Embed Size (px)
DESCRIPTION
Stratejik Düşünce Enstitüsü (SDE), öncelikle, yeni yapılacak anayasanın, birey ve devlet arasında temel bir sözleşme niteliği taşıyan, insan hak ve özgürlüklerini güvence altına alan, demokratik ve çoğulcu bir yapının üzerine inşa edilebileceği bir anayasa olması gerektiğini belirtiyor. SDE raporunda, böylesi bir anayasanın nasıl şekillenmesi gerektiğini altı başlık altında detaylı olarak tartışıyor. Raporda söz konusu altı başlığın altında, yeni anaysa vizonu, temel hak ve özgürlükler, hukukun üstünlüğü ilkesi, eşitlik ilkesi ve yargı kurumları, tam demokrasi kavramı, vesayetçi kurumlar, yerinden yönetim ilkesi ve siyasi partiler, çoğulculuk ve çok kültürlülük, anayasanın başlangıç kısmı, değiştirilemez nitelikteki hükümler, hükümet sistemi ve anayasa yapım yöntemi gibi konular ayrıntılı olarak inceleniyor.SDE’nin raporunda yeni yapılacak anayasanın; insan onuruna dayanan, tam demokrasiyi hedefleyen, hukukun üstünlüğünü tesis eden ve çeşitlilik ve çoğulculuğu esas alan özgürlükçü bir anayasal sistem vizyonuna sahip olması gerektiği belirtiliyor. Yeni yapılacak anayasada, insan hak ve özgürlükleri açısından “özgürlük kural, sınırlama istisnadır” ilkesinin içselleştirilmesi gerektiğinin altı çiziliyor. Temel hak ve özgürlükler sosyal haklar açısından değerlendirildiğinde ise raporda; sağlık, eğitim, barınma ve çevre haklarının, yeni anayasada insan onuru temelinde ele alınması gerektiği ve uluslararası hukuktan kaynaklanan yükümlülüklere paralel bir düzenlemeye kavuşturulması gerektiği belirtiliyor. Raporun dördüncü bölümünde Türkiye’nin demokratik yapısı tartışılıyor ve dünya demokrasilerinin performansını ölçen uluslararası çalışmalarda Türkiye’nin “yarı- demokrasi” ya da “kısmen özgür” ülkeler arasında gösterildiği ifade ediliyor. Yarı- demokrasi raporda “genel seçimlere ve çok partili bir yapıya dayanmasına rağmen, seçilmişleri bürokratik ya da monarşik elitler yoluyla kontrol eden, başta siyasi haklar olmak üzere insan haklarını demokrasiyle bağdaşmayacak ölçüde sınırlandıran, çoğulculuğa ve katılımcılığa kısıtlı yer veren rejimleri ifade etmek için kullanılan bir kavram” olarak açıklanıyor. Bu noktada tam demokrasinin etkin kılınabilmesi açısından vesayete neden olan anayasal düzenlemelerin yeni anayasada yer almaması gerektiğinin altı çiziliyor ve egemenlikten kaynaklanan yetkilerin kullanımı gibi önemli bir konunun hukukun üstünlüğü ve çoğulculuk değerleri ışında düzenlenmesi gerektiği ifade ediliyor. Dolayısıyla vesayetçi kurumların tamamının ya yeniden düzenlenmesi ya da yeni anayasada hiç yer almaması gerektiği belirtiliyor.Son olarak, çoğulculuk ve çok kültürlülüğün tartışıldığı bölümde vatandaşlığın hiçbir etnik temele dayandırılmaksızın tanımlanması gerektiği belirtiliyor ve 1982 Anayasa’sında var olan dile dayalı ayrımcılığın ortadan kaldırılması ve anadilin eğitimde kullanılmasının sağlanması gerektiği ifade ediliyor.
Citation preview
Vesayetsiz ve Tam Demokratik Bir Türkiye İçin
İnsan Onuruna Dayanan Yeni Anayasa
Mayıs 2011
Bekir Berat ÖZİPEKLevent KORKUTMurat YILMAZVahap COŞKUN
Yusuf Şevki HAKYEMEZYusuf TEKİN
SDE - STRATEJİK DÜŞÜNCE ENSTİTÜSÜÇetin Emeç Bulvarı Aşağı Öveçler Mh.4. Cd. 1330. Sk. No: 1206460 Çankaya / ANKARATel. : +90 (312) 473 80 45Faks : +90 (312) 473 80 46E-Posta : [email protected]
GRAFİK - BASKIBaşak Matbaacılık ve Tanıtım Hiz. Ltd. Şti. Atatürk Bulvarı Meka Plaza No:5/15Gimat / Yenimahalle - ANKARATel. : +90 (312) 397 16 17Faks : +90 (312) 397 03 07E-Posta : [email protected]
SDE TEMATİK ANAYASA ÇALIŞTAYLARIKATILIMCILARI ve KATKIDA BULUNANLAR
1. Çalıştay: Yeni Anayasada Vatandaşlık �
Ece GÖZTEPE, Doç. Dr. /Bilkent Üniversitesi•
Bekir Berat ÖZİPEK, Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Faruk BİLİR, Doç. Dr. / Selçuk Üniversitesi•
Levent KORKUT, Yrd. Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Murat YANIK, Doç. Dr. / İstanbul Üniversitesi•
Murat YILMAZ, Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Nihat BULUT, Prof. Dr. / Erzincan Üniversitesi•
Orhan MİROĞLU, Yazar / Taraf Gazetesi•
Uğur KARA, Anadolu Üniversitesi•
Vahap COŞKUN, Yrd. Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Vahit DOĞAN, Prof. Dr. / Gazi Üniversitesi•
