangniya ko kitalingomaan ko galbk, na so kasapar na inibtad sa kaphangniya ko kithaplkn ko galbk, na so lapiat a mamamantk na inibtad sa pantag sa an makatoro sii ko maana niyan a thito sii ko isa a satiman a di mattndo.

Sabap roo na initong iran so manga sosonan iyan sa; So kasogo (al-amr) so kasapar (an nahi) so mamamantk (al mutlaq) so misasankot (al-muqayyad) sa osayin tano siran langon:

1- SO KASOGO (AlAmr ألم77را )

So maana o Kasogo (amr): miasobag so manga Usuli sii ko bitadan ko lapiat a kasogo al Amr (A M ) sa manga katharo:

Paganay: Skaniyan so katharo a mattndo a so (If’al) nggalbk anka ago so matatago ko maana niyan.

407

Ika dowa: Skaniyan so kilapiatn sankoto a katharo, sa miatharo a skaniyan so kapangni, go miatharo a so kanggalbk aya maana niyan na so kanggalbka ko isosogo, sa bithowan oto sa kasogo ka kagiya so kasogo na gioto i sabap o kianggalbka on a skaniyan na isosogo. So kamataani ron na khamataanan sii ko katharo a mattndo aya maana niyan na so lapiat a makatotoro ko kapangniya ko galbk a phoon ko salakaw ka kagiya so kasogo na pd ko lapiat a khas a skaniyan na lapiat a mibabala ko lapiat a lankap (am) ago so kapag’pdaan (mushtarak).

Na gowani a so kapangniya ko galbk phoon ko salakaw na gii makambidabida ko kambidabida o ropaan o miangni (so somiogo) ago so piangniyan (siogo) sa adn oto a so miangni na makadadatar sa pankatan ko piangniyan, na adn pman a mababa skaniyan a di so piangniyan, na adn pman a maporo skaniyan , sa kna oto o ba palaya kasogo, ogaid na amay ka mitana so kasogo sii ko ndatar sa dataradat so somiogo ago so siogo na aya kabthowa on na pangni sa kakhapiaan (iltimas) na amay ka so somiogo na mababa a di so siogo sa bontal a kapangalimbabaan na skaniyan na kapamangni (du’a’) na amay ka so somiogo na maporo a di so siogo na gioto i pmbhthowan sa kasogo (amr), sabap roo na da iran tinsa sii ko osayan iyan (ta’rif) so lapiat a makatotoro sa kapangniya ko galbk, ogaid na inioman iran on so sankot a so “nggolalan sa makapoon sa maporo so somiogo” sa pitharo iran a:

So kasogo na skaniyan so lapiat a makatotoro ko kapangniya ko galbk sa makanggolalan sa maporo, sa miakaliyo misabap sankoto a sankot so ptharoon a Du’a’ ago so Iltimas.

So Bontal (sigah) niyan: So kasogo na adn a manga bontal iyan a aya lomalankap on na so lapiat a If’al (timbangan a ithaks on so manga galbk) lagid o katharo o Allah a; Go tarotopa niyo so hajji ago so Umrah a rk o Allah (al Baqarah 196). Go so katharo iyan a: Ago bgan

408

iyo ko manga babay so manga mahar iran a pammgayan (an Nisa’ 4). So katharo a “tarotopa niyo” ago so “bgan iyo” na kasogo oto a phoon ko Allāh a aya timbangan iyan na If’al ko pakaasal o basa niyan a Arab, Go pd roo so galbk a kapapantagan (fi’l mudhari’) a kasosompatan sa batang a Lam a toos sa kasogo ko di makamamasa a zogoon (lam al amr lil ga’ib) ko katharo o Allāh a: Sa taw a makamasa a pd rkano ko olanolan (a Ramadhan) na phowasai niyan (al Baqarah 185). Na so katharo a “phowasai niyan” na sii ko basa Arab iyan na adn a Lam a misosompat on (Falyasum’hu) ko pagltan o “fa” ago so “yasum’hu” a skaniyan na lam a kasogo.

Go pd roo so katharoa makaookit sa thotol (Jumlah khabariyyah) igira aya babantakn on na kapangni (talab) kna o ba giaboa kiapano-thola on, lagid o katharo o Allāh a: Go so manga mimbabawata (a manga babay) na maphakasoso iran so manga wata iran sa dowa ka thmg a tarotop ki taw a kiabayaan iyan so katarotopa niyan ko kapakasoso (al Baqarah 233). Sa so Allāh na kna o ba giaboa kiapanothola niyan ko kaphakasosowa iran ko manga wata iran ogaid na piangni niyan kiran so kapakasosowa iran ko manga wata iran. Go so katharo iyan a; Go so manga (babay) a tialak na phakanayaw siran ko manga ginawa iran sa tlo a kahaydh (odi na kasoti) (al Baqarah 228). Sa kna o ba giabo a kiapanothola niyan sa kapnayaw iran ogaid na inisogo iyan a phakanayaw siran sa tlo ka haydh.

Go so salakaw roo a manga bontal a so miaona dn so kiaaloy niyan ko kiaosaya tano ko manga okit o Qur’an ko kapphayaga niyan ko manga kokoman.

So iphatoray o Kasogo (amr): miakambowat so bontal a lapiat o kasogo a so If’al ago so makasosold ko maana niyan sii ko basa Arab a inosar ko manga maana a madakl, sa datar oto sii ko Kitab o Allāh ago so Sunnah o Rasulullah a minggolalan sa katharo sa miasobag so manga Ulama ko kaphagitonga on, sa pd on so kawawajib (paliogat) ka datar o katharo o Allāh a: Tindgn iyo so sambayang ago bgan iyo so zakat. Adn pman a aya

409

mitotoro iyan a kokoman na sunat (nadb) ka datar o katharo o Allah a: Go so siran oto a pphangnin iran so kasoratan (ko kapakamaradika) a pd ko mipapaar o manga lima niyo na bgi niyo siran sa kasoratan. Giankoto a kinisogoon iyan sa kambgi kiran sa kasoratan na kna o ba paliogat minsan pn kasogo aya mataan na sunat ko taw a mbgan iyan sa kasoratan so oripn iyan ko kamaradika. Adn pman a matag khapakay (mubah) ka datar o katharo o Allāh a: Go amay ka makambnkas kano (ko kasosolot sa Ihram) na thogs kano. So kinisogoon ko kathogs sa binatang ko oriyan o kapakalowas sa ihram na khapakay knao ba paliogat apia pn miakaokit sa kasogo. Adn pman a aya maana niyan na kapangndao sa kambilangataw (ta’dib) ka datar o katharo o Rasulullah ko Abdullah Bin Abbas a: Mbismillah ka ago kann ka so kawanan a lima nka sa aya kan anka na so matatampar rka ko pangn’nkn, sa piangndao niyan so Ibn Abbas sa kabilangataw a miokit sa kasogo. Adn pman a aya maana niyan na kapangalimo (imtinan) ko katharo o Allāh a: Kan kano ko pd ko nganin a inirizki ami rkano a halal a soti, sa so kinisogoon iyan kiran ko kakan iran na kna o ba paliogat ogaid na kapangalimo sii kiran. Adn pman a aya maana niyan na kazakasakaw (ikram) ko katharo o Allāh a: Sold kano ko sorga sa kalilintad a somasarig kano, sa so kiasogoa kiran sa kasold iran na sakasakaw kiran o Allāh, kna o ba paliogat. Adn pman a aya maana niyan na kapamagita (tahdid) ko katharo o Allāh a: Nggalbka niyo so kabaya iyo, datar o ba niyan siran inrar ko kanggalbk iran, adn pman a aya maana niyan na kakowasa bagr ago kidaplak (ta’jiz) ko katharo o Allāh a: Talingoma kano sa satiman a surah a datar iyan, aya maana niyan na okhagaga niyo na talingoma kano sa surah a datar iyan sa di ran dn khagaga so kapakambaal iran. Adn pman a aya maana niyan na kapamangni (du’a’) ko katharo o Allāh a: Sapng inka rkami so manga dosa mi. ago so salakaw roo.

Misabap roo na miasobag so manga Ulama sii ko nganin a inosaran ko lapiat a pd sankai a manga maana, o ino bathk a thihto (haqiqi) antaa ka piakalampas ko maana (majaz) sa katharo a madakl, sa so kiasobag iran

410

na sii ko bontal o lapiat (sigah) a kapopokasan sa manga karina a makatotoro sii ko isa sankoto a manga maana, na so pman so katatago-an on sa karina a makatotoro sankoto a maana na daa kiazosopakaan on.

Pitharo iran a: daa kiasobag o manga Ulama sii ko mataan a so bontal o lapiat a majaz sii ko salakaw ko kawawajib ago so nadb ago so ibahah, ago so tahdid, ka langon siran dn a lio ron ankai a pat na di khasabot ko kaadn o bontal o lapiat iyan a daa karina niyan, sa miasobag siran sii sankai a pat. o ino bathk (haqiqah) sii ko isa a pd on, na majaz ko salakaw ron antaa ka ba bathk a kapag’pdaan ko dowa on antaa ka bathk ko diankaa kapag’pdaan ko sabagi on antaa ka di tano katawan o antonaa i inosaran on.

Aya marayag on na so phikpitan o manga Ulama a skaniyan na bathk sii ko wajib on na majaz ko salakaw ron, sa aya dalil roo na kagiya aya phalalagoy sa pamikiran ko kapakapamantka on na so maana a wajib sa khabaloy a bathk on.

Na so pman so phalalagoy sa pamikiran na kagiya so khioripn na igira pitharo iyan ko oripn iyan a nggolawla anka so nganin na go niyan di nggolawlaa na miniitong skaniyan sa somosopak sa phanginsoyaan o manga baraakal ko da niyan kapangongonotan a skaniyan na toos ko kawawajib, na so kakhapikira ko maana na toos sa bathk ka kagiya so majaz na kailangan sa karina a phakabankiring ko mapipikir ko thito a maana.

Makatotoro roo so manga ayat a pd ko Kitab a so katharo o Allāh a: Pananggilai o siran oto a pzopakn (phagrnn) iran so sogoan iyan o ba siran masogat a tioba odi na masogat siran a siksa a masakit (anNur 63). Sa so Allāh na piamagitaan iyan so pzopak ko sogoan o Rasulullah a kakhasogat iran a tioba (morka) sii sa doniya odi na masogat siran a siksa a masakit sa maori a alongan sabap ko kiasopak sa giankanan a pagita na di khaadn inonta bo a sii ko kibagakn ko wajib. Go pd roo so katharo o Allāh a: Go da maadn a rk o mu’min go di pn

411

ko mu’minah igira gomitas so allah sa btad (kokoman) oba adn a maadn kiran a kazamili (kambayabaya) (al Ahzab 36). Sa so di ron kapmbayabayai na makato-toro sa paliogat a wajib ko sogoan o Allāh ago so Sogo iyan.

Go pd roo so katharo o Allāh ko Iblis a: Antonaai miakasapar rka sa da nka ka sojud gowani a sogoon akn ska. Sii sankoto a ayat na pianginsoyaan o Allāh so Iblis ko kinibagakn iyan ko kasojud ko katharo iyan a antonaa a nganin i miakasapar rka? ka kagiya so pakaiza sankai a ayat na pantag sa kasanka ago kapagitowito (inkar wa tawbikh) a di oto kha adn inonta bo o nggolalan ko kibagakn ko wajib a skaniyan i pphangnin o kasogo ko katharo iyan a; Oriyan iyan na pitharo ami ko manga Malaikat a sojud kano ko Adam na somiojud siran inonta bo so Iblis a da maadn a pd ko miamanojud (al-a’raf 11).

Sa amay ka miatankd a giankai a bontal a lapiat na pantag sa wajib na so salakaw ron na pd ko manga kasogo a datar iyan sa da ambidabi-daan iran.

Datar oto so Sunnah a miakatoro sii sankoto ko manga Hadith a madakl, pd on so katharo o Rasul a; Oda bo so kaphakargni akn ko manga Ummat akn na disomala a isogo akn kiran so kapanisig ko oman i sambayang, sa so katharo a o da bo (Lawla) na makatotoro sa kiapakadaa ko shayi sabap ko kaaadn o salakaw ron a sii sankai a katharo na aya khibgay niyan a sabot na so kiada o kinisogoon ko kapanisig sabap ko kaaadn o margn a skaniyan i makatotoro sa mataan a da maadn so sogoan ko kapanisig sabap ko kaaaden o margn na so margn na sii pkhaadn ko wajib kna o ba sii ko sunat. Go sii ko katampar a salakaw na so Ijma’ na maaadn sii ko kababaloy o kapanisig a sunat na opama ka so sonat na isosogo na kha-adn a so kisosogoon on na khaadn ko oman i sambayang na gowani a daa miaadn roo a kasogo na kiatokawan tano a so sonat na kna o ba isosogo.

Go pd roo so miaadn so Rasul a gowani a pangoyatan iyan so Barbarah ko kabalingi niyan ki

412

karoma niyan na pitharo iyan (so Barbarah) a ba ako nka zogoa sankoto, na pitharo o Rasul a; Di’ ka sakn na matag miampit (shafi’) sa giankoto a babay na iniiza iyan o so kiasogoa on o Rasul na ba kasogo ka di niyan zopakn so sogoan iyan, na piayag on o Rasūl a kna o ba somiogo a khipatoray ron so kapango-ngonotan, na opama ka di so kasogo a mamantk na pantag sa wajib na di niyan pakadaan.

Na amay ka kaimolngan tano ko oriyan oto a so manga sogoan na miakambowat a phoon ko miangadn sa piakabantak iyan ko taw a pialiogatan a pd ko manga oripn iyan sa pantag sa kaphayaga ko kapthaoripn iran sii rkaniyan a Kadnan iran sa mbalasan iyan siran ko kapangongonotan ago ziksaan iyan siran ko kasanka iran, na khatoon tano a gioto na khiitong a karina sa so kawawajib o kapangongonotan na skaniyan i pakaasal a paliogat sabap ko kaphakisaboti niyan ko kawawajib sa prorann so langowan a kasogo a kapopokasan sa karina a mattndo sa ya mitotoro iyan na wajib, sa di ron phokasn ankoto inonta bo ko oriyan o kaadn o karina a salakaw a khabankiring iyan phoon sankoto a pakaasal sii ko maana a salakaw.

SO KASOGO A PPHAKAMBOWAT KO ORIYAN O KIASAPARAl Amr al warid Ba’dal Hadhr

7رظحال دعب دارالو رماألSo miabanding sa onaan ko bontal o lapiat o kasogo na skaniyan so miakambowat sa sii dn sa poonan, aya maana niyan na daa miakaona-on a kasapr ko galbk.

413

Pkhasalak a pphakambowat so kasogo ko oriyan o kiaona o kinisaparn on. Sii sankanan na miasobag so mikhpit on ko kaphangniya niyan ko kawawajib sa manga katharo.

Adn a mikhpit sa aya khibgay niyan a kokoman na so kapapakay (ibahah) a gianan i lomalankap ko katharo o manga Usuli. Na adn pman a mikhpit sa aya khibgay niyan a kokoman na wajib, adn pman a aya kpit iyan na khaankat iyan so kiasapar a miaona sa magndod so galbk ko kaaadnan on ko da pn kapakambowat o kiasapar ko kawawajib odi na so kapapakay.

Aya sabap o kiasobag na kagia miatoon iran so sabaad sankai a manga kasogo a pphakabgay sa kokoman a khapakay na so sabagion na kokoman a wajib, sa kipitan o sabagi a aya khibgay niyan a sabot na so kawawajib ka kagiya so manga dalil a miangaoona a makatotoro ko kawawajib na lankap sa daa tindo iyan a soson a salakaw ko isa a soson na khaadn ko oriyan o kiasapar a phakabgay sa sabot a wajib inonta bo o ba adn a maadn a dalil a skaniyan na tomotoro sa khapakay (ibahah), na so kambgay niyan sa sabot a khapakay ko sabaad a manga darpa na di niyan khiliyo ko pakaasal a matatankd on.

So sabagi na aya kpit iran na aya khibgay niyan a sabot na so kapapakay (ibahah) ka kagiya apia pn wajib a mitotoro iyan ko kapokas on o manga karina ogaid na so kiapakambowat iyan ko oriyan o kasapar na khiitong a karina a khabankiring iyan sa khapokas iyan ko kawawajib sabap ko dalil a skaniyan na miakaoma ko kadaklan ko manga darpa a aya imbgay niyan a sabot na so kapapakay, sa minggolalan sa kiaopakatan, na wajib so karorana on ko kapokas on o manga karina inonta bo o ba adn a matoon a dalil a makatotoro sa wajib ka ron prorana.

Sabap roo na pitharo o sabaad ko manga Ulama a datar i Kamal Bin al Hammam ko kitab iyan a at Tahrir a; So kasogo a miakambowat ko oriyan o kasapar na

414

khaankat iyan so kasapar sa khindod iyan so galbk ko katatagoan on ko da pn kapakambowat o kasapar, sa amay ka wajib ko onaan iyan na magndod a wajib ko oriyan iyan , ka datar o katharo o Allāh a: Amay ka maipos so manga olanolan a Haram (di ron khapakay so kathidawa) na pamonoa niyo so manga Mushrik ko apia anda niyo siran matoon ago singgawta niyo siran ago liota niyo siran sa ayani niyo siran ko langowan a itopang (at Tawbah 5) So kapakithidwa ko manga Mushrik na wajib ko da pn kapakasold o manga olanolan a Haram oriyan iyan na inisapar so kathidawa ko kiapakasold iyan, na so kiaipos iyan na inisogo so kapakithidawa, sa mindod ko pakaasal iyan a wajib.

Sii ko Hadith na pitharo o Rasul a; Igira miaipos so kail na phaygo ka na go zambayang ka, sii anan ko oriyan o katharo iyan a; Bagakn ka so sambayang ko manga gawii a progoan ka on. Sa so sambayang na wajib ko da pn so kail oriyan iyan na inisapar ko kakakail o babay, na so kinisogoon on ko oriyan o kail na magndod ko kawawajib.

Amay pman ka aya pakaasal iyan na so kapapakay na magndod ko kapapakay ko oriyan o kasapar, datar o katharo o Allāh a: Go amay ka makambnkas kano (ko kasosolot sa Ihram) na thogs kano (al Ma’idah 152). A miakambowat oto ko oriyan o katharo o Allāh a; Di niyo hahalaln so kathogs a seano na magiihram (al Maa’idah 152). Sa so kathogs sa gilopa na maadn a khapakay ko da pn kasolot sa ihram oriyan iyan na inisapar ko masa a kasosolot sa ihram, na makanda so taw sa ihram na magndod so kokoman iyan ko pakaasal iyan a kapapakay. Go datar o katharo o Rasul a; Sabnar a inisapar akn rkano so kapamisitaa ko manga koba, na sabnar a pipharo ko Mohammad a kapamisitaa niyan ko koba i ina iyan na pamisitaa iyo (so manga koba) ka mataan a kaphakitadman iyan so maori a alongan.

Sa giankai a pamikiran na aya patot a kowaan ka skaniyan i maka-aayon ko btad ankanan a soson a pd ko kasogo sa daa ba on miakasopak.

415

SO KASOGO AGO SO KAPHAKISABOTI NIYAN KO KAPKHASOKASOY O KAPNGGALBKA KO ISOSOGO IYANal Amr wa ifadatuhu Tikarar al Ma’mur Bihi

و رماأل 7هب 7ورمأمال ارركت هتادفإMiasobag so manga Usuli sii ko bontal o kasogo a inibtad ko kaphang-niya ko kanggalbka ko galbk o ino ikhokom iyan so kapkhasokasoy o isosogo ko kapnggalbka on antaa ka di, sa ba aya bo a phangnin iyan na so kitanaan ko galbk a pnggalbkn sa da niyan dn ilaya so kapkhasokaso-ya on. Sa alowin tano so dowa a kpit a makambabala: Paganay ron: Mataan a skaniyan na makatotoro sa kapkhasokasoy niyan ko tnday o omor sa taman sa daa makarn on.

Ika dowa: Di makatotoro sa kapkhasokasoy, go di pn sa ba makaisa, ogaid na aya imbgay niyan a sabot na so kiapangeniya niyan ko inisogo, na gowani a maadn a so kakhaparoliya ko inisogo na di khaparo inonta bo ko kanggalbka on sa makaisa na mimbaloy so makaisa a pd ko d imipndaraynon o kitalingoma o nganin a isosogo sa kna o ba so kiasogo na aya on miakangonanao ko bontal o lapiat iyan.

Aya dalil o kpit a paganay, na so pianothol o manga pahahadith a miakapoon ko Ibn Abbas a: So Rasulullah na gowani a tharoon iyan ko isa a kutba niyan a: Hay manga manosia mataan a so Allah na inipaliogat iyan rkano so kahajji na hajji kano, na iniizaon o al Aqra’ Bin Habis sa pitharo iyan a: Sii ko oman ragon Hay Rasulullah? Na tomirn so Rasul sa taman sa kiasoy niyan sa miakatlo, na pitharo o Rasul a: Di, opama ka pitharo akn (a oway) na kawajib na di niyo khagaga a

416

kapnggalbka niyo ron, so kanayk na makaisa na so mialawan on na kakhapiaan (tatawwu’).

So bontal o kakhowaa on a dalil: So kasogo na opama ka di aya isosogo iyan na so kapkhasokasoy ko maana niyan ko basa na daa ma-adn ko pakaiza o al Aqra’ a bontal a skaniyan na Arab a gomgpa ko basa Arab ago disomala a ribatn skaniyan o Rasul ko pakaiza iyan.

Inismbag sankoto a dalil iran sa mataan a aya sabap o pakaiza na da maadn a phoon ko sabot iyan sa ba so kasogo a mamantk na makatotoro ko kinibtadn on sa kakhasokasoy, ogaid na kagia miatoon iyan a so manga simba a salakaw a pd sa sambayang, powasa, zakat , na piakanggolalan sa giimakhasokasoy ko kapkhakasoy o manga masa niyan na tiankap iyan sa so Hajji na datar iran ka kagiya pkhitana ko masa a giimakhasokasoy ko oman ragon, na piayag on o Rasul so di kakhaparo ankoto sa so kipapaliogat iyan na makaisaisa.

Datar oto a inidalil iran sa so kasapar (Nahi) na skaniyan so kapangniya ko kitaplkn ko galbk a phakabgay sa sabot a giimakha-sokasoy sa plankap ko manga masa, sa khawajib mambo so kasogo ka kagiya siran a dowa na pangni.

Inismbag on a skaniyan na kataks ko basa na skaniyan na batal. Sa o pn o maparo na skaniyan na kataks ko mbida sa waraan. Ka kagiya so kasapar ko kitaplkn ko galbk na di khamataanan inonta bo o taplkn ko langowan a masa sa miaadn a so kipnggolalann on na maphangni niyan so kalalankap sa salakaw ko kasogo a aya piangni niyan na so kitanaan ko galbk ka an maadn sa miakambida siran.

Inidalil o mikhpit sa skaniyan a kasogo na di makatotoro sa kapkhasokasoy a siran so manga Usuli, sa mataan a so manga taw o basa Arab ko kalangolangon iran na miaopakat siran sa so bontal o lapiat o kasogo na di makatotoro inonta bo ko kapangniya ko kitanaan ko galbk ko masa a phakatalingoma sa khamataanan so

417

kianggolawlaa on ko kitanaan on sa makaisa, ka kagiya khatankd on a miaadn so galbk a piangni, na so pman so kapkhasokasoy niyan na makaliliyo ko kamata-ani ko pangni sa di ron khasabot ogaid na sii phakapoon ko manga karina a salakaw a makaoonot ko kasogo ka datar o kapakaoma niyan a misasankot ko sarat odi na misosompat on so ropaan a bialoy skaniyan o kitab a sabap iyan.

Aya ibarat o paganay ron na so katharo o Allah a: Amay ka maadn kano a junub na phaygo kano, sa so kaphaygo na initaalok o kitab ko kajijunub sa miaadn so kajijunub a sarat ko kawawajib o kaphaygo na mapkhasokasoy so kiapangniya on ko giikakhasokasoy o sarat iyan a gioto na btad a makaliliyo ko bontal o lapiat o kasogo.

Aya ibarat o ika dowa: na so katharo o Allāh a: So mizina a babay ago so mizina a mama na lphadi niyo so oman i isa kiran sa bagatos a lphad. Sa giankai a ayat na inikoyapt iyan so kalphad ko ropaan a kazina sa miaadn a aya niyan sabap ko kiawajib iyan. Sa oman maadn so ropa-an na maadn so kalphad na so giikakhasokasoy na da masabot ko kiapakambowat o kasogo ogaid na sii miakapoon ko karina a makaliliyo ko kamataani ko pangni.

Go so katharo o Allāh a: Tindgn ka so sambayang ko kapolid o alongan, sa so kinisogoon ko kitindgn ko sambayang a giimakhasokasoy na da masabot ko katharo a tindgn ka so sambayang, ogaid na miawajib so kapkhasokasoy niyan ko kinitompokn on ko kapolid o alongan a skaniyan na btad a giimakhasokasoy ko kapkhakasoy o manga gawii.

Go datar oto so katharo o Allāh a: Sa taw a makamasa rkano ko (kiasold) o Ramadhan na phowasai niyan, sa so kapkhasokasoy o powasa na da masabot ko katharo a phowasai niyan, ogaid na miasabot ko kinitompok iyan ko kamasai ko olanolan a Ramadhan a giimakhaso-kasoy ko

418

kapkhakasoy o manga ragon sa miaadn a so kiamasai ko Ramadhan na sabap o kinipaliogatn ko kaphowasa.

Sa ayakiatinsan roo na aya pamikiran a marayag na so kasogo a mamantk na phakabgay sa sabot a wajib so isosogo iyan sa paliogat ko taw a panonompangan iyan a kitalingomaan iyan on sii ko bontal iyan a piangni sa amay ka kapopokasan sa karina a phakabgay sa sabot a kakhasokasoy na maadn a so pphangnin a galbk na so kamataani ron sa di khaadn so kamataani ron inonta bo o talingomaan sa makaisa. A skaniyan na mipapatoray ko kamataani ko kinggolalann ko inisogo a kna o ba mitotoro o bontal o lapiat, na so pman so kawawajib o kapkhasokasoya on na di khasabot o di nggolalan sa manga karina a makaliliyo a aya on makatotoro sa o maadn na khawajib so kanggalbka ko isosogo iyan na o di maadn na daa kakhasokasoy.

SO KASOGO A MAMANTK AGO SO KAPHAKISABOTI NIYAN KO KIKHABALAGAAN KO GALBKal Amr al Mutlaq wa Ifadatuhu al Fawriyyah

و قلطمال ر7ماأل 7ةيروفال ه7تادفإDaa kiasobag o manga Ulama sa mataan a so kasogo na igira minisom pat on so nganin a phakabgay sa sabot a kikabalagaan ko galbk (al-fawriyyah) na kaphakisabotan iyan so kiapangniya ko kinggolalann ko sogoan sa komabalaga sa di iplanat. Ka datar o katharo o ptharo a: Pakainom ako nka, ka kagiya matatago on so karina a makatotoro sa magaan so magaan, ka kagiya so taw na di niyan ptharoon so pakainom ako nka inonta bo igira pkhawaw dn, go aya ibarat iyan na so katharo a Sabt anka so miald!!!. A mangingindaw sa magaan so magaan.

Go datar oto igira misasankot sa masa a khada so kathonaya on ko kada iyan, ka datar o kabaloy o masa a di niyan kaankosan so salakaw ron ka datar o kaphowasai

419

ko Ramadhan a so kinisogoon on na khikokom iyan so kizambotn on ko masa dn a kaadn o sabap iyan ko katharo o Allāh a: Sa taw a pd rkano a kamasaan iyan so (kiasold) o olanolan a a Ramadhan na phowasai niyan, sa so kapphowasa na ikhabalaga dn ko kaadn o sabap iyan amay ka so taw na di maaadn a adn a sndod iyan a khapakay a makaboka, ka kagiya so kiapakasangora ko kasogo ko kaphowasa a rakhs o kiatamani ko masa niyan a so dimablang inonta bo ko kapnggalbka on na karina sa kiapangniya on sa komabalaga sa di dn iplanat ko manga pd a masa ka kagiya mattndo so masa niyan a ron bo khapakay a tonayin.

Datar oto a miaopakat siran sa amay ka adn a misompat on a karina a phakabgay sa sabot a kalanat na kaphakisabotan iyan a so kiapangniya ko kipnggolalann on na khapakay a ilanat, ka datar o katharo a: Nggalbk anka ankai a nganin sii ko apia antonaa a masa a khabayaan ka. Na amay pman ka daa miatoon a karina a makatotoro ko isa sankoto a dowa sa miaadn so kasogo a mamantk ka datar o kasogo ko kitomann ko manga samaya ago so manga kiparat ago so kambayadi ko miada ko papaliyogatan a pd sa manga wajib na miasobag so manga Ulama sii ko kaphakatoro o bontal o lapiat iyan sa kakabalaga somambot.

So mikhpit ko kakhasokasoy na aya kpit iran na so kikabalagaan on ka kagiya misosophon ko kakhasokasoy sa so kapkhakasoy niyan na khipatoray niyan so kalalankap iyan ko manga masa langon amay ka daa makasapar on a nganin, sa so kalalankap na kaphakisabotan iyan so kisambotn on sa khaadn a so kasogo a mamantk sii kiran na phakabgay sa maana a kakhasokasoy ago kakabalaga.

So pman so piakada iran so kakhasokasoy na miasobag siran sii ko kapakatotoro iyan sa kakabalaga a di iplanat sa manga katharo a madakl a aya marayag on, na daa kaphakisabotan iyan a rowar sa pangni a rakhs a thonayin sa magaan odi na iplanat sii ko maana a khapakay so kapakaoriya ko piangni a galbk sii ko

420

arangarang a di niyan mapakada so katonaya on sa nggolalan sa kapatay sabap ko manga dalil a miaona a so di niyan kapakatotoro sa kapkhasokasoy sa aya miatankd na di skaniyan makatotoro inonta bo sii ko kiapangniya ko galbk sii ko masa a phakatalingoma na so di niyan kapakatotoro sa kakhasokasoy sabap ko kasosobra niyan na datar oto a di makatotoro sa khikabalagaan on odi na so kilanatn on ka kagiya so katndoa ko masa o kapnggalbk ko masa dn a kapakambowat o kasogo na btad a sobra sii ko kapangni a mamantk.

Sa datar o kiatharo a iran sa so basa na di niyan izapar so katharo a o somiogo (amir) sa nggalbk ankanan imanto odi na nggalbk anka nan mapita. Sa opama ka so kasogo a mamantk na aya maana niyan na komabalaga na khaadn a so lapiat a “imanto” ko paganay a ibarat na daa bali niyan sabap ko daa gona niyan, ago so lapiat a “ mapita ” ko ika dowa a ibarat na barnkas ko inibgay a sabot o kasogo ko kikhabalagaan on.

Sa khaimolngan sii a so kakhapakay o kapakaoriya on ko kipnggolala nn on na di phakasapar sa so kikabalagaan on ko kakhaparo niyan na btad a pkhababayaan ko kitab sabap ko kinisogoon ko kasambota ko manga galbk ago so kapagoradorad ko mapia ko katharo o Allāh a: A nggagaan kano sii ko rila o Kadnan iyo (Ali imran 133) go so katharo iyan a: Pagoradoradi niyo so manga pipia, sii ko Allah so kandodan iyo langon (al Ma’idah 48), sa daa sankaan a zisii ko langowan a inisogo o kitab so mapia, go kagiya so manosiya na di niyan maaako so katatatap iyan sa kathonaya niyan ko langowan a pangni o kitab, ka kagiya so manga omor na sii sa tangan o Allāh a Maporo ago Mala.

2- SO KASAPAR

an Nahi الن7ه7777777ي

421

So Kasapar sii ko basa na skaniyan so karn (al man’): Miatharo a: Siaparan iyan, aya maana niyan na inrn iyan, go pd roo a bithowan so Akal sa Nuhyah a ngaran a satiman o katharo a Nuha a sipik ko katharo a Naha, ka kagiya pkhasaparan iyan so khirk on sii ko kitaloga ko nganin a makasosopak ko mapia a ontol.

Sii pman ko maana niyan ko Istilah o kitab na skaniyan so lapiat a makatotoro sa kapangniya ko kitaplkn ko galbk sa miokit sa maporo, sa miakaliyo ron so kapamangni (du’a’) ago so (iltimas) sii ko bontal iyan a kasapar. Sa so piangni sa minggolalan sa kasapar na galbk a mattndo a skaniyan so kitaplkn ko galbk sa okit a initaplk iyan sa da niyan tanaan kna o ba kagiya da niyan nggalbka.

So bontal o lapiat iyan (sigah): Rk o kasapar so manga bontal a madakl a aya lomalankap on na so katharo a La Taf’al (di nka pnggolawlaa) datar o katharo Allāh a: Go di niyo phangaromaa so miapangaroma o manga ama iyo a pd ko manga babay inonta bo so miaipos (an Nisa’ 22) go so katharo iyan a: Go di niyo pkhana so manga tamok iyo ko ltlt iyo sa nggolalan sa batal inonta bo o nggolalan sa kandagang a miasoat kano ron (al Isra’ 33) go so katharo iyan a: Go di niyo pmbonoa so ginawa a so hiaram o Allah inonta bo o nggolalan sa kabnar (an Nisa’ 29).

Go so manga ngaran a kasapar a galbk a datar o lapiat a Mah, a aya maana niyan na di nka pnggalbka, go so Sah, a aya maana niyan na di ka ptharo.

So ipapatoray niyan: Daa sankaan a so bontal o lapiat o kasapar na phagosarn sii ko kahaharam (tahrim) ago kamamakruh (karahah) ago kaphapakaito (tahqir) ago kapayaga ko khabolosan (bayan al aqibah) ago pangni (du’a’) ago kidaplak (ya’s) ago kanggonanao (irshad), sa so maana niyan na majaz ko salakaw ko kahaharam ago so kamamakruh, sa miasobag siran on, sa miatharo a skaniyan na bathk a lapiat ko ka haharam na majaz ko kamamakruh, sa miatharo pn a so kapatoa sankoto a miaona, go miatharo a kapag’pdaan iran ankoto a dowa,

422

miatharo pn a tatargan sa di katawan o anda on inosar sankoto a dowa.

Na aya marayag na so kabaloy o ipapatoray niyan a pantag sa kahaharam a skaniyan so kiawajib o kignkn ko galbk a inisapar, sa gioto na khikokom iyan so kakhabaloy o isasapar a haram sa phakambowat ko salakaw ron sa pnggolalan sa majaz.

Sa aya dalil roo na so akal ka khasabot iyan ko bontal o lapiat a kapopokasan sa karina so kiapangniya ko kitaplkn ko galbk sa paliogat a gioto na dalil ko kamamataani ron.

Go kagiya so manga salaf na ipndalil iran ankai a bontal a lapiat ko kahaharam, na opama ka da makabgay sa kokoman a haram na di ran oto nggolawlaan a siran i makalalawan sa katao ko manga okit o basa Arab ago so kapakatotoro o manga lapiat a di so salakaw kiran.

Go sabap ko katharo o Allāh a: Go so nganin a inisapar iyan rkano na taplkn iyo, sa so katharo a “taplkn iyo” na kasogo na sabnar a miatankd sa minggolalan sa dalil a skaniyan na makatotoro sa wajib, na khaadn a so kithaplkn ko galbk na wajib a skaniyan na phakabgay sa kokoman a haram so galbk a inisapr. Na go kagiya so kasapar na sopaka o kasogo na so kasogo na aya kokoman iyan na wajib so kinggolalann ko sogoan na aya inisogo o soranga iyan na so kawawajib o kitaplkn ko galbk.

SO KASAPAR AGO SO KAPAKATOTORO IYAN SA KAKHASOKASOY AGO IKHABALAGAan Nahi wa Ifadatuhu at Tikrar wal Fawriyyah

و يهالن7 7ةيروفالو ارركالت7 ه7تادفإ

423

Skaniyan na khipatoray niyan so kakhasokasoy. Ka kagiya so maana o katharo a di kaphamono na aya maana niyan na daa makapoon rka a galbk a kapamono, na so ngaran a di mattndo (nakirah) a piakang-golalan sa kasosoldan a kapakada (nafi) na romarankom so maana niyan ko kalangowan o shayi. (an nakiratu fi siyaqin nafi taumm).

Go kagiya so manga Ulama na tatap siran ko langowan o masa ago so manga darpa sa pkhowaan iran a dalil so kasapar sa tatap so kitaplkn ko galbk a isasapar iyan sa daa somianka on sa miaadn a Ijma’ sa wajib so katatap iyan. Inonta bo oba adn a dalil sa maphakada iyan ankoto a katatatap iyan, ka datar o katharo o Allāh a: Go di niyo phakaranii so kazambayang a skano na khikabbrg, sa aya khibgay niyan a sabot na misasankot ko masa a kabbrg.

Na so kiawajib o kapkhasokasoy niyan na khipatoray niyan pn so kikabalagaan on somambot ka kagiya mipapatoray ron, sa aya kakha-adn o kitaplkn ko inisapar a galbk na ipoon ko kapakambowat o kasapar sa di dn planatan.

SO RARAD O KASAPAR SII KO NGANIN A INISAPARAthar an Nahi fil Manhiyyat

7اتيهنمال يف يه7الن7 رثأAmay ka so kasapar a mamantk na phakabgay sa sabot a kahaharam o inisapar na khikokom iyan so kakhapatot ko minggalbk on o siksa, a gianan na rarad a sii khaadn sa maori a alongan ogaid na di ron matitins, ogaid na khitompok on so rarad sii sa doniya a skaniyan so kabatala ko sabap o isasapar sii ko bitadan on sa minggolalan ko kitab.

Sa taw a pangndodan iyan so manga titayan o kitab na matoon iyan a so mitad ko kitab na adn a ipzapar iyan a manga shayi sii ko manga btad a mattndo odi na sii ko

424

manga masa a mattndo, sa so isasapar na adn oto a galbk, na adn pman a katharo ka datar o manga lapiat a inibtad o kitab a manga sabap o manga kokoman a mitotompok on a skaniyan so manga kapasadan a piakanggolalan o kitab. Sa oman i isa on na mibibida so manga pankatan o kinisaparn on sabap ko kambidabida o manga sabap iyan.

So galbk na adn oto a izapar skaniyan sa so dn so lawas iyan ka datar o kazina, so kapamono, so kapamankhaw ka kagiya skaniyan ago so manga saginda niyan na manga galbk a marata ko lawas iyan a da dn mahahal ko langowan o agama a phoon sa langit, adn pman a aya inisapar na so sagintas on, ka datar o kasujud ko alongan sa inisapar oto ka kagiya kadadalman sa kapmaslaa ko salakaw ko Allāh a skaniyan so kibtadn ko bn’ng sii ko lopa, adn pman a so galbk na kagiya adn a matatago on a ropaan a mitotompok on ka datar o kaphowasa ko alongan a Boka, a isasapar on so kaphowasa ka gawii a kariala o maga Muslim.

Adn pman a izapar sabap ko btad a makaliliyo ron a di ron mitotompok ka datar o kambabangonan sa walay ko masa a kakakayl o babay, ago so kaplayalayag sa pantag sa kapanolis, ago so kizambayangn ko nditarn a giasab.

So pman so katharo na skaniyan so manga kapasadan a kitab (Uqud shar’iyyah) a pd sa kaphasa, kapangaroma, kapagapin, ago so salakaw ron, sa pkhasalak a ipzapar sabap ko katatago on o kiabinasa ko manga rokon iyan odi na sii ko kiatanaan o kapasadan, ka datar o kaphasaa ko pakabrg ago so miatay a da masombali, ago so kaphasaa ko ikaogat o ina o binatang, go so ibabasok a da pn makatho, ago so kapangaromaa ko mahram.

Adn pman a izapar sabap ko ropaan a mitotompok on ka datar o kapasadan a kapriba, a skaniyan so miakarankom sa sobra ko isa ko dowa a sambi sa daa badal iyan.

425

Adn pman a izapar sabap ko btad a makaliliyo ron ka datar o kaphasai ko masa a giikapagbang ko waqto a Jumu’at, sa inisapar oto ka kagiya khasabapan sa kakhada o sambayang a skaniyan na btad a makaliliyo ron a di ron mitotompok sa patoray.

Sa gioto i manga bontal o kasapar a khailay nka a so isasapar a galbk na adn oto a izapar sa so dn so lawas iyan (manhiyun li datihi) odi na sabap ko sagintas on (li juz’ihi) odi na sabap ko ropaan a mitotompok on (liwasfin lazimin lahu) odi na sabap ko btad a makaliliyo ron (li’amrin kharijin anhu)..

Sii pman ko manga katharo na khaadn so khizaparn on sabap ko kabinasa sii ko onayan iyan odi na sabap ko ropaan a mitotompok on odi na sabap ko btad a makaliliyo ron.

Sa miaopakat so manga Ulama sii ko so kinisaparn ko shayi sa so dn so ginawa niyan odi na so sagintas on na sii oto khaadn ko manga galbk, na so kabinsa ko manga rokon iyan odi na so darpa iyan na sii oto ko manga katharo sa khabaloy niyan a batal sa daa phakambowat on a rarad a pd ko manga rarad a piakay o kitab, ka kagiya giankoto a kiasapar na khabatal iyan so sabap iyan ko btad a inisogo o kitab sa da ambidaan o kabaloy o inisapar a sii ko manga simba odi na sii ko giikandodolona.

Makatotoro roo so katharo o Rasūlullāh a: Sa taw a nggalbk sa galbk a da ami sogoon na skaniyan na di tharimaan. Sa giankai a galbk a miakambowat a di makaaayon ko minioma o Rasulullah na khabaloy a masasanka sa skaniyan na batal.

Amay pman ka so kiasapar na sabap ko btad a makaliliyo ron a di ron mitotompk na aya kpit o sabagi na khabaloy ankoto a galbk a batal, sa biatal iran so kaphasa ko masa a kapagbangi ko alongan a Jumu’at, ago so kazambayang ko nditarn a giasab, go pitharo iran a so

426

kaplayalayag sa pantag sa kandosa na di ron khapakay so kakasara ko sambayang, ago so kaboka ko Ramadhan.

Ogaid na so kalankapan ko manga Ulama na aya kpit iran na di niyan khikokom so kabinasa, sa khatatap so galbk a mapia sa phakambowat on so rarad iyan a mababantak on ogaid na khitana sa makruh (ikagogowad), sabap ko da kapakathompok o galbk ago so minindair iyan sa khatatap so kapapakay niyan ago so sabap iyan ko pakaasal o galbk sa sii phamantk so kasapar ko miakadair on, sabap roo na maphakambowat iyan so manga rarad iyan ago khabaloy skaniyan a (taw) a miadosa ko kiapakasopak iyan.

Aya ibarat iyan na so katharo o Allāh a: Go oba niyo siran dazga (lawasi) sa taman sa masoti siran (so karoma a mahahaidh) (al Baqarah 222) inisapar so kalawasi ko karoma a babay a progoan sa kna o ba aya isasapar na so dn so lawas o galbk odi na so btad a mitotompok on, ogaid na sabap ko btad a makadadair on a skaniyan so ringasa, na amay ka lawasan iyan so karoma niyan a mahahaydh na khabaloy skaniyan a miadosa ko kiasopak iyan, na so pman so kialawasi niyan on na di khabatal so sabap iyan sii ko nganin a inisankot on o kitab a pd sa manga rarad, sa khiitong so karoma a lomiawas a Muhsan (sa o zina na miawajib on so Rajm), go khabaloy so babay a liawasan a kiasoldan ko kamataani ron sa khatatap on so kokoman o babay a kiasoldan o karoma niyan ko kakhawajib o katonaya ko mahar iyan sa tarotop opama ka talaka niyan, go khahalal ko taw a tomialak on sa miakatlo ko kapangaromaa niyan on ko oriyan o katalaka on o karoma niyan ko oriyan ankto a kialawasi niyan on.

Go khitana so kiaphasai ko masa a kiapagbangi ko alongan a Jumu’at a mapia a khakowa niyan so manga rarad iyan ko kakhatankd o kapakamilik ago so kiahalal o kanggonai niyan on, ogaid na miadosa ko kinibagakn iyan ko kasong ko masjid ko kapzambayang sa Jumu’at.

Amay pman ka so kasapar na sabap ko ropaan a mitotompok ko galbk na aya kpit o Jumhur na khabinasa

427

so galbk a isasapar sa khabatal sa di khapakay a sabap a ba on phakambowat so manga rarad iyan, sa so kaphowasa ko alongan a boka na batal, sa ozapa sa kapphowasa on na di ron wajib so katoman, na o miakaphowasa ko gawii a boka na go boka na di ron patoray so kabayad, sa datar oto so kapasadan a Riba a batal sa daa khatankd iyan a kapakamilik ago kanggona.

Pitharo iran a: So kitab na igira piakanggolalan iyan so btad na go niyan saparn ko kapakazipat iyan sa ropaan a mattndo a mitotompok on oriyan iyan na italingoma o pialiogatan a mazisipat iyan ankoto a ropaan na da mabaloy i ba niyan minitalingoma ko bontal iyan a isosogo o kitab, na di khapakay ankoto a btad a makaproropaan sa ba sabap ko inisankot on o kitab a pd sa manga onga, ka kagiya so ropaan a mitotompok on na di khablag ko kasisipatan on na di khagaga o ba on pokasa so kasapar sa ba sii bo makatana ko ropaan sa di ron pd so galbk, ogaid na kharankom iyan a pd iyan na khiliyo niyan ko kabaloy niyan a sabap o piakambowat on o kitab a kapopokasan sa ropaan na khitana a batal.

So pman so al Hanafiyyah na pitharo iran a: So inisapar a galbk sabap ko ropaan a mitotompok on na khitana a binasa (fasid) kna o ba batal, ka kagiya so kinisaparn on na sii makatatana ko ropaan sa skaniyan bo, sa khatatap so pakaasal a galbk a mapia ko kaphakam-bowat o sabaad a rarad, ka kagiya so kada o ropaan na di niyan khabinasa so kamataani ko sisipatan a so galbk, sa di tano khagaga so kailanga sankai a kamataanan sa khaadn tano ko oman i ropaan ago so pakaasal iyan so kokoman iran. Sa khatatap so pakaasal a mapapakay sa khada so kapapakay ko ropaan, sa di oto makapndatar ago so galbk a inisapar sa so dn so lawas iyan odi na sabap ko kabinasa sii ko onayan iyan, sa aya ikhokom na so kiabinasa (fasad) o kapasadan a skaniyan na pankatan a maito a di so pankatan o kiabatal (butlan).

Phoon sii na tiaarif iran sa: Skaniyan so inisogo so pakaasal iyan kna o ba so ropaan iyan, sa khaadn iyan so kapakamilik ko oriyan o katangana on sabap ko kiaadn o

428

kapasadan, ogaid na kapakamilik a marata sabap ko kinisaparn on sa wajib a barnkasn (faskh) amay ka tharima sa kabarnkas amay ka matatap so kaaadn o kabibinasa niyan, odi na ompiaan sa nggolalan sa kapakadaa ko kabibinasa niyan ko kakhaparo niyan. Na amay ka di tharima sa kabarnkas ka datar o katalaka ko karoma a phrogoan na zogoon so karoma niyan sa kabalingi niyan on ka kagiya gioto i dianka a khaparo.

Gianan i kpit on o al Hanafiyyah, ko kiapakambida o galbk a inisapar sa so dn so lawas iyan odi na sabap ko kabinasa sii ko btad a onayan iyan ago so inisapar sabap ko ropaan a mitotompok on, sa inikokom iran so kiabatal (butlan) o paganay ago so kiabinasa (fasid) o ika dowa, sa phagndod oto sa so kasapar ko paganay na miniliyo niyan so shayi a isasapar ko darpa iyan sabap ko kokoman iyan na da makatindg a sabap, na sii ko ika dowa na da niyan miliyo ko kababaloy niyan a darpa o kokoman na da niyan mabatal so sabap iyan ko katimbl iyan sa gioto imbidaan a mapayag o kapakambowat o kapasadan ko taw a daa kaatawi ron ko kapakiphasada odi na so kapakambowat iyan sii ko salakaw ko darpa iyan antaa ka so kapakambowat iyan ko taw a mazisipat iyan so kapakiphasada sii ko darpa iyan a rakhs a miada on so sarat a pd ko manga sarat o kapipia niyan.

3- SO LAPIAT A MAMANTK AGO SO MISASANKOTal Mutlaq wal Muqayyad

7ديقمالو ق7لطمالSo lapiat a mamantk ago so misasankot na pd ko manga soson o lapiat a mattndo (al Khas). Ka kagiya oman i isa kiran na makatotoro sa maana a makasisibay a kamamataanan sii ko isa a pd ko pizatimanan iyan, sa so kokoman o oman i isa kiran na di niyan mararankom so kalangowan o pizatimanan a matatankd on ankoto a maana, ogaid na misisibay niyan so isa on sa ron lalankap

429

sa da ambidaan iran inonta bo sii ko so mitotoro o lapiat a mutlaq na satiman a lomalankap a kapopokasan sa manga sankot, na so mitotoro o muqayyad na satiman a misasankot ko sankot a pd ko manga sankot a maphakaito iyan so kalalankap iyan. Sabap roo na tiaarif iran ankoto a dowa sa:

Sa so al Mutlaq: na skaniyan na lapiat a makatotoro sa sabagi a lomalankap ko soson iyan, aya maana niyan na makatotoro sa sagintas a pd ko soson iyan a makaaawid sa manga sagintas a madakl. A skaniyan oto ko satiman na satiman a isa a di marayag, na sii ko madakl na matitimo a salompok a di mattndo. Aya ibarat iyan na so katharo a sakataw a morit (talib) ago madakl a morit (tullab), sa aya mitotoro o paganay na sakataw a morit a di mattndo a khapakay ko apia antawa a morit, na aya mitotoro o ika dowa na sagorompong a satiman a di mattndo. Go datar o Oripn a sakataw (rqabah) ago manga oripn (riqab) go so kitab ago manga kitab, ago so salakaw ron.

So al Muqayyad: na skaniyan na lapiat a makatotoro sa sabagi a lomalankap sii ko soson iyan a misasankot sa sankot a lapiat a makambibisa. Sa giankoto a sankot na mapia pn miniliyo niyan ko kalalankap a mamantk ogaid na khatatap a mamamantk ko kasaromag iyan ko manga sankot a salakaw, ka kagiya adn a rk o kapamamantk a manga ropaan ago manga sankot a madakl, na amay ka isankot ko isa sankai a manga sankot na khabaloy a misasankot on ogaid na di misasankot ko manga pd a sankot. Sa o tharo anka a morit a mananamar (talib mujidd) na khaadn a misasankot ko kababaloy niyan a mananamar ogaid na tatap dn a mamamantk ko kibangnsa niyan ko manga sankot a salakaw ko kababaloy niyan a taw sa Misir odi na taw sa Ordon, odi na taw sa Iraq sa taman ko kapos iyan, ko kababaloy niyan a maito odi na miakaidad, odi na zasakit antaa ka mapipia Muslim antaa ka kna o ba Muslim.

So kokoman o al Mutlaq: Amay ka makambowat sii ko titayan a pd ko manga titayan a daa miakanggonanao a

430

dalil ko kinisankot iyan na pnggalbkn ko kababaloy niyan a mamamantk sa datar o kiapakambowat iyan, ka kagiya skaniyan na mattndo (khas) a makatotoro ko maana niyan a so bitadan on sa gtas amay ka daa dalil a miakatoro sa kiabankiring iyan ko maana niyan a so mapipikir on.

Aya ibarat o Mutlaq a daa dalil ko kinisankot iyan na so katharo a Raqabah ko katharo Allāh a: Go so siran oto a pliharn iran so manga karoma iran oriyan iyan na ipagndod iran so miatharo iran (so katharoa niyan ko karoma niyan sa izan ka o likod i ina a toos ko kathalaka niyan on) na makaphmaradika sa sakataw a oripn (raqabah) ko onaan o da iran pn kapakaplawasa (alMujadilah 3). Sa giankoto a katharo a oripn na miakambowat a mamantk a daa misasankot on a pd sa sankot ago daa dalil a miakatindg a salakaw sa ba niyan inisankot na pnggalbkn ko kababaloy niyan a mamantk sa phakaampl so kapmaradika sa apia anta-on on a oripn melagid o mapaparatiaya antaa ka di, mama odi na babay.

Go so katharo a manga karoma (azwaj) ko katharo o Allāh a: Go so siran oto a pphamatay rkano ago pphakabagak siran sa manga karoma, na phakanayaw siran ko manga ginawa iran sa pat olan ago sapolo gawii (al Baqarah 234). Sa miakambowat a mamamantk sa di misasankot ko sankot a kiasoldi ron o karoma niyan sa wajib ko babay a miabalo so kapnayaw sankoto a miaaloy a masa amay ka di maogat sa mlagid roo so karoma a kiasoldan o karoma niyan a mama ago so karoma a da pn kasoldi na miatay skaniyan.

Go datar oto so katharo a manga gawii (Ayyam) ko katharo o Allāh a: Go sa taw a maadn a pkhasakit odi na giimlayalayag na phakabilang sa manga gawii a salakaw (sa phakabayad on ko kiaboka ko powasa) (al Baqarah 185). Sa miakaoma a mamamantk sa kna o ba misasankot ko kapakapthondotondog iyan, sa khapakay so kaphowasa niyan ko kambayad iyan sa makathondotondog odi na makamblablag.

431

Aya ibarat o Mutlaq a miakatindg so dalil ko kinisankot iyan na so katharo a kathanan Wasiyyah ko katharo o Allāh a: Ko oriyan o kathanan a initanan iyan odi na bayadan, sa miakambowat a mamamantk ogaid na miakatindg so dalil ko kinisankot iyan sii ko ika tlo bagi (thuluth) a phoon ko Sunnah o Rasulullah sii ko Hadith o Sa’d Bin Abi Waqqas a pitharo o Rasul a: So ika tlo bagi a so ika tlo bagi na madakl, sa khaadn a aya bantak ko Wasiyyah ko ayat a so misasankot ko ika tlo bagi na skaniyan i pnggolalan sa di dn misasankot ko kaphakaya on o manga taw a phakawaris ko miatay (al Warathah).

So kokoman o Lapiat a misasankot (al Muqayyad): Amay ka makambowat sii ko isa a titayan a pd ko manga titayan sa daa miakatindg a dalil sa ba niyan inilang so sankot na mapnggalbk skaniyan ko kiapakambowat iyan sa daa khaalin on.

Aya ibarat o Muqayyad a daa dalil ko kiapakadaa ko sankot iyan na so lapiat a Raqabah ko katharo o Allāh a: Go sa taw a makapatay sa mapaparatiaya sa minggolalan sa karibat na makaphmaradika sa oripn a mapaparatiaya (Raqabah mu’minah), sa inisankot iyan so oripn ko kabaloy niyan a mapaparatiaya na di khapakay so kapmaradika sa oripn adi mapaparatiaya (kafir), sa datar oto a inisankot iyan so kiapakapatay a miawajib iyan so kakhiparat ko da thibabaa, sa di khawajib so kiparat ko kapakapatay a salakaw ko kapakapatay a da thibabaa (qat’l khata’) sa datar o kiatharoa on o al Hanafiyyah, go pd roo so katharo a dowa olan (shahrayin) ko katharo o Allāh a; Sa taw a daa matoon iyan na makapphowasa sa dowa olan a mananayon ko onaan pn o da iran kapakaplawasa, sa so powasa na minisankot ko kabaloy niyan a mananayon, sa di khasanaan so makambblablag. Go so katharo a so manga karoma niyo (nisa’ikom) ko katharo o Allāh a: Go so manga patalilowan iyo (a manga babay) a siran oto na madadalm ko manga walay niyo ko manga karoma niyo a so kiasoldan iyo siran. Sa giankoto a manga karoma na miakambowat sa misasankot ko kiasoldi kiran, sa ikhokom iyan a so wata iyan a babay

432

(patalilowan) na di khaharam inonta bo o ba so karoma a mama na kiasoldan iyan so ina iyan, na oda niyan kasoldi na khapakay a pangaromaan iyan so patalilowan iyan ko kandai niyan ko ina iyan a da niyan kasoldi.

Aya ibarat o misasankot (muqayyad) a so miakatindg so dalil ko kia ilanga niyan ko sankot na so katharo a so manga patalilowan iyo (raba’ibukum) ko katharo o Allāh a; Go so manga patalilowan iyo a siran oto na zii siran ko manga walay niyo. Sa so sankot o katatago iran ko walay o karoma a mama na inilang oto a sankot, ka kagiya pitharo o Allāh ko oriyan oto a: Amay ka da kano maadn a kiasoldan iyo siran (a manga ina) na daa dosa niyo (ko kapangaromaa ko patalilowan). Sa miakanggonanao to ko kiahalal o kapangaromaa ko manga patalilowan ko masa a dakasoldi so ina iyan, apia pn maaadn so patalilowan ko walay o karoma aya maana niyan na so kasisiapa on o karoma o ina, sa kna o ba oto sarat ko kahaharam sa aya kiapakaoma ankoto a sankot na inionot ko kialayaman a adat a so patalilowan na lalayon so kapkhaadn iyan ko siap o karoma o ina iyan.

Sa khaimolngan sii a so ibarat a kaposan a so manga patalilowan iyo ago so onaan iyan a so manga karoma niyo na apia pn da mabaloy a pd ko muqayyad a skaniyan na pd ko mattndo (khas) ka kagiya siran a dowa na pd ko manga lapiat a lankap ka kagiya oman i isa kiran na ngaran a madakl a masasanday (Jam’ mudhaf) a skaniyan na lapiat a lankap (lafdh am) ogaid na oman i isa kiran na adn a sankot iyan (qayyid). A so isa on na daa dalil ko kiailanga on na so ika dowa na miaadn so dalil ko kiailanga on.

SO KARORANA KO MUTLAQ SII KO MUQAYYAD

433

Haml al Mutlaq ala al Muqayyad

7ديقمال ىلع قلطمال 7لمحIgira miakambowat so lapiat a mamantk ko isa a titayan ago misasankot sii ko isa a titayan, na ino pnggalbkn so oman i isa kiran sa datar o kiapakambowat iyan antaa ka ba prorana so mutlaq san ko muqayyad sa aya pnggalbkn na so muqayyad ko kababaloy niyan a rinayagan o mutlaq ago so mutlaq ko isa ko dowa a titayan na di mababantak?

Miasobag so pamikiran o manga Ulama sankai a mas alah. Pd kiran so rioran iran so mutlaq ko muqayyad saطpiakablang iran ankanan a karoran sa taman sa bialoy ran a aya pakaasal sii ko langowan a mutlaq ago so muqayyad sabap sa kagiya so manga titayan a kitab na masasatiman, sa o adn a makambowat on a kokoman a misasankot sa sankot sii ko isa a darpa na patoray a kabaloy niyan a misasankot ko langowan a darpa a khaaloy ron kaan makapagayonayon so manga kokoman ago makapagizanizan ka kagiya so Allāh a isaisa na skaniyan i miakatoron on a skaniyan ipmbtad ko Kitab.

Go kagiya so manga Arab na pphakapamantkn iran so katharo iran ko sabaad a masa, ago ipzankot iran ko sabaad on, sa pitharo o pababayok kiran a:

Skami na sii ko rkami na ska na sii ko rk ka a masosoat, na so pamikiran na makambibidabida.

Go pd kiran so pphakasimpitn iyan ankoto sa taman sa aya pmbalowin iran a pakaasal na so di niyan on karoran inonta bo o ba adn a maadn a phakasogo on ko kaprorana on kapnggalbkn sabap sa oman i titayan a kitab na bagr a dalil ko lawas iyan sa pnggalbkn sa datar o kiapakambo-wat iyan, sa so kisankotn ko titayan a mamantk na kapakasimpit sa da sogoon o kitab, ago kagiya so karorana ko mutlaq san ko muqayyad na khikokom iyan so kaisaisa o masa a kiatoron iyan sa

434

khaadn so muqayyad a osayan o mutlaq, na so manga ayat a miakambowat a mamantk na mibibida ko masa a kiatoron iyan ko manga ayat a miakambowat a misasankot ago khasalak a so mutlaq na miaona tomoron, na andamanaya i khizankotn on ko miakaoma ko oriyan iyan?.

Na gowani a maadn a aya phakapatoray ko karoran ko kalankapan na skaniyan so kaadn o kapakazopaka (ta’arudh) o dowa a titayan a mutlaq ago muqayyad na khaadn so onayan o kiasobag a skaniyan so; Antonaa shayi i khamataanan on so kapakazopaka ka an mipatoray so karorana ko isa kiran a dowa ko salakaw ron.

So as Shafi’iyyah ago so miayon kiran na aya kpit iran na so kaisaisa o kokoman ko dowa a titayan a phakapatoray ko kapakazopaka mlagid o miaisaisa so sabap sii kiran a dowa odi na miakambida. Sa pitharo iran a; Igira miaisaisa so kokoman na wajib so karoran (haml) sa miakablang kiran so goliling o karoran.

So al Hanafiyyah ago so miayon kiran na aya kpit iran na so kaisa isa o kokoman na di khamataanan so kapakazopaka, sa patoray a mioman on so kaisaisa o sabap sa rakhs a mabaloy so kapamamantk ago so kisasankot a sii matago ko kokoman, sa daa karoran igira miaisaisa so dowa a kokoman ago so dowa a sabap ago so kiapamantk ago so kinisankot na sii ko kokoman odi na miaadn so patoray a phan’gl sankoto. Na sii pman ko kapakambida o kokoman odi na so sabap na daa kapakazopaka na daa karoran, go datar oto igira miaadn so kapamamantk ago so kisasankot a sii ko sabap.

Misabap sii na miakadakl so manga bontal sa patot so karinayaga on ka an mapayag so piagayonan on, ago so kiazopakaan on:

(1) Makambida siran ko kokoman ago so sabap a so misabap on na piakanggolalan so kokoman.

435

(2) Maisaisa sira a dowa sii ko kokoman ago so sabap sa khaadn a so kapamamantk ago so kisasankot na sii ko kokoman.

(3) Maisaisa siran a dowa sii ko kokoman ago so sabap sa khaadn so kapamamantk ago so kisasankot a sii ko sabap.

(4) Maisaisa siran a dowa sii ko kokoman na miakambida siran ko sabap.

(5) Maisaisa siran a dowa ko sabap na makambida siran ko kokoman.

So kaosaya sangka-i amanga bontal ago so tindeg on o manga Ulama:

Bontal a paganay: So kapakambida iran ko kokoman ago so sabap, ka datar o katharo a; Pagana ka sa sakataw a miskin, ago pakanditar ka sa miskin a ilo. Go so katharo o Allāh a; Go so miamankhaw a mama ago so miamankhaw a babay na potola niyo so manga lima iran a dowa. Go so katharo o Allāh ko ayat a kapagabdas a; Go so manga lima niyo sa taman ko manga siko. Sa so lapiat a lima ko ayat a paganay na miakambowat a mutlaq, na sii ko ika dowa na miakambowat a muqayyad, na so kokoman na mbida ka sii ko paganay na so kiawajib o kapotol, na sii ko ika dowa na so kiawajib o kaonabi ron ko abdas, na so sabap na makambibida, ka sii ko paganay na so kiapamankhaw, na sii ko ika dowa na so kapzambayang, na sii sankai a bontal na di prorann so mutlaq ko muqayyad ko kiaopakati ron ka kagiya daa miaadn a kiapakazopaka ko lt iran a dowa ko darpa iyan. Minsan pn sii ko ayat a paganay na miakaoma so Sunnah a inisankot iyan so kapamamantk iyan sa piotol o Rasūl so lima o thkhaw sa taman ko boko a lima. Gianan inonta bo igira miaadn so patoray a khikokom iyan so kakhisankot. Ka datar o kabaloy o isa ko dowa a kokoman a khawajib iyan so kakhisankot o salakaw ron ko katndo iyan. Ka datar o katharo a; Pmaradika ka sa oripn go di kaphmaradika sa oripn a kafir, sa so kinisankot o oripn a so isasapar so kapmaradikaa on sii ko ika dowa ko kabaloy niyan a kafir na khikokom iyan so

436

kisankot o oripn a isosogo so kapmaradikaa on sii ko paganay so kabaloy niyan a mapaparatiaya sa patoray sa o di manggolawla na da kamataani so kininggolalann on.

Odi na nggolalan sa okit (wasitah) ka datar o katharo a; Pmaradika-an ako nka sa oripn, sa di ako nka phakamilika sa oripn a kafir, sa so kiapakadaa niyan ko kamiliki ko kafir a oripn na khipatoray niyan so kapakadaa o kapmaradikaa on sii rkaniyan, sa aya khipatoray niyan na so kisankot o kawawajib o kapmaradika iyan sa mapaparatiaya a oripn.

So bontal a ika dowa: So kaisaisa iran a dowa sii ko kokoman ago so sabap, ka datar o katharo o Allāh a: Hiaram rkano so miatay ago so rogo’ ago so sapo a baboy. Ago so katharo iyan a; Tharo anka a daa khatoon akn sii ko nganin a iniwahi rakn a haram ko taw a pkhan on inonta bo o mabaloy a miatay odi na rogo’ a pthoga. Sa so kokoman na satiman a so kiaharam na so sabap na satiman a so matatagoon a pd sa ringasa a so khisogat ko taw a pkhan on na prorann so mutlaq san ko muqayyad ko kiaopakati ron ka kagiya so kiaisaisa o kokoman ago so sabap na di khiropa so kapakambida iran ko kiapamantk ago so kisasankot, ka kagiya aya pphangnin o kapamamantk na so kamataani ko kinggolalann on sii ko pizatimanan o mutlaq na aya ikokom o misasankot na so kipnggolalann on na di khamataanan inonta bo ko kamataani ko kisankot iyan sa gianan na khipatoray niyan so kapakazopaka sa aya khirn on na so karorana ko isa on san ko isa a salakaw, sa rioran so mutlaq sii ko muqayyad sa di khapakay a patoon, ka kagiya so mulaq na tomtrn ko sankot sa da niyan tankda ago da niyan pakadaa sa palaya on khapakay, na so muqayyad na biathk iyan so kisasankot na so miathk na taralbi a di so tomtrn na miaadn a so karorana ko mutlaq san ko muqayyad na aya taralbi a di so kapatoa on, sa miniitong so muqayyad a inirinayag ko mutlaq, na sii sankai a masa 'na khaadn a aya isasapar a rogo’ na skaniyan so rogo’ a pthoga, na so pman so rogo’ a kna o ba pthoga a so mialamba ko sapo ago sii ko maroni a ogat na da mabaloy a haram.

437

Go datar oto a prorann so mutlaq ko ayat a Kalalah ko katharo o Allāh a: Go ipagiza iran rka so kokoman o Kalalah amay ka adn a taw a matay a daa wata iyan a adn a pagari niyan a babay na rk iyan so saopak ko minibagak iyan a skaniyan na khawarisan iyan amay ka daa wata iyan. Sa prorann ko muqayyad ko manga ayat o kapangwaris a so katharo o Allāh a: Ko oriyan o kathanan a inithanan iyan odi na bayadan. Sa so kokoman na satiman a so kiapatot o kapakawaris ago so kiaisaisa o sabap a skaniyan so kathonganaya a phakawajib ko kapangwaris, sa khisankot so kakhakowaa ko saopak ko tamok odi na so kalangowan iyan sii ko oriyan o katonaya ko tanan wasiyyah ago so kabayadi ko bayadan o miatay.

Go datar oto a miaopakat siran sii ko karoran ko miapanothol ko kakhiparat ko kaboka ko Ramadhan a so miaaloy so Hadith a: Phowasa ka sa dowa olan. Na sii ko isa a Hadith na: Phowasa ka sa dowa olan a mananayon. Sa wahijb so kanayon o kaphowasa a kiparat ko kiambaba-gonan sa walay ko dawdaw ko Ramadhan, sa roran oto ko mutlaq san ko muqayyad ko kiaopakati ron.

So bontal a ika tlo: So kaisaisa iran a dowa sa khaadn a so kapamamantk ago so kisasankot na sii ko sabap kna o ba sii ko kokoman. Sa aya ibarat iyan na so katharo o Rasul a pianothol o Ibn Umar a so Rasulullah na pitharo iyan a: Tonay ka no sa isa ka gantang a pd sa bantad ko dowa kataw odi na isa ka gantang a pd sa korma a gango (tamr) odi na isa ka gantang a pd sa sha’ir ko oman i maradika ago oripn maito a ntaa ka mala a taw. Na sii ko isa a thotol na: Tonay kano sa (pitra) ko oman i maradika ago oripn a pd ko manga Muslim. Sa so kokoman na satiman a so kiawajib o kaphitra, na so sabap na satiman a so kawawaliyan o pialiogatan a so patoray ron so kanggastowi ron.

Na so kiapamantk ago so kisasankot na sii ko sabap sa miakambowat ko isa ko dowa a titayan sa mamantk, na miakatoro sa so kiphapaarn (wilayah) na mamantk ko sabap o kiawahib, na sii ko ika dowa na minisankot ko kababaloy niyan a Muslim sa miakatoro sa so wilayah na

438

di khaadn a sabap inonta bo amay ka so mipapaar na Muslim.

Na sii sankai a bontal na miasobag so manga Ulama. So al-Hanafiyyah na pitharo iran: di prorann so mutlaq san ko muqayyad sa pnggalbkn so oman i isa kiran, sa wajib ko Muslim so katonaya niyan ko pitra o langowan a paliogat on so kapagpraon muslim antaa ka kna o ba muslim, ka daa kiapakazopaka ankai a dowa a titayan ka khasalak a kha-adn so kokoman a satiman a madakl i sabap sa pnggalbkn so oman i mutlaq odi na muqayyad sabap ko kakhapakay a so kamiliki ko oripn a mamantk na sabap ko kawawajib o kapitra sa nggolalan ko isa ko dowa a titayan ago so kamiliki ko oripn a muslim na sabap sa nggolalan ko titayan a salakaw. So as Shafi’iyyah na pitharo iran a: Prorann so mutlaq san ko muqayyad sa wajib ko muslim so katonaya ko pitra o taw a matatago sa wilayah niyan a pd ko manga Muslim sa di ron pd so kafir.

Sabap ko kaaadn o kiapakazopaka ko kaiisaisa o kiatanaan iyan ago so kokoman sa khaadn a so muqayyad na inirinayag ko mutlaq ka an katago i sa gona so kinisankot ka kagiya so mimbaal ko kitab na masosoti ko ka daa bali.

So bontal a ika pat: So kaisaisa iran ko kokoman na makapmbida siran ko sabap.

Datar o katharo o Allāh a: Go so siran oto a pliharn iran so manga karoma iran oriyan iyan na ipagndod iran so nganin a pitharo iran na makaphmaradika sa oripn ko onaan o da iran pn kapakaplawasa. Go so katharo iyan a: Go da maadn ko miaratiaya oba bono sa mapaparatiaya inonta bo o nggolalan sa karibat na sa taw a makabono sa mapaparatiaya sa karibat na makaphmaradika sa oripn a mapaparatiaya ago phakabgay sa diyat ko manga lolot o miabono inonta bo o ba iran bgan a sadqah (an Nisa’ 92).

So kokoman na satiman a so kawawajib o kapmaradika sa oripn, go miakambida so sabap sa so

439

paganay na so kakhabaya i ko kikhasowin ko kalihar, na sii ko ika dowa na so kiapakapatay a da thibabaa, na so kiapamantk ago so kinisankot na sii ko kokoman, na di kharoran so mutlaq san ko muqayyad sii ko al Hanafiyyah ago so miayon kiran ka kagiya daa miaadn roo a kapakazopaka, ago kagiya so karorana on na khikokom iyan so kaisaisa o kotika a kiatoron o ayat sa khabaloy so muqayyad a tafsir o mutlaq. Sa sii sankai a ibarat na miakambida so masa a kiatoron o mutlaq ko masa a kiatoron o muqayyad.

So as Shafi’iyyah ago so miayon kiran na aya kpit iran na so kaprorana ko mutlaq san ko muqayyad sabap ko kaaadn o kiapakazopaka ko kiaiisaisa o kokoman, na so kokoman a satiman na igira miakambowat ko kitab o Allāh a misasankot sii ko isa a darpa na patoray a kabaloy niyan a misasankot ko langowan a darpa a khaaloy ron kaan makandadaita so manga kokoman sa daa rarad ko kiapakambida o sabap.

Sa simbag oto o al Hanafiyyah sa so kiapakambida o sabap na datar o kiapakambida o kokoman ka khapakay a kabaloy o oman i isa kiran a sabap o kiapakambida ko kiapamantk ago so kinisankot. Sa sii sankanan a ibarat: so kadadait ko kakhiparat ko kiapakapatay so kapakabasnga ko kakhiparat sa aya wajib na so mapaparatiaya a oripn, na aya domadait ko kakhiparat ko kalihar ko kakhasoy o mama na so kaplbolbod sa siap ko kidadayon o kaoyagoyag a kakharomai a so khaadn sii ko kiapakapamantka ko apia antaon on a oripn sa khasanaan.

So bontal a ika lima: So kaisaisa iran a dowa sii ko sabap ago makambida siran ko kokoman, ka datar o katharo o Allāh a: Hay so miamaratiaya igira tominindg kano ko kapzambayang na onabi niyo so manga paras iyo ago so manga lima niyo sa taman ko manga siko, ago sapowa niyo so manga olo niyo ago (onabi niyo) so manga ski niyo sa taman ko boko o ski na amay ka maadn kano a junub na phaigo kano na amay ka maadn kano a pphangasasakit odi na giimlayalayag odi na

440

miakasong kano sa Ig (ilat ko kaodo ago so katiti) odi na liawasn iyo so manga karoma na daa khatoon iyo a ig na thayammum kano sa bayank a soti sa sapowa niyo so manga paras iyo ago so manga lima niyo.

Sa miakambowat so katharo a manga lima (Aydi) sii ko ayat a kapagabedas sa misasankot ko siko, na sii ko ayat a Tayammum na mamantk sa daa sankot iyan, na so sabap na isa a skaniyan so kiahadas (kaada o abdas) ago so kapzambayang na so kokoman na mbida ka so isa na so kawawajib o kaonabi ko lima na so ika dowa na so kasapowa-on a bayank, na sii sankai na di prorann so mutlaq san ko muqayyad ko kiaopakati ron, ka kagiya daa kiapakazopaka.

Na so tiankd o al Hanafiyyah ko kasapowa ko mbalaa lima ko tayammum sa taman ko siko na da maadn i ba rioran so mutlaq san ko muqayyad ko ayat a kapagabdas, aya mataan na kagiya miatankd oto sa minggolalan sa Sunnah a so Hadith o Aishah’ a mataan a so Nabi na piangndao niyan ko kathayammum sa dowa a kibtadn ko palad a lima ko bayank na isapo ko paras ago sii ko dowa a lima sa taman ko dowa siko, a skaniyan na Hadith a Mash’hur.

SO LAPIAT A LANKAPal Am

777امعالSo ta’rif o Lapiat a lankap (al Am): so al Am ko basa na so karankoma o btad shayi andadakl mlagid o so btad na lapiat odi na salakaw ron. Pd roo so katharo iran a: Lomiankap kiran so mapia igira miarankom iyan siran ago miakaliot kiran. Sii ko Istilah: Na skaniyan so lapiat a makatotoro sa maana a satiman a khamataanan ko pizatimanan a madakl a di matitins na khaparoli niyan sa okit a

441

kapakararankom, mlagid o miakatoro on sa minggolalan sa inibtad on antaa ka minggolalan sa okit a karina.

Sa phakalior on so lapiat a kapag’pdaan Mushtarak ka kagiya makatotoro sa madakl a maana sa onot ko kadakl o btad iyan, sa datar oto a phakalio ron so lapiat a mattndo (al Khas) ka kagiya apia pn miakatoro sa maana a satiman ko kinibtadn on na khasalak a khamata-anan sii ko pizatimanan ogaid na di makatotoro inonta bo sii ko isa a pd on sa da on so kapakararankom iyan ko pizatimanan iyan.

Aya mapipikir ko di niyan katitins na di maadn sii ko lapiat so kapakatotoro iyan on apia pn so pizatimanan iyan sii ko kamamasai ron na matitins. Ka datar o manga langit ago so doniya. Ka oman i pizatimanan iran na matitins ko kamamasai ron ko pito ko kiaaloya on o Allāh a: So Allah a so inadn iyan so pito a manga langit ago so doniya na datar iran a pthoron so sogoan ko pagltan iran ka an iyo katokawi a mataan a so Allah na sii ko langowan o shayi na Gomagaos go mataan a so Allah na sabnar a tininkong iyan so katawi ko kalangowan o shayi. Ogaid na so lapiat iran a dowa na inibtad ko kapakatotoro sii ko madakl a di matitins na aya pagilayin ko lapiat a lankap na so kapakatotoro o lapiat iyan sii ko ginawa niyan kna o ba so kapagilaya ko kamamasaan a btad iyan.

So kapakatotoro iyan ko pizatimanan iyan na lankap a di so kakhabaloy niyan anggolalan sa lapiat ago maana ka datar o manga bontal o lapiat a madakl (jam’) ka mataan a skaniyan na matitimo a lapiat a makararankom i maana, odi na nggolalan sa maana bo ka datar o lamba a manga lapiat o lankap ka kagiya skaniyan na pakaiisaisa an so lapiat iyan a makararankom i maana sa datar o kaphakatalingoma niyan sa oriyan.

Sabnar a miaopakat so manga Ulama sa so manga lapiat na ipropa sa lomalankap, ka datar o katharo a giankai a lapiat na lankap, sa miaso-bag siran sii ko manga maana a so makababala ko manga lapiat mlagid o skaniyan na manga lawas odi na manga rinayagan antaa

442

ka manga sabot a pamikiran o ino izipat on so kalalankap ko kamataani ron antaa ka majaz. Sa daa btad tano san ka kagiya so bandingan tano na sii ko manga dalil a sii ko katimbl iyan na manga lapiat.

So manga bontal o lapiat a lankap: rk o kalalankap so manga bontal a madakl a makatotoro on ka datar o katharo a langon (kullu) ago so tanan (jami’) ago so ngaran a madakl a sosoldan a batang a Al, odi na masasanday (idhafah) odi na so ngaran a satiman a katotokawan ko kiasold on o Al ago so kiasanday, go so manga ngaran a wasl ago so manga ngaran a shart ago so pakaiza (istifham) ago so ngaran a di katawan (nakirah) a miakatana ko katharo a sosoldan a batang a kapakada (nafi).

Gowani a giankai a banga bontal a lapiat na inosar sii ko manga lankap ko sabaad a masa ago sii ko manga lapiat a mattndo ko sabaad a masa na miasobag so manga Ulama o ino inibtad skaniyan ko kalalankap antaa ka sii ko kattndo antaa ka ba siran makapag’pda ko dowa? Sa manga pamikiran:

Sa aya pinili o manga ulama ko Usul na so kalalankap na khasabot sa nggolalan ko kinibtadn on sii ko sosoldan a batang a Al ago so kasasanday sa mamantk, na gonggolalan sa akal sii ko salakaw roo, sa katatan so osayan iyan:

(1) So ngaran a madakl a sosoldan a Al a soson (Jinsiyyah) odi na masanday: makaphlagid roo so ngaran a madakl a mapipia a mamamaan (jam’ salim mudakkar) odi na bababayin ago so ngaran a madakl a maroropt so kalimah niyan ko kiajama iyan (jam’ taksir) ago so ngaran a madakl (ismu jam’) ka datar o katharo a rukbun (sagorompong a tomtmbng) ago so sahbun (manga inampda) ago so qawmun ago so rahtun (sagorompong a maito) ago so ngaran a soson (ism jins) a so daa satiman iyan ko lapiat iyan ka datar o Nas (manga taw) ago so hayawan (manga binatang) ago so ma’ (ig) ago so (turab) bayank, aya manga

443

ibarat anan na so katharo o Allāh a: Sabnar a miakadaag so miamaratiaya (al Mu’minun) sa aya khibgay niyan a sabot na so kiatankd o kiapakadaag ko oman i pizakatawan o miamaratiaya, sabap sa so Al na somiold ko nagran a madakl a so Mu’minun (al Mu’minun) go so katharo iyan a; Mataan a so Allah na pkhababayaan iyan so manga taw a giiphiapia (al Muhsinun) Ago so katharo iyan a; Go so manga babay a tialak na phakanayaw siran ko manga ginawa iran sa tlo a kahaydh. A gioto na lankap ko kapakatotoro iyan ko basa apia pn miakatindg so dalil ko kattndo iyan ko sabaad ko pizakatawan, go datar oto so katharo o Allāh a: Go so mimbabawata a manga ina na maphakasoso iran so manga wata iran ko dowa kathmg a tarotop, aya khibgay niyan a sabot ko kinibtad iyan na so langowan a mimbawata na patoray ron so kapakasosowa niyan ko wata iyan sankai a masa a miatndo. Apia pn inilio o dalil so sabaad a pizakatawan.

Go so katharo o Allāh a: Ipagosiat rkano o Allah ko manga wata iyo a bagian o wata a mama so datar o ontong o dowa a wata a babay, sa so katharo a manga wata iyo (awladakum) na ngaran amadakl a katotokawan (ma’rifah) sabap ko kiasanday sa kharankom iyan so langowan a wata, apia pn miakanggonanao so dalil ko kiatndo iyan. Go so katharo o Allāh a: Hiaram rkano so manga ina iyo, sa miakanggonanao sa kiaharama ko langowan a ina sa daa minitaalok on a kiatndo. Go so katharo o Allāh a: Tharo anka a Hay manga oripn akn a siran oto so miagisrap siran ko manga ginawa iran (ko kiandosa) di kano khadai sa panginam ko limo o Allah ka mataan a so Allah na zapngan iyan so manga dosa langon.

Sa aya phakisabotan o ngaran a madakl a katotokawan sabap ko batang a Al na so kalalankap sii ko masa a kapokas on o karina a makatotoro sa so al na Al a kapasadan (al lil ahd) ka amay ka gioto na di phakatoro sa kalalankap, ka datar o katharo o Allāh a: So siran oto a pitharo kiran o manga taw a mataan a

444

so manga taw na mitimotimo siran sa kanggobata rkano na kalkn iyo siran na miamagoman siran sa paratiaya ago pitharo iran a sianaan ami so Allah a mapia a zanaan.

Go pagimolngan sii a so kalalankap o ngaran a madakl a katotokawan na khaadn sii ko pizakatawan ka datar o kapakara-rankom o satiman kna o ba sii ko manga sagorompong ka kagiya so Al a soson al jinsiyyah na mialowas iyan on so maana a katitimo sa bialoy niyan a sii ko soson sabap ko dalil a kakhapakay a tabiaan so sabagi on ko kokoman ka datar o katharo a: Mialing so manga sondaro inonta bo si Mohammad, na opama ka di niyan mararankom so pizakatawan na di mapakay a katabiaa on ki Mohammad.

(2) So ngaran a satiman a katotokawan sabap ko batang a Al odi na so kiasanday, ka datar o katharo o Allāh a: Go hialal o Allah so kaphasa go hiaram iyan so kapriba. Go so katharo iyan a; So miamankhaw a mama ago so miamankhaw a babay na potola niyo so manga lima iran a dowa. Go so katharo iyan a; Mataan a so manosiya na madadalm ko kalapis. Go so katharo o Rasūl a: So karikor o kawasa na kapanalimbot, ka kagiya so katharo a karikor (matl) na ngaran a satiman a masasanday sa kharankom iyan so langowan a karikor, ago so katharo iyan gowani a iiza on so kipagabdasn ko ig a ragat a: Skaniyan na soti so ig on a halal so miatay ron a (sda) sa so katharo a miatay (maytah) na satiman a ngaran a masasanday ko sambi a ngaran o ragat sa plankap ko langowan a miatay ron a sda.

Go so ngaran a satiman a katotokawan na makatotoro sa kalalankap amay ka di makatoro sa so Al a somiold on na Al a kapasadan Al lil Ahd odi na Al a soson Al lil jins, ka sii sankai a masa na di phakatoro sa kalalankap, aya ibarat o paganay na so katharo o Allāh a: Datar o kiasogoi ami ko Fir’awn sa Sogo, na sianka o Fir’awn so Sogo. Sa so katharo a Ar Rasul a sosoldan o Al na makatotoro sa Rasūl a mattndo a skaniyan so

445

miaaloy a sogo’ sa onaan sa di phakabgay sa maana a kalalankap.

Aya ibarat o ika dowa na so katharo iran a: So mama na taralbi a di so babay ka giankai a katharo na kna o ba aya mapipikir on na so kaphanothola ko pizakatawan ka an iyan kapakisaboti a so langowan a pizakatawan o mama na tomo a di so pizakatawan o manga babay, sa aya bantak on na so soson o mama na taralbi a di so soson o babay ka kagiya adn a sabaad a manga babay a taralbi ago makalalawan a di so kadaklan ko manga mama, sa so Al a somiold ko mama (ar Rajul) ago so somiold ko babay (al Mar’ah) na Al a soson.

(3) So manga ngaran a mitotompok ago phagndod ko onaan iyan a ngaran mawsulah ka datar o lapiat a (ma) ko katharo o Allāh a: Go hialal rkano so talikhodan ankoto. Sa so ma a miaaloy roo “Ma wara’a Dalikum” na pd ko manga ngaran a mawsulah misosompat a phagndod ko onaan iyan a skaniyan na lankap a romarankom ko langowan a babay a salakaw ko miaaloy a haram so kapangaromaa on. Go so katharo iyan a: Go di niyo phangaromaa so miapangaroma o manga ama iyo a pd ko manga babay. Adn a ma roo ko basa Arab iyan a ”Ma nakaha Aaba’ukum"”

Go so kalimah a man ko katharo o Allāh a: Ba nka da mailay a mata-an a so Allah na psujud on so madadalm ko manga langit ago so madadalm ko doniya. Sii sankanan a ayat na adn a Man “Yasjudu lahu man fi” ago so “wa man fil ardh” sii ko basa Arab iyan. Go so Alladina ko katharo o Allah a: Mataan a so siran oto a phkn iran so manga tamok o manga ilo sa kapanalimbot na mataan a phkhan siran ko manga tiyan iran sa apoy ago matatankd a phakasold siran sa makadg a apoy (an Nisa’ 10).

Go so katharo a al la’i a phagosarn sa madakl a babay ko katharo o Allāh a: Go so siran oto a da siran mahaydh.

446

(4)So manga ngaran a sarat (shart) ka datar o Man ago so Ma ago so Ayna. Ko katharo o Allah a: Sa taw a kamasaan iyan a pd rkano so kiasold o olanolan a Ramadhan na phowasai niyan. Go so katharo iyan a: Sa taw a nggalbk sa timbang a kolpong a mapia na khailay niyan, na sa taw a nggalbk sa timbang a kolpong a marata na khailay niyan. Go so katharo o Allah a: Go so nganin a pinggalbk iyo a pd sa mapia na katawan o Allah. Go so katharo iyan a: Apia anda kano ma-aadn na praotn kano o kapatay apia pn maadn kano ko sold o manga kalibonto a pimbagbagran.

(5) So manga ngaran a pakaiza (asma’ul istifham) ka datar o Man (anta-on on a taw) ago so mada (antonaa shayi) ago so mata (anda a masa) ka datar o katharo o Allah a: Antaa so taw a so phagotangan iyan so Allah sa otang a mapia. Go so katharo iyan a: Antonaa i biantak o Allah sankai a ibarat. Go so katharo iyan a; Anda i kaphakaoma o tabang o Allah. A gioto na mararankom iyan so manga masa.

Sa giankai a soson a tlo a Asma Mawsulah, asma us shart, al Istifham na di niyan khibgay so maana a kalalankap sa ba so dn so ginawa niyan ogaid na sabap ko kakhioman on o silah (so totompokan on) a lankap odi na so sarat (shart) odi na so (istifham) ago miandiator on so kokoman.

Sa aya ibarat iyan na so katharo a Man na inibtad ko maana a adn a akal iyan a di mattndo na anda dn i kioman on o silah odi na so sarat na goron maator so kokoman na thankdn o akal so kalalankap ankoto a kokoman ko langowan a lawas a miazipat iyan ankoto a sipat odi na sarat, ka kagiya so sarat odi na sipat sankai a masa na sabap ankoto a kokoman na so sasabapan na phliot a pd iyan so sabap iyan, na so Istifham na kapangni ko katndo, sa otharo anka a: Antai taw a miamisita rka, na pphangnin ka a katndo o apia antaon on a miamisita ko manga taw a minitana a phoon kiran so kiapamisita.

447

(6) So ngaran a di mattndo (nakirah) a miakatana ko lapiat a piakada odi na kasapar odi na sarat a matatankd ko kazapa, aya maana niyan na sii ko lapiat a kapakada a bathk odi na ba dn mapipikir (dhimni) ka kagiya so di katawan Nakirah na inibtad ko sakataw a di katawan.

So kalalankap o ngaran a di mattndo sii ko kapakada a bathk ago ba dn mapipikir na di mipndaraynon, aya ibarat o piakada na so katharo a: Da a kapanalimbot imanto a alongan “ La dhulmal yawm” ago so katharo a: Da a hijrah ko oriyan o kiatabana sa Makkah “ La hijrata ba’dal Fath” go so katharo o Rasūl a: Da a kathanan ko phakawaris “ La wasiyyata li warisin”.

Go aya ibarat o kasapar na so katharo o Allāh a: Go di nka zambayangi so isa kiran a miatay sa dayon sa dayon. Sa makatotoro oto sa kinisaparn ko kasambayangi ko apia antaa kiran a manga munafiq a so kiasapar na kapakada a rankom (nafiyun dhimni).

Aya ibarat o nakirah a sii miakanggolalan ko lapiat a sarat a miatatap sii ko kazapa na so katharo o mama ko karoma niyan a: Amay ka adn a imbitiarai nka a mama na ska na miatalak, na so inaloy niyan a mama na mararankom iyan so apia antaon on a mama ka kagiya so kazapa a matatankd na aya bantak on na kasapar sa datar o ba niyan on pitharo a; Di ka pakipmbitiarai sa mama na so kasapar na datar o kapakada, sa o adn a imbitiarai niyan a apia antaon on a mama na minitana so katalak.

So pman so ngaran a di mattndo (nakirah) sii ko kna o ba piakada ko dowa a soson iyan, na di phakabgay sa maana a kalalankap inonta bo o nggolalan sa karina a skaniyan na madakl a pd on so:

1- Igira piakazipat sa sipat a lankap ka datar o katharo o Allāh a: So katharo a mapia ago kapangni sa rila na tomo a di so sadaqah a pkhatondog a ringasa. “Go adn a oripn a mapaparatiaya a tomo a di so pananakoto” sa giankanan a ropaan na di niyan ttndoon so isa sa di

448

ron pd so salakaw ron, inonta bo igira di khaparo so kaplankap iyan ka datar o katharo a: Miakabalak ako sa mama a matao, ka kagiya so sipat na mapia pn lankap ogaid na kagiya di khaparo ko taw so kabalaka niyan ko langowan a matao ko kalalayami ron.

2- So mambbtad (al maqam) ka datar o katharo o Allāh a: Kiatokawan o oman i ginawa so nganin a minipangona kona niyan na go so ngain a minipakori niyan, ka kagiya so mambbtad na karina sii ko mataan a kna o ba so katao o ginawa ko nganin a iniona niyan ago so inipakaori niyan sa ba btad a mattndo ko isa a sakataw sa di ron pd so salakaw.

3 So lapiat a langon Kullu, ko katharo a: Sakaw anka so langowan a bisita.

4- So kapakadaa ko bala iyan ka datar o katharo a; Sakaw ka sa matao kna o ba so daa plng iyan, sa so kiapakadaa ko bala iyan na makatotoro sa so kapzakasakaw na makapnggolalan ko sipat a kata-o ko apia anda miaadn.

(7) So katharo a langon Kullu a phakabgay sa maana a kalalankap ko pizakatawan o siandayan on ka datar o katharo o Allāh a: Langowan a ginawa na phakataam ko kapatay. “Langowan a pphagipat na ipagiza on so pphagipatn iyan “ sa di skaniyan sold inonta bo a sii ko maga ngaran ka kagiya skaniyan na lapiat a lalayon masasanday a skaniyan na paratobowan o manga ngaran, go aya datar iyan na so katharo a jami’ (langon) ka datar o katharo a: Langowan a miangrn ko kiathidawa na miakhabnar iyan so slasla, go so katharo o Allāh a: Inadn iyan a rk iyo so nganin a madadalm ko doniya langon.

449

SO MANGA SOSONAN O LAPIAT A LANKAPAnwa’u al Am

7امعال اعو7نأSa taw a pamatiaan iyan so manga titayan a so miakambowat sa bontal a lapiat a kalalankap a miaona na khatoon iyan a mizoson sa manga sosonan: Paganairon: Lankap a biantak on so kalalankap iyan sa gtas. Skani-yan so lankap a so minipagpda iyan ko kiatharoa on so karina a maphakada iyan so kakhapakay a katndo iyan, ka datar o katharo o Allāh a: Go da dn a pd ko pndola ko lopa inonta bo a zisii ko Allah so pagpr iyan. Go so katharo iyan a; Go bialoy ami a phoon ko Ig a so kalangowan o shayi na pkhaoyagoyag, sa giankanan a dowa a ayat na tiankd iran so sosona o Allāh a lankap a di phagalin ago di tharima sa katndo, go pd on so katharo o Allāh a: Mataan a so Allah na sii ko kalangowan o shayi na Gomagaos, go so katharo iyan a: Go mataan a so Allah na sii ko kalangowan a shayi na katawan iyan.

Ika dowa: So lankap a sioldan a kiatndo a skaniyan so miakanggo-nanao so karina sa so mitharo na tinins iyan so kokoman iyan ko sabaad ko pizatimanan iyan ko kiatharo iyan sa datar oto so kadaklan ko manga titayan a paliogat, aya ipmbtho ron na lankap a mattndo (al Am Al-

450

Makhsus) ka kagiya so karina na maphakada iyan so katatap o kokoman iyan, kalalankap iyan.

Ika tlo: Lankap a daa miatoon on a isa ko dowa a karina sa daa ba on kiapakadaa ko kakhaparo a katndo iyan, ago da pn a ba on miakada ko kakhatatap iyan ko kalalankap iyan, a aya ipmbtho ron na lankap a khapakay a katndo iyan ko ginawa niyan.

SO KAPAKATOTORO O LAPIAT A LANKAPDilalat al Am

77امعال 77ةلالد

451

Daa sankaan a so lapiat a lankap (al Am) a so mipag’pda iyan so karina a pphokasn iyan on so kakhapakay a katndo iyan na tatap dn ko kalalankap iyan, ago kharankom iyan so langowan a khabnaran on a pd ko pizakatawan sa okit a gtas.

Go daa sankaan a so lapiat a lankap a mattndo (al Am al Makhsus) - a skaniyan so miakanggonanao so karina sa kna o ba niyan mararankom so pizatimanan iyan - na khaparoli niyan so malalamba on sa okit a anta-an a pamikiran, ka kagiya khapakay a kapakaliyo ron o pizatimanan iyan a salakaw sa nggolalan sa dalil a pd ko manga dalil.

So pman so lapiat a lankap a so miapokas on so dowa a karina, na miaopakat so manga Ulama sa kharankom iyan so langowan a pizatimanan iyan ago so kokoman a matatatap on na khatatap ko kalangolangowan iyan.

Oriyan iyan na miasobag siran ko ropaan ankai a kapakatotoro. Ino ba kapakatotoro a gtas sa datar o kapakatotoro o lapiat a mattndo (al-khas) ko maana niyan antaa ka ba antaan a pamikiran ka datar o kapakatotoro iyan ko oriyan o kiatndo iyan?.

Aya kpit o kalankapan ko al Hanafiyyah na so kapakatotoro iyan na gtas sa datar o kapakatotoro o lapiat a mattndo. Inonta bo o adn a makatindg a dalil ko kiatndo iyan ka khitogalin so kapakatotoro iyan phoon ko gtas sii ko antaan a pamikiran.

Pikhpitan o as Shafi’iyyah ago so sabaad ko al Hanafiyyah ago so salakaw kiran sa so kapakatotoro iyan na antaan a pamikiran sii ko maana a skaniyan na mapapayag sii ko kalalankap ka datar o kapakatotoro iyan ko oriyan o kiatndo iyan (takhsis). A skaniyan na antaan a pamikiran so kapakatotoro iyan ko onaan o da niyan katndo ago sii ko oriyan iyan.

Inidalil ankai a: Mataan a so kapamatiaa ko manga titayan a lankap na miakanggonanao sa so kadaklan on

452

na kiasoldan o kiatndo (takhsis) sa miabaloy so oman i titayan a matitins ko sabaad ko pizatimanan iyan sa taman sa miatharo a “Daa pd sa lapiat a lankap inonta bo a miatndo so sabagi on” sa lomiankap ankai a katharo taman sa mimbaloy a datar o iringa (mathal).

Sa gianan na kaphakiwarisan iyan so kaparampang ago so arangan ko kapakatotoro o lapiat a lankap na daa gtas ko kaaadn o sankaan odi na arangan, na amay ka makatoon tano sa titayan a lankap a pd sankai a bagi a kainotan na itompok tano ko lapiat a lomalankap a komakalilid sii ko kababaloy o kapakatotoro iyan a antaan a pamikiran sabap sankai a arangan.

Sa inidaawa o al Hanafiyyah ko kaggtas o kapakatotoro iyan; Sa so lapiat a lankap na inibtad sabap ko kithoroon iyan ko maana niyan a matatankd sii ko langowan a pizatimanan iyan sa kiaopakatan. Na aya pakaasal ko lapiat ko kapakapamantka on na phamantk ko maana niyan sa gtas sa taman sa adn a maadn a dalil a phakatoro sa aya bantak on na so salakaw ko maana niyan. Na giankanan a lapiat a lankap a kiazosopakaan na daa miakatindg a dalil sa ba niyan inalin so kalalankap iyan, sa daa matatago on a rowar ko arangan ko kakhatndo iyan, na so arangan na di makaphrarad ko kaggtas iyan sa datar o kiaosaya tano ron ko lapiat a mattndo - a so arangan ko maana a majaz na di makaphrarad ko kaggtas iyan - sa opama ka so kadakl o kapkhatndo na karina ko kapkhatndo sii ko kapopokasan on na di mapakay so kabantaka ko kalalankap ko pakaasal iyan sii ko oman i lapiat a lankap a gioto na sopak ko kiaopakatan a so pkhaadn so manga lapiat a lankap a da matndo.

Sa so kaggtas a so tiankd iran ko lapiat a lankap na skaniyan so kaggtas ko maana niyan a lankap a so di ron phrarad so matag arangan.

SO ONGA ANKAI A KIASOBAGThamaratu Hada al Khilaf

453

الخ7الف هذا ثمرةPkhapayag so onga ankai a kiasobag sii ko manga btad:

Pganay ron: Igira miakambowat so Am ago so Khas a masosopak iyan so mas’alah a mattndo na khamataanan so kiapakazopaka ko lt iran sii ko diankaa minitoro on o Khas, sii ko manga Ulama a aya kpit iran na so kaggtas o kapakatotoro o Am sabap ko kiapakaplagid o kapakatotoro iran sii ko kaggtas. Sa pnggolalan so kokoman o kiapakazopaka (ta’arudh) ko lt iran a dowa.

Sa amay ka makaoma so titayan a khas a misosompat on na maadn a thndoon iyan ka datar o katharo o Allāh a: Go hialal o Allah so kaphasa, go hiaram iyan so Riba. Go so katharo iyan a; Go sa taw a mia-adn a pkhasakit odi na giimlayalayag na phgakabilang ko manga gawii a salakaw, a giankoto a ayat na miakaoma ko oriyan o ayat a; Sa taw a makamasa a pd rkano ko olanolan a Ramadhan na phowasai niyan.

Na amay ka so lapiat a Khas na makaoma a maoori ron a di ron misosompat na skaniyan na mbarnkas (nasikh) sii ko lapiat a Am sii ko dianka a kiazopakaan iran, ka datar o ayat a Li’an a so miakaoma ko oriyan o Ayat a katokas. Na o matankd so kiaori o lapiat a lankap na khaadn a pmansokh ko lapiat a mattndo (khas) sa gtas.

Na amay ka di katawan so masa a kiapakaoma niyan na khatankd so kapakazopaka ko lt iran, na o matankd sa nggolalan sa dalil so kiapaka-rayag o isa sankoto a dowa na aya pnggalbkn na so miakarayag, na oda-a miakarayag on na khaolog siran a dowa (ka kagiya miphagarangan a kabaloy o Am a pmansokh sabap ko kababaloy niyan a miaori, ago miphagarangan a kabaloy niyan a miatndo na daa okit ko kakhokoma on) sa maphloba so salakaw a dalil.

454

Di pman khamataanan so kiapakazopaka ko lt iran ko manga Ulama a aya kpit iran na so kapakatotoro iyan na antaan a pamikiran sabap ko da iran kapakaplagid ko kapakatotoro. Sa pnggalbkn so Khas ko kiazopakaan iran sa mamantk miaona antaa ka miaori odi na di katawan so masa niyan sabap ko kababaloy niyan a mabagr a di so lapiat a lankap, sa khatatap so kokoman o lankap ko mialamba on sa khabaloy a miatndo.

ka dowa: Di khapakay so katndoa ko lapiat a lankap ko Kitab ago so Sunnah a mutawattirah sa poonan sa nggolalan sa dalil a antaan a pamikiran ka datar o Hadith a Aahad a pd ko Sunnah ago so Qiyas, ka kagiya so lapiat a lankap sii kiran a dowa na gtas so kiatankd iyan ago so kapakatotoro iyan, na so hadith a ahad na apia pn gtas i kapakatotoro ko kababaloy niyan a Khas ogaid na antaan a pamikiran so kiatankd iyan, na so Qiyas na kaphakisabotan iyan so kokoman sa nggolalan sa antaan a pamikiran sa daa ba iran kapakaphlagid sii ko manga Ulama a aya kpit iran na so kaggtas o Am na di khatndo sa misabap kiran a dowa ka kagiya so kapkhatndo na khaalin iyan so kapakatotoro o Am phoon ko kaggtas sa khitogalin iyan ko antaan a pamikiran, na so magalin na patoray a kabaloy niyan a makadadatar ko pagalinn iyan.

So as Shafi’iyyah ago so miayon kiran na pphakayin iran so kapkhatndo, ka kagiya so lankap ko Kitab ago so Sunnah a mutawat-tirah na apia pn gtas so kiatankd iran ogaid na antaan a pamikiran so kapakatotoro iran, na khapakay so katndoa on sa nggolalan ko antaan a pamikiran a pd ko hadith a ahad ago so Qiyas sii dn sa poonan.

Na sii pman ko oriyan o katndo iyan sa paganay na khapakay so katndo iyan sii kiran a dowa ka kagiya sii ko oriyan o kiatndo a paganay na mimbaloy a antaan a pamikiran ko kapakatotoro na phakadatar on so langowan a dalil a antaan a pamikiran.

Ika tlo: So pthndo (mukhassis) ko mikhpit ko kaggtas o kapakato-toro na di khaadn inonta bo o misosompat ko

455

Am ka kagiya so pthndo na phagalin ko kapakatotoro iyan phoon ko kaggtas san ko antaan a pamikiran. Na so mikhpit ko kababaloy niyan a antaan a pamikiran na pphakayin iran so katndo sii ko misosompat on ago so miakatondog on ka kagiya di niyan khaalin so kapakatotoro o lapiat a lankap a skaniyan na antaan a pamikiran ko onaan o kiatndo iyan ago sii ko oriyan iyan a skaniyan na kapayag a kaosay na so kaosay (tafsir) na khapakay a maori sii rkaniyan.

Sabnar a mizapasapak sii sankai a manga btad so manga mas’alah ko Fiqhi a so kiazosopakaan o al Hanafiyyah ago so as Shafi’iyyah na pangndod ka on o khabaya inka sii ko manga kitab a Usul.

SO KAPKHATNDO O LAPIAT A LANKAPTakhsis al Am

��امعال ي�صصختDaa sankaan ko manga Ulama sa so lapiat a lankap na inibtad sa pantag sa an iyan marankom so langowan a pizatimanan iyan a so khatankd on so maana niyan, na go di pn ko biantak on so langowan o pizatimanan iyan sii ko nganin a miatoon so karina niyan a maphakada iyan so

456

arangan ko kakhatndo iyan sa datar o kiaosaya on sa onaan, sa datar oto a daa sankaan ko lt iran sii ko mataan a so kadaklan ko manga lapiat a lankap na biankiring ko kalalankap iyan sa minggolalan sa dalil sa aya bo a biantak on na so sabaad ko pizatimanan iyan sa minggolalan sa dalil sa giankanan a soson na da on bantaka so kalangowan o pizatimanan iyan.

Ogaid na aya kiaadnan on sa sankaan na sii ko giankoto khiitong a katndo sii rkaniyan sa di dn pagilayin so dalil a miakatoro on antaa ka ba so kapkhatndo na di khaadn inonta bo o nggolalan sa dalil a mattndo?.

So kadaklan ko al Hanafiyyah na aya kpit iran na langon oto na di mbthowan sa katndo (takhsis), ogaid na pd on so khabaloy a kamansok (naskh), ago pd on so khabaloy a matag katins (qasr). Sa amay kamaadn so dalil a phakaalin ko Am ko kalalankap iyan na makambibisa a domadayag ko Am aya maana niyan na misosompat on sa katharo odi na so salakaw ron na khaadn a so kiatinsa on na katndo, na amay ka makambibisa a di ron misosompat na mbthowan ankoto a kiatins sa kamansok (naskh) na amay ka da mabaloy a makambibisa na aya imbtho ron na matag kiatins o lapiat a lankap.

Sa aya kpit o Jumhur na so kapkhaalin o Am ko kalalankap iyan ago so kapkhatins iyan ko sabaad ko pizatimanan iyan na aya ipmbtho ron na katndo (takhsis) mlagid o so dalil na makambibisa antaa ka di, misosompat ko Am ko kiaaloy antaa ka mabblag on sa aya sarat na di maori ko kiapakambowat sii ko kianggalbka ko Am, na amay ka maori so kiapakambowat iyan ko kianggalbka ko Am na khaaden a kamansok (naskh) sabap san na miaadn a so goliling o katndo sii kiran na maolad a di so goliling iyan sii ko al Hanafiyyah.

Sa tiaarif iran so kapkhatndo (Takhsis) sa: Skaniyan so katinsa ko lapiat a lankap sii ko sabaad ko pizatimanan iyan sa nggolalan sa dalil a pd ko manga dalil a aya ipmbtho ron na pthndo (Mukhassis).

457

Sa so ptndo sii kiran na adn oto a makambibisa odi na di makambibisa a oman i isa kiran na phizoson:

1- So titayan a misosompat odi na mabblag on, datar o katharo o Allāh a: Sa taw a kamasaan iyan a pd rkano so olanolana a Ramadhan na phowasai niyan na sa taw a maadn a pkhasakit odi na giimlayalayag na phakabilang ko manga gawii a salakaw. Sa so poonan o ayat na titayan a lankap a phakisabotan iyan a miawajib so powasa ko langowan a taw a kiamasaan iran so kiasold o olanolan ago kiatokawan iyan, na miawajib so kaphowasa ko taw a bota, go so katharo o Allāh a; Go sa taw a pkhasakit odi na giimlayalayag na phakabilang ko manga gawii a salakaw. Katharo oto a makambibisa a adn a phakisabotan iyan a maana a so pkhasakit ago so lomalayag na di kiran wajib so katonaya ko powasa sa phakabayad siran ko gawii a salakaw ko Ramadhan. Ogaid na tindo iyan so titayan a paganay ago tinins iyan ko sabaad ko pizakatawan iyan sa aya mimbaloy a antap on na sa taw a kamasaan iyan so olanolan a Ramadhan a di maaadn a pkhasakit odi na lomalayag na wajib on so kaphowasa.

Go pd roo so katharo o Allāh a: Go hialal o Allah so kaphasa na hiaram iyan so Riba, sa so ika dowa na tindo iyan so paganay sa tinins iyan so kahahalal ko sabaad ko pizatimanan o kaphasa.

Aya ibarat o ika dowa: na so katharo o Allah a: Go so manga babay a tialak na phakanayaw siran ko manga ginawa iran sa tlo ka kayl. Sa gioto na lankap a khawajib ko rinayagan iyan sii ko langowan a tialak a kaiddah iyan sa tlo ka kayl mlagid o so kiatalak iyan na sii ko onaan o kiasoldi ron odi na sii ko oriyan iyan maogat antaa ka di maito antaa ka mala a miaka idad.

Na miakaoma so manga titayan a salakaw sii ko Qur’an a piakada iyan so Iddah ko sabaad a pizakatawan iyan odi na tiagoan iyan sa iddah a salakaw. Sa pitharo o Allah a: Hay so miamaratiaya

458

igira piangaroma niyo so miamaratiaya a manga babay oriyan iyan na tialak iyo siran ko onaan o da niyo kiran kalawasi na daa rk iyo a patoray kiran a pd sa iddah a iphag iddah iran. Sa miakanggonanao to sa so babay a tialak a da kasoldi o karoma niyan na daa iddah iyan.

Sa tindo iyan so titayan a lankap sa iniliyo niyan on so sabaad ko pizakatawan iyan.

Oriyan iyan na miakaoma so katharo o Allah a: Go so siran oto a kiadaan siran sa panginam ko ka kayl a pd ko manga karoma niyo na amay ka zanka kano na aya iddah iran na tlo a manga olanolan ago so siran oto a da siran makayl na so manga oogat na aya taalik iran na so kimbawataan iran ko ikaogat iran (at Talaq 4 ). Iniliyo ankoto a ayat so babay a miada so kaphrogo iron (tiaphkan) ago so maito a da pn kabaligi sa bialoy niyan a aya iddah iran amay ka talakn siran ko oriyan o kiasoldi kiran na tlo olan, sa datar oto a bialoy niyan so iddah o maogat a so kapakambawata.

Na giankai a dowa a titayan na tindo iran so titayan a paganay sa tinins iran ko sabaad ko pizakatawan iyan.

Go pd roo so katharo o Allāh ko oriyan o kiaaloya niyan ko manga babay a di khapakay a pangaromaan so: Go hialal rkano so talikhodan ankoto. A skaniyan na titayan a lankap a phakisabotan iyan a halal so manga babay a salakaw sankoto a miaaloy sa onaan ko ayat, na miakaoma so Sunnah na piayayag iyan a giankai a lankap na kna o ba tatap ko kalalankap iyan sa hiaram iyan so kidowayin ko karoma a babay ko babo iyan ki ama iyan odi na sii ki ina iyan, ago so pakiwataan iyan ko laki niyan ago so pakiwataan iyan ko pagari niyan a babay. Sa tindo iyan so lapiat a lankap ago tinins iyan ko sabaad ko pizakatawan iyan, ago datar oto so ayat a Li’an (so katokasi o karoma a mama ko karoma niyan a babay sa kazina) ago so ayat a katokas.

459

2- So kaadn o Akal ka kagiya skaniyan na dalil a makambibisa a kna o ba katharo, a pkhasalak a pthndoon iyan so manga titayan a lankap a paliogat, sa piayag iyan a siran i manga taw o paliogat, sa aya mababantak on na kna o ba so manga wata a maroni ago so pmbthangn sii ko maana a so akal na ikhokom iyan a aya bantak sankai a manga lapiat a lankap na so sabaad ko riankom iyan a siran oto so miatago kiran so kaatawi ko kakhapaliogati kiran, sabap sa mustahil o ba paliogati so taw a di niyan zabotn so katharo.

3- So Urf: Sa o adn a makambowat a lapiat a lankap na gonggolalan so urf o manga taw sii ko kababantaka ko sabaad a pizatimanan ko maana niyan na giankanan a lapiat a lankap na khatins sii ko pinggolalanan o Urf sa pakapnggolalann on. Aya ibarat o Urf a katharo (urf qawli) na igira mithanan so taw sa inibgay niyan so langowan a binatang iyan (dawab) na aya urf ko ingd iyan na aya maana o Dawab na so koda (khayl) na giankanan a Urf na khatndo iyan ankanan a amanat a lankap sa aya bo a minipagamanat iyan na so manga koda iyan sa di ron pd so manga binatang a salakaw. Aya ibarat o kiatndo sa minggolalan sa urf a galbk (urf amali) na so kiatndo o katharo o Allāh a: Go so mimbabawata na maphakasoso-iran so manga wata iran sa dowa ka thmg a tarotop. Sa giankanan a ayat na lankap ogaid na khiliyo ron so ina a kna o ba adat o pagtaw niyan so kiphatorayn on ko kapakasosowa ko wata iyan sa gioto i kpit o Imam Malik. Sa daa sankaan o kakhapakay o katndo sa nggolalan ko urf a katharo, na so pman so urf a galbk na piakay o al Hanafiyyah so kakhatndo iyan, na inisapar o as Shafi'’yyah, sa datar o kiaaloya on o Kamal Bin al Hamam ko kitab iyan a at Tahrir.

So pman so pthndo a di makambibisa a skaniyan na katharo a di tarotop ko ginawa niyan a daa khibgay niyan a maana ko katarambisa niyan o di ron matago so katharo a salakaw ko onaan iyan sa khitompok so maana niyan ko lapiat a miaonaan iyan. Na skaniyan na manga

460

sosonan a initong skaniyan o as Shawkani ko kitab iyan a Irshad al Fuhul a sapolo ago dowa, ogaid na aya lomalankap on na pat.

1- So katabiya a misosompat (Iistithna muttasil) ka datar o katharo o Allāh a: Mataan a so manga manosiya na madadalm ko kalapis inonta bo so siran oto a miamaratiaya ago minggalbk sa manga pipia. Go so katharo iyan a; Go di niyo pphawala so manga ahlul kitab inonta o makanggolalan ko mapia inonta bo so mianalimbot kiran.

2- So sarat (as Shart) ka datar o katharo o Allāh a: Go rk iyo so saopak ko minibagak o manga karoma niyo amay ka daa wata iran. Sa so sarat na tinins iyan so kapkhipantaga o karoma ko saopak ko tamok sii ko masa a so karoma niyan a miatay a babay na daa wata iyan, na oda ankanan a sarat na mapkhipantag iyan so saopak ko tamok sa tatap ko oman i karoma.

3- So sipat (as Sifah) ka datar o katharo o Allāh a: Go sa taw a di niyan magaga a pd rkano so btang ko kapangaroma niyan ko manga pindiara a manga babay a khipaparatiaya na so pd ko manga oripn iyo a pd ko manga babay a kipaparatiaya. Sa so lapiat a manga raga na lankap ko langowan a raga a mapaparatiaya ago so di mapaparatiaya na gowani a sipatan iyan sa mapaparatiaya na mimbaloy so ayat a miatins ko taw a miazipat iyan ankoto a sipat, sa mimbaloy ankoto a ayat a phakisabotan iyan so kiahalal o kapangaromaa ko kamimilikan o taw a di phakagaga mangaroma ko manga babay a maradika a mapaparatiaya. Go so katharo iyan a; So manga karoma niyo a so kiasoldan iyo siran, sa so sipat a kiasoldi kiran na miazipat o karoma sa giankai a sipat na miatins iyan so kiaharam o patalilowan a babay sa sii bo ko sabaad a btad a skaniyan so kasoldi o mama ko karoma niyan, na di ron khapakay so kapangaromaa ko patalilowan iyan.

461

4- So phaninggaposanan (al Sayah) a skaniayn so kaposan o shayi a so pkhokom ko kakhatatap o kokoman ko onaan iyan ago so kiada iyan ko oriyan iyan sa adn a lapiat iyan a dowa a so; Hatta ago so Ila, ka datar o katharo o Allāh a: Go oba niyo siran laqwasi sa taman sa makazoti siran. Go so katharo iyan a; Go so manga lima niyo taman ko manga siko. Sa so kinisankot sa minggolalan sa taman na khikokom iyan a kabaloy o kokoman a sii ko talikhodan o pthamanan sa sopak ko onaan iyan. Ka kagiya so kokoman na o matatap ko talikhodan o pthamanan na di khaadn so pthamanan a tamana a khapotol on, sa da skaniyan mabaloy a pthamanan ogaid na so kiyaaloy niyan na ilang a daa bali niyan.

So pman so kalankapan ko al Hanafiyyah, na tinins iran so kapkhatndo sii ko miaadn a minggolalan sa dalil a misasarta on sa mlagid o titayan antaa ka akal odi na urf na bithowan iran so salakaw roo sa kamansok (naskh) amay ka minggolalan sa makambibisa a di ron misosompat, go bithowan iran sa katins (qasr) amay ka kna o ba makambibisa a misosompat on.

Sabap roo na tiaarif iran so kapkhatndo (takhsis) sa skaniyan na so kapayaga sa so Am na aya biantak on sa poonan na so sabaad ko pizatimanan iyan sa minggolalan sa dalil a makambibisa ago misasarta ko Am aya maana niyan na misosompat on amay ka skaniyan na katharo.

Sa inisarat iran ko pthndo (mukhassis) so kapakambibisa ago so kisasarta iyan on aya maana niyan na misosompat ko Am sa da on makasalono a miaori.

?????????????

462

4- SO LAPIAT A KAPAG’PDAAN O MADAKL A MAANAAl Mushtarak

كر��تشمالSo Mushtarak na dowa soson: Mushtarak sii ko maana (mushtarak ma’nawi) ago mushtarak a lapiat (mushtarak lafdhi). So Mushtarak ma’nawi na skaniyan so lapiat a inibtad ko maana a kapag’pdaan o pizatimanan iyan, ka datar o lapiat a Insan (manosiya) a skaniyan na inibtad ko dianka a kapag’pdaan o pizakatawan iyan a skaniyan so binatang a giimakatharo. Sa gianan na daa sankaan ko kaaadn iyan sa kna o ba aya bandingan o pangilay, ogaid na skaniyan na adn oto pd ko Am, na adn pman a sii pd ko Khas. So pman so Mushtarak Lafdhi, na skaniyan so lapiat a inibtad siiko madakl a btad sabap ko dowa a maana a taman ko kadakl iyan sa da togalinn ko maana niyan a pakaasal san ko maana a salakaw.

Sa miakaliyo ron so thitibayo a lankap antaa ka mattndo, ka kagiya inibtad ko btad a satiman, ago so majaz a skaniyan na lapiat a inosar ko salakaw ko maana niyan, ka kagiya mapia pn adn a dowa a maana niyan so thito ago so majaz ogaid na kagiya da skaniyan btadn sii sankoto a dowa a maana, sa datar oto a phakaliyo ron so initogalin (manqul) a skaniyan so lapiat a so initogalin phoon ko maana niyan a pakaasal sii ko maana a salakaw sa lomiankap on sa taman sa pkhasabot on ko kapakanggolalana on ka kagiya da makadakl so btad iyan ka datar o manga kamataanan a istilah ago so urf a phakaoma bo so bandingan iyan.

463

So giikapakapagpda ko maana (ishtirak) na pkhatoon ko manga ngaran ago sii ko manga galbk ago sii ko manga batang.

Aya ibarat iyan ko manga ngaran na so lapiat a al Ayn, ka kagiya inibtad sii ko basa ko maana a mata a iphagilay, go so bolawan, ago so bowalan a ig a phagmbowat ko lopa. Go so lapiat a Jasus, ago so lapiat a al Mawla, a makapmamaana sa oripn odi na so dato iyan, go so lapiat a Yadd a inibtad ko maana a palad ago so manga kmr o lima, odi na so lima taman ko siko, odi na ipoon ko manga kmr na taman ko irk, go so katharo a Qur’, a isa a maana niyan na so haydh na ika dowa na so kapkhasoti o babay ko kiahaydh (tuhr).

Sii ko manga galbk na so lapiat a Bana, a isa a maana niyan na miagts ika dowa na miapayag ika tlo na miakawatan, go so lapiat a As’asa, a aya maana niyan na somiangor ago tomialikhod, ago so lapiat a If’al, ka sogo a makatotoro sa wajib, odi na sunat.

Sii pman ko manga batang na datar o batang a Waw a giimakapmaana sa atf, phagonot, ago so maana a maoolawola (hal) go so batang a Ba’ a adn oto a aya maana niyan na sabap, adn pman a aya maana niyan na so sabagi (tab’idh) odi na so kisskho, (ilsaq) ago so salakaw san.

Sa miasobag so manga Ulama ko kaaadn o Mushtarak sii ko basa, na aya ontol na so kaaadn iyan on ogaid na sii pn ko Qur’an ago so Sunnah.

SO MANGA SABAP A KAPKHAADN O MANGA LAPIAT A MUSHTARAK SII KO BASAAsbab wujud al alfadz al Mushtarakah Fi al Lugah

464

يف ةكرتشمال �اظفلاأل ودجو اببسأ�ةغالل�

So manga sabap o Ishtirak pdon so:

1- So kambidabida o manga pithikaloksan ko manga Arab sa so isa ka loks na ipmbtad iran so lapiat ko maana a so salakaw ron na ipmbtad iran mambo ko isa a maana, oriyan iyan na minitogalin rkitano sa mao-osar ko dowa a maana a inosaran on sa paganay sa da dn mapayag so kamibibidaan o mitad on, ka datar o lapiat a Yadd a piakanggolalan o sabagi a pithikaloksan sa so dn so langowan o lima, na so sabagi kiran na sii bo ko barokan ago so palad, sa adn pman a aya bo a inosaran iyan on na so bo so palad a lima, na miakaoma so manga taw a pphanogalin ko manga basa na pitharo iran a so Yadd na mushtarak sii ko basa sii sankai a manga btad a tlo a maana.

2- So kibtadn ko lapiat ko maana oriyan iyan na osarn o manga Arab ko maana a salakaw sa minggolalan sa majaz sabap ko kathotompokan iran a dowa oriyan iyan na aya mlankap ankanan a majaz ko kalalagaday o masa sa khalipatan o manga taw a skaniyan na majaz, na khitogalin rkitano sa gioto i btad iyan.

Sabap roo na pkhailay tano a so kadaklan ko pzorat ko manga maana o lapiat (maaajim) na phagalowin iran ko satiman a lapiat so madakl a maana sa di ran pakapmbidaan so maana niyan a thito ago so maana niyan a majaz, sa aya khasabot on na kapag’pdaan iran, sa mainot kiran so pnggintasn iyan ankai a manga maana a thito ago majaz ka datar i az Zamakhshari ko kitab iyan a Asas al Balagah.

4-So kibtadn ko lapiat ko maana a kapag’pdaan ko dowa a maana na sii ko kalagaday o masa na phagosarn sankoto a maana sa khalipatan o manga taw ankanan a maana a pakaasal sa pagosarn iran ko dowa a maana sa

465

di ran dn pipikirn so maana a makapag’pda, sa pangantapn o manga taw a so lapiat na pd ko mushtarak lafdhi, sa mitogalin sa sii dn sankanan a btad iyan.

Go miatharo a so lapiat a Qur’ a kapag’pdaan o maana a haydh ago kasoti (tuhr) na inibtad sa paganay sii ko maana a masa (waqto) a so kalalayaman a pphakaoma on so btad a mattndo on sa miatharo a; So mayaw na adn a Qur’ iyan (masa niyan) go so babay na adn a Qur’ iyan (masa niyan a pphakaoma on so basa) go so ndo’ na adn a Qur’ iyan (masa niyan a kapzambr iyan).

Amay ka pamimikirann tano ankai a manga sabap na khapayag rkitano a daa khatoon a Arab a mitad sa lapiat sa pantag ko madakl a maana inonta bo igira so dowa a maana na adn a kathotompokan iran ago kapakazasagindai ran, sa daa khatoon a mushtarak ko paganay a mtad ko basa, aya mataan na miakaoma so mushtarak ko oriyan o kinitogalin o basa sa aya sabap iyan na adn oto a so kadakl o mitad ko basa odi na so kiapakazasagindai odi na so kiaosara ko majaz.

SO KOKOMAN O MUSHTARAKHukmu al Mushtarak

كر�ت�شمال �مكحIgira miakambowat ko titayan a kitab so lapiat a mushtarak na di khapokas ko kababaloy a ishtirak ko pagltan o maana ko basa ago so maana niyan ko kitab odi na so dowa a maana niyan ko basa. Na amay ka maadn so paganay na so kalankapan ko manga Ulama na

466

phrorann iran ko maana niyan ko kitab, inonta bo o ba adn a makasapar on ko kabantaka ko maana niyan ko kitab. Ka kagiya so kitab na inator iyan so manga kokoman iyan sii ko manga maana a so biantak iyan. Sa so lapiat o Sambayang salah so hajj so zakat so riba so talaq ago so salakaw ron a adn a manga maana niyan ko basa ago adn a maana niyan ko kitab na amay ka makaoma sii ko manga titayan o kitab na aya khabantak on na so manga maana a bitadan on o kitab.

Na sii ko ika dowa na amay ka adn a miatoon a dalil a pd ankoto a katharo a khatndo iyan so isa ko manga maana na ron prorana sa kiaopakatan.

Sii ko katharo o Allāh a: Go so miamankhaw a mama ago so miamankhaw a babay na potola niyo so manga lima iran a dowa kataw. Na so katharo a Yadd na mushtarak ko basa ko kararankoma niyan ko kawanan ago so diwang ago so kiarankoma niyan ko manga maana a inibtad on o manga Arab a skaniyan so barokan a ipoon ko manga kmr na taman ko siko, odi na ipoon ko manga kmr na taman ko boko o lima, ogaid na miatndo sabap ko dalil so isa on a maana a skaniyan so kawanan sii ko boko a lima gowani a inggolalan o Rasūl so kokoman o Ayat sa piotol iyan so kawanan a lima sii ko boko a lima o miamankhaw.

Go sii ko katharo o Allāh a: Ipagiza iran rka so makapantag ko kayl na tharo anka a skaniyan na ringasa sa awata niyo so manga karoma ko kahahaydh iran sa di niyo siran plawasi sa taman sa masoti siran. So katharo a al Mahidh na mushtarak ko maana a masa ago darpa, sa tiamanan o dalil so isa ko dowa a maana a skaniyan so darpa sa mia-adn a so kiasapar na so kaobaya ko darpa o haydh, kna o ba so masa a kasasagad iyan. Sa miatankd oto sa minggolalan ko galbk o Rasulullah .

Go so katharo o Allāh a: So manga karoma niyo na pangomaan iyo na talingoma kano ko pangomaan iyo sa sa dn sa kabaya iyo. So lapiat a Anna na mushtarak ko maana a darpa ago so okit (kayfiyyah) sa kia-awidan o

467

titayan so basa a talingomai niyo so manga karoma niyo sii ko apia andaa darpa a khabayaan iyo odi na apia antonaa okit a khabaya-an iyo, ogaid na so karina na tindo iyan so maana a ika dowa a skaniyan so okit a lanka ko katalingoma, ka kagiya so darpa a pphamomolaanan ko babay na matatankd a mattndo sa miada so kakhowaa ko maana a paganay. Sa so katalingomai ko karoma na khapakay mapia antonaa a lanka sa hadapan antaa ka sa talikhodan, thatalayang antaa ka tomatakilid asar ka aya katanaan o galbk na so darpa a babasoka ko babay.

Go sii ko katharo o Allāh a: Go so tialak a manga karoma na phakanayaw siran ko manga ginawa iran sa tlo ka Quru’. Sa so lapiat a Quru’ na mushtarak ko maana a haydh ago so maana a kasoti (tuhr) go miatoon on so manga karina a mattndo ko isa ko dowa a maana ogaid na manga karina a mbidabida i kapakatotoro na miakambidabida so kiatndoa on sa onot ko kambidabida o kapakarayaga on.

Na amay ka daa makaoonot ko katharo a dalil a khatndo iyan so mababantak on na miasobag so manga Ulama. Ino plankap so manga maana niyan sa khitompok so kokoman ko oman i isa on a maana anta-a ka di? Aya darpa o kiasobag iran na sii ko igira miaparo so kiatimoa ko manga maana. Ka datar o katharoa niyan sa: Bgi nka so manga mawali i polan so mawali na ngaran a madakl o mawla na adn oto a aya maana niyan na so dato iyan odi na so oripn iyan, odi na so katharo a bigan akn sa amanat so mawali i polan, amay pman ka di khaparo so katimo iran ka datar o katharo a tlo a Quru’ ka kagiya di khaparo o ba matimo so ka hahaydh ago so kasosoti ko satiman a masa, na di ron mababantak o ba so iddah na palaya iyan marankom ankoto a dowa sa aya wajib na so isa on, go datar oto so kasogo a If’al a makararankom sa maana a wajib ago pagita (tadid) a so katimo iran ko satiman a masa na di khaparo, ka so kasogo na aya babantakn on na so kitanaan ko galbk, na so tahdid na so kibagakn ko galbk na di makappharowa ko satiman a masa.

468

Sa amay ka pakapamantkn so mushtarak ko dowa a maana odi na kasobraan sa daa miatoon a karina a khatndo iyan so isa ko manga maana na go khaparo so katimo o manga maana, na miasobag on so manga Ulama sa tlo a pamikiran:

1- So Abu Hanifah ago so sabaad ko manga pd iyan ago so sabaad ko as Shafi’iyyah ago so Mu’tazilah na aya kpit iran na di plankap ogaid na khatargan sa phamimikiranen ka an makarayag so maana a mababantak, na amay ka di makarinayag so bantak on na khaadn a Mujmal a di katawan so mapipikir on inonta bo o nggolalan ko kapayaga on o miosar on.

2- So as Shafi’i ago so Malik ago so sabaad ko Mu’tazilah na aya kpit iran na skaniyan na mlankap sa khatatap so kokoman ko oman i maana a pd ko manga maana niyan.

3- So sabaad ko al Hanafiyyah na ginintas iran sa amay ka minitana sii ko lapiat a pakaadaan (sosoldan a phamakada) na mlankap so maana niyan, na amay ka sii ko lapiat a katankd na di mlankap.

469

So Kiabagi a ika dowa

SO LAPIAT KO KAILAYA KO KIAOSARA ONal Lafdhu Bi I’tibari Isti’malihi

�هالمعتاس اربتاعب �ظفالل�So manga lapiat a inibtad ko manga maana na di khamataanan so antap a mapipikiron inonta bo ko kaosara on a skaniyan oto ko kapamatiyaa on na phagosarn ko pd a masa sii ko manga maana niyan a so bitadan on, na sii ko isa a masa na phagosarn sii ko salakaw sankoto a manga maana, na sii sankoto a dowa a maoolawla na pkhapayag so mababan-tak on sa sii dn ko kabalsa on, na adn pman a pkhisoln sa pkhisankot so kakhapayag o bantak on sii ko shayi a salakaw.

Sabap roo na biagi o manga Ulama ko Basa so lapiat ko kailaya ko kioyasara on sii ko maana sa dowa bagi,

470

bathk a thito (haqiqah) ago piakalampas so maana niyan (majaz), sa oman i isa kiran na adn a bathk (sarih) na adn peman a ilat (kinayah), sa inonotan siran o manga Usuli sabap ko kiapakambowat ankai a manga bagian sii ko manga dalil o manga kokoman a lapiat ago sii ko katharo o manga taw a so pphakambowat on so manga kokoman a kitab:

So Haqiqah sii ko basa na skaniyan so matatankd odi na tatankdn ka kagiya initimbang ko Fa’l a aya maana niyan na Fa’il (giinggalbk ko galbk) odi na maana a Maf’ul ( kiatanaan o galbk).

Sii pman ko Istilah: na skaniyan so lapiat a inosar sii ko maana a so bitadan on sii ko kiaosara on o giimbibitiarai. (istilah al mukhatibin).

Sa so kiaosara on o giimbibitiarai na lankap a di so kabaloy ran a gomgpa ko basa (lugawin) odi na gomgpa ko kokoman a kitab (shar’in) odi na so salakaw kiran, sabap roo na mizoson so haqiqah sa haqiqah a basa (haqiqah lugawiyyah) ka datar o kapagosara ko lapiat a Sambayang Salahh sii ko kapapamangni (dua’) ago so Talaq ko kabkara ko patong, ago so Dabbah ko langowan a pndola ko lopa, ago so Hqiqah a kitab (haqiqah shar’iyyah) ka datar o kaosara ko katharo a Salah sii ko lanka a mattndo a so piakanggolalan o kitab, ago so talaq ko kaboka o gakot o kakharomai, ago so haqiqah a urf (haqiqah urfiyyah) ka datar o katharo a Dabbah a sii bo ko binatang a pat i ski a gioto na urf a lankap. Sa adn pman a urf a mattndo a sii bo ko isa ka sa gorompong, a adn a inosar iran a maana a mimbaloy kiran a urf.

So Majaz ko maana niyan ko basa na initimbang ko Maf’al a skaniyan so kialampasi ko darpa. Sa so kalimah na igira inosar sii ko salakaw ko bitadan on na sabnar a kialampasan iyan so darpa iyan a pakaasal. Sii pman ko Istilah, na skaniyan so lapiat a inosar sii ko salakaw ko bitadan on ko kaphagosara on o giimbibitiarai sabap ko kathotom-pokan ko lt iyan ago so lt o maana a bitadan on a rakhs o karina a somasapar ko kabantaka ko maana a

471

thito a pakaasal. Ka datar o kaosara ko lapiat a Asad (arimaw) sii ko mawaraw a mama, go so kiaosara ko lapiat a Dabbah sa sii bo ko koda, sa so lapiat a satiman ko kibangnsa niyan ko maana a satiman na pkhaadn a haqiqah odi na majaz ogaid na sii ko dowa a katampar. So lapiat a Salah na so maana niyan a Du’a’ na haqiqah ko basa ogaid na majaz sii ko kiaosara on o kitab, na sii pman ko manga galbk a mattndo na haqiqah sii ko kitab na majaz sii ko basa.

Sa so haqiqah na di khatokawan inonta bo o nggolalan sa mitogalin a miakapoon ko mitad ko basa sa aya lalan o kakhatokawi ron na so kabathk iyan ko titayan nass (tansis) a phoon ko mitad on ago so kian’ga on o miakan’g.

Na so pman so Majaz na dimisasankot ko kitogalin ago so kan’ga on, ogaid na sii misasankot ko katokawi ko lalan a so inokitan o manga taw o basa (ahlul lisan) sii ko kiaosara on a skaniyan so kasiapa ko kapakazompat o pagltan o darpa o haqiqah ago so mjaz ago so manga bontal iyan.

SO KOKOMAN O HAQIQAH AGO SO MAJAZ:

So kokoman o Haqiqah na so kakhatankd o nganin a bitadan ko lapiat ko kalalankap iyan ago so kattndo iyan odi na so kababaloy niyan a kasogo a nataa ka kasapar.

So katharo o Allāh a: Tindgn iyo so sambayang ago bgan iyo so Zakat. Na kasogo sa kitindgn ko sambayang ago so kibgan ko Zakat a siran oto na pd siran ko lapiat a khas, na so Salah ago so Zakkah na aya mababantak on na so kamamataani kiran ko kitab, na so kiasogo na pakasasangorn ko kalangowan o miamaratiaya a skaniyan na lankap Am.

Go so katharo o Allāh a: Go oba niyo pakaranii so kazina ka mata-an a skaniyan na piakasisingay ago marata a okit. Na kasapar oto ko kapakaranii ko kazina a

472

skaniyan na galbk a mattndo a piakabantak so kinisaparn on ko langowan a panonompangan iyan a skaniyan na lankap.

So kokoman o Majaz: So katankd o maana a so inosar on so lapiat mlagid o lankap a nataa ka mattndo kasogo antaa ka kasapar.

Sii ko katharo o Allāh a: Odi na sikho iyo so manga karoma a babay. Na aya mapipikir ko katharo a Mulamasah na so maana niyan a majaz a skaniyan so kambabangonana sa walay, kna o ba so maana niyan a thito a so kazskho, sa so paliogat na pakababantakn ko giimbitiarai a so miamaratiaya, go so katharo iyan a: Odi na miakaoma so isa rkano a phoon ko mibaba a lopa. Sa so lapiat a al Ga’it ko thito a maana niyan na so mibababa a lopa a so phagodowan na kna o ba gioto i mapipikir on ka aya thito a mapipikir on na so maana niyan ko majaz a so kapakaodo a sabap o kapkhahadas (kakhada o abdas) sa aya maana o ayat na so kahadas o isa rkano (ko kiaodo odi na kiatiti).

Sa so okit ko kapkhatokawi ko haqiqah na mibibida ko okit a kapkhatokawi ko majaz ogaid na so kapkhatankda iran ko kokoman na mlagid, ogaid na sii ko kapakazopaka na phakarayagn so haqiqah, ka kagiya so haqiqah na pakaasal na so majaz na minitkawo a miabago.

SO LAPIAT A BATHK AGO SO ILATas Sarih wal Kinayah

��ةاينكالو يح�رالصSo Sarih: na skaniyan so lapiat a di misosoln so maana niyan a mababan-tak sabap ko kadakl a kaphagosara on, mlagid o haqiqah antaa ka majaz.

473

Sa so haqiqah na datar o manga lapiat a kaphasada a pd ko katharo a piphasa ko, miamasa ko, migay ko, miangaroma ko, miapin ako, somianda ako, ska na tialak, ka kagiya so manga maana ankai a manga lapiat na mapayag a di misosoln a phakatoro ko mapipikir o gii tharo sa bathk sa daa mapangingindaw a shayi a salakaw.

Na so majaz na so katharo a, Komian ako sankai a kayo, sa aya bantak on na mapayag a di misosoln a so kiakan iyan ko onga ankoto a kayo. A skaniyan na maana a majaz kna o ba haqiqah.

So Kinayah: na skaniyan so lapiat a minisoln so mapipikir on ko haqiqah antaa ka majaz, sa phakasold ko Kinayah so lapiat a mushtarak a so da mapayag so kaphagosara on ko isa ko manga maana niyan, go so majaz a di lomalankap, ka datar o kasold on o manga lapiat a masoln ko pizosonan iyan a pt: So al Khafi, so al Mujmal, so al Mushkil, so al-Mutashabah, a kaoma bo so bandingan iyan.

Aya ibarat iyan ko majaz na so katharoa o mama ko karoma niyan a: Bilang anka dn so Iddah aka a aya banatakn iyan na so talak, ka skaniyan na ilat ko katampar a arangan ko iddah o kamblag, odi na so kapagitonga ko manga limo o Allāh, na amay ka aya pniyatn iyan a mama na so talak na khaadn a majaz ka kagiya aya biantak iyan na so talak a sabap o Iddah sa piakanggolalan iyan so misasabap (musabbab) a aya bantak iyan na so sabap (sabab).

So kokoman o Sarih: Khatankd iyan so ikhokom o maana niyan ko masa dn a kapakambowat o lapiat sa di dn izankot ko bantak o mitharo odi na so di niyan on kapipikira ka kagiya daa kaaawidan iyan a maana a salakaw sa sa mama a tharoon iyan ko karoma niyan a; Ska na miatalak na minitana on so kiatalak mlagid o piniyat iyan so katalak antaa ka da niyan pniyata, ka kagiya aya pakaasal ko katharo na so kababaloy niyan a bathk.

474

So kokoman o Kinayah: So kakhatankd o ikhokom o lapiat amay ka pniyatn o mitharo, sa sa mama a tharoon iyan ko karoma niyan a: Ska na ba’in (miagtas so khoyaptaan iran) odi na ska na biokaan na di khitana so talak inonta bo o pniata niyan, sa so lapiat na di mapnggalbk sa skaniyan bo sabap ko di niyan kapakatatarotop ko kapakatotoro ko bathk ka kagiya makaaawid sa maana a salakaw sa makaphagindaw so btad sa shayi a salakaw a khatndo iyan so bantak on a skaniyan so niyat o mitharo sa giotoi kpit on o salakaw ko al Hanafiyyah, odi na so niyat o mitharo odi na so mitotoro o kamamasaan a btad, ka datar o katharo a niyan sankai a katharo ko masa a kiaaloya niyan ko talak sa gioto i kpit o al Hanafiyyah.

Go pd ko manga kokoman iyan a di ron kathankd so nganin a kharn sabap ko katago on o shub’hah ka datar o manga kasalaan a hudud ka kagiya kadadalman skaniyan sa kasoln ago di makatatarotop ko kapapayag, sa o tharoa o mama ko taw a tomiokas a: Banar ka, sa daa alowin iyan a kiatanaan iyan na di khalphadan ka kagiya khapakay a aya maana o katharo iyan na bnar ka ko kiatokas ka odi na aya parangay nka na so kabbnar, go datar oto so katharo o isa ko pd iyan a; Liawasan ka si giraw na di skaniyan khalphadan ka kagiya so lapiat na kna o ba bathk ko kazina ka khapakay a aya kialawasi niyan on na kagiya karoma niyan.

475

So Kiabagi a Ika Tlo

SO LAPIAT KO KAILAYA KO KAPAPAYAG O MAANA NIYAN AGO SO KISOSOLN IYANal Lafdh bi’itibar dhuhur al Ma’na wa Khafa’ihi

ى�نعمال ور�هظ ار�بتاعب ظ�فالل��هائفخو

So miaona a kiabagi ago so ika dowa na sii oto ko lapiat a satiman, na giankai a bagi ago so oriyan iyan na sii ko lapiat a mamantk a di misasankot ko kaisaisa.

Sa so manga Usuli na inilay ran so manga lapiat o manga dalil a pd ko Qur’an ago so Sunnah ko kababaloy niyan a makatotoro ko manga maana niyan a so skaniyan i manga kokoman a kitab, na miatoon iran a mkambibidabida sii ko kapakatotoro iyan. Sa adn oto a

476

masa a mapapayag so maana niyan a di dn mangingindaw so katokawi ron sa shayi a salakaw, na sii pman ko isa a katampar na khabaloy so maana a masoln a di khapayag ko Mujtahid inonta bo o makanggolalan ko isa a shayi, sabap roo na pitharo iran a so lapiat na adn oto a mapayag i kapakatotoro, aya maana niyan na marinayag, na so salakaw ron na masoln i kapakatotoro, na gowani a matoon iran a so kapapayag ago so kisososln o manga maana na mbidabida so manga pankatan iyan na piamagi iran so oman i isa on sa manga bagian.

Sa biagi iran so mapayag i kapakatotoro (wadih ad Dilalah) sa mapayag (dhahir) ago bathk (nass) ago maoosay (mufassar) ago magigikb (muhkam), sa sii ran inipoon ko malobay ron i kapapayag na sii pkhapos ko mabagr on kaan iran magaga so katokawi ko makararayag on ko masa a kapakazopaka iyan, go biagi iran so masoln on i kapakatotoro sa masoln (khafi) ago marimbot (mushkil) ago matitimbl (mujmal) ago parampang (mutashabah), sa sii ran inipoon ko maito on na phaninggaposan ko mabagr on i kisosoln, ka an iran mapayag so di ron khaparo o ba mapakada so kasoln iyan ago so khapakay ron ago so khapakay a mapokas on ankoto a kasoln a matatago on, sa miaadn so al Hanafiyyah a rk iran so kalbihan ko kiaona sankai a katao ago so kiarinayaga on, sa miatondog siran o sabaad ko as Shafi’iyyah ago so al Malikiyyah ogaid na da siran misampay ko siampayan o al Hanafiyyah sankanan a bandingan sabap san na osain tano so kpit o aAl Hanafiyyah sa onaan na go ron bo makatondog so manga pd a kpit.

SO KIAMBAGIBAGI O MAPAYAG I KAPAKATOTORO SII KO AL HANAFIYYAHAqsam Wadih ad Dilalah Inda al Hanafiyyah

477

�ةيفنحال دنع �ةلالالد حاضو �امسقأMatitimo ankai a manga bagian so maana a satiman. A skaniyan so kapakanggonanao o lapiat sii ko maana niyan sa so dn so bontal iyan sa di dn khisankot sa btad a makaliliyo.

Na gowani a da maadn ankai a maana a siabot ko lapiat a so aya on khapikir a ba skaniyan so piakanggolalanan ko katharo ko kaphakisaboti niyan sa lalayon, ogaid na adn oto a masa a khabaloy a pakang-gogolalann on na adn pman a masa a di ron pakanggogolalann, sa datar oto a so lapiat ko sabaad a masa na di niyan kaaawidan so kabankiring iyan phoon ko maana niyan san ko isa a maana a salakaw, sa di phaka-awid sa kakhataawil iyan, na adn pman a masa a pkhaawidan ankoto, ago pkhaawidan iyan so kakhapakay a kamansok iyan ko masa o kasasagad o Risalah o Mohammad, na adn pman a masa a di niyan ka-aawidan.

Sabap roo na miakambidabida so kiambagibagi sii ko karinayag sa onot ko giikapakanggolalana ko katharo (so kiphagokitn on) ago so di niyan kapakaaawid sa kakhataawil iyan odi na khakamansok iyan sa kati-i a phakatalingoma:

Amay ka makanggonanao so lapiat sii ko maana niyan ago kia-awidan iyan so kakhataawil ago da maadn i ba piakanggolalan ko kaphakisaboti niyan sankai a maana sa pakaasal na skaniyan na mapayag (ad Dhahir). Na amay ka miakanggonanao ko maana niyan ago kiaawidan iyan so kakhataawil ago piakanggolalan ko kaphakisaboti niyan ko maana na skaniyan na bathk (an-Nass).

Na amay ka miakanggonanao ko maana niyan sa damakaawid sa kakhataawil iyan ago tomiarima sa kakhamansok ko masa o kaoyagoyag pn o Mohammad na skaniyan na maoosay (al Mufassar).

478

Na amay ka miakanggonanao ko maana niyan ago da makaawid sa kakhataawil iyan ago da maadn so kokoman iyan i ba tharima sa kamansok, na skaniyan na magigikb (al Muhkam).

So manga bagian a tlo sa kaposan na pkhatoon a makambibisa sii ko katharo o kitab, na so pman so bagi a paganay a so Dhahir na di khato-on a makambibisa, ogaid na pkhaadn a pd iyan so an Nass sii ko katharo a satiman a miakatoro sa dowa a maana a Dhahir ko isa on na Nass ko isa a salakaw, ka kagiya di khiropa ko katharo o kitab so kaadn o lapiat a mapayag i kapakatotoro si ko maana ago da pakanggolalana ko kaphakisaboti niyan on na go di pn ko salakaw ron.

Ogaid na miakambidabida ankai a manga lapiat a Istilah sa onot ko giikapakambidabida o manga maana niyan ko basa, sa katatan so kaosaya on:

Ad Dhahir: Sii ko basa na phoon ko Dhuhur a skanioyan so kapapayag ago so kasasawa.

Sii pman ko Istilah na lapiat a miakatoro ko maana niyan sa minggolalan ko bontal iyan a di dn misasankot sa btad a makaliliyo ron ago da maadn a piakanggolalan ko kaphakisaboti niyan sankai a maana ago miakaawid sa kakhataawil amay ka skaniayn na lapiat a Khas, odi na so kakhatndo (takhsis) amay ka skaniyan na lapiat a Lankap (Am).

Aya mapipikir ko da on kapakanggolalana sii na so da on kapakang-golalana a pakaasal (sawq asli) kna o ba aya bantak na so da on kapakanggolalana sa pakaasal a so khasabot on a giankai a maana na di babantakn sa pakaasal ka kagiya babantakn o kitab ogaid da di paka-asal. An Nass: Sii ko basa na kinowa ko katharo a Nasasto as Shayi’ igira iniporo akn skaniyan.

479

Sii pman ko Istilah na skaniyan so miakatoro ko maana niyan sa so dn so bontal iyan ago miaadn a piakanggolalan ko kaphakisaboti sankai a maana ago miakaawid sa kakhataawil odi na kakhatndo, sa amay ka makatoro so lapiat sa maana a minggolalan ko ginawa niyan sa di dn misasankot sa btad a makaliliyo ron ago piakanggolalan ko kaphakisa-boti niyan sankanan a maana na giankanan a lapiat na bathk (an Nass).

Sa so Nass na pphamagoman sa kapapayag a di so Dhahir sii ko kababaloy niyan a pakanggogolalann sa kanggolalan a pakaasal ko kaphakisaboti niyan sankanan a maana a so minitoro iyan. Sa giankai a kapphamagoman na pphakaoma sa phoon ko katampar o giitharo (mutakallim) kna o ba sii dn ko lawas o katharo a skaniyan so kapakang-golalana ko katharo (so kiokitn on), sa so gii ron kapakanggolalana na pkhasobraan iyan so kapapayag iyan a kna o ba maana a mibibida ko kapapayag ka kagiya so mitharo na siniyap iyan so katharo ago piayag iyan so bantak iyan.

Sii sankanan na pkhatimo so Dhahir ago so Nass sii ko lapiat a satiman amay ka makatoro sa dowa a maana sa so dn so bontal iyan ogaid na piakanggolalan ko kaphakisaboti niyan ko isa sankoto a maana sa di ron pd so salakaw ron. Sa khaadn skaniyan ko kibangnsa niyan ko maana a mitotoro a so da on pakanggolalana a Dhahir, na sii ko piakanggolalanan on na Nass.

Sa pkhisibay so Nass sii ko igira miakanggonanao so lapiat sa maana a satiman ago miaadn a piakanggolalan ko kaphakisaboti niyan on.

Aya ibarat o kiatimo iran a dowa na so katharo o Allāh a: Pangaromaa niyo so miakapia rkano a pd ko manga babay sa dowa ago tlo ago pat. Sa miakatoro oto sa dowa a maana. So kiahalal o kapangaroma ago so kiatins iyan ko pat kataw ko masa a di kikalkn ko kapakapanalimbot, ago so katinsa on ko sakataw ko masa a ikalk iyan so kapakapanalimbot, a oman i isa kiran na miasabot ko bontal o lapiat, ogaid na piakanggolalan sa

480

pantag sa kaphayaga ko katinsa ko kapangaroma sii sankanan a bilangan, na so pman so pakaasal o kahahalal na katotokawan sa miaona ko katharo o Allah a: Go hialal rkano so talikhodan ankoto. Sa phakabagr roo so kiaaloy niyan ko oriyan o kikalkn ko kapakapanalimbot ago so kibagakn ko kapaginon-tolan ko manga wata a ilo a so mitotoro ko katharo o Allāh a: Amay ka ikawan iyo a di niyo kapakapaginontolan ko manga wata a ilo (ko kapangaromaa kiran) na pangaroma kano ko miakapia rkano ko manga babay…… Sa datar o ba so Allāh na pitharo iyan kiran a; Bagakn iyo so kapangaromaa ko manga wata a ilo ko masa a kikalkn iyo ko kapakapa-nalimbot, sa adn a kaloag rkano ko salakaw kiran a manga babay sa taman sankanan a tamana a pat kataw. Sa miaadn so Ayat a pakanggogolalann ko kaphakisaboti niyan sankanan a maana, na so pman so pakaasal o kahahalal iyan na kna o ba aya mababantak sa nggolalan sa kapakisaboti ron a pakaasal ogaid na inaloy sa okit a miakaonot ka kagiya katawan dn sa onaan.

Go pd ko ibarat iyan so katharo o Allāh a: Go hialal o Allah so kaphasa na hiaram iyan so Riba. Sa piakisabotan iyan so dowa a maana sa so dn so bontal o lapiat iyan a so paganay ron na; So pakaasal o kiahalal o kaphasa ago so kiaharam o Riba, ika dowa; So mbidaan o kaphasa ago so kapriba, sa so paganay na kna o ba bantak sa pakaasal sa okit a ba on piakanggolalan sa skaniyan na Dhahir, na so ika dowa na skaniyan i mababantak a pakaasal sa minggolalan sa piakanggolalan on, ka kagiya so ayat na initoron sa smbag ko manga tawo a pkhan sa Riba a pitharo iran a; So kaphasa na datar o kapriba, na simbag siran o Allāh ko kiatharo a niyan sa Hialal o Allah so kaphasa na hiaram iyan so riba, na amay ka so isa on na halal na so isa na haram na andamanayai kapakaphlagid iran. Go pd roo so katharo o Allāh a: Hay Nabi igira tialak iyo so manga karoma na talaka niyo siran ko Iddah iran, sa gianan na miakanggonanao sa kakhapakay o katalak ago so kasiapa ko masa a kasosoti ran, ka kagiya so katalak sankai a masa na makatotoro sa kapkhararangiti o mama ko karoma niyan ago so kinikagowadn iyan ko

481

kindolonaan on, a skaniyan i piakanggolalanan ko kaphakisaboti niyan sankanan a maana a ika dowa kna o ba so paganay ka kagiya katotokawan dn sa onaan.

Go pd roo so katharo o Allāh a: Go hialal rkano so talikhodan oto. Sa miakanggonanao to ko kakhapakay sa lioron so manga babay a haram a pangaromaan a inaloy sa onaan, ago so kakhapakay o kapakadakla ko manga karoma sa di dn tinsn sa bilangan a mattndo, sa skaniyan na piakanggolalan ko paganay na khaadn on a Nass, na sii ko ika dowa na khabaloy a Dhahir ka kagiya so katharo na piakanggolalan ko kaphakisaboti niyan ko maana sii ko paganay na da ko ika dowa.

Sa aya ibarat o kiatarambisa o Nass sii ko Dhahir na so katharo o Allāh a: Hay manga manosia kalkn iyo so Kadnan iyo. Ka kagiya so maana niyan a thito na skaniyan i piakanggolalanan on, sa daa maana niyan a salakaw a da on pakanggolalana ka an on mabaloy a Dhahir. A skaniyan oto na makaaawid sa kakhatndo sabap sa kililiyo ron o manga roroni a wata ago so manga pmbthangn a daa akal iran a da siran kapaliogati.

Go pd roo so katharo o Allāh a: Go so piamanalak a manga babay na phakanayaw siran ko manga ginawa iran sa tlo a Quru’ (haydh odi na kasoti). Sa minitoro iyan so kawawajib o iddah ko tlo a quru’, oriyan iyan na kiaawidan iyan a kabaloy o bantak on so maana o Quru’ na so kahaydh odi na so kasoti a skaniyan na piakanggolalan ko kaphakisaboti niyan sankanan a maana sa daa maana niyan a salakaw a khitoro iyan sa di ron pakapnggolalann ka an on mabaloy a Dhahir.

Na so pman so Dhahir na di khisibay ko Nass ka kagiya patoray ko oman i btad a so kiamataanan on so Dhahir so kapakanggolalana ko lapiat sa kapakanggolalan a pakaasal sa pantag sa antap, sa di khapakay o ba kapokasi so katharo sa antap a pakaasal a ron pakapnggolalana so lapiat.

482

Na aya makapznggaya ko pagltan o kapkhatimo iran a dowa ago so kapkhisibay o Nass, na so pakanggogolalann on so katharo na amay ka so maana o katharo a pakaasal na misibay so Nass, na amay ka so salakaw ron na matimo so Nass ago so Dhahir, go datar oto igira so katharo na adn a dowa a maana niyan a pakaasal a piakanggolalan so katharo ko isa on sa di ron pd so isa na so Nass sii sankai a maana a miaona na skaniyan i mababantak ko manga Usuli igira inaloy sa mibabala ko Dhahir ago so Muafassar ago so Muhkam.

Go giipakanggolalann so katharo a Nass (titayan) sa maana a salakaow sii ko manga titayan o Qur’an ago so Sunnah ko kimbabalaan iran ko manga dalil a salakaw a pd sa ijma’ ago qiyas ago so salakaw ron, sa aya madakl a kaphagosara on sankai a maana na sii ko katharo o manga Fuqaha sa giipakanggolalann ko Ayat odi na hadith mlagid o skaniyan na nass ko maana niyan ko Usul odi na Dhahir odi na Muafassar odi na Muhkam. Sa o tharoa iran a giankai a kokoman na tatap sa minggolalan sa Nass ago Ijma’ ago Qiyas, na aya bantak iran ko Nass na giankai a maana kna o ba so maana niyan ko manga Usuli sii sankai ko katndo iyan.

al Mufassar: Sii ko basa na mubalagah o Fasr a skaniyan so kasawa ago karinayag, sa aya mababantak on na so kasawa a mapayag a daa ba on kazasanka.

Sii ko Istilah, na skaniyan so lapiat a miakatoro ko maana niyan a so piakanggolalan on sabap ko kaphakisaboti niyan on sa di makaaawid sa kata’wil ago katndo (takhsis) apia pn miakaawid sa kakhamansok ko masa o Mohammad .

Aya ibarat iyan na so katharo o Allāh a: Pakithidawa kano ko manga Mushrik sa kalangolangon. Sa miakanggonanao sa kiawajib o kapakithi-dawa ko manga mushrik sa kapakatoro a mapayag sa minggolalan ko bontal o lapiat sa di makaaawid sa kakhataawil iyan ago kakhatndo iyan, ka so katharo iyan a “kalangolangon” na miapakada iyan so kakhatndo ago miaoln iyan so pinto

483

iyan, ago daa miakatindg a dalil sa kakhataawil o kathidawa sa ba on kabankiring a sii ko masa o Rasūlullāh na khapakay a mamansok, ka kagiya skaniyan na kokoman a pd ko manga kokoman, ogaid na sii ko oriyan o kiawafat iyan na miaoln so pinto o kakhamansok iyan, ka daa kamansok ko oriyan o kiawafat o Rasul .

Go pd roo so katharo o Allāh a: So mizina a babay ago so mizina a mama na lphadi niyo so oman i isa kiran sa magatos a lphad. Go so katharo iyan a: Go so siran oto a pthokasan iran so manga pindiara a manga babay oriyan iyan na daa mitalingoma iran a pat a manga saksi na lphadi niyo siran sa walo polo a lphad, sa giankai a kapakatotoro na mapayag a miakaoma phoon ko lawas o katharo a di makaaawid sa kakhataawil ago kakhatndo, ka kagiya so manga lapiat a magatos ago so walo polo na pd ko manga lapiat a Khas a so daa miakatindg a dalil sa ba niyan tiaawil.

Go pd ko Mufassar so lapiat a matitimbl (mujmal) a so miakam-bowat ko kitab ko oriyan iyan na piokas iyan on so kiatimbl iyan ago piayag iyan sa kapayag a tarotop ka datar o manga lapiat a Salah so hajj so zakat a miakambowat ko Qur’an ago piayag skaniyan o Rasul a so inibgay ron o Allāh so kapaar ko karinayag ko katharo iyan a: Go initoron ami rka so pananadm ka an ka mapayag ko manga taw so nganin a initoron kiran.

Sa giankanan a payagan na mitotompok ko pphayag a daa khaadn a rk o Ijtihad ko oriyan iyan a darpa, na so pman so piayag o manga Mujtahidin ko miakarimbot ko manga titayan na aya ipmbtho ron na Ta’wil, na so lapiat ko oriyan iyan na di khiitong a pd ko lapiat a Mufassar sa misabap sankai a maana.

Sa miakalawan so Mufassar sii ko kapapayag o maana niyan ko Dhahir ago so Nass sabap ko kiada o kakhataawil iyan odi na so kakhatndo iyan.

al Muhkam: Skaniyan sii ko basa na kinowa ko Ihkamul Bina’, so kiagikba ko pitharagombalay.

484

Sii pman ko Istilah, na skaniyan so lapiat a miakatoro ko maana niyan a piakanggolalan ko kaphakisaboti niyan ko maana niyan sa so dn so bontal o lapiat iyan a di makaaawid sa kakhataawil iyan ago kakhatndo iyan ago di pn khamansok ko masa o Rasulullah . ago sii ko oriyan iyan. A skaniyan i pinakamabagr sanki a mnga soson.

Sa skaniayn oto na adn a magigikb ko lawas iyan amay ka miagtas so kakhapakay a kamansok iyan a so makatotoro sa katatatap ago dayon sa dayon ka datar o katahro o Allāh a: Go da maadn a rk iyo a karingasaa niyo ko Rasulullah go di pn so kapangaromaa niyo ko manga karoma niyan ko oriyan iyan sa dayon sa dayon.

Go so katharo o Rasulullah a: So Jihad na mannnkayos ipoon ko kiasogoa rakn o Allah sa taman ko kapakithidawa o manga Umat akn ko Dajjal a di skaniyan khabatal o kapanalimbot o salimbot ago di pn so kaontol o maontol, odi na sii khailay ko darpa o katharo sa nggolalan sa so maana o katharo ko ginawa niyan na di pagawid sa kasambi sa nggolalan sa pamikiran.. Ka datar o manga ayat a makatotoro ko manga sifat o Allāh ago so manga thotol a matatankd a miakambowat ko kitab, sa phakasold roo so manga titayan a makatotoro ko manga kokoman a onayan, ka datar o kaparatiaya a ko Allāh ago so manga Malaikat iyan so manga sogo’ iyan so alongan a maori ago so manga onayan o parangay a mapia.

So kokoman ankai a manga soson a pat, na wajib so kanggalbka on ogaid na so Dhahir ago so Nass na pphakasold kiran so Ta’wil ago so Takhsis, na so Mufassar ago so Muhkam na di ron phakasold so ta’wil ago so takhsis, na sabap roo na so kapakatotoro ankoto a dowa a kaposan ko kokoman na kapakatotoro a gtas ko maana niyan a mattndo, na so kapakatotoro o dowa a paganay na minos a di siran sa skaniyan oto na gtas ko maana niyan a lankap, ka kagiya so kaphaka-awid iran sa ta’wil ago takhsis na da makapoon ko dalil sa datar o kiaosaya on sa onaan.

485

Sa so kiaopakat o kapnggalbka ko mitotoro iran a maana na di khapayag so kapakambidabida iran ko karinayag ago so bagr inonta bo sii ko masa a kapakazopaka iran sa phakaonaan so mala i karirinayag sii ko maito i karirinayag.

Kna o ba aya bantak ko kapakazopaka sii na so kamatani ron a so di khaadn inonta bo sii ko kapakandatar o dowa a dalil sii ko langowan o shayi a phakatgl ko kakhailang iran a dowa, ogaid na aya bantak on na so kapakambala o dowa a tindg sa ikokom o isa on so sorang ko ikokokom o isa a skaniyan oto na kapakazopaka sii ko bontal kna o ba sii ko onayan a kamataanan.

SO MANGA IBARAT ANKAI A KIAPAKAZOPAKAAmthilatu Hada at Ta’arudh

ض��ارعالت� اذه ة�ل�ثمأIgira miakazopaka so Nass ago so Dhahir na phakaonaan so Nass, ka datar o kiapakazopaka o katharo o Allāh a: Go hialal rkano so talikhodan ankoto. A phakisabotan iyan ko kapapayag iyan so kiahalal o manga babay a liyo ko miaaloy a haram a pangaromaan ko ayat a onaan iyan sa di dn isankot sa bilangan a mattndo, sii ko katharo o Allāh a; Pangaroma kano ko miakapia rkano ko manga babay sa dowa ago tlo ago pat, sa phakisabotan iyan so kiatins o kahahalal sii ko pat kataw, ka kagiya so paganay na Dhahir ka kagiya dapakanggolalana sa pakaasal ko kaphakisaboti niyan sa kiahalal o kapangaroma sa apia i kadakl iyan a babay, ogaid na piakanggolalan ko kaphakisaboti niyan ko pakaasal o kiahalal ko salakaw ko manga babay a miaaloy o ayat a haram so kapangaromaa on sabap roo na mimbaloy a Dhahir sii ko kahahalal o karoma a ika lima na di niyan khagaga so kasopaka niyan ko ayat a ika dowa ka kagiya Nass so kiaaloya niyan ko kiatins o kahahalal sa sii bo ko pat kataw a babay ka

486

kagiya piakanggolalan skaniyan sa kanggolalan a pakaasal.

Omakazopaka so Nass ago so Mufassar na phakaonaan so Mufassar, aya ibarat iyan na so hadith a pianothol i Ahmad ago so Ibn Majah a miakapoon ko Aishah a pitharo iyan a: Miakaoma so Fatmah Bint Abi Hubaysh ko Nabi sa pitharo iyan a: Sakn na babay a lalayon phrogoan sa di rakn khada na ba akn bagakn so kazambayang? Na pitharo iyan on a: Di, pananggilai nka so sambayang ko masa a kasasagad o haydh ka, na amay ka maipos so masa niyan na phaigo ka na pagabdas ka ko oman i sambayang na zambayang ka apia pn mithak so rogo’ ko dmpas (aya maana oto na khabilang iyan so kalalayaman a gawii a kaphrogoi ron na maipos na makapzambayang mapia pn da mada so rogo’ iyan).

Sii ko isa a thotol na pitharo o Rasūlullāh a: Pagabdas ka ko waqto o oman i sambayang.

Sa so paganay a hadith na biathk iyan so kiawajib o kapagabdas ko oman i sambayang ko babay a di ron khada so rogo’, ka kagiya so katharo na piakanggolalan on, na sabap roo na di ron khapakay so kazambayang iyan sa dowa a sambayang ko satiman a abdas, ogaid na kaaawidan iyan a kabaloy o antap on so kawawajib o kapagabdas ko waqto o oman i sambayang, ka kagiya so batang a Lam na psmbayan ko waqto sa khaadn so babay a phrogoan a kazambayang iyan ko satiman a abdas sa madakl a sambayang sii ko waqto a matatankd ko sambayang.

Na so ika dowa na inwajib iyan so kapagabdas ko waqto o oman i sambayang sa daa kaawidan iyan a salakaw ron sa miaadn anan a Mufassar, na so paganay na Nass, na so mufassar na mabagr a di so Nass sa maphakaona on sa wajib ko babay a phrogoan (mustahadhah) a kapagabdas iyan oman makaosld so waqto o sambayang sa pzambayang ko manga paralo ago manga sonat a khabayaan iyan sa taman ko ka-aadn o waqto, na anday kaipos o waqto sa makasold so waqto a

487

salakaw na paliogat on so kapagabdas ka khabatal so abdas iyan a miaona ko kaipos o wqto amay ka da mabatal a salakaw a phamaka-batal ko abdas ko da pn kaipos o waqto.

Na o makazopaka so Nass ago so Muhkam na maphakaona so Muhkam, aya ibarat oto na so katharo o Allāh a: Go hialal rkano so talikhodan ankoto, ago so katharo o Allāh a: Go da maadn a rk iyo a karingasaa niyo ko Rasulullah ago di pn so kapangaromaa niyo ko manga karoma niyan ko oriyan iyan sa dayon sa dayon. Sa so ayat a paganay na piakanggolalan ko kaphayaga ko kiahalal o kapangaroma ko apia antaon on a babay a liyo ko miaaloy a haram a pangaromaan a gioto na lankap a makasosold on so manga karoma o Rasul ogaid na skaniyan na katharo a makaaawid sa kakhapakay a matndo, na so ika dowa a ayat na Muhkam ko kiaharama niyan ko kapangaromaa ko manga karoma o Rasul , ka kagiya di makaaawid sa kakhataawil ago kamansok na maphakaona. So pman so kapakazopaka o Mufassar ago so Muhkam na pinggalbk o saba-ad ko manga Usuli so kiabgay ran sa ibarat ko kiapakazopaka o katharo iyan ago zaksia niyo so dowa a maontol a pd rkano, ago so katharo o Allah a; Go oba adn a tarimaan iyo sii kiran a saksi sa dayon sa dayon. Sa so paganay na mufassar a ikhokom iyan so katarimaa ko saksi o manga taw a kialphadan ko kiatokas sa di bnar ko oriyan o kathawbat iran ka kagiya mimbaloy siran a maontol, na so ika dowa na Muhkam a ikhokom iyan so di katarimaa ko saksi iran ko kaaadn on o lapiat a dayon sa dayon sa bathk.

Sa miapamagosay ankanan a ibarat sa osayan a madakl, sa pd on so daa kiapakazopaka iran ka kagiya so paganay na inisogo iyan so kazaksi na so ika dowa na inisapar iyan so katarimaa ko saksi, na kna o ba patoray ko kaaadn o saksi so katarimaa on. Sa so kiaaloy o dayon sa dayon ko ayat a ika dowa na kna o ba Nass ko kakhabaloy niyan a dayon sa dayon na di dn tharimaan so saksi iran, ka kagiya khapakay a aya bantak on na di

488

niyo tharimaa so saksi iran ko kialiyo iran ko agama na amay ka thawbat siran na mada ankto a kiabaloy ran a fasiq.

Sa aya ontol na daa miaadn roo a kapakazopaka o Muhkam ago so Mufassar, ka kagiya ayambidaan iran na so Mufassar na khapakay a ma mansok ko masa o Rasūlullāh , na so Muhkam na di khaparo, na sii ko oriyan o Rasūlullāh , na di khaparo o ba mamansok so mufassar na miakaplagid siran sa pankatan ago so muhkam na di khiropa o ba siran makazopaka sa maphakarayag so isa kiran.

SO KATA’WILAt Ta’wil

وي�لأـالت�Miaaloy so katharo a Ta’wil sii ko manga taarif o manga soson a mia-aloy sa onaan sa phakatalingoma so osayan iyan ko bandingan a kiambagibagi o lapiat a masoln, sa patot a payagn so maana niyan ka an makarayag so khapakay ron ago so di ron khapakay.

So Ta’wIl ko basa na so nganin a pkharomag on so btad, a skaniyan oto na phoon ko basa Arab a Ala, Ya’ulu, igira komiasoy odi na mimbalingan, so Awwaltuhu na piakandod akn skaniyan, pitharo o Ibn Faris ko Fiqhil Arabiyyah a; So Ta’wIl na kaposan o btad ago khabolosan iyan.

Pd roo so katharo o Allāh a: Daa nanayaWn iran a rowar ko khabolosan iyan.

Sii pman ko Istilah, na so kabankiringa ko lapiat phoon ko maana niyan a mapayag sa witn ko maana a salakaw a kaaawidan skaniyan o lapiat (sa

489

mipagaarangan on) sa nggolalan sa dalil a mapia a aya on miakatoro.

Sa bithowan oto sa Ta’wil, ka kagiya igira piamimikiran ka so pkhatanaan o lapiat sa sii nka biankiring ko sabaad a manga maana a mattndo na sabnar a piakandod ka on sa mimbaloy oto a ayakhabolosan o khatagoan on sa nggolalan sa arangan.

Gianan i ta’rif o Ta’wil a khatarima. So pman so matag kabankiringa ko lapiat phoon ko maana niyan sii ko isa a maana a salakaw sa daa dalil na kataawil oto a binasa a di khatarima, sa aya ibarat oto na so kabankiringa ko lapiat a so di makaaawid sa maana a salakaw sii ko salakaw ko maana niyan ka datar o sii ko mufassar ago so muhkam a langon siran oto na di tharima sa ta’wil.

Sabap roo na patoray ko kamataani ko Ta’wil so manga btad:

1- Mabaloy so lapiat a babantakn so kathaawila on a tharima sa kata-awil. Ka datar o kabaloy o btad iyan ko basa a makaaawid sa kakhata-awil ka datar o Dhahir ago so Nass, na amay ka so lapiat na di tharima ka datar o Mufassar ago so Muhkam na khaadn so Ta’wil a binasa.

2- Mabaloy so maana a so biankiring on so lapiat a pd ko manga maana a so khaawidan o lapiat ko basa odi na inosar on sa minggolalan ko kitab, na amay ka pd ko manga maana a di niyan khaawidan sa paka-asal na so Ta’wil na binasa.

3- Mabaloy so kabankiring a makapoon ko rinayagan iyan sa nggolalan sa dalil a mapia a pd sa titayan odi na Ijma’ odi na Qiyas odi na so salakaw roo a pd ko manga dalil a mapia, na amay ka daa makatindg a dalil sa nkoto a kiabankiring odi na miasopak ankanan a dalil so salakaw ron a makadadatar on odi na mabagr a di skaniyan na khaadn anan a kataawil sa nggolalan sa baya a ginawa na di khatarima.

490

4.Mabaloy so phanaawil a ndodon so pakayan ko kataawil. Ka datar o kabaloy niyan a pd ko manga Mujtahidin a adn a kapasang iran a sabot ko Fiqhi a khapakay siran a magistimbat ko manga kokoman a phoon ko manga titayan, sa amay ka di mabaloy a pd sankai na di khatarima so ta’wil iyan ka binasa.

Pd ko Ta’wil a mapia so katndoa ko lomalankap (Takhsis al Am) ka datar o katndoa ko kalalankap o katharo o Allāh a: So piaamanalak na phakanayoaw siran ko manga ginawa iran sa tlo a Quru’, sa gioto so tialak a kiasoldan o karoma niyan a kna o ba maogat, sabap sa adn a titayan a salakaw a so tialak a da kasoldi o karoma niyan na daa iddah iyan, ago so maogat na aya iddah iyan na so kapakambawata.

Go pd roo so kiatndo o katharo o Allāh a: Go hialal o Allah so kapahasa, sa ipliyo ron so manga kaphasa a so miakambowat so kinisaparn on, ka datar o kaphasaa o manosiya ko di ron matatago a di niyan mamimilk, go so kaphasaa ko tamok a di katawan so ropaan iyan, ago so salakaw ron.

Go pd roo so kisankotn ko mamamantk a lapiat (Taqyid al Mutlaq) ka datar o kinisankot o kathanan (wasiyyah) sii ko ayat a kapangwaris ko dianka a ika tlo bagi (thuluth) a so miatankd sa minggolalan sa hadith.

Go so kinisankot o rogo’ a mamantk ko katharo o Allāh a Hiaram rkano so miatay (binatang a da masombali) ago so rogo’. Sii ko rogo’ a pthoga (masfuh) ko katharo o Allāh a: Odi na rogo’ a pthoga.

Sii ko oriyan a nan na khasalak a so kata’awil na marani a zabotn sa malbod ko kapamimikirana on a khasanaan on so apia antonaa a dalil, sabap roo na piagayonayonan, na pkhasalak pman a mawatan sa di khasabot inonta bo ko kapakadalma ko kapamimikiran ago makapangi-ngindaw sa dalil a mabagr, sabap roo na kiazosopakaan o manga Ulama.

491

Iya ibarat o paganay na so katharo o Allāh a: Hay so miamaratiaya igira tominindg kano ko sambayang na onabi niyo so manga paras iyao…… sa so kiatharoa niyan sa tominindg kano ko sambayang na mapayag (dhahir) sii ko kapagphooni ko sambayang, sa giankanan a mapayag na di mababantak, ka kagiya di khiropa o ba on sogoon so kapagabdas a skaniyan na sarat ko kathonaya ko sambayang ko oriyan o kiapakasold iyan dn ko sambayang, sa wajib a bankiringn so maana phoon sankanan a mapayag sii ko maana a salakaw a marani ko sabot, a so phakatalingoma ko oriyan o kapagabdas. A giankanan a maana na skaniyan so kiapikira ko kapzambayang sa thikhs so kathonaya on, sa khabaloy so maana a: Igira kiabayaan iyo so khitindgn ko sambayang sa thikhs iyo so kathonaya on na onabi niyo so maga paras iyo.

So pman so kataawil a mawatan a so mangingindaw sa kadalm a sabot ago misasankot so katharimaa on ko kabagr o dalil iyan na madakl a ibarat iyan a palaya dn maphamimikiran. Pd sa ibarat iyan na so kata’awil ko Kambing (shat) ko katharo o Rasul a: Sii ko oman i pat polo a kambing (na diakat) so satiman a kambing, sa aya mapipkir sankoto na so dn so kambing ko lawas iyan odi na so arga iyan kna o ba giadn ankoto a kambing ko lawas iyan sa datar o kiatharoa on o al Hanafiyyah sa aya siandayan iran na kagiya aya banatak ko kinipaliyogatn ko kambing a zakat na so karn o pangindaw o manga pobri, na so pangindaw iran na sii ko kakhabolongi ron sa nggolalan sa kambing, na datar oto a khabolongan sa nggolalan ko arga iyan, odi na so kibgan ko arga iyan na malbod a kakhabolongi niyan ko pangindaw iran a di so kabgi kiran sa satiman a kambing.

Sa siopak siran o as Shafi’iyyah sa pitharo iran a; Aya wajib na so kibgan ko lawas o kambing sa di khasanaan so kibgan ko arga iyan ka kagiya an kamataani so kapakaphangpd o manga miskin ko tamok o manga kawasa , sa khaadn a so kataawil na mawatan.

492

Na so kapamimikiran a matolangd na ikhokom iyan so kaphakara-yag o pamikiran o al Hanafiyyah ka kagiya so kaphangpd ko lawas o manga tamok na kna o ba aya bantak ko ginawa niyan, aya mataan na an mabaloy a okit ko karn ago kabolongi ko pangindaw o manga miskin, ka antonaay khasowa opama ka maadn so madakl a miskin na sasatiman a kambing, odi na adn a sakataw a miskin a makapangi-ngindaw sa pangn’nkn ago nditarn, ba sii sankai a btad na phakanggay ron a gona so kambing, aya madait a makowa niyan na so arga ankoto a kambing a di so lawas iyan.

Go pd ko ibarat iyan so katharo o Allāh ko kakhiparat ko kalihar so; Sa taw a da niyan magaga na pakakan sa nm polo a miskin, sa aya bantak roo na so kapagana niyan sa pangn’nkn a phakaampl ko nm polo a miskin ko kiatharoa on o al Hanafiyyah, sa khapakay sii kiran a so pkhiparat na ibgay niyan ankoto a pngn’nkn ko nm polo a miskin ko alongan a satiman odi na ibgay niyan ko sakataw a miskin ko nm polo gawii.

Sa aya siandayan iran ko ta’awil iran na aya bantak ko kakhiparat na so kibgan sankoto a dianka a pd sa pangn’nkn kaan iyan kabolongi so pangindaw o manga miskin, na so kabolongi ko pangindaw o miskin a sakataw ko sold o nm polo gawii na datar o kabolongi ko pangindaw o nm polo a miskin ko sagawii.

Sa sianka siran o as Shafi’iyyah sa pitharo iran a: giankanan a ta’wil na mawatan, ka kagiya phakapoon on so kapthakdira ko lapiat a da ma-aloy ko ayat a so lapiat a pangn’nkn (ta-am) ago so kailanga ko lapiat a salakaw a miaaloy ko katharo a skaniyan so nm polo a miskin, na so kadianka ago so kailang na sopak ko pakaasal.

Sa khapakay a so lawas o bilangan na babantakn a pakaasal o kitab, ka kagiya so mikhiparat na amay ka mapagana niyan so nm polo a miskin ko isa a gawii na khabolongan iyan so kiadosa niyan ko kialihar, ka kagiya so kapakakana sankai a matitimo siran na khatimo siran ko kaphamangni sa barakah ko Allāh ko karilai niyan ko

493

mikhiparat na marani oto ko katarima, a di oto khatoon ko sakataw a miskin ko nm polo gawii.

Aya oriyan iyan: Na so kata’wil ko lawas iyan na lalan a pd ko manga lalan a katafsir a di dn mipndaraynon, na so katindg ko manga titayan sii ko manga rinayagan iyan ago so kisaparn ko kataawila on sa datar o pinggalbk o manga Ad Dhahiriyyah (manga taw a ayabo a sasanaan ran na so rinayagan o manga maana) na phakatonay oto ko kakhabrn o Shari’ah ago so di niyan kakhaayoni ko kaphlagaday o manga masa a skaniyan i kaposposan o manga kitaban a initoron sa pangalimo ko manga kaadn. Sa datar oto a so kapamantk ko kapmaana sa da dn a sabap iyan a mabagr na phakatonay ko kakhabinasa o manga titayan ago so kakhalkai ko pinto ko manga taw a adn a manga kabaya iran sa kisampay ran ko manga bantak iran sa kibagakn iran ko manga rinayagan o manga titayan ago so kapliyo iran ko Shari’ah o Allāh na langon ankai a dowa a btad na papaawingan, na aya lalan a lmbak a so wajib so kaokit on na so kapakaya ko kata’wil ko masa a kaadn o phakaimbitar on ko karn o giikapakazopaka o dowa a titayan, sa o makazopaka so Am ago so Khas na taawiln so Am sa kapakaayon iyan ko Khas sa matndo so katatanaan on o Khas, na o makazopaka so mamantk ago so misasankot na prorann so mutlaq san ko muqayyad amay ka adn a dalil a phakatoro on.

Na amay ka matoon ko manga titayan a kitab so nganin a khasopak o rinayagan iyan so manga onayan o Shari’ah ago so manga onayan a lankap na khataawil ankanan a titayan sa makaayon sankanan a manga panagayanan ago manga onayan ka kagiya giankai a Shari’ah na kna o ba niyan sipat so giikapakazosopaka ago so gii kapakaprorompaka.

494

SO KIAMBAGIBAGI O LAPIYAT A MASOLN I MAANAAqsam al Khafa’

��اءفخال ��امسقأMiaosay tano sa onaan a so miakasoln so kapakatotoro iyan na skaniyan so di phakatoro ko bantak iyan sa ba so dn so bontal o lapiyat iyan ogaid na khisankot so kakhatokawi ron ko btad a makaliliyo ron.

A skaniyan na pat a manga bagian iyan: So masoln i maana (al khafi) so marimbot i maana (al mushkil) so matitimbl i maana (al mujmal) so parampang i maana a di marayag ( al mutashabah).

So bontal a katins ankai a manga bagian. So kasoln o maana na adn oto a pkhabaloy a phoon ko pkhitkhaw a alang (aridh) a kna o ba so bontal o lapiyat odi na phoon on, na so ika dowa na adn oto a zabotn sa nggolalan sa pamimikirann antaa ka di sabotn, na ika tlo na adn oto a phagarapn on so kapayag iyan sa makapoon ko kiapoonan iyan antaa ka di ron maarap. Na so paganay na al khafi, na so ika dowa al Mushkil, na so ika tlo na al Mujmal, na so ika pat na al Mutashabah, a skaniyan oto na maaator ko kasoln iyan sa datar o kaaator o paganay sii ko kapapayag o maana, sa so paganay ron na maito i kisosoln so maana niyan na pkhaomanan sa taman sa isampay ko Mutashabah a skaniyan i pinakamasoln on i maana, sa datar mambo o Dhahir a maito i kapapayag oriyan iyan na pkhaomanan sa taman sa mapos ko al Muhkam a aya on makalalawan i karinayag i maana.

Sa so Khafi na ibabala ko Dhahir na so Mushkil na ibabala ko Nass na so Mujmal na ibabala ko Mufassar, na so Mutashabah na ibabala ko Muhkam.

al Khafi: Amay ka so kisosoln o mana na sabap ko miakaalang on a minitkaw a makaliliyo ko lapiat, ago

495

khatokawan a skaniyan na lapiat a inibtad ko maana a adn a pizatimanan iyan a minitkaw ko sabaad a pizatimanan iyan so miakaalang on a masoln a misasabap on. Ka datar o kissnggay odi na kattndo ankoto a sabaad sa ingaran a mattndo, sa khada ankoto a kasoln iyan sa nggolalan sa maito a kapamimikiran ago kandirogod, na bithowan sa masoln (khafi) sabap ko kasasapngi ron sa sabap ko minitkaw ron sa miatharo a; Somioln si polan igira kiasapngan ko kailay o manga taw sa nggolalan sa apiya antoanaa a akal, aya ibarat oto na so lapiat a tkhaw (sariq) a aya maana niyan ko kitab na mapayag, a skaniyan so taw a kiabaligan a adn a akal iyan a kinowa niyan so tamok o salakaw ron sa masoln phoon ko sisiapan on (hirz) a da a sankaan on. Sa so maana niyan na miakasoln ko sabaad a pizatimanan iyan. A skaniyan so kakowaa ko tamok o salakaw sa phoon ko oyot iyan ko oriyan o kasisia niyan on a skaniyan a piankhawan na makaanaw, ago datar oto so taw a pphangowa ko manga kapan o miamatay ko manga koba.

Sa aya sabap o kasoln sii kiran a dowa na so kissnggay o oman i isa kiran sa ngaran a salakaw ko ngaran a tkhaw ka so paganay na aya ipmbtho ron na Tarrar (pangongoot) a phoon ko basa Arab a Turr a skaniyan so kasisi (kardit), na so ika dowa na An Nabbāsh (so kapangalot sa koba) sa maphamikir ko paganay a kaimolngi ron a siran na pd ko pizakatawan o tkhaw, ogaid na minitkaw ron ankanan a miakabalamban on na miakaadn sa kiapakasoln o maana ko kapakatotoro o lapiyat a Sariq (tkhaw) sii kiran a dowa, sa khapayag ko giimloloba a so maana o kapamankhaw sii ko kapangoot na tarotop, ka kagiya skaniyan so kakowaa ko tamok o salakaw a kamimilikan iyan sa tarotop a phoon ko sisiapan on a da a sankaan on (shub’hah) a rakhs a makaanaw so khirk on, sabap ko katatago on o kapasang ago so kapanday o lima niyan sa da on kagdama o khirk ko tamok. Sa giankoto a btad na tarotop so ropaan iyan ko kapamankhaw ko kakowaa ko tamok sa masoln a pho-on ko sisiapan on, sa phakasold ankoto a Tarrar sii ko lapiyat o Sariqah (kapamankhaw) sii ko ayat ka an iyan marankom so kokoman iyan a so kiawajib o kapotoli ron

496

sa lima sa kiaopakatan odi na matankd on so kokoman sa minggolalan sa minitoro o maana o titayan (dilalat an Nass) sii ko isa a pamikiran.

Sa datar oto a khapayag on a so maana o kapamankhaw sii ko Nabāsh (kapangalot sa koba ko kakhowaa ko kapan o miatay) na malobay, ka kagiya so tamok a kinowa niyan na adn oto a da a makamimilik on, odi na kamimilikan o miatay a so kapakamilik na malobay, ago giankoto a tamok a kapan na di pkhababayaan ko kalilid a btad iyan ka kagiya inadn sa prdakn, sa gioto i sabap a ipkhagowad o taw anday katokawi niyan on sa kapan a miatay, ago kagiya so darpa a kinowaan iyan on na kna o ba pziapi sa tamok (hirz) ko kalalayami ron, na so taw a somiowa roo na di phakasold ko lapiat a tkhaw ko ayat a miaaloy na di skaniyan kharankom o kokoman a matatankd on a so kiawajib o kapotoli ron sa lima.

So pman so Tarrār na pnggolalan on so Hudud a kasalaan ko kababaloy niyan a datar o tkhaw, na so Nabbāsh na di ron makapng-golalan so hudud ka kagiya kna o ba tkhaw a kokoman iyan ko kamataani ron, ogaid na khasiksa sa siksa a ta’zir sa sii khailay so kapnd iyan ko pamikiran o Waliyul Amr a so dianka a phakarasng on, sa giankanan a kokoman na sii ko Abu Hanifah ago so Mohammad ago so Abie Yusuf, na so kpit o tlo a manga Imam na wajib a potolan sa lima ka kagiya so kapan a kinowa niyan na apiya pn di pkhababayaan a tamok ogaid na kagiya so taw a kominowa on na kiababayaan iyan, na da a pnggolawla roo a rowar ko taw a giotoi adat iyan, a giankoto a tamok na kamimilikan o phamakawaris ko miatay odi na so salakaw a taw a inibgay niyan ko miatay, na so koba na khiitong sa sisiapan ko tamok a matatago on ka kagiya so hirz na giimakambidabida ko kambidabida o manga btad.

Na so kiapangonakona niyan sankai a galbk na makatotoro sa so marata a parangay na miangsb ko ginawa niyan ka minggolawla sa dosa ko darpa a khowaan sa thoma ago wasiat, na so kianggolawlaa niyan

497

roo na miapatot so kasiksaa on sa potolan sa lima ka an marasng ago so manga taw a datar iyan ko kanggolawla sa marata.

So mas'alah na darpa a maphamimikiran sa miasobag on so manga Fuqaha ko manga Sahabah sa oman i isa na adn a antap iyan.

Miailay nka a so lapiyat a Sāriq na miatimo on so Dhāhir ago so Khafi ka mapayag so maana niyan ko kakowaa ko tamok o salakaw sa masoln a phoon ko sisiapan on a da a sankaan on, na masoln ko kibangnsaan on ko Nabbāsh ago so Tarrār sabap sankoto a minitkaw a so kisisibay ran sa ingaran, na sii ko oriyan o kiapamimikiran na miada ankoto a kasoln sa miapayag so antap on.

Go ibarat iyan pn so langowan a lapiat a mapayag i kapakatotoro ko maana niyan ogaid na masoln ko kibangnsa niyan ko sabaad ko pizatimanan iyan sabap ko kissnggay niyan sa ngaran a salakaw odi na so sipat a salakaw a khisnggay niyan ko manga salakaw ron. Go khapakay a ibgay roo a ibarat so hadith a: So miakapatay na di phakawaris. Ka kagiya mapayag i kapakatotoro ko maana niyan ogaid na masoln sii ko kapakatotoro ko sabaad ko pizatiman iyan ka datar o miakapatay sa minggolalan sa da thibabaa (disgrasiya) (khataan) ago so ba on dn minisabap (tasabbub) sabap oto ko ropaan a miatndo ko oman i isa kiran na miabaloy a darpa a kaphagijtihadan. Na sa taw a aya makarayag on na so maana o kiapakapatay a phakawiswis ko kapakawaris na matatarotop on na tharoon iyan so kapakasosold iran ko lapiyat na phakasold siran ko kokoman iyan, na so pman so salakaw a aya phakarayag on na so di kapakatatarotop o maana sii kiran a dowa na saparan iyan so karankoma on o kokoman sii kiran sabap ko da iran kapakasold ko mababantak ko lapiat a miakapatay (qātil) sii ko hadith.

So kokoman o Khafi: Di mapnggalbk ko miakasoln on so kapakato-toro iyan inonta bo ko oriyan o kaplolobaa on

498

ago so kapamimikirana on na amay ka matoon so maana o lapiat a kiamataanan ago miatarotop sii ko pizatimanan a so miakasoln on so kapakatotoro iyan ko paganay a btad iyan na ikokom on so kakharankoma niyan on ago so kapnggolalan on o kokoman, na amay ka matoon so maana a di ron matatarotop na ikokom so di niyan on kararankoma sa di ron pnggolalan so kokoman.

So Mushkil: Na amay ka so kasoln o maana na phoon ko lawas o bontal o lapiat. Ago khatokawan a skaniyan na lapiat a masoln so mitotoro iyan sabap ko kadakl o manga maana a so inosaran on sa khasabot oto sa nggolalan ko akal sa di dn misankot sa nggolalan sa minitogalin. Na ibtho ron so Mushkil sabap ko kiapakasold o mababantak on sii ko manga datar iyan sa bontal ago saginda niyan (ishkāl) sa so kapkhisoln o maana na pkhaadn sa lalayon sa sabap ko kapphakadakl o maana a bitadan ko lapiat ka datar o lapiat o Mushtarak.

Aya ibarat iyan na so katharo o Allah a: So manga karoma niyo na pangomaan iyo na talingoma kano ko pangomaan iyo sa sa dn sa kabaya iyo. Sa so katharo a Annā na Mushkilah sii sankai a bandingan ka kagiya isa a maana niyan na so Ayna (anda a aya bantak on na darpa) ka datar o katharo o Allāh a: Annā laki Hāda? a aya maan niyan na anda miakapoon ankai a pagpr a pphakaoma rka oman gawii (pakaiza o to o Zakariya ko Maryam) na adn pman a aya maana niyan na Kayfa (andamanaya?) ka datar o katharo o Allāh a: Annā yakūno lī gulāmun, a aya maana niyan na: andamanaya i kakhaadni rakn sa wata a mama? (gioto so katharo o karoma o Ibrahim a tiaphkan na andamanaya i kapmbawata iyan). Na sabap san na so lapiyat na miakarankom sa dowa a maana na kiarimbotan o anda i mababantak ko dowa a maana.

Sa amay ka aya maana niyan na so Ayna (anda a darpa) na khaadn so maana a sii ko apiya andaa darpa a khabayaan iyo (sii ko piamalongan o babay antaa ka so matatampar sa baba) na amay ka aya maana niyan na so Kayfa (andamanaya) na aya maana niyan na sii ko apiya antonaa a lanka a khabayaan iyo, sa khapakay a

499

tomitindg kano miiga kano antaa ka tomatakilid kano, sa aya khitoro iyan na so kalalankap o mambbtad kna o ba so darpa.

Sii ko kiapamimikirana on na khatokawan tano a so Annā na aya maana niyan na Kayfa (andamanaya) sabap ko kiaaloy o katharo a “pangomaan iyo” sii ko ayat na aya darpa a pphamomolaanan ko babay na so phagokitan a wata kna o ba so matatampar sa baba, sa aya kiapakarimbot o maana na phagndod ko kasoln o maana a mababantak, ka kagiya so lapiat na mushtarak ko kiaosara on.

Go pd roo so katharo a Qurū’ ko katharo o Allāh a: Go so piamanalak a manga babay na phakanayaw siran ko manga ginawa iran sa tlo a Qurū’ . Sa so katharo a Qur’ na mushtarak ko dowa a maana a so haydh ago so kasoti tuhr sa miakarimbot so maana sa di marinayag, na aya okit a kakhatokawi ron na so kaplolobaa on odi na so kapagijtihad.

Sa so as Shafi’i ago so manga pd iyan na aya tindg iran ko katharo a Qurū’ na so kasosoti sabap ko manga karina iran a piakarayag iyan.

Pd on so kiabaloy a bababayin so ngaran a bilangan a skaniyan so tlo (thalāthah) ka kagiya igira so bibilangn na mamamaan na so bilangan na pmbabayin, sabap roo na aya bantak ko Quru’ na so kasosoti (tuhr) ka datar o katharo o Allāh a: Talaka niyo siran ko iddah iran. Aya maana niyan na sii ko masa a iddah iran, sa aya piangni ko katalak na maadn sii ko kasosoti o babay.

So al Hanafiyyah ago so sagorompong a pd iran na aya tindg iran na aya mapipikir ko Qurū’ na so kahaydh sabap ko manga karina a miapakarayag iyan. Pd on a so lapiyat a tlo (thalāthah) na lapiyat a Khās a aya khabantak on na so mitotoro iyan sa gtas, sa opagitonga tano so Iddah sa sii bilanga ko haydh na khatarotop so bilangan. Na o aya tano bilanga so tlo a kasoti na di khamataanan so mitotoro iyan, ka o talaka

500

niyan ko kasosoti sa iitong ankoto a kasosoti a minitana on so katalak na khaadn a dowa a kasoti ago sabaad ko ika tlo, na odi tano itongn na khaadn a tlo a kasoti ago sabagi ko ika pat.

Go pd on a aya bantak ko kiapakanggolalana ko Iddah na so katokawi ko btad o roranan a wata ko babay (rahim) ko kaadai ron sa ikaogat, na aya phakatokaw roo na so kahaydh kna o ba so kasoti ka kagiya so maogat na di khahaydh.

Go pd roo so katharo o Allāh a: Go so siran oto a manga babay a kiadaan siran sa panginam ko kahaydh na amay ka zanka kano na aya iddah iran na tlo olan, ago so siran oto a manga babay a di khahaydh. Sabnar a bialoy o ayat so okit a katonaya ko iddah a sii pnggolalan ko manga olanolan ko masa a di niyan kakhahaydh, sa miakatoro oto sa aya pakaasal na so kapakanggolalan o iddah sa okit a haydh.

So kokoman o Mushkil: Di khapakay so kanggalbka on ko onaan pn o da katokawi ko bantak on, na aya okit o katokawi ron na so kaplobaa o Mujtahid sa paganay ko manga maana a so kaaawidan o lapiat sabap ko kiandakl o kiaosara on oriyan iyan na pamimikirann iyan ka an iyan maknal so bantak on sa nggolalan ko manga karina a makaliliot on sa nggolalan sa lapiat odi na karina a makaliliyo ron ka an iyan katokawi, sa di misasankot ko kapayaga on o khirk ko katharo.

So pman so Mujmal: Na skaniyan ko basa na phoon ko Ajmaltu al-amr tininmbl akn so btad, igira bialoy akn a di marinayag (mubham).

Sii ko Istilah, na so miakasoln so maana niyan a so kiapakasoln iyan na miakapoon ko lapiat a so di khasabot inonta bo o payaga o kiapo-onan iyan a mimbasa on sabap ko kaada o manga karina a maphakarayag iyan so mababantak on.

501

So Ijmal, na khaadn sabap ko kiaprorompira o manga maana a makaphlagilagid ka datar o Mushtarak a so daa miatoon a karina a phakatabang ko kasabota ko mababantak on, aya ibarat iyan na so lapiyat a Mawla a skaniyan na inibtad ko kapag’pdai ron o maporo a so mimaradika (mu’tiq) ago so mababa a so pimaradika (mu’taq) sa opama ka pagamanat ko Mawla niyan a adn a Mawla niyan sankoto a dowa ka dinis a manga taw na khaadn so lapiat a Mujmal, sa di khatokawan so bantak on odi rinayaga o miagamanat, o ino aya pipikirn iyan na so paganay antaa ka so ika dowa, sa daa ba san kapakarinayag o isa ko salakaw ron.

Odi na nggolalan sa di kalalayaman so lapiat ko basa, ka datar o katharo a Halu’ ko da on pn katafsira o katharo o Allāh a: Igira minisogat on so marata na pkhatkawan, na o masogat a mapiya na mligto, sa gioto i maana o Haluu’ , odi na so kaosara on sii ko salakaw ko maana niyan ko basa a mapayag, ka datar o Salah ago so Zakat ago so Riba a so inosar o kitab sii ko salakaw ko maana niyan ko basa, sa so sambayang na inosar o kitab ko lanka a mattndo a salakaw ko maana niyan ko basa a skaniyan so kapamangni (du’a’) sa miaadn a Mujmal ko da on pn kapayaga o kitab na sii ko oriyan o kiapayag iyan sa minggolalan ko galbk o Rasul ko katharoa niyan sa: Zambayang kano sa datar o kiailaya niyo rakn a gii ako zambayang, na miada so kababa-loy niyan a Mujmal, sa so kiarinayag iyan na mimbaloy a Mufassar.

Sa datar oto so Zakat ka kagiya so maana niyan ko basa na so kaphagtho, (an Nama’) ogaid na so kitab na inosar iyan sii ko maana a salakaw na miaadn a Mujmal ko da on pn kapayaga, na gowani a payagn o Rasūl ko katharo iyan a: Bgan iyo so ika pat bagi ko ika sapolo bagi ko manga tamok iyo, ago so salakaw ron a pd ko manga hadith na miada on so kababaloy niyan a mujmal sa mimbaloy a mufassar.

Go so Riba na miaadn a mujmal, ka kagiya aya maana niyan ko basa na so sobra, ogaid na kna o ba gioto i bantak o kitab, ka kagiya so saba-ad ko sobra na

502

khapakay na di khatokawan so sobra a haram inonta bo o payaga o kitab sa piayag skaniyan o Rasūl sii ko manga shayi a nm a miakambowat ko hadith sa miada so kababaloy niyan a mujmal, ka kiatokawan tano phoon ko hadith a aya bantak on na so miasobra a da-a baniyan sambi ko kapakazambia ko tamok ko datar iyan, ogaid na mialamba so kamumujmal iyan sii ko darpa o miasobra a haram o ino ba sii bo matitins sankoto a manga shayi a nm antaa ka phakatana ko salakaw ron.

Sabap roo na pitharo o Umar a miasoat so Allāh sii rkaniyan a; Lominiyo rkami so Rasūlullāh sa da niyan rkitano marinayag so manga pinto a Riba, sa miakatogalin phoon ko mujmal sii ko mushkil sa piloba o manga Imam so sabap o kiaharam, sa aya kinowa o al Hanafiyyah na so dianka ago so soson (al qadar wal jins) na so as Shafi’iyyah na so kababaloy niyan a pangn’nkn ago so soson iyan (at ta’m wal jins) sii ko shayi a pat ago so arga (thamaniyyah) sii ko bolawan ago pirak, na so al Malikiyyah na so kababaloy niyan a pangn’nkn ago so gii ron kambtsa (at ta’m wal iddikhar) sii ko pat on soson ago so kababaloy niyan a pirak (an naqdiyyah) sii ko bolawan ago pirak.

So kokoman o Mujmal: So kapharatiaya ko kiapatot o mababantak on ago so katharg ko kapnggalbka on sa taman sa marinayag, sa patoray ko Mujtahid so kaosaya on sa paganay oriyan iyan na so kaplolobaa on oriyan iyan na so kandirogoda on amay ka mapangindaw niyan ka datar o Riba. Sa amay ka mapayag iyan so Mujmal sa so kiapayag iyan na mapiya a maliwanag ka datar o kapaktindg o dalil a gtas na khaadn so lapiat a Mufassar ka datar o sambayang ago so zakat ko oriyan o kiyapayag iyan, na amay ka so kiapayag iyan na minggolalan sa antaan a pamikiran na khabaloy a Mu’awwal, ka datar o kapayaga ko dianka a zapon ko olo ko masa a kapagabdas, ka kagiya miapayag skaniyan sa minggolalan sa hadth a antaan a pamikiran (dhanni) “ Siapo niyan a ombonombonan iyan” na amay ka di mabaloy so kiarinayag a phaka-ampl na khabankiring phoon ko mujmal sa khabaloy a mushkil sa khawajib so

503

kaploloba ago so kaphamimikirana on ka datar sii ko Riba.

Thanodan: So mbidaan o Mushkil ago so Mujmal na so mushkil na so kapakadakl o maana na so mujmal na so kiandakl iyan, na so mapipikir ko mushkil na khatokawan sa nggolalan sa kapamimikirana on sabap ko kaaadn o manga karina a makatotoro ko mababantak on.

Na so pman so Mujmal na di khapayag so bantak on inonta bo o payaga o mimbasa on sabap ko kapopokas on o manga karina odi na dalil a maphakarayag iyan so isa on, sa amay ka payagn iyan na mada so kababaloy niyan a mujmal sa khabaloy a mufassar odi na mu’awwal odi na mushkil sa datar o kiaosaya on sa onaan.

So Mutashabah: Skaniyan ko basa na kinowa ko Tashabuh, a aya maana niyan na so kiapakazaog odi na kiaparampang. Sii pman ko Istilah, na so miakasoln so bantak on sa sii dn ko lawas o lapiat sa daa aarapn on a katokawi ron sii sa doniya sabap ko kaada o karina a phakatoro ko bantak on sa daa miakambowat ko kitab a payagan iyan.

Aya ibarat iyan na so zasataga a manga batang ko manga poonan o sabaad a manga Surah ko Qur’an (muqata’at) a so ALM, ALMR, HM, KHAYS, S,N, bithowan siran sa muqata’at ka kagiya manga ngaran a pthpdn on so lagam ko kapmbthowa on, sa aya inibtho ron o miangao ona na manga batang ko onaan o manga Surah. A giankai a manga batang na daa matao ko maana niyan a rowar ko Allāh.

Go so katharo a Yadd (lima) ko katharo o Allāh a: So lima o Allah na kaporoan o manga lima iran. Ago so katharo a Wajhun (paras) ko katharo o Allāh a: Go khatatap (khalamba) so paras o Kadnan ka a khirk ko kala ago so sakasakaw, go so katharo a al ayn (mata) ko hadith o Rasulullah a, “ khaadn ako a mata niyan a iphagilay niyan” ago so manga galbk o Allāh ka datar o kapthana iyan (nuzul) a miaaloy ko Hadith a: Pthpad so

504

Kadnan ka ko oman kagagawii sii ko langit a katampar sa doniya, sa giankai a manga lapiat na imbgay ron so maana niyan sa di dn ipropa ago di izaginda ago di indatar ago di iplagid ago di pagilangn so maana niyan.

Ogaid na giankai a Mutashabah ko datar anan a maana na da mitana sii ko manga titayan a kitab (nusus shar’iyyah) a pd ko Qur’an ago so Sunnah, ka kagiya aya mapipikir on na so kapnggalbka ko manga maana niyan, na di tharimaan a akal o ba paliogatn o Allāh ko oripn iyan so kanggalbka ko titayan a di ran zabotn so katokawi ko mababantak on a maana.

Sa so kiaaloya sankanan a bagi a mutashabah sii sankai a bandingan na matag initarotop ko kiabagia on.

Sabap san na phakaliyo so Mutashabah ko pangilay o Usuli, sa daa ba niyan on btad, ka gianan na sii makasosold ko goliling o manga Ulama ko Kalam (philosophy) a giimangilay ko manga paratiaya, sa miaopakat so manga Ulama ko kiawajib o kaparatiaya ko mutashabah sa itayakop so kamataani ko mababantak on ko Allāh a skaniyan bo i makaggpa ko kalangowan o shayi, oriyan iyan na miasobag siran ko ino phakasold on so ta’wil ko kaphayaga ko maana niyan a mapayag sa nggolalan sa ijtihad? ////////???????????

So kokoman o Mutashabah: So kaparatiayaa ko kamataani ko mababantak on ago so kaparatiayaa on ago so katarg ko kaplobaa ko mababantak on ko onaan o da pn kaoma a longan a Qiyamat sa gianan na sii ko kabnar o Ummat, na sii pman ko kabnar o Nabi na miaadn a katawan iyan sa minggolalan sa piakitokawan on o Allāh, ka odi gioto na khabatal so gona a kambitiarai, sa khabaloy a datar o katharoa ko da-a mana niyan a shayi, gianan na sii ko al Hanafiyyah.

505

Sa aya kpit o as Shafi’ie ago so kalankapan ko Mu’tazilah na so manga taw a somizb ko katao (Rasikhun fil Ilm) na katawan iran so ta’wil iyan.

SO KIABAGIA ON O AS SHAFI’IYYAH AGO SO MIAKAAYON KIRANTaqsim as Shafi’iyyah waman Wafaqahum

�مهقافو نمو �ةيع�افالش �ي�مسقتSo miaona a kiaosaya tano ron na gioto so Istilah o al Hanafiyyah. Na so pman so as Shafi’iyyah ago so miakaayon kiran a pd ko al Malikiyyah ago so salakaw kiran na biagi iran so manga lapiat sa sii pagilaya ko karinayag o kapakatotoro iyan ko manga maana niyan ago so kasoln iyan sa dowa bagi: a mapayag i kapakatotoro (Wadhih ad Dilalah) ago matitimbl so kapakatootoro iyan (Mujmal).

Sa biagi iran so Wadhih (marayag) sa dowa bagi: Dhahir ago Nass.

Sa so Dhahir: na skaniyan so miakatoro sii ko maana niyan sa kapakatoro a antaan a pamikiran sa mlagid o giankai kapakatotoro na miakapoon ko kinibtadn on ka datar o kapakatotoro o lapiat a Am sii ko pizatimanan iyan odi na so katharima iyan sa Ta’wil ka datar o kapakatotoro o lapiyat a mattndo Khas, sa so Am na makatotoro ko pizatimana iyan sa minggolalan sa antaan a pamikiran sabap ko kakhakapay a matndo skaniyan (takhsisتخصيص� ), na so Khas na apiya pn miakatoro ko maana niyan sa gtas ogaid na kagiya makaaawid sa kakhataawil iyan, ka datar o kasogo (amrأمر� ) a mapapayag ko kawawajib, na amay ka matoon so dalil a phakabankiring on sii ko maana a sunat (nadbندب ) na bankiiringn on sa bthowan sa Mu’awwal, sa giankanan a

506

Dhahir ko Shafi’i, na mararankom iyan so Dhahir ago so Nass ko istilah o al Hanafiyyah.

Na so An Nass: Na skaniyan so miakatoro ko maana niyan sa kapakatoro a gtas sa daa khaawidan iyan a salakaw ron ka datar o manga ngaran o manga taw a mattndo ka datar o Mohammad, Ibrahim, ago so manga ngaran a bilangan a so lima, sapolo, magatos.

Sa skaniyan na mababala iyan so Mufassar sii ko al Hanafiyyah, sabap roo na tiaarif skaniyan o khirk ko kitab a al Mahsul a: Skaniyan so lapiat a so di ron khitkaw so kaphakaawid iyan sa salakaw a maana, sa aya kokoman iyan na wajib so kanggalbka ko minitoro iyan sa di khapakay so kaawa on.

So pman so Mufassar: na da kiran lankap sa ba datar o kialankap iyan ko al Hanafiyyah, apiya pn so sabaad kiran na piakanggolalan iyan sii ko lapiat a miakarayag so maana niyan sa di dn mangingindaw sa osayan. Go sii ko lapiyat a mangingindaw sa osayan ogaid na miakambowat so tafsir iyan a miakapoon ko Kitab.

Na so Muhkam: Na piakanggolalan o sabaad kiran sii ko miakatoro ko mana niyan sa kapakatoro a mapayag a gtas antaa ka antaan a pamikiran a skaniyan na lomalankap a di so Dhahir ago so Nass sii kiran.

Na so pman so di marinayag i kapakatotoro a aya ipmbtho iran on na al Mujmal, na inosay ran sa skaniyan so adn a kapakatotoro iyan ko isa ko dowa a btad a daa milalawan o isa on ko isa ko kibabangnsa niyan on.

Sa aya sabap o Mujmal na phagndod ko giikapakapamagpda o manga maana ko satiman a lapiat (mushtarak) odi na so kapakaliyo o lapiat ko bitadan on a maana sii ko basa sa nggolalan sa Urf o kitab ka datar o lapiat o sambayang ko da on pn kapayaga o kitab a khiitong a mujmal ka kagiya so maana niyan na di niyan mitotoro so bantak o kitab.

507

Sa pd ko di marinayag so kapakatotoro iyan sii kiran so Mutashabah, sa aya kokoman iyan na so kiawajib o kaplobaa ko kapokas on o kababaloy niyan a matitimbl, na amay ka di matoon o Mujtahid na khawajib on so katarg, sa gianan na lioron so Mushtarak ka kagiya so as Shafi’iyyah na aya kpit iran na so kalalankap iyan sa datar o kiaosaya tano ron ko bandingan a mushtarak.

So kiabagi a Ika Pat

508

SO MANGA LAPIAT SII KO KAPAMIMIKIRANA KO ANDAMANAYA I KIAPAKATORO IYAN KO MANGA MAANA NIYANal Alfādz Bi’itibār Kayfiyyati dilālatihā Alā maānīhā

ىلع اهتلالد �ةيفيك اربتاعب اظفلاأل�ايهانعم

So manga lapiat ko kapamimikirana ko andamanaya i kiapakatoro iyan ko manga maana niyan odi na so manga okit o kapakatotoro iyan ko manga maana niyan a skaniyan so manga kokoman a kitab.

Gowani a maadn so kapphakambowata ko manga kokoman a pphakapoon ko manga titayan a kitab sii ko Qur’an ago so Sunnah a misasankot sii ko kasabota ko manga maana o manga lapiat iyan a zasatiman sa paganay, oriyan iyan na so kasabota ko manga maana o manga katharo a miakambabid ko ika dowa, a giankanan a kazabota on na misasankot sii ko katokawi ko manga lalan a kapakatotoro ankoto a manga katharo a makambababid sii ko manga maana niyan, ago so kapakatotoro iyan na di matitins sii ko khasabot ko manga lapiat iyan ago so manga katharo iyan, ogaid na so kapakatotoro iyan na mizoson sa kiaopakatan ko manga Ulama apiya pn miasobag siran sii ko kaphagitonga sankoto a manga soson ago so manga ngaran iyan.

Na adn a sagorompong a aya tindg iran na skaniyan na phakatoro ko sabaad a masa sa nggolalan ko katharo iyan, na adn pman a nggolalan ko insarat iyan, na adn pman a nggolalan ko kapakatotoro iyan, na adn pman a nggolalan ko piangni niyan, na so pman so sabagi a salakaw na aya pamikiran iran na pphakatoro sa nggolalan ko biathk iyan, na adn pman a nggolalan ko sabot on a makaaayon, na adn pman a nggolalan ko sabot on a makasosopak, sa miaopakat ankai a dowa

509

lompok sii ko mataan a giankai a kapakatotoro na matatarima sii ko pamikiran o kitab, sa patoray ko Mujtahid so kasiapa niyan ko katokawi ron ago so kanggalbka on amay ka daa matoon on a makasosopak a mabagr a di skaniyan a phoon ko titayan a salakaw, sa da siran masobag inonta bo sii ko sabot on a makasosopak (maf’hum mukhalif).

Sa oman i isa kiran a pd ko al Hanafiyyah ago so as Shafi’iyyah na adn a okit iran ago lalan iran sii ko kiapamagia on ago so kaphagatora on sii ko dianka a kiasampayan ko oman i salompok sa minggolalan ko pangilay niyan ko kapakatotoro o manga lapiat ago so tiankd on o manga ulama ko Lugah sii sankoto.

SO OKIT O AL HANAFIYYAH KO KIAPAMAGIMaslak al Hanafiyyah fī at Taqsīm

��يم�سقالت يف ��ة�يفنحال ك�لسمBiagi o al Hanafiyyah so lapiat sa pat a manga bagian iyan: So makatotoro sa minggolalan ko katharo iyan (dalun bil ibarahبالعبارة a aya ipmbtho ron na Ibarat ( دال An Nassالنص ago so makatotoro sa minggolalan sa , عبارة insarat (dalun bil isharahباإلشارة a aya ipmbetho ron ( دال na Isharat An Nassإش77ارة النص , ago so makatotoro sa minggolalan ko kapakatotoro (dalun bid dilalahدال بالداللة ) a aya ipmbtho ron na Dilalat An Nassالنص ago so , داللة makatotoro sa minggolalan sa piangni (dalun bil iqtidha’باالقتضاء داللة’a aya ipmbhtho ron na Dilalat al Iqtidha (دال .االقتضاء

So bontal o katins ankai a manga bagian: So titayan a kitab (nass shar’iنص ش7رعي ) a makatotoro ko maana niyan a skaniyan so kokoman a kitab na adn oto a khabaloy a makatotoro on sa so dn so ginawa niyan sa daa pd a okit iyan, odi na makatotoro on sa nggolalan sa okit, na so

510

makato-toro sa so dn so ginawa niyan na adn oto a khabaloy a piakanggolalan ko kaphakisaboti niyan ko maana niyan sa apiya bontal a miakaonot antaa ka di. Na amay ka maadn a piakanggolalan ko kaphakisaboti niyan on, na skaniyan na Ibarat An Nass, na amay ka da on pakanggolalana ko kaphakisaboti niyan on na skaniyan na Isharat An-Nass.

So ika dowa a skaniyan so makatotoro sa minggolalan sa okit: Sa adn oto a so okit (wasitah) na khabaloy a basa a skaniyan so maana niyan a siabot sii ko basa, odi na maana a minggolalan ko kitab a skaniyan so kisankot o kapiya niyan ago so kabbnar iyan sii ko kitab. Na amay ka miaadn a minggolalan ko basa na skaniyan na Dilalat An Nass, na amay ka miaadn a minggolalan ko kitab na skaniyan na Iqtidha’un Nass.

Patot a tanodan: a kna o ba aya mapipikir ko Nass na so katndo o inaloy sii ko manga bagian o mapayag i kapakatotoro a mababala o dhāhir ago so mufassar ago so muhkam, ogaid na aya bantak on na so langowan a katharo a makatotoro sa maana a khasabot on ko katharo iyan odi na sii ko insarat iyan odi na sii ko kapakatotoro iyan odi na sii ko piangni niyan mlagid o dhāhir antaa ka nass antaa ka mufassar antaa ka muhkam antaa ka khafi odi na khas antaaka ām sarīh, antaa ka kināyah.

SO INALOY O TITAYAN A MINGGOLALAN SA INIBONIYAG IYANIbārat An Nass

الن77ص عب7ارةSkaniyan so lapiat a makatotoro sa so dn so ginawa niyan sii ko maana a so piakanggolalan skaniyan ko kaphakisaboti niyan on mlagid o so kiapakanggolalana on na pakaasal antaa ka miakaonot on, sa so manga ibarat iyan na madakl a di khaitong, sa langowan a titayan ko Qur’an ago so Sunnah na miakatoro sa kokoman sa minggolalan ko lapiat iyan sa di dn mapangingindaw so

511

shayi a salakaw ago miaadn a piakanggolalan sabap ko kaphakisaboti niyan ko bantak iyan amay ka so kokoman a miasabot on na di misasankot so kaphayaga on sii ko kokoman a salakaw, odi na biantak ago miakaonot on amay ka so mapipikir on a pakaasal na misasankot sii ko kapayaga ko kokoman a salakaw a mitotoro pn ankoto a titayan.

Sa aya ibarat o soson a paganay na so katharo o Allāh a: Sa taw a kamasaan iyan so kiasold o olanolan a Ramadhan a pd rkano na phowasai niyan na sa taw a maadn a pkhasakit odi na giimlayalayag na phkabilang ko pd ko manga gawii a salakaw. Miakanggonanao ankanan a ayat sa minggolalan ko katharo iyan (ibarah) sii ko kiawajib o kaphowasa ko langowan a pialiogatan a kiatokawan iyan so kiasold o Ramadhan amay ka kna o ba pkhasakit ago giimlayalayag, sa gioto i bantak a pakaasal a so ron piakanggolalan ankanan a titayan.

Go so katharo o Allāh a: Rk o Allah a paliogat ko manga taw so kahajji sa Baytullah ko taw a khagaga niyan so lalan on. Miakang-gonanao sa minggolalan ko katharo iyan so kiawajib o hajji ko langowan a phakagaga a skaniyan i pakaasal a mababantak a ron piakanggolalan so titayan ko kaphakisaboti niyan on.

Go so katharo o Allāh a: Go di niyo phangaromaa so miapangaroma o manga ama iyo a pd ko manga babay. Sa miakatoro sa minggolalan ko katharo iyan sii ko kokoman a satiman a piakanggolalan on so titayan ko kaphakisaboti niyan on sa bantak a skaniyan so kiaharam o kapangaromaa ko miapangaroma o manga ama a pd sa manga babay.

Na aya ibarat o soson a ika dowa na so katharo o Allāh a: Go hialal o Allah so kaphasa na hiaram iyan so Riba. Sa miakatoro sa minggolalan ko katharo iyan sii ko kiahalal o kaphasa ago so kiaharam o Riba, ago so kiapkadaa ko kapakandadatar iran, sa piakanggolalan ko kaphakisaboti niyan on apiya pn so ika dowa na skaniyan i mababantak a pakaasal ko kiapakanggolalana on, ka

512

kagiya so ayat na miakambowat sa inismbag ko manga taw a pitharo iran a So kaphasa na datar o Riba, sa so paganay na mapipikir sa miakaonot ka kagiya so kiapakadaa ko kapakandadatar na misasankot ko kapayaga ko kokoman iyan ka an misampay ko kapakambida o dowa a kokoman sii ko kapakadaa ko kapakandadatar.

Go datar oto so katharo o Allāh a: Pangaromaa niyo so miakapiya rkano a pd ko manga babay sa dowago tlo go pat na amay ka ikawan iyo so di niyo kapakapaginontolan na isa isa (an Nisa’ 2). Sa miakatoro oto ko katharo iyan sii ko manga kokoman a tlo so kiahalal o kapangaroma, so kakhapakay o kasobraan so isa sa taman sa pat kataw amay ka makasarig ko kapaginontolan, odi na isaisa amay ka ikawan iyan so kapakalalim, sa piakanggolalan ankoto a ayat ko kaphakisaboti niyan sankai a manga kokoman a tlo ogaid na so kiapakanggolalana on ko kaphakisaboti niyan ko ika dowa ago so ikatlo a kokoman na paka-asal, sa datar o kitotoroon on o sabap a kiatoron iyan (sabab an nuzul) na so kiapakanggolalana on ko kaphakisaboti niyan ko kokoman a paganay na makaoonot on ba dn (taba’i), ka kagiya so kiapakay o kapakadakl o karoma ago so kawawajib o sakataw ko kikalkn ko kapakalalim na di khiropa inonta bo amay ka so pakaasal o kapangaroma na halal.

SO KAPAKATOTORO O TITAYAN SA MINGGOLALAN SA INSARATIshārat An Nass

77صالن7 ة7ارشإSkaniyan so lapiyat a miakatoro sa so dn so ginawa niyan sii ko maana a da pakanggolalana ko kaphakisaboti niyan on sa pakaasal na di pn ko kiapakaonot, ogaid na mipapatoray ko maana a so piakakanggolalan ko

513

kaphakisaboti niyan on a di ron misasankot so kabbnar o katahro ago so kapipiya niyan siiko kitab. Na so maana a insarat a minitoro o lapiyat sa so dn so atoran iyan na apiya pn mitotompok on sii ko piakanggolalanan on na skaniyan na makaphangpd ko maana niyan a Ibārah (a so Ibārat an Nass) sii sankai a kapakatotoro sa makapmbida siran sii ko maana niyan ko Ibārah a so piakanggolalan skaniyan ko kaphakisaboti niyan on sa miaadn skaniyan a Dhāhir sii ko langowan a bontal, na so maana niyan ko insarat na da on pakanggolalana so katharo ko kaphakisaboti niyan on sa kna o ba paka-asal na kna pen o ba on makaoonot, sa miaadn a Dhāhir sii ko isa a katampar na kna sii ko isa a salakaw, na sii ko katampar a skaniyan na mitotoro o lapiyat na Dhāhir, na sii ko katampar a da pakanggolalana so katharo ko kaphakisaboti niyan on na katatagoan sa masoln a mangingindaw sa kasabota on sa kapamimikiran ka kagiya di khasabot sa ba bathk ogaid na insarat, ka datar igira inilay so shayi sa piandang a khailay niyan so katampar sa kawanan ago so katampar sa diwang sa mirarakhs o kailay sa di niyan babantakn, na so mapapandang iyan a skaniyan i mababantak ko kiailay, ago so minirakhs a miailay niyan sa okit a insarat a di niyan babantakn na gioto i bithowan sa di mababantk.

Sa giankanan a masoln sii ko kapakatotoro o Isharat an Nass na amay ka khada sa misabap ko maito a kapamimikiran na khaadn a so insarat na mapayag sa di kapzosopakaan, na amay ka makapangingin-daw sa kadalm a kapamimikiran ago kandirogod ka so Insarat na di marayag na makapzosopaka on so manga sabot sa khasalak a kasabotan o sabaad a manga Mujtahid na di khasabot o sabaad kiran.

Sa aya ibarat o Insarat a mapayag na so katharo o Allāh a: Hialal rkano ko kagagawii ko kaphowasa so kalawasi ko manga karoma niyo sa taman ko katharo o Allāh a: Imanto na lawasi niyo siran sa plolobaa niyo so inisorat o Allah a rk iyo ago kan kano ago inom kano sa

514

taman sa mapayag rkano so pamorawag a mapoti phoon ko pamorawag a maitm sii ko pidiyar (fajr) oriyan iyan na tarotopa niyo so powasa sa taman ko kagagawii (al Baqarah 187). Sa miakatoro ankanan a titayan sa minggolalan ko katharo iyan sii ko kakhapakay o kasawiti ko manga katroma ago so kakan ago so kainom sii ko langowan o pizagintasan o kagagawii sa taman ko kasbang o pidiyar, sa gioto i maana a piakanggolalanan sankoto a titayan a phakisabotan iyan.

Go miakatoro sa minggolalan ko insarat iyan sii ko kapiya o powasa o taw a sibangan a pidiyar a skaniyan na dionob (junub) ka kagiya so kiapakaya ko kasawiti ko manga karoma sii ko kagagawii na khipatoray niyan a kasbang on o pidiyar a skaniyan na madidionob ka kagiya so kapphaygo iyan na di khaadn inonta sii ko oriyan o kasbang o pidiyar, sa amay ka skaniyan na pphowasa ko paganay ko kadawondawo na khatimoon so ropaan a kadidionob ago so kapphowasa, sa gianan na khipatoray niyan so di ran kapakapmbinasai, sa khapakay so kaphowasa ko kipagpdaan iyan on.

Go pd roo so katharo o Allāh a: Go so mimbabawata na maphakasoso iran so manga wata iran sa dowa kathmg a tarotop sii ki taw a khabayaan iyan so katarotopa niyan ko kapakasoso sa patoray ko pimbawataan (so ama) so pagpr iran ago so nditarn iran sa nggolalan sa mapiya (al Baqarah 233). Miakanggonanao so ayat ko katharo iyan sa so pagpr o ina o wata iyan na wajib rkaniyan ka kagiya gioto i piakanggolalanan sankoto a ayat a phakisabotan iyan, go miakanggona-nao sa okit a insarat sii ko kiakpiti ron o kalankapan a manga Usuli sa so bangnsa o wata na sii khitaalok ko ama kna o ba sii ko ina, ka kagiya so titayan na sianday niyan so wata sii rkaniyan a mama sa minggolalan sa batang a Lam (lahu) “mawlud lahu” a skaniyan oto na makatotoro sa kapakamilik na so ama na di niyan khamilikan so wata, ko kiaopakati ron, sa khabaloy a khisnggay skaniyan a sii rkaniyan a ama sa nggolalan ko kibangnsa niyan on (sa aya niyan maphagapilido) na so kibangnsa niyan on na patoray o

515

maana a so inibtad on so katharo sa khabaloy a kapakatotoro a insarat ka kagiya da on pakanggolalana so katharo sa ba niyan phakisaboti.

Sa phakaonot roo so manga kokoman a pd on so: Kinisnggay o ama a patoray ron so pagpr o wata iyan sa daa ba on makaphangpd a isa bo, ka kagiya daa miakapangpd on ko kibabangnsa on o wata iyan.

Go pd on a so ama na kabnar iyan a kamiliki niyan ko tamok o wata iyan ko kapangindawa niyan on sa da dn a sambi iyan sa miakaoma ankanan a kokoman sa bathk ko hadith a: Ska ago so tamok ka na rk i ama aka.

Sa giankai a manga kokoman na tatap sa okit a insarat ka kagiya mitotompok sa patoray a da pakanggolalana so titayan sa kaphakisaboti niyan on.

Go aya ibarat o insarat a masoln a misasankot so kazabota on sii ko kapakadalm o kapamimikiran ago so sabot na so katharo o Allāh a: Go iniwasiyat ami ko manosiya so dowa a loks iyan sa mapiya, inikaogat skaniyan o ina iyan sa margn na inimbawata iyan sa margn na so kapritana on ago so kaphakagnka on somoso na tlo polo olan (al Ahqaf 15). Ago so katharo iyan a: Go iniwasiyat ami ko manosiya so mbalaa loks iyan sa inikaogat skaniyan o ina iyan sa malobay sa malobay na so kapritana on na sii ko dowa ragon (Luqman 14), sa giankai a dowa a ayat na miakatoro sa okit a katharo ko kiniwasiatn ko mansoiya ko kaphiapaiyai ko mbalaa loks ago so kiapayaga ko kapakallbi o Ina ago so miagdam iyan a margn ko kiaogat iyan ago so kiapakasosowa niyan ko wata iyan sa roo piakanggolalan so ayat.

Sa miakanggonanao so katimo o dowa a ayat sa minggolalan sa Insarat sa aya minos a masa o kaogat na nm olan, ka kagiya miaaloy a so kaogat ago so karitan na tlo polo olan na so pman so karitan na dowa ragon na so kalbata ko dowa ragon a dowapolo ago pat olan ko tlo polo olan na aya mialamba on na nm olan a gioto i minos a masa a kaogat ka kagiya da on aloya ko isa a ayat. Sa

516

gioto i minos a maito a masa ko kaogat a khaadn on so manga anggawta o ikaogat ago khatarotop on so lawas iyan. Sa giankai a insarat na masoln a minisoln ko manga ala ko manga Sahabah ogaid na kiasabotan o Abdullah Bin Abbas na gowani a payagn iyan na tiarima iran ago piakapiya iran. Sa so insarat o titayan (Isharat An Nassإش7ارة النص ) na makatotoro sii ko kitotompok ko maana a basa sa malilibt a kasoln ko sabaad a masa a di khagaga o oman i isa so kisampay ron, sa sii bo oto pkhatoon ko manga Mujtahid a adn a kapasang iran ko sabot a so miathay so kiabarasa iran ago miakaliwanag so manga pamikiran iran ago miakabagr so manga antangan iran ko kaolad o batiya iran ago so sima iran. Sa so pman so Ibarat An Nass عبارة na langowan a matao ko basa ago so patidalm iyanالنصna khagaga niyan a kasabota niyan ko mitotoro iyan a maana.

SO KAPAKATOTORO O TITAYAN KO MAANADilalat An Nass

�صالن� �ةلالدSkaniyan so lapiat a makatotoro sii ko kiatankd o kokoman o miabathk sii ko da mabathk so kokoman iyan sabap ko kiapakapagpda iran sii ko sabap a khasabot o kominal ko basa a skaniyan i kianggolalanan o kokoman sa di dn kailangan so kapagijtihad mlagid o so da maaloy so kokoman iyan (maskut anhuمس��كوت عنه ) na aya taralbi ko kokoman a di so mia-aloy so kokoman iyan, odi na makadadatar on. Sa opama ka makapoon ko kitab so katharo a makatotoro ko lapiyat iyan sa kokoman sa adn a sabap iyan a katawan o matao ko basa, na go adn a maaadn a shayi a salakaw a daon maaloy so kokoman a mipag’pda iyan so miabathk so kokoman iyan sii ko sabap

517

iyan sa kabaloy skaniyan a mitotoro o lapiat sa minggolalan sankoto a sabap na thatapn on so kokoman a matatatap ko miabathk on.

Skaniyan na kapakatotoro a basa a minitoro skaniyan o lapiat sa minggolalan ko sabap (illahعلة ) a kapag’pdaan o miabathk so kokoman iyan ago so da mabathk so kokoman iyan, na gowani a maadn so kokoman sii sankai a kapakatotoro a pkhowaan a phoon ko maana o titayan kna o ba sii ko lapiat iyan na bithowan o sabagi sa ngaran a so kapakatotoro o kapakatotoro (dilalat ad Dilalahالداللة ( داللة sa so salakaw kiran na bithowan iran sa maana o katharo (fahwa al Khitab), na so salakaw kiran na bithowan iran sa saginsing o katharo (lahn al Khitab).

So as Shafi’iyyah na aya ipmbtho iran on na so sabot a maayon (maf’hum al Muwafaqah) sabap ko kiapakapagayon o mitotoro o lapiyat sii ko da mabathk so kokoman iyan sii ko mitotoro iyan ko miabathk on, so pman so sabaad ko as Shafi’iyyah na bithowan iran sa Qiyas a mapayag (qiyas jalli).

So manga ibarat oto na madakl; pd on so katharo o Allāh a: Go inikokom o Kadnan ka a daa zimbaan iyo a rowar rkaniyan ago so dowaa aloks na phiapiaan sa amay ka isampay rka so kialoks o isa kiran odi na dowa siran na di nka ptharoa sii kiran so Uff (katharo a kasanka) go di nka siran phamasonga sa tharo ka kiran sa katharo a masakaw (al-Isra’ 23) sa giankanan a ayat na miakatoro ko katharo iyan sa kiaharam o katharoa ko loks ko katharo a Uff (maana kasanka) ago di khapakay so karasnga kiran sa katharo a makatotoro on, sa kna o ba so kiaharam na ba sii ko lawas o lapiyat ogaid na sii ko madadalm on a pd sa kakharingasa o mbalaa loks ago so kakhasakiti kiran.

Sa khasabot anan o taw a katawan iyan so basa Arab sa aya bantak ko kiasapar na so ringasa, a skaniyan na maaadn ko manga btad a salakaw a madakl ka datar o kazinta ago so kapran’g ago so kataronko ago so salakaw

518

ron sa khatankd on so ka haharam sa katankd a taralbi ka kagiya so sabap a matatago on na mabagr a di sii ko miabathk so kokoman iyan.

Go so katharo o Allāh a: Hiaram rkano so manga ina iyo ago so manga wata iyo a manga babay ago so manga babay niyo ago so manga babo iyo ki ama iyo ago so manga babo iyo ki ina iyo ago so manga wata a babay o pagari ago so manga wata a babay o babay niyo.

Sabnar a hiaram ankai a ayat sa minggolalan ko katharo iyan ankoto a manga taw, ogaid na da niyan aloya ko katharo iyan so manga ina a bai ago so manga wata o manga wata a mama na gowani a so sabap o kiaharam na skaniyan so kathonganaya a bangnsa a kadazg a so ipkhokom iyan so kazakasakaw a skaniyan na maaadn ko manga ina abai ago so manga wata a babay o wata a mama a gioto na madakl a di so matatago on ko manga babo ago so manga pakiwataan na phakatoro so titayan sa nggolalan sankai a sabap sii ko kakhaharam iran sa okit a taralbi (awla) ka kagiya giankoto a sabap na di misasankot so kasabota on sii ko kapagijtihad, ogaid na khatokawan skaniyan o taw a somasabot ko basa.

SO KAPAKATOTORO O TITAYAN KO MAANA A PIANGNIIqtidha’ un Nass

��صالن �اءضتقا

Skaniyan so lapiyat a makatotoro sii ko mitotompok ko maana niyan a misasankot on so kabbnar o galbk odi na so kapipiya niyan sii ko kitab.

Aya ibarat o kisasankot on o kabbnar o katharo sii ko kitab sa khitoro skaniyan o katharo sa patoray na so katharo o Rasūlullāh a: Inankat ko manga Ummat akn so

519

karibat ago so kalipat ago so nganin a initgl kiran. Sa giankai a manga btad a so pianothol o Rasūl so kiaankat iyan na mitatana sii ko Ummat sa so Rasul na bnar ko pianothol iyan sa da a sankaan on sa patoray ko kambnara on so kathakdira ko nganin sii ko katharo a khamataanan iyan so kabbnar iyan ka datar o katharo a Dosa (ithm) odi na so kokoman sa khabaloy a aya mapthakdir on na Inankat ko manga Umat so dosa o karibat…. Sa so kiaadn roo o katharo a dosa na mitotoro o katharo sa minggolalan sa pangni (iqtidha’) a misabap on na khabnar so katharo ago khaayonan iyan so kamamasaan.

Aya ibarat o misasankot on so kapiya o katharo sii ko kitab, a wajib so kathakdira on ko kipapatoray o kapiya niyan ko kitab, na so katharo o ptharo sii ko taw a makamimilik sa trak a: Bgan ka ankai a trak ki polan a phoon rakn sa dowa nggibo, sa giankanan a katharo na khikokom iyan so kapamasa sa paganay, ka kagiya so manosiya na di niyan iphammgay so nganin inonta bo igira rk iyan, na pthakdir en so sabap o kiapakamilik a skaniyan so kiaphasa ko mitotoro o katharo iyan a dowa nggibo.

Sa so kokoman a tatap sa minggolalan sa Iqtidha’ na tatap sa minggolalan sa datar o kapapayag o lapiyat sa knao ba minggolalan sa pamikiran sa ba datar sii ko manga soson a tlo a miaona, apiya pn maito skaniyan i kabagr a di siran, ka kagiya so miatankd ko manga soson a miaona na miatatap sa minggolalan sa basa sa daa ba on kapatoray, na so miatankd sa minggolalan sa Iqtidha’ na miatatap sa minggolalan sa patoray ko kabnar o katharo odi na so kapipiya niyan ko kitab sabap ko kapangingindawa ko katankd o kokoman a skaniyan na di tatap sii ko talikhodan o patoray.

520

SO KAATORA SANKAI A MANGA SOSONTartib Hadihi al Anwa’

اع�وناأل هذه ي�بترتInator o al Hanafiyyah ankoto a manga soson sii ko kabagr o kapakatotoro iyan ago so kalobay niyan sa pitharo iran a: So kapakato-toro o Ibarah na mabagr a di so kapaktotoro o Isharah, ka kagiya so ibarah na makatotoro sa so dn so ginawa niyan sii ko kokoman a mababantak ko kiapakanggolalan o titayan, na so Isharah na makatotoro sii ko kokoman a di mababantak ko kiapakanggolalana on.

521

Na so Isharah na mabagr a di so Dilalah, ka kagiya zisii ko Isharah so lapiyat a makatotoro sa so dn so ginawa niyan ago so bontal o lapiat iyan sa daa okit, na sii ko Dilalah so lapiat a makatotoro sa minggolalan sa okit o maana a so piakanggolalan so kokoman sa sabap on, na so makatotoro sa so dn so ginawa niyan na mabagr a di so makatotoro sa minggolalan sa okit (wasitah).

Na so kapakatotoro o Nass na mabagr a di so kapakatotoro o Iqtidha’, ka kagiya so miatatap sa minggolalan sa iqtidha’ na miatatap sa minggolalan sa patoray.

Sa daa khapayag sii sankai a kiapakambidabida a rarad sii ko kapkhatankd o kokoman sa misabap on, ogaid na pkhapayag so rarad iyan sii ko kaadn o kapakazopaka a mapayag (ta’arudh dhahiri) ko lt iran, sa o makazopaka so isharah ago so ibarah na maphakaona so ibarah, sa datar anan so manga pd a soson.

Aya ibarat o kapakazopaka o ibarah ago so isharah na so katharo o Allāh a: Hay so miamaratiyaya inipaliogat rkano so kitas sii ko miangabobono sa so maradika ko izik iyan a maradika ago so oripn ko izik iyan a oripn go so babay ko izik iyan a babay (al Baqarah 178) ago so katharo o Allāh a: Sa taw a makabono sa mapaparatiaya a pithibaba iyan na aya balas iyan na so Jahannam a tatapon ago kiararangitan o Allah ago pimorkaan iyan ago piagtadan iyan sa siksa a mala (an Nisa’ 93). Sa miakanggonanao so titayan a paganay ko katharo iyan sii ko kiawajib o kitas ko kiapamono sa pithibaba, na miakatoro so ika dowa sa minggolalan sa insarat sa daa ba on kitas, ka khatatap ko Naraka ago so kiararangiti ron o Allāh ago so kiapagtadi niyan on sa siksa a mala sa miatins roo, na so katins ko masa a kaphagosay (al bayanna kaphakisabotan iyan so maana a kiatimo (hasr ( البيان7 na so kiatins iyan ko siksa sa maori a alongan na ( الحصرkhaphakisabotan iyan sa nggolalan sa insarat (isharah( إش77ارة sa daa siksa iyan sa doniya, sa miakazopaka

522

ankoto a dowa a ayat, sa so katharo o paganay na adn a siksa iyan ko doniya, na so insarat o ika dowa na piakada iyan, na sii sankai na maphakaona so ayat a paganay sabap ko kabagr iyan.

Go pd a pitharo iran ko kiapakazopaka so katharo o Allāh a: Go patoray ko ama so pagpr iran ago so nditarn iran sa nggolalan sa mapiya. Sa miakanggonanao to sa okit a insarat a so ama na maoona ko kabnar ko kanggastowi ron ko tamok o wata sii ko salakaw ron a adn a kabnar iran a pagpr sii rkaniyan sa pd on so ina, sa amay ka so wata na di niyan khagaga so kanggasto a rowar ko isa ko mbala a loks iyan na maphakaona so ama san ko ina.

Sa gianan na mizosopaka iyan so minitoro o Hadith a so pianothol o al Bukhari ago si Muslim a miakapoon ko Abi Hurayrah a so sakataw a mama na iniiza iyan ko Rasūlullāh sa pitharo iyan a: Antaa tawi mala i kabnar ko kapiya a kiphagpdaan ko ron hay Rasulullah? Na pitharo iyan a: So ina aka, na pitharo iyan a oriyan iyan na antaon on? Na pitharo iyan a so ina aka, na pitharo iyan a oriyan iyan na antaon on? Na pitharo iyan a; So ina aka, na oriyan iyan na pitharo iyan a antaon on? Na pitharo iyan a: So ama aka. Sa miakatoro ankanan a hadith ko katharo iyan sa so ina na maoona sii ko kapphiapiai ron sii ko ama a skaniyan na lankap a mararankom iyan so kanggastowi ron sa khabaloy so ina a aya patot ko kanggastowi ron a di so ama sii ko masa a di kakhagaga o wata ko kanggastowi kiran a dowa kataw a siran na miangaloloks a di ran khagaga so kazokat sa mapagpr iran a ginawa iran. Sa giyanan i pamikiran a marayag ko kpit o al Hanafiyyah.

Aya ibarat o kiapakazopaka o Dilalat An Nass ago so Isharah An Nass na: So Imam Shafi’i na pitharo iyan so kiawajib o kiparat sii ko kiapakabono sa pithibaba sabap ko kitotoroon on o titayan ko katharo o Allāh a: Sa taw a makapatay sa mapaparatiaya sa karibat na makaph-maradika sa oripn a mapaparatiaya. Sa piayag iyan sa amay ka miawajib so kiparat ko kiapakapatay a da

523

thibabaa a adn a maaadn a sndod ka kagiya da on mabantak so kathibaba mamono na so kawawajib iyan ko kiapakapatay a pithibaba na aya taralbi ka kagiya daa maaadn on a sndod ago miaadn on so bantak ko kiathibaba mamono.

Na so al Hanafiyyah na aya kpit iran na giankai a kapakatotoro na masosopak iyan so isharah ko katharo o Allāh a: Sa taw a makapatay sa mapaparatiaya sa pithibaba iyan na aya balas iyan na so Jahannam a tatap on ago kiararangitan o Allah ago pimorkaan iyan ago piagtadan iyan sa siksa a mala, sa makatotoro oto sa okit a insarat sii ko kaada o kawawajib o kiparat ko kapakabono a pithibaba, ka kagiya khasabot a so kiatins ko masa a kaosay sii sankanan a balas a siksa na so kiatimo iyan on na miakazopaka so isharah ago so dilalah na maphakaona so isharah ka aya mabagr.

Sa daa miatoon a ibarat a mapiya ko kiapakazopaka o dilalah ago so iqtidha’ ago so salakawo ron a pd ko manga dilalah sii ko manga titayan a kitab.

SO OKIT O SALAKAW KO AL HANAFIYYAH KO KIAPAMAGI A SIRAN SO ASH

SHAFI’IYYAH AGO SO MIYAKAAYON KIRAN A PD KO AL MALIKIYYAH AGO SO

AL HANABILAH

م�هو� يم�سقالت يف �ةيفنحال ريغ كلسمم�هقافو� نمو� ةيعافالش

�ةلابنحالو� �ةيكالمال نم Biagi iran so kapakatotoro o manga lapiyat sii ko manga maana niyan sa dowa bagi: So kapakatotoro o biathk (dilalah al Mantuq) ago so kapakatotoro o siabot (dilalah al Mafhum).

524

So dilalah al Mantuq na skaniyan so kapakatotoro o lapiyat sii ko kokoman a miaaloy ko katharo ago miabathk on. Mlagid o giankanan a mitotoro iyan na langowan o maana a so inibtad on so lapiat odi na so sagintas on odi na mikokoyapt on, sa skaniyan na rarankomn iyan so dilalah a tlo a so mutabaqah ago so tadhammun ago so iltizam, sabap roo na biagi iran so mantuq sa bathk (sarih) ago di bathk (gayr sarih).

Sa so Sarih: na skaniyan so kapakatotoro o lapiyat sii ko maana a bitadan on sa apiya miokit sa tadhammun, a skaniyan na marani ko katharo o Nass sii ko al Hanafiyyah.

Sa so Gayr sarih: Na skaniyan so kapakatotoro o lapiat sii ko kokoman sa minggolalan sa iltizam. Sa miaadn a gayr sarih ka kagiya so lapiat na da on btadn.

Sa giankanan a mitotompok on na khapakay a mapipikir o mitharo sa minggolalan sa lapiat, na adn pman a di niyan mapipikir na so kapakatotoro iyan ko di mapipikir na skaniyan so kapakatotoro sa minggolalan sa isharah sii ko al Hanafiyyah. Sa miaona dn so manga ibarat iyan sii ko isharah an Nass.

Na so kapakatotoro iyan sii ko mitotompok on a patoray, na adn oto a khisankot on so kabbnar o katharo odi na so kapipiya niyan sa nggolalan sa akal odi na kitab antaa ka di, na amay ka misankot on so kabbnar o katharo odi na so kapipiya niyan na skaniyan so dilalah al-iqtidha’ sii ko al Hanafiyyah apiya pn inioman iran on so misasankot on so kapipiya niyan sa nggolalan sa akal a skaniyan so pmbhthowan sa Ibobowang (al-mahduf) ko katharo o Allāh a: Phakabilang ko manga pd a gawii. Ka kagiya makatotoro oto sa adn a mibobowang a aya mapipikir on na so “mioka” sa amay ka mioka ko kababaloy niyan a ekhasakit odi na giimlayalayag na phakabilang ko manga pd a gawii sa phakabayad ko kiabokaan iyan ko Ramadhan. Go so katharo o Allāh a: Izainka so lipongan (ingd) a aya mapipikir on na so

525

manga taw ko lipongan sa inibowang so manga taw (ahl) sa piakapamantk so pakaiza sii ko kasasandayan on a so lipongan. Na so ika dowa: na skaniyan so mitotompok on a patoray a mapipikir a so misasankot on so kabbnar o katharo sa knao ba so kapipiya niyan sa aya ipmbhtho iran on na dilalah al ima’ odi na dilalah at-tanbih, kapakatotoro a insarat odi na khatanodan. A skaniyan so kisompat o ropaan ko kokoman sa arangarang a oda skaniyan mabaloy odi na so datar iyan a sabap na so kakhisompat iyan on na mawatan, ka datar o katharo o Allāh a: So mizina a babay ago so mizina a mama na lphadi niyo so oman i isa kiran sa magatos a lphad. Sa gioto na makatotoro sa so kazina na sabap o kiawajib o kalphad, sa bithowan oto sa miabals a bathk (mantuq( منط77وق ka kagiya so maana na miasabot phoon ko kitotoroon on o lapiyat sa kabathk.

So dilalah al mafhum: Skaniyan so kapakatotoro o lapiyat sii ko kokoman a da maaloy ko katharo ago da niyan bathka. Sa bithowan oto sa siabot (mafhumمفهوم ) ka kagiya so kokoman na miasabot a phoon ko lapiat sa minggolalan sa okit a shayi a salakaw ka datar o sabap o kokoman odi na so kiada o kisasankot sii ko miabathk ago miaaloy.

So dilalah al Mafhum na dowa soson: So siabot a makaaayon (mafhum al Muwafaqah) ago so siabot a makasosopak (mafhum al-Mukhalafah).

Mafhum al-muwafaqah: Skaniyan so kapakatotoro o lapiyat sii ko kiatankd o kokoman a miabathk sii ko nganin a da maaloy so kokoman iyan sabap ko kiapakapagpda iran ago so miabathk so kokoman iyan sii ko sabap o kokoman a so khasabot sa nggolalan ko katawi ko basa sa di dn makapangingindaw sa ijtihad. Mlagid o so da mabathk so kokoman iyan na taralbi ko kokoman a di so miabathk so kokoman iyan odi na makadadatar on sa onot ko kabagr o sabap sii ko da mabathk so kokoman iyan odi na so kapakadadatar iyan on sii ko miabathk.

526

Sa aya ipmbtho iran ko paganay na Fahwa al Khitab لحن الخطابna so ika dowa na Lahn al Khitab , فحوى الخطاب.

So sabaad ko as Shafi’iyyah na pmbalowin iran oto a pd ko Qiyas sa aya ipmbtho iran on na Qiyas a mapayag (qiyas jalliقياس جلي ) a so miaosay tano sa onaan.

Sa so mafhuim al Muwafaqah na skaniyan so dilalah An Nass sii ko al Hanafiyyah. A miaona dn so manga ibarat iyan. Sa bithowan sa mafhum al Muwafaqah, ka kagiya so kokoman o da mabathk na makaaayon ko kokoman o miyabathk.

Sa gianan na kiaopakatan so kababaloy niyan a bagr a dalil ko al-Hanafiyyah ago so as Shafi’iyyah ago so miayon kiran apiya pn miasobag siran sii ko ngaran iyan.

Na amay ka miabaloy a bagr a dalil na khatankd misabap on so manga kokoman a kitab sa datar o kiatankd iyan sa minggolalan sa miabathk ka kagiya so basa na biathk iyan.

Sa miaopakat siran ko kahaharam o kapran’ga ko mbalaa loks sa sabot oto ko kiaharam o kasopaka kiran sa nggolalan ko katharoa ko Uff a katharo a kasanka, sa datar oto a siabot iran ko kiaharam o kakana ko tamok o wata a ilo so ka haharam o katotonga on odi na so kailanga on, sa datar oto a siabot iran ko katharo o Rasulullah a: Sa taw a pankhawn iyan so badas o isa a Muslim na patoray ron so kikasowin iyan on. Sa wajib so kikasowin ko nganin a miakasobra sa arga sankoto a badas.

So mafhum al Mukhalafah: Skaniyan so kapakatotoro o lapiyat sii ko kiada o kokoman a miabathk sii ko nganin a da mabathk sabap ko kiada o kisasankot iyan on a khatarima sii sankoto a kokoman. Sa aya ipmbh-tho ron na dalil al Khitab ka kagiya so katharo (khitabخطاب ) na skaniyan i miakatoro on sa minggolalan sa kiada o

527

kisasankot iyan on a pd sa ropaan odi na sarat ago so salakaw ron.

So mafhum mukhalafah na khamataanan igira miaadn ko katharo so kaphakisabotan iyan so kiatndo ago so kinisnggay o miabathk (mantuq7منط777وق ) sa ron bo pnggolalan so kokoman ka datar o nggolalan sa ropoaan (sifahص77فة ) ago so sarat (shart7ش77رط ) ago so tamana (gayahغاية ) ago so bilangan (adadعدد ) ago so salakaw ron, na sabap ko kiazoson o sankot a matatago on na mizoson skaniyan sa manga sosonan a madakl.

SO MANGA SOSONAN O MAFHUM AL MUKHALAFAH

Anwa a’ u Mafhum al Mukhalafah مفه777وم أن77واع المخالف77ةMafhum as Sifah (miasabot sa minggolalan sa sipat) skaniyan so kapakatotoro o katharo a adn a sipat iyan a ropaan sii ko kiatankd o soranga o kokoman a adn a sipat iyan sii ko nganin a daa ba niyan sipat sankoto a sipat. Kna o ba aya mapipikir ko sipat sankai a bandingan na so sipat ko ilmo a Nahu, ogaid na skaniyan na lankap a di giankoto a sipat sa kharankom iyan so sipat a ropaan (na’t) ka datar o Hadith a: Sii ko kambing a thatalonn so zakat. Sa so kambing na mazisipat iyan so kathatalona on a gioto i kapndiakati ron na so kambing a di thatalonn (maana di aayamn a madakl) na daa zakat iyan ka giotoi mafhum mukhalafah a maada on so sipat na di ron pnggolalan so kokoman o adn a sipat iyan. Go pd roo so masasanday ko salakaw ron ka datar o Hadith a: Sii ko thatalonn a kambing so Zakat. Sa so thatalonn (sa’imah) na miasanday ko kambing sa datar o kokoman o miaona a Hadith a so thatalonn na sipat o kambing. Go so ngaran a masa (dharf az Zaman) ka datar o hadith a: Sa taw a phasa sa kayo a korma ko oriyan o kiata’bir iyan (kiapakakharomai o daliday a mama ago so babay ron) na so onga niyan na rk o miphasa inonta bo o saratn on o

528

miamasa. Na aya sabot roo a makasosopak, na ophasaa niyan so korma ko da on pn kataabira na so daliday niyan na rk o miyamasa. Isasarat sii ko sifah a so adn a khasabot on a makasosopak (mafhum mukhalif) na so kabaloy niyan a mattndo sa datar o ibarat a miaona ka kagiya tindo iyan sii ko sisipatan on sasoson odi na maoolawla a pd ko btad iyan, na amay ka miaadn a pzawa aya maana niyan na pphayag ko kamataani ko sisipatan ka datar o katharo o Allāh a: Mataan a so manosiya na inadn a sipat iyan so Halu’, a igira miasogat a marata na katkawan, na amay ka masogat a mapiya na mligto, a skaniyan na somiawa ko waraan o manosiya, go datar oto igira miaadn a pantag sa kabantog (madh) odi na kapaawing (dam) odi na kabagr (ta’kid) odi na adn a phakisabotan iyan a sabot a so di kissnggay o miaaloy sii ko kokoman, na giankanan a manga btad na daa mafhum iyan a mukhalafah. Pd ko manga ibarat o sipat a tomindo a adn a mafhum iyan sii ko mitharo on na so katharo o Allāh a: Sa taw a pd rkano a di niyan magaga so btang ko kapangaroma sa manga pindiara a manga babay a khipaparatiaya na sii pangaroma ko mipapaar o manga lima niyo (manga oripn) a pd ko manga babay a mapaparatiaya (an Nisa’ 25). Sa giankanan a titayan na miakanggonanao sa minggolalan sa biathk iyan (mantuq) sa so Muslim na amay ka di phakagaga mangaroma sa mapiya a taw na khapakay ron so kapangaroma niyan sa oripn a babay a mapaparatiaya, na phakatoro so sabot on a makasosopak (mafhum mukhalif) sa di ron khapakay so kapangaroma niyan sa oripn a kafir ko di niyan kagagaa ko kapangaroma sa babay a maradika a mapapara-tiaya, sabap ko kiada on o sipat. Sii anan ko as Shafi’iyyah ago so miayon on.

Go pd roo so hadith a pianothol i al Bukhārī ago so Abu Daud ago so an Nasa’i a: So karikor o kawasa (sa di niyan bayadan so otang iyan) na khalalal so maratabat iyan ago so kasiksaa on. Sii ko isa a hadith na: So karikhor o kawasa na kapanalimbot, sa giankanan a titayan na makatotoro ko mantuq iyan sa so karikor o

529

makambabayadan a phakabayad na khapakay ko pzkat a katharo iyan sa si giraw na rinikoran ako niyan odi na lialim ako niyan sa rk o Kali so kasiksaa on amay ka misampay ron so karido.

Sa mitotoro o sabot on a makasosopak (mafhum mukhalif) sa so karikor o daa khibayad iyan na di khapakay o ba pamalataan o pzkat so da niyan kapakabayad, ago di khasiksa o Kali sabap ko kiada on o sipat a so kakakawasa niyan a khapakay a makabayad.

Mafhum as Shart (so sabot a sarat): Skaniyan so kapakatoro o katharo a kaphakisabotan iyan so kokoman a misasankot ko sarat sii ko kakhatankd o soranga ankoto a kokoman sii ko kada o sarat.

Aya bantak ko sarat a miaaloy na so sarat a basa – a so somiold on so kasankapan a sarat ka datar o In (amay) ago so Ida (igira) ko basa Arab – ka datar o katharo o Allāh a: Amay ka maadn siran a manga oogat na nggastowi niyo siran sa taman sa makambawata siran (at Talaq 6) Giankai a ayat na biathk iyan so kiawajib o pagpr ko babay a innda-an ko masa o kasasagad o iddah amay ka maogat, na minitoro o sabot a makasosopak (mafhum mukhalif) sii ko daa paliogat a pagpr amay ka kna o ba maogat ka kagiya miada on so sarat a so ron minikoyapt so kokoman sii ko miabathk, sii anan ko komipit ko mafhum mukhalafah.

Mafhum al Gayah (so sabot a tamana): skaniyan so kapakang-gonanao o katharo a misasankot ko Gayah sii ko kiada o kokoman a miasabot sa khatatap so soranga iyan sii ko oriyan o tamana gayah. Aya ibarat iyan na so katharo o Allāh a: Go kankano ago inom kano sa taman sa mapayag rkano so pamorawag a mapoti phoon ko pamorawag a maitm a pd ko pidiyar oriyan iyan na tarotopa niyo so powasa sa taman ko kagagawii (al Baqarah 187). Giankanan a titayan na biathk iyan so kakhapakay o kakan kainom ko kagagawii ko Ramadhan sa taman ko kasbang o pidiyar, na makatotoro mambo so saboton a makasosopak sii ko soranga ankanan a

530

kokoman a so kiaharam o kakan ago so kainom ko oriyan ankai a tamana a skaniyan so kasbang o pidiyar sa aya myakatoro on na so katharo a hatta (taman) a so aya mitotoro iyan na so nganin a oriyan iyan na tamana ago kaposan o nganin a ona-an iyan.

Go biathk iyan pn so kiawajib o powasa ipoon ko kasbang o pidiyar na taman ko kagagawii a so magphoon ko kasdp o alongan, na aya mambo a khitoro o sabot on a mukhalif na so kiada ankaoto a kawawajib ko oriyan o kasdp o alongan, sa minitoro o lapiyat a ila (taman).

Mafhum al Adad (so sabot a bilangan): Skaniyan so kapakatoro o katharo a so misasankot ko bilangan a mattndo sii ko kiada o kokoman ko talikhodan o bilangan sa miatankd so soranga iyan, ka datar o katharo o Allāh a: Go so siran oto a pthokasan iran so manga pindiara a manga babay oriyan iyan na di siran makatalingoma sa pat a manga saksi na lphadi niyo siran sa walo polo a lphad (an Nur 4). So ayat na biathk iyan so kiawajib o kalphadi ko tomiokas sa walo polo a lphad, sa miakatoro so sabot on a mukhalif sa so kasobrai sankoto a bilangan na di khapakay odi na so di ron katarotopa.

Go pd roo so katharo o Rasul a pianothol i Ahmad ago si Darimi a; Sii ko lima a onta so zakat a satiman a onta. Sa so kinisankot o kiawajib o satiman a onta a zakat na phakatoro oto ko sabot on a sopak sa da kawajib o zakat ko masa a di niyan kisampay ko bilangan a lima timan.

Mafhum al Laqab (sabot a grar): Skaniyan so kapakatoro o lapiyat a so sianday ron so kokoman sii ko ngaran a matitiman sii ko kiada o kokoman sii ko salakaw ron.

Aya bantak ko laqab (grar) sankai a bandingan na skaniyan so ngaran a lankap a di so kabaloy niyan a grar odi na ngaran a soson (jns) ka datar o tharoa a : Sii ko kambing na ana zakat iyan, sa makatotoro oto sa kiawajib o zakat ko kambing, na aya sopaka iyan na daa zakat ko salakaw ko kambing.

531

Sa giankanan a soson na daa mitharo on a rowar sa maito a manga taw ko taw a mikhpit ko mafhum al-mukhalafah a datar i Daqqaq ago si As Sayrafi a pd ko as Shafi’iyyah ago so Ibn Khuwaizmindad a pd ko al-Malikiyyah.

Go sianka skaniyan o kalankapan ko mikhpit ko mafhum mukhalif ka kagiya aya onayan o kiakowaa iran ko mafhum mukhalif na so sankot ko katharo na patoray a adn a maadn on a gona niyan ka oda a gona niyan na so kaaloya on na daa bali niyan, na oda a mapayag on a gona na mbalowin so gona niyan a so kada o kokoman ko kada iyan, na so kaaloya ko laqab sii ko katharo na di niyan pangindaw ankai a gona, sa da dn a pangindaw sa kakowa sa mafhum iyan a mukhalif.

Sa giankai a manga sabot (mafahim) na kna o ba maisaisai pankatan ko manga taw a mikhpit on ogaid na mbidabida sa bagr, sa so sabagi on na mabagr a di so sabagi, sa aya lawan on sa kabagr na so mafhum al-gayah, oriyan iyan na so shart, oriyan iyan na so Sifah, oriyan iyan na so Adad, sa aya onga ankai a kiapakambidabida na pkhapayag sii ko kapakarayaga ko sabagi on ko masa a kaadn o kapakazopaka iran.?????????????????

532

SO MANGA BANTAK O KITAB A LANKAPMaqsid at Tashri’ al Ammah

7ةامالع يع7رشالت7 7داصقمLangowan a kitab a pd ko manga kitab na adn a manga bantak iyan a lankap a so biantak o mimbaal ko kitab so kamataani ron ko kiabtad iyan sa kitab. Na aya antap a onayan ko manga kitaban a Islam na so kamataani ko manga kamapiaan o manga oripn o Allāh sii sa doniya ago sa maori a alongan sa nggolalan sa kakowa o kamapiaan iran ago so karn o kamarataan sii kiran, ago so kalompiyo o kaphagingd ko langowan a marata ka an mitindg o manga taw so galbk o Kilafah ko liyawaw o lopa. Sa aya makatotoro roo na so kapangilay odi na kapamatiya ka so taw a phanondogn iyan so manga titayan a kitab sii ko Kitab o Allah ago so Sunnah o Rasulullah na khatoon iyan skaniyan a langon dn ma-antap sii sankai a bantak a maporo, sa daa pd sa galbk a inisogo o kitab inonta bo a matatago on so gona a mala, ago daa galbk a inisapar iyan inonta bo a kadadalman sa marata ago kabinasa. Makapnggonanao roo so manga sabap a madakl sii ko Qur’an ago so Sunnah. Sii ko sabap a kiasogoa ko Rasul na pitharo o Allāh a: Go da-ami ska sogoa inonta bo a pangalimo ko manga kaadn (al Anbiya’ 107). Sii ko kinisogoon ko sambayang na pitharo iyan a: Mataan a so sambayang na phakasapar ko piakasisingay ago so marata (al Ankabut 45) Sii ko kapagabdas so katharo iyan a: Di khabayan o Allah o ba kano niyan adni sa margn, ogaid na khabayaan iyan so kasotiya niyan rkano ago tharotopn iyan so limo iyan sii rkano (al Ma’idah 6). Go pitharo iyan ko btad o Zakat a: Kowa ka ko pd ko manga tamok iran a sadaqah (zakat) a phakasoti kiran ago phakalompiyo kiran (at Tawbah 103) Sii ko kaphowasa na

533

pitharo iyan a: Inipaliogat rkano so powasa sa datar o kinipaliogat iyan ko siran oto a miaonaan iyo kaan kano makapanang-gila (al Baqarah 183). Sii ko Hajji na pitharo iyan a: Ka an siran makamasa sa manga gona iran ago katadman iran so ingaran o Allah sii ko manga gawii a katotokawan sii ko nganin a inirizki niyan kiran a pd sa manga binatang (al Hajj 28). Sii ko btad o kitas na pitharo iyan a: Go adn a rk iyo sii ko kitas a kaoyagoyag hay manga lalantas i pamikiran ka-an kano makadaag (al Baqarah 179). Go pitharo iyan ko kiyaharama ko pakabrg a; Mataan a khabayaan o shaytan a kitanaan iyan ko ltlt iyo ko kapriridoay ago so kakhakara-rangita sii ko pakabrg ago so kandarmt ago pagrnn kano niyan ko katadmi ko Allah ago so sambayang na ino itharg iyo (al Ma’idah 91). Go sii ko kinisogoon ko kapakithidawa so katharo o Allāh a: Oda so kinirnn o Allah ko manga taw ko sabaad kiran ko sabaad na disomala a adn a manga bibinasa a manga barombarong ago manga sambayang ago so manga masjid a phagalowin on so ingaran o Allah sa madakl (al Hadjj 7). Ago so salakaw san a manga sabap. Ogaid na so manga galbk ko dowa a sosonan iyan na kna o ba isa isai pankatan, ogaid na pd on so khaadn iyan so btad a di phakathito so kaoyagoyag inonta bo o misabap on sa odi maadn na khasagala so kaoyagoyag, na adn pman a pd on a mababa a di gioto sa o mada na di khabinasa so kaoyagoyag ogaid na khabaloy a margn ago mapitl, na adn pman a mababa roo a so kada iyan na daa khaadn a kabinasa odi na margn ogaid na so kaaadn iyan na maphakatanos iyan so kaoyagoyag ago maphakataid iyan. Phoon sii na biagi o manga Ulama so manga bantak o kitab sa tlo bagi: So patoray a di mipndarainon (Dharuriyyah), so mapangingindaw (Hajjiyyah), so paratobowan a iphakataid (Tahsiniyyah). Ad Dharuriyyah (so di mipndarainon) skaniyan so manga btad a so di mipndiridiri ko kapakatindg o kaoyagoyag o manga taw, sa o mabinasa langon odi na

534

so sabagi on na khabinasa so atoran o kaoyagoyag iran sa mlankap on so kasagala, sabap roo na siniyap skaniyan sii ko langowan a agama a pd ko manga agama a miangao-ona, ka kagiya misasankot on so atoran o doniya ago di khatatap so soson o kamamanosiyai a mathitho i btad odi ron misabap a skaniyan na lima btad: (1) Ad Din (so agama) (2) An Nafs (so ginawa) (3) al Aq’l (so akal) (4) an Nasl (so moriataw) (5) al Mal (so tamok) go inioman on o pd kiran so maratabat (al Irdh), sa sii sankai a manga btad na phakatindg so btad o agama ago so doniya, na sii ko kasiyapa on na phakahtito so kaoyagoyag ago khaator so kaphagingd.

Sa so kasiyap ankai a manga btad na khaadn sa ggolalan ko kibtadn ko manga kitaban a phakaadn on sa paganay, oriyan iyan na so kitaban a phakasiyap on ko katatatap iyan ago so kasiyap iyan ka an di khada ko oriyan o kapakamoayan iyan odi na aya mada na so onga niyan a mababantak on. Skaniyan oto na so kasiapa on ko katamapar o kaaadn iyan ago so kada iyan. Sa so kaadna ko agama (din) na inwajib so kaparatiaya ko Allāh ago so manga Sogo’ iyan so manga Malaikat iyan, so manga kitab iyan, so alongan a maori ago so kilapiatn ko Shahadah, ago so manga pakaasal o manga simba a pd sa sambayang powasa zakat a hadjji ago so salakaw ron. Na so kasiapa on: na inwajib so Jihad sa lalan ko Allāh , ago so kasiksaa ko manga taw a lominiyo ko agama ago so manga murtad ago so manga taw a phagrnn iran so kisampain ko panolon o Islam, ago so manga taw a giimanolon ko Bid’ah (pimbago ko agama) ago so manga taw a sianka iran so kabgay sa Zakat, ago so kasapari ko taw a pphangokom a di matao a khahalal iyan so haram ago khaharam iyan so halal, ago so makadadatar roo. Na so kaadna ko ginawa (nafs) ago so moriatao (nasl) na inisogo so kapangaroma ka an maadn so kambabawata sa hiaram so kazina ago so liwat (kakharomai o magizan sa soson a palaya mama odi na babay).

535

Na so kasiapa sankoto a dowa: Na inwajib o kitab so kaparoliya ko di mipndarainon a pd sa pangn’nkn ago panginginomn ago nditarn, ago inwajib iyan so kitas ko taw a miamono sa pithibaba iyan, ago so diyat ago so kiparat ko taw a miakapatay sa karibat a da thibabaa, ago so kasiksaa ko mizina. Na so kasiyap o akal, na piakay so langowan a phakaoman ko bagr iyan ago so kalompiyo niyan na hiaram so langowan a phakabinasa on odi na khakowaan iyan sa bagr a pd ko manga panginginomn a pakabrg ago so manga phakaibg (mukhaddirat / narcoticts) sa inibtad iyan so manga kasiksaan ankanan a galbk a phakarasng ko manga taw. Na so kaadna ko tamok: Na inwajib iyan so kanggalbk, sa inisapar iyan so kambokbokl sa piakay niyan so manga pakaasal o kandodolona ka datar o kaphasa kapagapin ago so salakaw ron. Na so kasiapa on: Na inisapar iyan so kapamabai ko tamok sa ngglalan sa kapamankhawa on ago so ka gasaba on ago so kapriba, ago so kakana ko tamok sa nggolalan sa batal a pd sa kapanndan, sa inwajib iyan so kapotoli sa lima ko taw a mamankhaw, ago so kataazira ko taw a nggagasab sa tamok, ago inwajib iyan so kapakaako (dhaman). Na so kasiyapa ko maratabat: Na hiaram iyan so katokas a kabokhag ago so kapakalankapa ko piakasisingay ko manga taw, inwajib iyan a lphadan so panonokas. Na go kagiya an mabaloy ankai a Dharuriyyat a khatoman iyan so antap on na miakaoma so Shari’ah a pd iyan so manga kokoman iyan a pakaasal sa minioma niyan pn so manga kokoman iyan a phanarotop a so opama ka mada na di niyan khabinasa so kokoman iyan apakaasal.

Sa inisogo a pd o sambayang so kapagbang ago so kakamat ago so katonaya on sa jama’ah ka an mabaloy a tarotop ago samporna.

536

Sa sii ko kapangaroma na inisogo so kapakandatar sa pankatan o mama ago so babay (kafa’ah) ago so kapiya a kapamili ka an kamataani so kaphagayon ago so kapndayo ago so karrnk a gioto i bantak ko kapa-ngaroma, ago an maadn so moriataw a mapiya “pili anka so baraagama ka mbayank so mbalaa lima nka (ilat ko kapakadaya)” “Go pananggilai niyo so Kadra’ud diman” Gianan so ba dn mapoti mado, na matimnag masnggi. Gowani a haramn iyan so kazina ka pantag sa kapalihara o moriataw na inoln iyan so manga lalan a khiokit on, sa hiaram iyan so manga okit iyan a pd sa kapanntng ago kapangapt ago so kisibain ko haros a babay, na so kabaloy o kitas a khisamapay ko kasiyap o manga ginawa sa bontal a tarotop na inwajib so kaadn on o kapakaplagid. Na gowani a haramn so pakabrg sa pantag sa kasiyap o pamikiran na hiaram iyan pn so maito on sa inwajib iyan so siksa ko kainoma on a gioto na di niyan maphakada so pamikiran, ogaid na kagiya so maito na phakatawag ko kalaan on na inioln oto sankoto a lalan iyan. Na gowani a wajibn iyan so kaakowa ko tamok o salakaw a miabinasa na inipatoray niyan so kapakandatar iyan sa tarotop, na amay ka di khaparo na sii makaphlagid ko arga iyan sa khabayadan o miakaolawla. al Hadjjiyyat (so mapangingindaw): Skaniyan so manga btad a so maphakalbod iyan ko manga taw so kaoyagoyag iran a khaankat iyan so margn sii kiran, sa o mabinasa langon odi na so sabagi on na khitaloga siran ko margn sa khitmo kiran so mapitl ogaid na di khabinasa so kaoyagoyag iran sa ba datar o kada o Dharuriyyat, a skaniayn oto ko katimbl iyan na phagndod ko kapakalbod o giikandodolona o manga taw, ago so kaplbolbod ko manga kokoman a maphakakhap iyan so manga rrgn ago khaankat iyan so mapitl, ago so kapakaya ko btad a di mipndarainon o manosiya.

537

Na so taw a pphanondog ko manga kokoman o Shari’ah na khato-on iyan ankanan a soson sii ko manga simba (ibadat) ago sii ko gi-ikandodolona (mu’amalat) ago sii ko manag adat (adat) ago sii ko manga siksa (uqubat). Sa so philbolbod ko manga simba na madakl, ka datar o kiapakay o kathayammum ko masa a di kakhagagaa ko kaosara ko ig ago so kiabaloya ko lopa a masjid, ago so kiapakay o kaboka ko Ramadhan ko taw a giimlayalayag ago so pkhasakit, go so ka kasara ko sambayang a pat rakaat sa balowin a dowa rakaat, ago so kakhapakay a kazambayang o taw a moontod amay ka di khaparo a tomitindg, odi na so kapaginsarat ko olo amay ka di phakagaga romoko ago so kasujud. Sii ko kandodolona: Na piakay so kapagankat ago so Arayah ago so musaqah ago so muzara’ah a gioto na palaya makasosopak ko manga onayan, ago piakay so kamblag (talaq) ko masa a daa phalagoyan on. Sii ko manga adat: na piakay so kathogs ago so miatay a sda ko ragat, ago so kasawiti ko manga pipiya a pd sa rizki a pangn’nkn ago panginginomn ago nditarn. Sii ko manga siksa: Inibgay ko wali o miabono so kabnar ko karila ko kakitas sa phakabgay so miakapatay sa diyat odi na mirila on, go so diyat ko kiapakapatay sa da thibabaa na sii minipatoray ko manga dadazg o miakapatay.

Sa sii sankai a hajjiyyat so phanarotop a so di khamataanan so mapipikir on sa tarotop inonta bo o misabap on. Pd roo a so kiapakaya ko kakasara ko pat rakaat a sambayang na piakay pn so katimoa ko dowa a sambayang kaan matarotop so kiaplbolbod (rukhsah) a paka-asal, sa gowani a pakain so kapakipangaromaan ko da pn kabaligi na inisarat on so kapakathinki iran ago so mahar ka an matarotop so bantak on a mapiya, na gowani a pakain kiran so kandagang ago so kapama-gpda ko kandagang (sharikah) na inisapar kiran so kapangakal ago so kandonsiyan.

538

At Tahsinat (so manga ikataid ago parahiasan): Skaniyan so manga btad a maphakataid iyan so kaoyagoyag ago khatarotop iyan, a o mada na di niyan khabinasa so atoran o kaoyagoyag sa datar o kada o Dharuriyyat, go di kiran khisogat so margn sa datar o kada o Hajjiyyat, ogaid na khabaloy so kaoyagoyag iran a di mapiya a zankaan o waraan a mapiya ago so pamikiran a bilangataw. A gianan na phagndod ko manga pipiya a parangay ago so manga adat a kasakaw, a pkhailay tano sii ko oman I soson a pd ko manga soson o kitab. Sii ko manga simba: Inisogo o Allah so kapagabdas ago so kasapngi ko manga awrat, ago inisogo iyan so kathatanosan ko masa a kapzambayang “kowaa niyo so parahiasan iyo ko omani i sambayang” sa datar oto a inisogo iyan so kapakarani ron sa nggolalan ko manga pangoman a simba (nawwafil) a so manga sunat ko sambayang so powasa so manga sadaqah. Sii ko kandodolona: Inisapar iyan so kaphasaa ko manga najis, go inisapar iyan so kasaliphawi ko pagari amay ka pangakapan iyan so isa a babay, go so kasaliphaw ko kapamasa sa nganin, go so kapangakal ko kaphasa, go inisogo iyan ko manga karoma so katangana iran ko karoma a babay sa nggolalan sa mapiya ago so kabokai kiran sa nggolalan sa mapiya. Sii ko manga adat: Na inisapr so kathabowakar ago so kazobra o kapagikot, “di nka mbaloya so lima nka a magakot ko tngo oka (ilat ko kapligt) na di nka pman khayata sa samporna a kakayat (lat ko kapammgay) ka makaontod ka a kapanginginsoyaan a malalapis” sa inipangndao niyan so manga kambilangataw ko kakan ago so kainom. Sii ko manga kasiksaan: Na inisapar iyan so kabonoa ko babay ago so manga wata ago so manga loks ago so manga pandita o manga agama sii ko giikathidawa, datar oto a inisapar iyan so kakowaa a di yaman ko bankay o biono, ago inisapar iyan so kandonsiyan.

539

Sa rk ankai a Tahsinat so manga phanarotop, ka datar o manga sunat ko kaplompiyo, ago so kibagakn ko kabatala ko manga galbk a kiapho-onan sa soasoat ko Allāh “go di niyo pagilanga so manga galbk iyo” sa initoro iyan a aya imbgay a sadaqah ko tamok na so mapiya on”Go di niyo mbanataka so marata on a aya niyo ipzadqah a di niyo to khowa-an (opama ka sii rkano bgan) inonta bo a makaphipipidng kano ko karata iyan” ago inisogo iyan a aya mapiya na so kisolnn ko sadqah ko kibgan on ko mbgan on. So kaatora sankai a manga soson: Giankai a manga soson na ma-aator, sa aya paganai ron na so Dharuriyyat a skaniyan i pakaasal, ka kagiya so kamapiaan o agama ago so doniya na mapananagombalay ko kasiyapa sankoto a manga btad a lima, a o mabinasa na khabinasa so atoran o doniya na daa khaadn a kamapiaan sa alongan a maori. Na aya phakatondog on na so Hajiyyat, sa so kaoyagoyag na di khada ko kada iyan, ogaid na khabaloy so kaoyagoyag a margn ago mapitl, na so kasiapa on na khaankat iyan ko manga taw so manga rrgn, sa so kaoyagoyag na phakalbod a maoml, sa miniitong skaniyan a phanarotop ko Dharuriyyat. Sa phakatalingoma so Tahsinat ko oriyan oto a skaniyan i phakabgay sa kapiya i bontal ko kaoyagoyag ago so katatarotop a skaniyan mambo na phanarotop sankoto a soson a dowa sa kaporoan. Sa gophoon mada so Dharuri odi na mabinasa na khada so matatago ko kababaan iyan a pd sa Hajiyyat ago Tahsiniyyat, ka kagiya so kada o pakaasal odi na so kabinasa niyan na phakatonay ko kakhada o sapak odi na so kakhabinasa niyan, ka kagiya siran a dowa ko kiphapantagn iran ko Dharuri na sii ko pankatan a sipat ko sisipatan on, na so kada o sisipatan na maphakada iyan so sipat iyan, sa odi maadn so pakaasal o kitas na di khaadn so katarotopa on, na odi maadn so paka-asal o kaphasa na di khaadn so kada o di ron katawi odi na so garar a matatago on, ogaid na di khipatoray ko kada o

540

Hajjiyyat ago so tahsiniyyat so kakhada o Dharuriyyat ogaid na ka-aden a kakokorangan. Sabap san na khaadn so manga kokoman a piakay o kitab ko kasiapa ko Dharuriyyat a skaniyan i di mipndarainon ko manga kokoman na aya phakatondog on na so manga kokoman a somosogo ko hajjiyyat ka kagiya phanarotop on, oriyan iyan na makatondog on so manga kokoman a tahsiniyyat. Sii sankai a pakaasal na inipaliogat ko pialiogatan so manga simba ago so manga paliogat a adn a matatago on a margn sa siyap ko agama, sa da on siapa so kapakadaa ko margn ka kagiya so karna ko margn na btad a hajiyyat na so kasiapa ko agama na btad a dharuriyyat na maphakalbi skaniyan. Sa piakay so kakan sa miatay a da masombali ko masa a kamoto-wan, ka kagiya so kinisaprn ko kakana on na btad a tahsiniyyat na so kaoyaga ko ginawa ago so karna ko kabina niyan na btad a Dharuriyyat na phakalbin, sa piakay so kasawai ko awrat ko masa a kapamolong sabap ko kamotowan na so kasapngi ko awrat na tahsinat na so kabolongi ko sakit o lawas na dharuriyyat na maphakalbi. Sa piakay so kibagakn ko abdas ago so kaphaygo amay ka so kaosara ko ig na phakamorala ka kagiya so kapagabdas ago so kaphaigo na btad a tahsiniyyat na so kasiapa ko lawas na Dharuriyyat. Sa piakay so kazambayang ko talikhodan o imam a salimbot a rakhs o kaada o kaontol ka ka kagiya so kapakatindg o jamaah (katitimo) na tanda a pd ko manga tanda o agama, sa so kaontol na phanarotop on. Sa piakay so kaphasaa ko tamok a adn a matatago on a di ron katawi a maito ka kagiya so kisaparn on na phanarotop ko kapasadan, na o saratn on so kada o garar sa mamantk na khaoln iyan so pinto o kaphasai a skaniyan na dharuriyyat odi na hajiyyat. Go piakay ko pkhasakit a kazambayang iyan a moontod odi na sii ko dianka a kapaparo niyan sa makaphaginsarat ka kagiya so katarotopa ko manga

541

rokon iyan na phanarotop ko Dahruriyyat iyan, na amay ka so katonaya ko dharuriyyat na phakatonay ko kibagakn ko sambayang na di mipnggolalan ka an di khada so katonaya ko sambayang. Kaimolngan sii: a giankanan a pakaasal na so kapnggolalan iyan ko tlo soson na pnggolalan pn sii ko manga Dharuriyyat ka kna o ba siran isaisa i pankatan. Sa so kasiyapa ko agama na maoona a di so kasiapa ko ginawa, na so kasiapa ko ginawa na maoona adi so kasiapa ko akal ago so tamok sa gianan i atoran iyan ko masa a kapakazopaka iran, sa o makazopaka so dowa a dharuriyyat na aya khakowa na so mabagr on sa khibagak so mababa on i pankatan. Phoon sii na inipaliogat so Jihad a siyap ko kaadn o agama apia pn madadalm on so kakhada o manga ginawa, ka kagiya so kasiapa ko agama na maporo a di so kasisiapa ko ginawa, sa piakay so kainom sa pakabrg ko taw a initgl n sa siap ko ginawa niyan ka so kasiapa ko ginawa na maoona a di so kasiapa ko akal, sa piakay so kabinasaa ko manga tamok o salakaw amay ka itgl ko taw sa odi niyan binasaa na khasokar skaniyan ka kagiya so kasiapa ko kaoyagoyag na maoona a di so kasiapa ko tamok.

SO GIIKAPAKAZOSOPAKA O MANGA DALIL

Ta’arudh al Adillah

األدل��ة تعارضSo Ta’arudh sii ko basa, na so kapakambalaka sa okit a makaphagrna, sabap roo na bithowan so gabon sa Aridh (makaarn) ko katharo o Allāh a: Giai na gabon a pagoranan tano niyan. Ka kagiya kasasaparan iyan so sindaw o alongan o ba misampay sa lopa.

542

Sii ko Istilah na so: kapakambalaka o dowa a dalil a makandadatar sa okit a makaphagrna. Aya maana niyan na so kakokom o oman i dalil sii ko darpa a satiman ago masa a satiman sa kokoman a makasosopak ko inikokom o salakaw ron. Sa so kinisankot iyan ko kabaloy ran andatar na kagiya an kamata-ani so kapakapmbalaka, ka kagiya so malobay na di niyan kharn so mabagr ko kaphakarayag on o mabager, sa so hadith a mash’hur na di niyan khabalak so hadith a mutawaatir, na so hadith a ahad na di niyan kharn so hadith a mash’hur. Sa inisankot pn ko kaiisaisa ko darpa ka o maadn siran ko dowa a darpa na daa khaadn a kapakazopaka, odi na sii ko isa a darpa ko masa a makambibida.

Na so kapakazopaka ko datar anan na di khaadn ko manga dalil a kitab ka kagiya katimo a nan ko dowa a makazosopaka a skaniyan na mustahil ko mimbaal ko kitab a so Allāh , ka kagiya toos anan ko kalobay a miasoti ron so Allāh a maporo ago mala.

Ogaid na aya bantak on sankai a bandingan na so kapakazopaka a rinayagan sii ko kailay o Mujtahid a aya pphakambowat ko manga kokoman a phoon ko manga dalil iyan ko onaam pn o da katokawi ko miakamansok ago so miamansok ko dowa a dalil, odi na sii ko onaan o da on pn kapayag o kiapakarayag o isa ko dowa odi na so kakhaparo o katimoa kiran a dowa.

Sa ikhokom iyan sa paganay so kiapakazopaka ko da niyan pn kaploloba, na sii ko oriyan o kaploloba iyan ago so kandirogod iyan na khada ankanan a kiapakazopaka.

Sabap roo na pitharo o sabaad ko manga Usuli ko Ta’a rudh so katharo iran a: Pkhitana so ta’arudh ko manga dalil sii rkitano sabap ko di tano katawi ko miakamansok ago so miamansok, ka kagiya so pphakamansok na maoori ko masa a di so miamansok, sa daa bairan kapakazosopaka, na amay ka dikatawan so

543

masa o miyaona ago so miyaori na khitana so kapakazopaka ko let iran sa rinayagan.

Sa amay ka so Ta’arudh a so babantakn tano na skaniyan so rinayagan ko onaan o da on pn kaplolobaa na daa sankaan a khaadn ska niyan sii ko pamikiran o Mujtahid ko manga sosonan o manga dalil sa khitana ko pagltan o dalil a palaya gtas odi na sii ko antaan a pamikiran odi na so gtas ago so antaan a pamikiran, amay ka so dowa a dalil na phoon ko soson a satiman, ka datar o dowa a ayat odi na dowa a hadith odi na dowa a qiyas, na amay ka mloloba na go ron mapayag so di ran kapakaplalagid ko lawas iran na mada so kapakazosopaka ko paganay dn a masa niyan sa aya pnggalbkn iyan na so mabagr on.

Na amay ka mapayag on so kapakandadatar iran a dowa ko lawas iran na matangkd on so kiapakazopaka iran na mipatoray ron so kaploloba sa nganin a phakarn sankanan a kapakazosopaka.

SO MANGA SARAT O KAPAKAZOPAKA:

Sii ko kitana o kapakazopaka sii ko pamikiran o Mujtahid ko dowa a dalil na patoray a maadn ankai a manga btad:

1- Makaplagid so dowa a dalil sii ko kaggtas ago so kababaloy niyan a antaan a pamikiran sii ko katampar a kiatankd iyan ago so kapakatotoro iyan, sa daa Ta’arudh ko pagltan o gtas ago so di gtas (dhanni) ago da pn sii ko pagltan o Titayan (nass) ago so qiyas. 2- Makaplagid siran a dowa ko kabagr o kapakatotoro sa so kapakatotoro iran na sasoson a satiman ka datar o kapakatotoro sa nggolalan sa Ibarah odi na isharah odi na Mantuq odi na mafhum, sa o makambida siran sa bagr na daa ta’arudh.

544

3- Maisaisa so darpa a khatanaan o kokoman ago so masa niyan, sa o makambida so darpa ago so masa na daa ta’arudh.??????????????

SO MANGA OKIT A KARN O KAPAKAZOPAKA:

Rk o manga Usuli sankoto so madakl a okit, sa so al Hanafiyyah na adn a okit iran, na so mambo so as Shafi’iyyah na adn a okit iran a makambibida siran sii ko kaphagatora ko manga btad a so kharn so ta’arudh misabap on, sa aya bo a alowin tano na so okit o al Hanafiyyah na tharo on tano a:

Amay ka so kapakazopaka na di khamataanan inonta bo sii ko kapakandatar o dowa a dalil ko lawas iyan sii ko kaggtas odi na so di niyan kaggtas, na daa ta’arudh inonta bo sii ko dowa a palaya gtas odi na dowa a palaya antaan a pamikiran, sa amay ka aya makazopaka na gtas ago antaan a pamikiran na di khamataanan so kapakazopaka ka kagiya wajib so kanggalbka ko gtas sa di dn pagilayin so antaan a pamikiran.

Sa so ta’arudh a phlobaan so karma on na adn oto a sii ko pagltan o dowa a titayan odi na sii ko dowa a qiyas.

Na amay ka sii ko dowa a titayan na pagokitan so lalan a phakatalingoma:

Paganay ron: Phlobaan so masa (at tarikh) sa o katokawi so miaona on ko miari ron na so miaori na pmansokn iyan so miaona amay ka mlagid siran sa bagr sa khapakay a mamansok o isa so pd iyan ka datar o dowa a ayat odi na ayat ago hadith a mutawattir odi na mash’hur, odi na dowa a hadith a ahad, na o makaplagid siran ko kalalankap ago so kattndo na khaadn so kamansok a rankom, na amay pman ka so miaori na khas na khamansok iyan ko Am so miasopak iyan on.

545

Pd roo so kiapakazopaka o ayat ko al Baqarah a piayag iyan so Iddah o babay a miabalo ago so ayat ko Surah Talaq a piayag iyan so Iddah o babay a maogat, a miaosay anan sa onaan. Go so kiapakazopaka o ayat a katokas (qadf) san ko ayat a li’an sii ko katokasi ko karoma a babay, Go so kiamansok o wasiyyah ko mbalaa loks ago so manga tonganay ko Hadith a Daa kathanan ko phakawaris.

Ika dowa: Amay ka di katokawan so masa o Mujtahid na amay ka aya miakazopaka na so dowa a palaya gtas na di khagaga so kanggalbka ko isa kiran ka kagiya so isa on na miakamansok na so isa na miamansok sa mithakna on so pamikiran, ago di khiropa so kapakarayag o isa on, ka kagiya so kapakarayag na sii ko dowa a palaya antaan a pamikiran, na sii sankai a masa na khipatoray ko Mujtahid so kaploba sa dalil a salakaw.

Na amay ka so kiapakazopaka na sii ko dowa a palaya antaan a pamikiran ago da katokawi so masa na phlobaan so phakarayag ko isa on, sa so Murajjih (phamakarayag) sankai na btad a makaliliyo ko lawas o dalil, ka kagiya opama ka sii dn ko lawas o dalil na di khamataanan so kapakazopaka a so makatitindg ko kapakandadatar o dowa a dalil.

Phoon san na tiaarif iran so Tarjih (kapakarayag): Sa skaniyan so kapayaga ko kiapakalawan o isa ko makandadatar sii ko isa on a so di makapmbisa opama ka minisibay. Aya maana niyan na mabaloy a btad a phagonot a khasabot o Mujtahid sa nggolalan sa antaan a pamikiran ko kiapakarayag.

Sa so phamakarayag (murajjihat) na madakl: pd on so soson o kapakatotoro ko oman i isa kiran a dowa. Ka datar o kapakarayag o Dalun bil ibarah san ko dalun bil isharah, ago so kaphakarinayag o Dalun bil isharah san ko dalun bi ad dilalah odi na dalun bil iqtidha’. Go pd on so kabagr o kapapayag ka datar o kiapakarayag o muhkam ago so mufassar sii ko an Nass. Go pd on so kiapakarayag sa sii inilay ko katampar o mianothol ko hadith sa so

546

pianothol o Faqih na marayag a di so pianothol o kna o ba faqih. Ago so kapakalbi o pianothol o palalangag ago so di mapiya i kalangag.

Go khabaloy so kiapakarayag a nggolalan sa pakaonaan so titayan a makatotoro sa haram san ko titayan a makatotoro sa kapapakay, ka datar o Hadith a inisapar iyan so kakan sa Dubb, ago so hadith a piakay niyan sa rukhsah.

Ika tlo: Amay ka daa matoon iyan a phakarayag on na nggalbkn iyan so katimo iran a dowa ko kakhaparo niyan ka datar o karorana ko mutlaq san ko muqayyad, ago so Am sii ko liyo ko mattndo (khas), odi na rorann so isa on ko kokoman ko doniya na so isa on na kokoman sa akirat sa di ron maisisa so darpa. ????????????????? Odi na rorann so isa on ko isa a maoolaola na so isa na sii ko isa a maoolawla a salakaw, sa adatar o kiatharoa on o al Hanafiyyah ko katharo o Allāh a: Ipagiza iran rka so kayl na tharo anka a skaniyan na ringasa sa awata niyo so manga babay ko ka ka kayl iran sa di niyo siran plawasi sa taman sa masoti siran na amay ka makazoti siran na talingomai niyo siran ko inisogo rkano o Allah mataan a so Allah na pkhababayaan iyan so manga baratawbat ago pkhababayaan iyan so manga barasoti (al Baqarah 222).

Sii sankanan a ayat so dowa a batiya a so “taman sa masoti siran” Hatta yat’hurna sa daa ba on tashdid ago Hatta Yattaharna a adn a tashdid on, sa so paganay na aya ikhokom iyan na khahalal so kalawasi kiran ko masa dn a kapotol o rogo iran mlagid o miapotol ko masa a kiasobraan iyan so masa a kapkha haydh o babay odi na sii ko kaminos iyan, na so kabataiaa on sa tashdid na ikhokom iyan so di kakhahalal o kalawasi kiran ko da pn kapakaphaigo na khitana so kapakazopaka o dowa a batiya, ogaid na khada ankoto a kiapakazopaka ko kapakambida o dowa maoolawla sa rorann so kabatiaa da a tashdid on sii ko kiatphd o rogo’ ko masa a lawan ko masa a kapkhahaydh o babay ka kagiya kapotol oto a

547

mithakna on so pamikiran, ago so kabatiyaa tashdid sii ko minos a masa ka kagiya so kiapotol o rogo’ na di ron khatankd sa yaqin (mithakna on so pamikiran) na patoray a adn a ma-adn a makabagr on ko katampar a kiapotol a skaniyan so kaphaygo ago so phakatindg ko tindg iyan a so kaipos o waqto o isa a sambayang.

Odi na rorann so isa on sa Haqiqah (bathk a thito) na so isa on na nggolalan sa Majaz: ka datar o katharo o Allāh a: Go bgan iyo ko manga wata a ilo so manga tamok iran sa di niyo zambii so marata sa mapiya (an Nisa’2) ago so katharo o Allāh a: Go tpngi niyo so manga wata a ilo sa amay ka isampay siran ko idad a kapangaroma na amay ka adn a matoon iyo kiran a kiakhasad na bgan iyo kiran so manga tamok iran (an Nisa’ 6). So paganay a ayat na inisogo iyan so kibnagn kiran ko manga tamok iran, na so ika dowa na piangni niyan so katpngi kiran sa di kiran khibgay so tamok iran ko da kiran pn kabaligi ago so da iran kakhasad, sa minitana so kiapakazopaka sa thimoon siran a dowa sa prorann so katharo a al Yatama (manga ilo) ko ayat a paganay sa maana a majaz a aya maana niyan na so miaadn siran a manga ilo (a da siran pn makamoayan) sa inilapiyat siran sa al Yatama sabap ko kinisogoon ko kagaan a kibgan kiran ko tamok iran anda dn i kabaligi kiran, na so ayat a ika dowa na so al Yatama na so manga ilo a miakamoayan dn a ma-aadn.

Ika pat: Amay ka di maparo so kathimoa kiran ko apiya antonaa a okit a miona na ibagak o Mujtahid so kakowaa kiran a dalil sa aya kowaan iyan na so oriyan iran sa pankatan, sa amay ka aya miakazopaka na dowa a ayat na awaan iyan ko kakowaa on a dalil sa sii song ko Sunnah amay ka adn a maaadn on.

Sa iniibarat on o al Hanafiyyah so kiapakazopaka o katharo o Allāh a: Batiaa niyo so miakalbod (rkano) a pd ko Qur’an (al Muzammil 20) ago so katharo iyan a: Igira biatia so Qur’an na pamakin’ga niyo ago rrnk kano (al A’raf 204) So paganay a ayat na lomalankap a iphaliogat iyan so kabatiya sii ko moonot ko Imam, na so ika dowa na phakadaan iyan so kawawajib iyan a langon siran a

548

dowa na miakambowat ko sambayang sii ko kalankapan ko manga taw o tafsir, na aya khasongowan na so hadith a so pianothol o Ibn Majah a miakapoon ko Jabir a so Rasūlullāh na pitharo iyan a: Sa taw a adn a imam iyan na so batiya o Imam na aya niyan batiya. Sa pitharo iran a a giankanan a hadith na apia pn adn a mianothol on a malobay a skaniyan so Jabir al-Ja’fi ogaid na inonotan sa miakadakl so manga okit iyan a adn a manga saksi iyan, sa mbagrn o pianothol o Muslim a so Rasūlullāh na pitharo iyan a: Go igira miatiya (so imam) na tatarg kano.

Sa amay ka so kiapakazopaka na sii ko dowa a hadith a daa miatoon a phakarn on na aya khasongowan na so katharo o Sahabah (qawl sahabi) sii ko taw a inwajib iyan so kanggalbka ko manga katharo o Sahabah odi na so Qiyas amay ka daa matoon a katharo a Sahabah.

Iniibarat iran roo so pianothol o Nu’man Bin Bashir a so Rasūlullāh na: Mizambayang sa sambayang a garahana (kusuf) sa datar o giiniyo kazambayang a rakaat ago dowa a sujud. Ago so pianthol o an Nasa’i a miakapoon ko Aishah a so Rasul na pizambayangan iyan sa dowa rakaat ago pat a manga sujud. Sa miakazopaka siran ka kagiya mbida siran ko bilangan o manga ruku’ ago so katindg ko oman i rakaat, sa da-a miatoon a phakarinayag on sa aya khasongowan na so Qiyas, a so kitaksn ko sambayang a garahana sii ko langowan a sambayang a oman i isa on ka rakaat na adn a rook on a satiman ago tindg a satiman.

Na amay ka daa matoon a qiyas na aya nggalbkn na so Maslahah amay ka adn odi na so asal a matatankd sankanan a shayi sa tatapn so miaadn ko kaaadnan on, aya maana niyan na so Istishab ka kagiya daa dalil a khitogalin iyan phoon sankanan a pakaasal.

SO GIIKAPAKAZOPAKA O MANGA QIYAS;

Igira miakazopaka so dowa a qiyas na patoray ko Mujtahid so kaplobaa ko phakarayag on ko isa on. Ka

549

datar o kababaloy o sabap a miabathk (mansus) sii ko isa on na istimbat ko salakaw ron, sa phakaonaan so miabathk so sabap iyan, odi na so kababaloy o isa on a kiaopakatan (mujma’ alaihi) odi na so isa on na maggtas sa miada on so kapakam-bibida o pagltan o pakaasal ago so sapak, odi na so kababaloy o isa ko dowa a qiyas a makaaayon ko manga pakaasal a matatarima sii ko Shari’ah, odi na so kababaloy o mapipikir ko isa ko qiyas a btad a dharurah, na so isa on na kna o ba dharurah.

Sa amay ka di mapayag ko Mujtahid so kapakarayag o isa ko dowa a qiyas na nggalbkn iyan so isa on ko oriyan o kapamimikirana niyan on sa aya piliin iyan na so pthakna on so pamikiran iyan, sa di niyan ibagak so kanggalbka kiran a dowa ka kagiya so isa ko dowa a qiyas na aya bnar, na oman i isa kiran na bagr a dalil ko kapnggalbka on miakaatod so Mujtahid antaa ka miaribat, sii anan ko aya kpit iyan na so Qiyas na aya kaposposan a dalil.

Na so pman so aya kpit iyan na so manga dalil na di phaningga-posan ko qiyas na di khipatoray ko Mujtahid so kanggalbka ko isa ko dowa a qiyas a makazosopaka ogaid na imbagak iyan siran na thogalin ko Maslahah sa aya niyan pnggalbkn amay ka matoon iyan, odi na aya nggalbkn iyan na so manga bantak a lankap, na amay ka daa matoon iyan on na aya nggalbkn iyan na so pakaasal a so katatapa ko miaadn ko kaaadnan on ka kagiya daa miatoon a dalil a khitogalin iyan phoon sankanan a asal.

SO KAPKHAMANSOKAn Naskh

النس��خ

550

So kamansok (naskh) ko basa na giipakanggolalann ko isa ko dowa a batad: So kaponas ago so kitogalin (al izalah wa an Naql) sii ko paganay na so katharo a pionas o alongan so along, aya maana niyan na piakada iyan. Go so katharo iran a pionas o ‘ndo'’so lakaw o palo, sa aya inosar san a basa na so nasakha ko basa Arab a ron sipik so Naskh.

Sii ko ika dowa: na skaniyan so kitogalin o shayi ago so kabankiring iyan phoon ko isa a maoolawla san ko isa odi na phoon ko darpa san ko isa a darpa, pd roo so katharo o Allāh a: Giai so kitab ami a giitharo rkano ko bnar, mataan a skami na ipthogalin ami so nganin a gi-iniyo nggalbkn. (gioto so khiphzoratn on o manga Malikat).

Sa so manga Usuli na adn a manga pamikiran iran a tlo sii ko anda ko dowa a maana a haqiqah ago majaz, sa miatharo a haqiqah ko kapakada (izalah) na majaz ko katogalin (naql), sa bithowan so kamansok sa katogalin ka kagiya so katogalin na pkhakowa niyan so initogalin ko darpa iyan sa pkhawit iyan ko salakaw ron, sa gioto i pinili o Abul Hussain al Basri sii ko kitab iyan a al Mu’tamad.

Go miatharo a haqiqah ko katogalin na majaz ko kapakada sa kilid so katharoa miona, sa gioto i pinili o al Qaffaal as Shafi’i, a skaniyan i biathk o Az Zamakhshari ko kitab iyan a Asas al Balagah.

Go miatharo a mushtarak siran sankoto a dowa, sa giito i pinili o al-Gazali ago so salakaw ron.

Sii pman ko Istilah: na miasobag so manga Usuli ko ta’rif iyan.

Sa pd kiran so tia’rif iyan sa: Skaniyan so kapayaga ko kiapos o masa o kokoman a kitab a mamantk i masa ago so katatap sa minggolalan sa dalil a kitab a miakasalono on.

551

Adn pman a tia’rif iyan sa: So kaankata ko kokoman a kitab sa nggolalan sa dalil a kitab a miaori ron sa bontal a o da skaniyan na ma-adn a tatap. Adn pn a tiaarif iyan sa: Skaniyan so kapakadaa ko kokoman a kitab a tatap sabap ko dalil a kitab a miaona sa nggolalan ko dalil a kitab a miakasalono on.

Giankanan a kiasobag na mapananagombalay sii ko mataan a so kamansok na adn a katampar iyan a dowa: Katampar a kapos o masa o kokoman a miamansok, ago katampar o kaankat o paliogat ago so kapakadaa on.

Skaniyan oto sii ko kabnar o Allāh a giimbaal ko kitab na karinayag ko kiapos o masa o kokoman a paganay sa daa ba on maana a kaankat, ka kagiya katotokawan sii rkaniyan a kaphaninggaposan iyan sii ko isa a masa sa nggolalan sa kamansok, na so kamansok ko kibangnsa niyan ko katao niyan a Allāh na pphayag ko masa kna o ba niyan phagankata ka kagiya so kaankat na khikokom iyan so katankd ago so katatap oda skaniyan, na sii na so katatap ko kibangnsa niyan ko katao o Allāh na mustahil ka kagiya sopak ko katawan iyan.

Na sii ko kabnar o manosiya na kaankat, sa kna o ba aya bantak ko kaankat na so kaankat o lawas o kokoman sii sa miaipos, ka kagiya so makamamasa a mibbtad na di khaankat, go di pn ko phakatalingoma ka kagiya da pn matankd na andamanayai kapagankata on, ogaid na aya bantak on na so kada ago so kaankat o khapikir a khitaalok ko phakatalingoma, ka kagiya aya pakaasal sii ko kokoman a inisogo o kitab na skaniyan na pkhitaalok (tompok) ko manga galbk o pialiogatan (mukallaf) sa khatatap so kapipikira sankoto a kakhitaalok sii ko manga pamikiran tano, na gowani a makaoma so pmansok na miaankat iyan ankanan a kakhitompok a mapipikir ago miapakada iyan.

Na amay ka so pmansok na adn a dowa a katampar iyan. So katampar a karinayag, ago so katampar a kaankat na khapakay so katarimaa ko oman i katampar sii ko ta’rif iyan, ogaid na so ta’rif iyan ko kaankat na aya

552

taralbi, ka kagiya katawan tano so naskh sii ko manga sabot tano.

SOMBIDAAN O KAMANSOK AGO SO AL BIDA’:والب7دا7ء7 النس7خ بين الفرق

So naskh na skaniyan so kaankat o kokoman a kitab a katotokawan so masa niyan ko Allāh a makaliliot so katao niyan ko kalangowan o shayi.

Na so pman so al Bida’ na skaniyan so kapayag o shayi ko oriyan o kisosoln iyan mlagid o giankoto a shayi na maggdam ka datar o katharo a: miapayag rkitano so manga pagalad o ingd igira miarinayag. Odi na ma’nawi ka datar o kapkhapayag o pamikiran a bago ko oriyan o kapamimikiran ago so kandirogod, sa gianan na mustahil ko Allah, ogaid na khapakay ko katampar ko manga oripn o Allah, sa datar igira so miogo so pzogo sa sogoan sii ko masa a mattndo, oriyan iyan na inisapar iyan bo sankoto a masa na mataan a khapayag on a so inisogo iyan na marata, na amay pman ka somiogo sa nganin oriyan iyan na somiapar sa shayi a salakaw, odi na somiogo sa sogoan sii ko masa a salakaw na di oto khabaloy a Bida’ ka kagiya daa miapayag on a misosolnon sa onaan, sa miabatal sabap roo so katharo o ptharo a so kamansokh na makatotoro sa bida’ odi na so kasimba a marata.

SO MBIDAAN O KAMANSOK AGO SO KATNDO (TAKH- SIS): و�التخصي�ص النس��خ بين الفرق Gowani a so naskh na makasasaginda ko katakhsis ko sabaad a bontal iyan sa datar o kapkhamansok o sabaad ko pizatimanan o Am ago so kapkhatndo iyan ko sabala a katampar a so kokoman sii kiran a dowa na khaadn a matitins sii ko sabaad ko pizatimanan o Am na

553

piakambida o manga Usuli so pagltan iran sa manga bontal:

1- So Naskh na pphakambowat ko lapiyat a Am ago so lapiat a Khas, na so katndo takhsis na di khaadn inonta bo a sii ko lapiyat a Am.

2- So kamansok ko lapiat a Am na khaadn a kharankom iyan so langowan a pizatimanan iyan, na khaadn pman ko sabaad a masa a sii bo ko sabaad ko pizatimanan iyan, sa sopak ko katakhsis a skaniyan na sii bo khaadn ko sabaad ko pizatimanan iyan. 3- So naskh na so kaankat o kokoman ko oriyan o kiatankd iyan. Aya maana niyan na so pmansok na khiliyo niyan so lapiat ko biantak on o kapakatotoro iyan, sabap roo na inisarat iran on a kabaloy niyan a makasalono ko pmansokn iyan, na so katakhsis na so kapayaga sa so kokoman a lankap ko paganay dn a btad iyan na daa biantak on a rowar ko sabaad ko pizatimanan iyan, sa gioto i sabap a inisarat o al-Hanafiyyah a kabaloy o thndo a makaprrngan ago so lapiat a lankap Am, sa inisarat o salakaw kiran a kapakambowat o thndo (mukhassis) ko da pn kanggalbka ko Am.

4- So lapiat a lankap a miamansok so sabaad ko pizatimanan iyan na khabaloy a gtas so kapakatotoro iyan sii ko mialamba on sa sopaka o Lapiat a lankap a kiasoldan a kiatndo a so kapakatotoro iyan sii ko mialamba on na khabaloy a nataan a pamikiran kna o ba gtas.

5- So naskh na di khaadn inonta bo a nggolalan sa titayan a phoon ko mimbaal ko kitab a Qur’an ago Sunnah, na so takhsis na khaadn a misabap kiran ago sii ko salakaw kiran a pd ko manga dalil ka datar o akal ago so Urf ago so Qiyas.

SO KOKOMAN O KAMANSOK: النس��خ أحكام

554

So kamnsok ko maana a miaona na khapakay sa nggolalan ko akal, ka kagiya daa makapmbowat on a mustahil ko akal, ogaid na adn a makaphangni ron ka kagiya so shayi na khapakay a kamapiaan ko isa a masa na kabinasaan ko isa a masa, ka datar o kapakathayaa ko maito a wata a khapakay a kamapiaan iyan ko isa a masa na kabinasaan iyan ko isa a masa, sabap roo na khabatal so katharo o somiapar a: A so piangni niyan na piangni niyan sabap ko kapiya niyan, na opma ka saparn iyan na phakatonay sa kakhabankiring o mapiya sa pmbaloy a marata a skaniyan na mustahil, ka kagiya so kamumustahil iyan na khabaloy sii ko opama ka matimo so kasogo ago so kasapar sii ko galbk a satiman sii ko sold o satiman a masa, na so kamansok na kna o ba oto datar.

Na go khapakay sa nggolalan ko kitab, ka kagiya so kitab na daa khitalingoma niyan a nganin a phakadaan o akal, ago kagiya minitana dn sa miakamoayan sii ko sabaad a manga kokoman, sa datar o kaphakatalingoma niyan ko manga ibarat.

SO ONGANGN KO KAMANSOK: النس��خ حكم�ة

So kamansok na khapakay ko kitab sa siyap ko manga kamapiaan o manga taw sii ko masa a kapthotoron o Wahi, ka kagia maaadn siran ko adat a jahiliyyah a lomalankap on so kasasagala a so da dn a taman iyan, na minggolalan so ongangn o kitab a maongangn a di niyan siran itogalin sa makaisaisa sii ko pthaknaan o kitab ko kaposan iyan, ogaid na iokit iyan siran ko okit a kazaginton ko kitab sa itogalin iyan siran pho-on ko isa a btad san ko isa sa taman sa mapagiasa so manga ginawa iran ko katharimaa ko kokoman iyan a kaposan sa makaoma ankoto a kokoman.

Go sii sankanan a kiazaginton na khasalak a di khabaloy so manga kokoman a giimazaginton i ba makazosopaka, ogaid na khabaloy a manga kokoman a phakaonot so kokoman a miaona sii ko oriyan iyan, odi na

555

khabaloy a lalakaw a pkhatondog skaniyan o salakaw ron sa taman sa isampay ko kaposan, sa so kokoman a miaona na tphali o kokoman a kaposan, ka datar o kinisogoon ko sambayang, a inisogo sa paganay sa dowa rakaat sa kapipita ago dowa rakaat sa kagabi oriyan iyan na piakanggolalan sa lima a ndodowa rakaat sa lioron so magrib a tlo rakaat, oriyan iyan na tiankd sii ko kaplayalayag na inomanan sii ko kapakaiingd sa bialoy a pat ko Luhur ago so Asr ago so Isha’.

Datar oto sii ko kinisaparn ko pakabrg, a piayag sa paganay a adn a dosa on ago adn a gona on ogaid na so dosa on na mala adi so gona on, oriyan iyan na inisapar so kazambayang ko masa a kabbrg, oriyan iyan na miakaoma so kiaharama on a kaposan.

Khasalak pman a khaadn so manga kokoman a giimazaginton a makazosopaka ka datar o kapkhamansok, sa aya pakanggolalann na so kokoman a makaaayon ko btad iran ko paganay a masa, na amay ka kalayaman iran so kialiyo ko kialayaman iran na makoam so kokoman a salakaw.

Sabap roo na pkhailay tano a so kamansok na adn oto a phoon ko makhap na pzong ko mapnd, ka datar o siksa ko kazina a sii sa paganay na karingasa sa katharo ko manga mama, ago kataronko sii ko manga walay sii ko manga babay, oriyan iyan na miamansok sii ko kalphad ko kna o ba muhsan, ago radiyam ko taw a muhsan, na adn pman a pphakapoon ko kapnd sa pzong ko makhap, ka datar o iddah o miabalo a babay a sii sa paganay na aya iddah iyan na isaka thmg (saragon a tarotop) oriyan iyan na pat olan ago sapolo gawi.

Go datar oto ko kinisaparn ko kapamisita a ko manga koba sabap ko karani ran ko masa a jahiliyyah ago so kasimba sa manga barahala, oriyan iyan na miakaoma so kiapharowa on ka kagiya kaphakitadman iyan so maori a alongan gowani a makabagr ko manga poso iran so paratiaya “ miaadn ako a nisapar akn rkano so

556

kapamisitaa ko manga koba, na pamisitaa niyo skaniyan ka kagiya pphakitadman iran so alongan a maori”.

Adn pman a so kokoman a paganay na pantag sa an iyan magawi so manga poso sii sankai a agama a bago ka datar o mas’alah ko kaadap sa qibalat.

Sa gowani a tomogalin so Mohammad sii sa Madinah na da kabayai o Allah o ba niyan tkawa so manga Ahlul kitab a pd ko manga Yahudi so kasopaka ko kialayaman iran ko manga Nabi ran a so kaadap sa Baytul maqdis na inisogo iyan ko Rasul iyan so kaadap ko sambayang sa Baytul maqdis kaan iyan magawi so manga poso iran, ago an iyan kiran mapayag a so antap o manga Sogo’ naisaisa, ago kna o ba kiran makasosopak, ka an makatarima so manga ginawa iran ko minioma niyan amay ka mabankiring so qiblat sii sa Ka’bah a skaniyan i pagampa-ganay a walay (pzimbaan) a ibtad ko manga tawo, ago kagiya an mapayag so matatago sa ilmo o Allāh , ko nganin a isosoln o manga ginawa iran. Pitharo o Allāh , a: Go da ami baloya so qiblat a so miaadn ka on inonta bo a kagiya an ami katokawi so taw a pagonotan iyan so Rasul sii ki taw a khabankiring ko palo niyan (pmbasowi) apiya pn ma-aadn oto a mala inonta bo ko siran oto a tioro siran o Allah go da ma-adn so Allah iba niyan ilanga so manga sambayang iyo (ko kaaadap iyo sa baytul maqdis) ka mataan a so Allah ko manga taw na makapdiin a mala i limo. Sabnar a pkhailay ami so kapkhakliklid a paras ka sa langit (ko kapphamangniya niyan sa sii makaadap sa Ka’bah) na phakaadapn ami ska sa qiblat a khasoat ka on na pakaadap anka a paras ka ko katampar sa masjidil haram ago apiya anda kano maadn na adapn iyo a paras iyo ko katampar iyan (al Baqarah 143-144).

557

SO DARPA O KAMANSOK:

So naskh na di khaadn ko langowan a kokoman ogaid na sii ko manga kokoman a kitab a paliogat a sagintas (ahkam shar’iyyah taklifiyyah juz’iyyah) a so kaaawidan iyan so kaaadn ago so kapkhada. Aya maana niyan na kaaawidan iyan so kabaloy niyan a khapakay ko kitab odi na di khapakay sii ko ginawa niyan a sii ko masa a kapapantagi pn ko Nabi, aya maana niyan na so kamapiaan on na giimagalinalin sa khabaloy a adn a gona niyan ko sabaad a masa na daa gona niyan ko sabaad a salakaw.

Sabap roo na di phakasold so naskh ko manga kokoman a phakatalingoma:

1- So manga kokoman a rankom ago so manga panagayanan a lankap, ka datar o kisogoon ko mapiya ago so kiasaparn ko marata, ago so daa kapaminasa ago daa kambinasai sii ko Islam, ago so langowan a sarat a da sii ko kitab o Allāh , na skaniyan na binasa, ago so langowan a galbk a makaliliyo ko inisogo ami na skaniyan na batal, go so saksi na sii ko pthontot na so sapa na sii ko somianka.

2- So manga kokoman a so di makaaawid ko di niyan kapapakay ka datar o manga kokoman a pakaasal a mitotompok ko manga paratiaya, ka datar o kaparatiaya ko Allāh ,, so manga Malaikat iyan, so manga kitab iyan, so manga sogo’ iyan, so alongan a maori, so manga onayan o kalbihan, so kapaginontolan, so kaphatiis so katonaya ko manga sarig, so kaphiapiyai ko mbala a loks, so katoman sa pasad.

3- So manga kokoman a di makaaawid sa kakhapakay. Ka datar o kakhafir, ago so manga pakaasal o manga rarata, ka datar o kapanalim-bot, so kabokhag, so kandonsiyan, so kapagakal ago so salakaw ron.

558

4- So manga kokoman a so minitmo ron so kaada o kakhamansok iyan ka datar o kiabaloy niyan a dayon sa dayon ko titayan iyan odi na so kapakatotoro iyan, ka datar o katharo a: So jihad na mannnkayos dn sa taman ko alongan a Qiyamat. Go so kiaharam o manga karoma o Rasul, ka kagiya miaaloy ron a dayon sa dayon. Ika dowa na so manga kokoman a so da matankd so kiamansok iyan sii ko masa o wahi sa mapayag odi na rankom ka kagiya skaniyan na dayon sa dayon a di makaaawid sa kamansok ka kagiya skaniayn i kaposan o manga sogo’ sa daa naskh inonta bo a pnggolalan sa katharo a Nabi na da dn a Nabi ko oriyan iyan.

Go datar oto so manga kokoman a minitompok on so kiatndo o masa niyan, ka kagiya so kattndo o masa niyan na inirinayag ko kaphaninggaposan o masa o kokoman, na daa miapikir o isa bo o ba adn a khataalokan on ko oriyan o masa niyan ka an makapangindaw sa phakaankat on, ago so kakhada o kokoman a mattndo so masa niyan sii ko kapopos ankoto a masa niyan a katatamanan sa da nggolalan sa ba miapakay a so phakaoma ko oriyan iyan sa gioto na kna o ba kamansok

SO MANGA SARAT O NASK: النس�خ ش�روط Isasarat ko Naskh so madakl a manga sarat a so sabagi on na piagayonayonan, na so sabagi on a salakawo na kiazosopakaan:

So manga sarat a kiaopakatan:

1- Mabaloy so miamansok a kokoman a kitab a kanggalbk a sagintas a miatankd ko Qur’an, ago so Sunnah sa mamantk so masa niyan ago so katatatap iyan a maoona sii ko kiatoron a di so phakamansok on.

559

2- Mabaloy so pmansok a katharo sii ko Qur’an odi na Sunnah odi na galbk a pd ko Sunnah a maoori a di so miamansok.

So manga sarat a kiazosopakaan:

1- Mabaloy a rk o miamansok so sambi a makhap i kokoman a di so miamansok odi na datar iyan, sa inisarat oto a Ad Dahiriyyah sabap ko kapapayag iyan ko ayat a: So pmansokn ami a pd sa ayat odi na pakilipatan ami skaniyan na italingoma mi so mapiya a di skaniyan odi na datar iyan.

Da saratn o kalankapan ko manga Fuqaha, ka kagiya minitana so naskh sa daa sambi iyan, ka datar o kiamansok o kawawajib o kabgay sa sadaqah ko da pn kimbitiyarain ko Rasūlullāh ago kagiya aya kamata-ani ko naskh na skaniyan so kaankat o kokoman a kitab sa nggolalan ko dalil a kitab a maoori, ago kagiya so kamapiaan o manga oripn na khasalak a sii ko kaankat o kokoman sii kiran kna o ba sii ko kasambii ron.

Na so pman so kiamansok iyan sii ko sobra on sa kargn na sabnar a minitana, ka datar o kiamansok o siksa ko kazina a miamansok so kataronko ago so karingasa sa kalphad ago ka radiyam, ago so kiaman-sok o kaphowasa ko Ashura’ ko khaphowasai ko Ramadhan.

Go kagiya so kamapiaan o oripn na adn oto a sii khaadn ko margn sabap ko kadakl o balas iyan, sabap roo na daa kiapakazopaka iran ago so miaaloy a mapiya sii ko ayat (al Khayriyyah) ka kagiya aya kapiya o makhap na so kalbod iyan, na sii ko margn na so kadakl o balas iyan.

2- So kabaloy o naskh a sii ko oriyan o kiaparo ko kapnggalbka on, aya maana niyan na maipos so masa a khapakay a manggalbk on so isosogo ko oriyan o kisampay o sogoan ko pialiogatan, sa inisarat oto o kadaklan ko manga Fuqaha ago so kalankapan ko manga taw o hadith, ka kagiya aya kokoman o naskh na so kapayaga ko masa o galbk sa nggolalan ko lawas ka

560

kagiya skaniyan i mapipikir ko kiasogo ago so kiasapar kna o ba gia bo a kapharatiayaa on a da mikhoaat o anggawta o mukallaf.

Sa da oto saratn o kalankapan ko al Hanafiyyah , ogaid na ini sarat iran so oriyan o kaparo ko kapharatiayaa on, ka kagiya so kokoman o naskh na so kapayaga ko masa ko kapnggalbk o poso sa pakaasal ago so kapnggalbk o badan sa makaonot on, ka kagiya so kapalot iyan ko poso’ na babantakn ago khamataanan on so tioba ago so tpng.

SO MANGA BONTAL O NASKH: النس��خ ص�ور 1- Khapakay so kamansok sa daa sambi iyan, sa datar o kiaaloy o ibarat iya sa onaan.

2- So kamansok sa adn a sambi a makadadatar on. Ka datar o kiamansok o kaadap sa Baytul maqdis sa sii miakaadap so manga muslim sa Ka’bah.

3- So kiamansok sa adn a sambi a makhap. Ka datar o kiamansok o kawawajib o kaphantang o Muslim ko kathidawa a so sakataw na sapolo a khabaak iyan ko manga mushrik sii ko jihad sa minitogalin ko isa a Muslim na dowa ko ridoay, ago so kiamansok o iddah o miabalo a babay a saragon a tarotop sa mimbaloy a pat olan ago sapolo gawii.

4- So kiamansok a kiasambian sa mapnd a di so miamansok. Ka datar o kiamansok o kaggn’k a di pagatowan so kafpir ko katharo o Allāh , a: Dapay anka so ringasa iran, sa piakanggolalan so kathidawa a wjib so ka-ato, go so kiamansok o kawawajib o kaphowasai ko Ashura’ sa minisambi on so Ramadhan, ago so siksa o kazina a karingasa ago kataronko a mimbaloy a kalphad ago karadiyam ko katarotop o manga sarat iyan.

5- Khasalak a so kamansok na phoon ko kasapar sa phakasong ko kapapakay. Ka datar o kinisaprn kiran ko

561

paganay a masa ko Ramadhan so kalawasi ko manga babay ko kagagawii ko oriyan o sambayang a Isha’ odi na oriyan o kapakatorog, oriyan iyan na piakay kiran.

5- Go khasalak a so kamansok na bathk na adn pman a rankom: sa so paganay na so miabathk on so kiamansok, ka adatar o ayat ko kapakithi-dawa o Muslim ko ridoay, ago so kinisaparn o Rasul ko kapamisita ko manga koba oriyan iyan na ini sogo iyan.

So kamnsok a rankom (dhimni) na so da on mabathk o kitab so kiamansok ogaid na khasabot on sa rankom ko masa a makaoma so titayan sa maawid sa kokoman a makasosopak ko kokoman o miaona-an iyan sa kiatoron sa di khaparo so katimoa on odi na so kapakarayag o dalil a isa san ko isa a dalil na khasabot roo a so miaori na khamansok iyan so miaona.

Sa giankanan a kamansok a rankom na khabaloy a lankap ko lango-wan a pialiyogatan, ka datar o kiamansok o iddah o miabalo a babay a tarotop a saragon na mimbaloy a pat olan ago sapolo gawii.

Na adn pman a sagintas sa sii bo ko sabaad o mararankom on o kokoman a miaona, ka datar o iddah o miabalo a babay a maogat a aya iddahh iyan na so kapakambawata, na tatap ko salakaw ron a aya iddah iran na pat olan ago sapolo gawii.

Go datar oto so kiamansok o kiawajib o walopolo a lphad ko katokasi ko karoma a babay a miatankd ko kalalankap o katharo o Allāh , ko kalphadi ko tomiokas a daa saksi iyan sa walo polo. Ogaid na so katokasi ko karoma na miamansok on sabap ko ayat a Li’an a ba siran dn makapzapa.

562

SO MANGA DALIL A KHAMANSOKH SO SABAAD KIRAN SO SABAGI

al Adillah al Lati Yansakhu Ba’dhuha Ba’dhaبعض���ا بعضها ينس�خ التي األدل��ة

Amay ka so kamansok na di khitana inonta bo sii ko masa o Rasūlullāh na di khabaloy so pmansok ago so pmansokn inonta bo a pd sa Qur’an ago Sunnah, sa giankanan a dianka na datar o kiaopakatan ko manga Fuqaha.

Na so pman so Ijma’ na di khapakay a ba mabaloy a pmansok ago khamansok, ka kagiya so ijma’ na da mapayag sa ba dalil a pzawa ko manga kokoman inonta bo a sii ko oriyan o masa o Rasūlullāh ko oriyan o kiapaninggaposan o masa a kamansok sabap ko kiapos o Wahi.

Na so pman so Qiyas, na di khapakay a kabaloy niyan a pmansok a khamansok ka kagiya skaniayn na pamikiran, a daa khaadn a qiyas ko kaaadn o titayan, sa so qiyas na daa kaaadn iyan amay ka masopak iyan so titayan sa di khapakay a makamansok ko titayan a kitab a Qur’an ago Sunnah, odi na o masopak a salakaw ron a qiyas, sa amay ka so isa on na mabagr a di so isa na patot a nggalbkn so mabagr, sa so kibagakn ko malobay na kna o ba naskh ka kagiya skaniayn na kna o ba dalil a mapiya ko kiakowa o mabagr.

Sa o makaplagid so dowa a qiyas na makapzamili so Mujtahid sii ko kapnggalbka ko isa on sa di roo khaadn so naskh ka kagia daa kamansok ko pamikiran, ago kagiya di khiropa so kaona o isa a qiyas san ko isa sii ko masa ka an on makanggolalan so naskh.

563

Amay ka so katharo o manga Fuqaha na maoopakat sii ko so naskh na di khaadn inonta bo sii ko Kitab ago so Sunnah na maoopakat siran pn sa so Kitab na khamansok iyan so Kitab, ago so Sunnah na khamansok iyan so Sunnah igira miakaplagid so pmansok ago so khamansok sii ko kiatatap ago so kapakatotoro, ogaid na miasobag siran sii ko kakhamasoka o isa ko salakaw ron.

So Imam Shafi’i na pitharo iyan ko Risalah niyan a: Daa khamansok o Kitab a rowar ko Kitab, sa datar oto so Sunnah o Rasūlullāh a daa phakamansok on a rowar ko Sunnah niyan, aya maana na nan na so Qur’an na di niyan khamansok so Sunnah na so Sunnah na di niyan khamansok so Qur’an.

Sa daa miayon ko Shafi’i – ko katawi ami ron a – a isa bo sii sankoto sa taman sa apiya so manga pd iyan na siopak iran sa miayon siran ko kalankapan a so kipitan iran so kakhamansoka o Qur’an ko Sunnah sa mamantk Mutawattirah antaa ka di mutawattirah, go so Sunnah na khamansok iyan so Qur’an amay ka skaniyan na mutawattirah, ka kagiya sii sankai a masa na makadadatar ko Qur’an sii ko kiagtas o kiatankd iyan, sa inioman on o al Hanafiyyah so Hadith a Mash’hur ko istilah iran, ka kagiya kaphakisabotan iyan so ilmo a Tuma’ninah (kathakna o pamikiran) a marani ko yaqin a miasabot ko mutawattir.

Sa aya kpit o ad Dhahiriyyah na mataan a so Sunnah a mamantk na khamansok iyan so Kitab, sa sosopakn iran so Jumhur sii ko kakhamansok o Qur’an sa nggolalan sa hadith a ahad.

Sa so Shafi’i na inidalil iyan ko kpit iyan a di kakhapakay o kamansoka o Sunnah ko Kitab ago so kakhapakay o kapato iyan na so:

Pganay ron: So katharo Allah a; Daa mansokn ami a pd sa ayat odi na pakilipatan ami skaniyan na italingoma mi so mapiya adi skaniyan odi na datar iyan ba nka da

564

katokawi a mataan a so Allah sii ko kalangowan o shayi na khagaga niyan (al Baqarah 116).

Sabnar a sianday o Allāh so kitalingomaan ko sambi o miamansok sii ko ginawa niyan, na aya khitalingoma o Allāh na so Qur’an kna o ba so Sunnah, ago bialoy niyan so khioma a sambi a mapiya a di so miamansok odi na datar iyan, na so Sunnah na kna o ba mapiya a di so Qur’an ago di niyan datar, sa miapayag a so Sunnah na di niyan khamansok so Qur’an.

Ika dowa: So katharo o Allāh a: Go initoron ami rka so pananadm ka an ka mapayag ko manga taw so nganin a initoron kiran (an Nahl 44). Skaniyan na phakatoro sa so Sunnah na bialoy a phayag ko Qur’an na opama ka miapakay so kakhamansoka niya non na di mabaloy a payagan iyan ogaid na phaka-nkat on.

Ika tlo: So katharo o Allāh a: Go igira biatiya kiran so manga tanda ami a manga rarayag na tharoon o siran oto a di ran aarapn so kakhatmowa rkami a talingoma ka sa Qur’an a salakaw san odi na sambii nka na tharo anka a daa kabnar akn sa kasambii akn on a phoon sa ginawa ko ka daa phagonotan ko a rowar ko nganin a iphagwahi rakn (Yunus 15).

Giankai a ayat sa datar o kiatharoa on o Shafi’i ko Risalah P.107 : na makatotoro sa daa phakamansok ko kitab iyan a rowar ko kitab iyan, sa so kiaadn iyan a skaniyan a mianagipoon ko kinipaliogatn on na skaniyan pn i phakakowa on a thatap ko khabayaan iyan on sa daa kapaar on o isa bo a pd ko kaadn iyan.

Khapakay a ismbag sankanan a manga dalil so: mataan a so Sunnah na wahi a datar o Qur’an a skaniyan na datar iyan sii ko kathankda ko manga kokoman, apiya pn miasopak iyan sii ko kakhabaloy a simba so kabatiyaa on, ago so kahaharam o kakapti ron o taw a di maaabdas, ogaid na mlagid siran a dowa sii ko so phoonan iran na isa “daa ptharo-on iyan a phoon sa ginawa niyan da skaniyan a rowar sa Wahi a iphagwahi” na amay ka

565

miakaplagid siran sii sankai a katampar na daa phakasapar ko kamansoka o isa kiran ko pd iyan, sa so kamansok na apiya pn kaankat ko kokoman sii ko kabnar tano na skaniyan na kapayaga ko masa a kiapopos o kokoman sii ko kabnar o Allāh , sa daa phakasapar ko kapayaga niyan roo sa nggolalan ko Sunnah amay ka matankd sa datar o kiatankd o Qur’an odi na marani ron.

So pman so mas’alah a kapiya ago so kapakandadatar na kna o ba aya bantak on na so kapiya sii ko lapiat ka kagiya gianan na daa mitharo on a isa bo si ko kibangnsa niyan ko Sunnah ago so Qur’an, ogaid na skaniyan na sii ko kokoman sii ko kailaya ko pialiogatan sii ko kanggaga-ani ron ko kapakakhapi ron, ago sii ko kataalik iyan on sa nggolalan ko kadael o balas, na amay ka so btad na datar anan na antonaa i phakasapar a khisapar iyan so kapakaoma o Sunnah sa maawid sa kokoman a makhap odi na mapnd a di so matatgo ko Qur’an odi na so kaklida on.

Go miatharo sii ko kaphakaantapa sankai a pamikiran ko antap a tharimaan a akal a: Opama ka mansoka o Allāh so katharo o Nabi niyan na awaan skaniyan o manga pd iyan sa maphanganta sa skaniyan na da masoat ko inibtad iyan a okit sa maptharo a so Kadnan iyan na piakambokhag iyan sa mimbaal sa kokoman a sopak ko kokoman iyan.

Giankanan a katharo na masasanka ka kagiya so naskh na khaankat iyan so kokoman ko oriyan o kiathakna iyan ago so kianggalbka on, sa gioto na phakarn sankoto a antaan a pamikiran, ka opama ka da on masoat ko inibtad o sogo iyan a okit na di niyan tankdn sa pakaasal.

So pman so kalankapan a manga Fuqaha na inidalil iran ko kpit iran so: Minitana ko kiamansoka o Sunnah ko Qur’an ago so Qur’an ko Sunnah, sabnar a miamansok so kataronkoa ko mizina a babay sii ko salakaw ko Muhsanah sii ko Qur’an, na sii ko Muhsanah na so Sunnah a skaniyan so Rajm (radiam) a miatankd sa minggolalan

566

sa Sunnah, go miamansok so wasiyyah a miatankd ko Qur’an sa minggolalan sa Sunnah a sknaiyan so hadith a; Tanodan a daa wasiyyah ko phakawaris sii anan ko kalankapan a manga Fuqaha, sa amay ka kiatokawan tano a giankanan a hadith na Mash’hur a da misampay ko pankatan a tawattur na khapakay a dalil ko Al Hanafiyyah. Go datar oto so kiamansok o ka-adap sa Baytul Maqdis a miatankd sa minggolalan sa Sunnah ka kagiya daa tomioron on a Qur’an sa sii miakaadap so manga Muslim sa Ka’bah sa minggolalan sa Ayat ko Qur’an.

So pman so ad Dhahiriyyah a aya kpit iran na so kakhapakay a kamansok o Qur’an sa nggolalan sa Sunnah a Ahad na sabnar a aya siandayan iran ko tindg iran na so kinitana o kiamansok o Qur’an sa minggolalan sa hadith a ahad ko katharo o Allāh a: Tharo anka a daa khatoon akn ko nganin a iniwahi rakn a haharamn sii ko pakhan a rowar ko kabaloy niyan a miatay odi na rogo’ a pthoga odi na sapo a baboy ka mataan a skaniyan na marzik odi na kapakaliyo ko tamana a siombali sa salakaw ko ingaran o Allah (al An’am 145). Sa so ayat na tinimo iyan so manga haram sii sankoto a manga sosonan a pat na so lioron na tatap ko kahahalal, sa miamansok oto o Sunnah a ahad ko kinisaparn ko kakana ko langowan a adn a songay niyan ko manga binatang ago so adn a kmr iyan a magarang ko manga papanok.

Na aya smbag roo: Na daa ba roo naskh sankoto a darpa, ka kagiya so ayat na tinins iyan so manga haram ko masa a kiatoron iyan sankai a pat ko katharo iyan a: ”sii ko nganin a iniwahi rakn” na miatatap so lio ron sii ko kapapakay a pakaasal, a skaniyan na kna o ba kokoman a kitab, na so kaankata on ko minioma o manga hadith na di khiitong sa naskh ka kagiya so naskh na so kaankata ko kokoman a kitab.

Sa simbag o Imam Shafi’i ankoto sa mataid a kasmbag sa datar o kiatharoa on o Imamul Haramayn sa pitharo iyan a: Kna o ba aya bantak roo na so katins iyan, ka kagiya so manga kafpir na gowani a haramn iran so

567

hialal o Allah, ago halaln iran so hiaram o Allah, sa mia-adn siran a somosopak, na miakaoma so ayat a sasankaan iyan so bantak iran sa datar o ba niyan pitharo a: Daa hiaram a rowar ko hialal iyo a pd sa miatay ago rogo’ ago sapo’ a baboy ago so siombali sa salakaw ko Allah, go daa halal a rowar ko hiaram iyo, sa khaadn so katharo sankai a masa a makadadarpa ko darpa o taw a ptharoon iyan rka a: Di nka pmbitiarain imanto si Zaid, na ptharoon ka on a; Daa ipmbitiarai akn imanto a rowar ki Zaid, sa aya antap roo na so giikazopaka ago gi-ikapagrara kna o ba so kapakada ago so katankd sii ko kamataani ron, sa aya khasabot roo na kna o ba aya bantak roo na so kapayaga ko kahahalal o talikohdan ankoto a miangaaaloy, ogaid na aya bantak na so katankda ko kiaharama ko miangaaaloy kna o ba so katankda ko kahahalal o liyo ron.

Go pitharo iran a: So hadith a inisapr iyan so kidowain ko babay ko babo iyan a mbala na kamansok ko kalalankap o katharo o Allah a: Go hialal rkano so talikhodan ankoto. A skaniyan na hadith a Ahad.

Aya smbag na giankanan a hadith na Mash’hur a khaparo so kamansok sa miasabap on na so kazosopakan na sii ko hadith a ahad, sabap san na phakarayag so kpit o Jumhur a skaniyan so kakhapakay o kamansoka o isa kiran ko pd iyan amay ka maadn siran a makaplalagid ko oriyan o kiatankd o kinitana iyan sii ko miaaloy tano a manga ibarat sa onaan.

SO MANGA PHIZOSONAN O MANSOKH A PHOONKO KITABAnwa’ul Mansukh Minal Kitab

�ابتكال نم �وخسنمال اعونأInaloy o manga Usuli sii sankai a bandingan so tlo a manga soson:

568

1- So kamansok o kokoman sa lamba so kabatiyaa on ka datar o katharo o Allah a: Rk iyo so agama niyo na rk akn so agama ko. Go so katahro o Allah a: Dapay anka so ringasa iran. Ka kagiya inisogo on so kapakithidawa kiran sa miamansiok ankoto a dowa a ayat na mialamba so kabatiyaa on a matatago ko Qur’an.

Go pd roo so katharo o Allah a: Phakasawit sa isa kathmg (ko iddah) sa miamansok so kokoman iyan sa pat olan ago sapolo gawii.

Go pd roo so kiawajib o wasiyyah ko manga loks ago so manga tonganay a miamansok o hadith.

Go so siksa o mizina a kataronko sa walay a kiasambian sa lphad odi na radiam.

Sa aya hikmah san na mapayag ka kagiya so kalalamba o kabatiyaa on na adn a gona on a so katatatap o kababaloy o Qur’an a mu’jizah a matatatap ko langowan o ayat ko Qura’an ago so manga kokoman o kabatiya ago so katokawi ko masa a kiapakanggolalana ko manga kokoman.

2- So kamansok o kokoman ago so kabatiyaa on langon. Pd roo so miamansok ko Qur’an ko kaoyagoyag o Rasul sa minggolalan sa piakilipatan on sa taman sa miatharo a so Surah al Ahzab na khatimbang iyan so Surah al Baqarah.

3- So kamansok o kabatiya ogaid na tatap so kokoman, sa bigan iran sa ibarat ko miapanothol a sii ko tomioron ko Qur’an a; So shaykh ago so shaykha na amay ka zina siran na rajama niyo siran a dowa, sa aya bantak ko shaykh na so Muhsan (so babay odi na mama a miakapanga-roma sa miaona sa kiataaman iyan so tnb o kakharomai) ago so miapanothol a miakapoon ko Aishah a; Lima a kapakasoso a phakaha-ram, na so kabababaloy oto a pd ko tomioron ko Qur’an na kadadal-man sa maphamimikiran.

569

Sa so katarimaa san na phakatonay sa kakhatokasi ko Qur’an sa adn a miada on a nganin ago khasanka iyan so katharo o Allāh a skaniyan i somisiap on ago so kiaompong o pagtaw (ummah) sa so Qur’an na tarotop a daa miyalbat on a satiman bo a batang.

SO MANGA OKIT A KATOKAWI KO KIAMANSOKTuruq Ma’rifatu an Naskh

النس��خ مع�رفة ط�رق

Khatokawan so kiamansok sa nggolalan ko manga okit:

Pd on so: So titayan a bathk ko kiaankata niyan ko kokoman, ka datar o hadith a Miaadn ako a inisapar akn rkano so kapamisitaa ko manga koba na pamisitaa niyo ka kaphakitadman iran so alongan a maori. Go so katharo iyan a: Miaadn ako a pipharo akn rkano so kapangaroma sa katatamanan so masa niyan (mut’ah) na tanodan a mataan a so Allāh na hiaram iyan sa taman ko alongan a Qiyamat.

Odi na so kapakarankom o titayan sii ko phakatoro ko kokoman a miaori a pmansok ka datar o katharo o Allāh a: Imanto na piakakhapan kano o Allah ka kiatokawan iyan a adn a matatago rkano a kalmk sa amay ka maadn so pd rkano a magatos a masabar na ndaag siran sa dowa gatos na o adn a maadn rkano a sanggibo na ndaag siran sa dowa nggibo sa nggolalan sa idin o Allah ka so Allah na pd iyan so manga papantang. Go pd on so: Katokawi ko masa a so dowa a kokoman na gi-imagdai (magilanga) a so isa on na phakadaan iayn so isa, sa khatokawan oto sa nggolalan sa thotol a ptharoon iyan so kiaona, ka datar o katharo a oSahabah sa: Piakay rkami ko ragon a Hudaybiyyah oriyan iyan na inisapr rkami ko ragon a kiatabana sa Makkah.

570

Odi na so katharo iyan a: Miaadn so kaposan o dowa a btad a pho-on ko Rasūlullāh a inibagak iyan so kapagabdas ko kakan iyan sa miokit sa apoy, sa datar o kiapanothola on o Jabir Bin Abdillah a miakapoon on a kaphakisabotan iyan a so kapagabdas na sabap ko kapakakan sa miokit sa apoy na maoona.

Na so pman so katharoo Sahabah, na datar o katharoa niyan sa; Giai na miamansok ankai ka datar o katharo iran a so Ig ko datar iyan aig (maana so kambabangonan sa walay na patoray a makatoron so ig o kharomai) na miamansok o hadith a kapakambaratmowa o dowa a tiorian ko mama ago so babay apiya da pn a miakatoron a ig, sa gianan na kasosobagan kiran. Sa so as Shafi’iyyah ago so Mu’tazilah na di oto makatotoro sa kamansok ka khapakay a pitharo iyan sa minggolalan sa ijtihad iyan.

So al Hanfiyyah na pthangkdn iran on so kamansok ka kagiya so Sahabah na maontol, na opanothola niyan so kiamansok na khaadn oto a misasankot ago mian’g a miakapoon ko Rasūlullāh .

Go pd roo so kiaopakat o manga Sahabah sii ko miakamansok, ka datar o kiaopakat iran ko kiamansok o kaphowasa ko Ashura’ ko kaphowasai ko Ramadhan, ago so kiamansok o kisasaparn ko kasawiti ko manga karoma ko gagawii ko Ramadhan sabap ko ayat a inisogo iyan “Imanto na lawasi niyo siran”.

Taman sii na miapasad tano so Juz (gintas) a paganay sa ayon o Allāh sa aya phakatondog on na so Juz a ika dowa Insha Allah a so bandingan ko manga kokoman (al Ahkam) ago so kapagijtihad (al Ijtihad) sa arapn tano ko Allah so ayon iyan ago ron tano ron manarig, Walhamdulillahi Rabbil Aalamin.

571

SO MANGA MAANA O BASA ARAB A INOSAR SANKAI A KITAB

Am عام ~ (lapiyat) a lankapAdillah Shar’iyyah ~ manga dalil a kitabAdillah Tafsīliyyah ~ manga dalil a mazasagintasAdillah Kulliyyah ~ manga dalil a rankomAd dhan ~ antaan a pamikiranAhkām Shar’iyyah ~ manga kokoman a kitabAhkām kulliyyah ~ manga kokoman a rankomAhkām juz’iyyah ~ manga kokoman a sagintas.Al Aql ~ so akal (pamikiran)Al Mūsī ~ so taw a mithanan.Al Mūsā lahu ~ so taw a pithananan.Al Wasiyyah ~ so kathanan.Al Qiyās ~ so kataksAl Qiyās al Mansūs al Illah ~ So kataks a miyabathk so

Sabap (illah) iyan.Al Wārith ~ so taw a phangowaris

572

Al Muwarrath ~ so taw a phangowarisan.Al Yaqīn ~ so kiathakna o pamikiranAn Naql ~ so katao a minitogalin (Qur’an ago Sunnah)Ar Ra’i ~ so pamikiran a miakambowat on So Kokoman a ijma’.Amārah ~ toos, tanda’.Amr ~ ka sogoAmr mutlaq ~ ka sogo a mamamantkAmr muqayyad ~ ka sogo a misasankotAt Tārudh ~ so giikapakazopaka o dowa a maana.Dalīl (m) Adillah ~ karina, tanda’, toos.Dāl bil ibārah ~ makatotoro sa minggolalan sa lapiat.Dāl bil ishārah ~ makatotoro sa minggolalan sa insarat.Daāl bil iqtidhā’ ~ makatotoro sa minggolalan sa pangni.Dhābit (m) dawābit ~ miimpitan, kokoman a rankom a Lomilimod ko langowan a sapak iyan.Dalīl aqlī ~ karina a minggolalan sa pamikiran.

Dalīl naqlī ~ karina a minggolalan ko katao

a minitogalin (so Qur’an, Sunnah,

ago so Ijmaa’).Dalīl sam’ī ~ karina a minggolalan

sa miyn’g, Datar o pianothol a

manga katharo o Rasul .Dhannī ~ Antaan a pamikiran.Dannī ad Dilālah ~ kokoman a so kapakatotoro

iyan na

573

minggolalan sa antaan a pamikiran.Fiqh ~ sabot ko kokoman a kitab.Faqīh pl. Fuqahā’ ~ so taw a kominal ko katao a fiqhi.Hadith nabawī ~ so hadith o Nabie, a minggolalan

sa galbk, katharo, ago taqrir.Hadith Qudsī ~ so katharo o Nabi ko kapphanothola

niyan ko makapantag ko btad

o Kadnan iyan, a skaniyan na hadith

a soti.Ijmā’ ~ so kiaompong o manga mujtahidin ko isa a kokoman a kitab ko isa a missnggay a masa.Ijtihād ~ So kapanagontaman o

pamikiran o Mujtahid ko

kapakambowata ko Kokoman a kitab

phoon ko dalil iyan. Istinbāt ~ So kapakambowata ko kokoman a kitab phoon ko dalil iyan sa nggolalan ko taw a mujtahid.Illah ~ SabapIstilāh ~ so kiaopakatan a maana a

inosar ko isa lapiat a salakaw ko maana niyan ko Basa (a pakaasal).Ilm al Khilāf ~ so katao ko kiazosopakaan o manga

574

Imam ko manga kpit iran.Ilm al Jidāl ~ so katao ko kambatalo sa tindg o manga Imam ko fiqhi.Khabar (m) Akhbār ~ thotol, sii ko Usul Fiqhi na so khabar na Datar sa maana o Sunnah, odi na Hadith, a pianothol a miakapoon ko Rasul .Lafdh ~ lapiat, lapalMafhūm al Mukhālafah ~ so sabot a sopak ko mitotoro

o Maana o kokoman.Mafhūm al Muwāfaqah ~ so sabot a maka-aayon ko

mitotoro o maana o kokoman.Ma’lūl ~ so misasabap ko sabap, so

kasasan dayan ko sabap (illah).Masdar (m) masādir ~ so pkhapoonan o kokoman a

kitab a Manga dalil, sii ko Usul fiqhi na skaniyan so Qur’an, Sunnah, Ijmaa’, Qiyas. Urf, Masalih Mursalah, Istihsan, ago so salakaw ron a manga phoonan o Shari’ah.Mujtahid ~ so taw a kominal ko katao a

Usul al Fiqhi ago so Fiqhi.Mujmal ~ matitimbl.Mukallaf ~ so taw a kiapaliogatan (iniraot on so

panolon o agama islam) a kiabaligan

a tarotop so akal iyan.Mufassal ~ mazasagintas, mazasakntal.Muqayyad ~ misasankot.

575

Mutlaq ~ mamamantk, daa sankot iyan.Muqallid ~ so taw a giimangonotonot sa

kpit ko manga Imam ko katao a fiqhi.

Mudhāf ~ so sasandayin a katharo.Mudhāf ilayihi ~ so kiasandayan ko masasanday

a katharo.Mu’jizah ~ so tanda a phakakowa sa bager ago

gaga ko salakaw ron sa d niyan dn

khagaga so kasayani Niyanon ko katatago

on o langowan a sabap a kapasang,

skaniyan na Btad a makasosopak ko

kalalayaman a di khaosay so sabap iyan, ka makaliliyo ko goliling o sabap, a btad skaniyan a phoon ko Allah.Murakkab ~ so piakambabid, odi na

piakazandayaa dowa a katharo.

Mushtarak ~ lapiyat a kapag’pdaan o madak al

maana.Nahī ~ kasaparNahī mutlaq ~ kasapar a mamamantk.Nahī muqayyad ~ kasapar a misasankot.Nass pl. Nusūs ~ titayan a kitab.Nass Qat’ī ~ titayan a maggtas so kapakatotoro o

maana niyan.Nass dhannī ~ titayan a antaan a pamikiran so

kapaka- totoro o maana niyan.

576

Naskh ~ so kapkhabaroba o kokoman, odi na

so kapkhaponas iyan.Sanad ~ So kiasanday o hadith ko kiapamanotho-

la on ipoon ko kiapakapoon iyan ko Rasul na go sii ko manga sahabah, nago so manga tabiin (so miamangonot ko manga Sahabah) sa taman ko kinisora- tn on o manga ulama a miamanorat ko Hadith.Sunnah ~ so inokitan o Rasulullah a minggolalan

sa galbk, katharo, ago taqrīr.Sunnah Qawliyyah ~ so sunnah o Rasūlullāh a minggolalan

sa katharo.Sunnah Amaliyyah ~ so sunnah o Rasulullah a minggolalan

sa galbk (koat).Sunnah Taqrīriyyah ~ so pinggalbk o manga sahabah o Rasul

a kiamasaan iyan odi na miatharo on na da niyan saparn ago da niyan sogoon.Sunnah Mutawattirah ~ so sunnah a madakel a tanto a miama-

Nothol on ipoon ko paganay niyan a kasanday na taman ko kinidakatn on o manga panonorat koHadith, a di

577

tharimaan a akal o ba Siran maopakat ko kapamokhag.Sunnah Mash’hūrah ~ so sunnah a lomiankap, a so paganay niyan a kasanday na da misampay so kadakl iran ko pankat o mutawat- tir, ogaid na sii ko ika dowa niyan masanday sa taman ko kinidakatnon na inisampay ko pankat a mutawattir, so kadakl o miamanothol on.Sunnah Ahād ~ so sunnah a pianothol o sakataw odi

na lompokan a maito a da siran misampay ko pankat a

mutawattir ago mash’hur ko langowan a

pankat o kiasanday niyan sa taman ko kini- dakatn on.Wahī ~ so kapakatokao sa masoln, so kapkhatokawi o manga Rasul ko

sogoan o Allah a giinggolalan sa

masoln a okit. A pd sa ilaham (ilham) odi na nggolalan sa

malaikat.

578

579