Yasin AKTAY, Prof. Dr. / SDE Başkanı•
Yasin POYRAZ, Yrd. Doç. Dr. / Kırıkkale Üniversitesi•
Yusuf Şevki HAKYEMEZ - Prof. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Yusuf TEKİN - Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
2. Çalıştay: Yeni Anayasada Din ve Vicdan Özgürlüğü �
B. Berat ÖZİPEK, Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Bilal SAMBUR, Doç. Dr. / Süleyman Demirel Üniversitesi•
Cennet USLU, Yrd. Doç. Dr. / Gaziosmanpaşa Üniversitesi•
Ferit USLU, Doç. Dr. / Hitit Üniversitesi•
Garabet PAYLAN, Ermeni Okullarında Yönetici•
Halit Eyüp ÖZDEMİR, Yrd. Doç. Dr. / Marmara Üniversitesi•
Hasan Yücel BAŞDEMİR, Doç. Dr. / Hitit Üniversitesi•
İhsan ÖZBEK / Türkiye Protestan Kilisesi Eski Başkanı•
Levent KORKUT, Yrd. Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Mehmet Faysal GÖKAL, Yrd. Doç. Dr. / Muğla Üniversitesi•
Mehmet Süreyya ER, Dr. / Michiagan Üniversitesi•
Merdan HEKİMOĞLU, Prof. Dr. / İzmir Üniversitesi•
Murat YILMAZ, Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Mustafa ŞENTOP, Prof. Dr. / Marmara Üniversitesi•
Müçteba KILIÇ, Avukat, Genç Siviller Grubu Avukatı•
Şenol KALUÇ, LDT Alevi Bektaşi Araştırmaları Direktörü•
Yalçın ÖZDEMİR, Su TV•
Yasin AKTAY, Prof. Dr. / SDE Başkanı•
Yusuf Şevki HAKYEMEZ, Prof. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Yusuf TEKİN, Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
3. Çalıştay: Yeni Anayasada İnsan Haklarının Genel Rejimi �
Adnan KÜÇÜK, Yrd. Doç. Dr. / Kırıkkale Üniversitesi•
Ali Rıza ÇOBAN, Dr. / Anayasa Mahkemesi•
Ayhan DÖNER, Yrd. Doç. Dr. / Erzincan Üniversitesi•
Bülent YAVUZ / Dumlupınar Üniversitesi•
Cennet USLU, Yrd. Doç. Dr. /Gaziosmanpaşa Üniversitesi•
Faruk BİLİR, Doç. Dr. / Selçuk Üniversitesi•
Hikmet TÜLEN, Dr. / Anayasa Mahkemesi •
Hüseyin ÖZCAN, Doç. Dr. / İstanbul Üniversitesi•
Levent KORKUT, Yrd. Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Murat YANIK, Doç. Dr. / İstanbul Üniversitesi•
Murat YILMAZ, Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Musa SAĞLAM, Dr. / Anayasa Mahkemesi•
Nihat BULUT, Prof. Dr. / Erzincan Üniversitesi•
Vahap COŞKUN, Yrd. Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Yasin AKTAY, Prof. Dr. / SDE Başkanı•
Yusuf Şevki HAKYEMEZ, Prof. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Yusuf TEKİN, Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Yüksel METİN, Doç. Dr. / Süleyman Demirel Üniversitesi•
4. Çalıştay: Yeni Anayasada Türkiye’nin İdari Yapısı ve Yerinden Yönetim İlkesi �
Bayram ÖZBEY, Yard. Doç. Dr./ Gaziantep Üniversitesi•
Bülent ALGAN, Yard. Doç. Dr. / TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi•
Hamza ATEŞ, Doç. Dr. / Kocaeli Üniversitesi•
Hüseyin KALAYCI, Yard. Doç. Dr/ Maltepe Üniversitesi•
Halil KALABALIK, Prof. Dr. / Sakarya Üniversitesi•
Melikşah YASİN, Doç. Dr. / Marmara Üniversitesi•
Murat YILMAZ , Dr. /SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu •
Ramazan ÇAĞLAYAN, Doç. Dr./ Kırıkkale Üniversitesi•
Sevim BUDAK, Doç. Dr. / İstanbul Üniversitesi•
Şermin ATAK, Yard. Doç. Dr. / Dokuz Eylül Üniversitesi•
Vahap COŞKUN, Yard. Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Yakup BULUT, Doç. Dr. / Mustafa Kemal Üniversitesi•
Yasin AKTAY, Prof. Dr. / SDE Başkanı •
Yusuf ŞAHİN, Doç. Dr. / Karadeniz Teknik Üniversitesi•
Yusuf Şevki HAKYEMEZ, Prof. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Yusuf TEKİN Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
5. Çalıştay: Yeni Anayasada Türkiye’nin Hükümet Sistemi �
Adnan KÜÇÜK, Yard. Doç. Dr. / Kırıkkale Üniversitesi•
Ali Rıza ÇOBAN, Dr. / Anayasa Mahkemesi •
Ayhan DÖNER, Yard. Doç. Dr. / Erzincan Üniversitesi•
Bülent YAVUZ, Yard. Doç. Dr. / Gazi Üniversitesi•
Ece GÖZTEPE, Doç. Dr. / Bilkent Üniversitesi•
Erdal ABDÜLHAKİMOĞULLARI, Doç. Dr. / Ondokuz Mayıs Üniversitesi •
Faruk BİLİR, Doç. Dr. / Selçuk Üniversitesi•
Hikmet TÜLEN, Dr. / Anayasa Mahkemesi •
Hüseyin ÖZCAN, Doç. Dr. / İstanbul Üniversitesi•
Levent KORKUT, Yard. Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Murat YANIK, Doç. Dr. / İstanbul Üniversitesi•
Murat YILMAZ, Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Musa SAĞLAM, Dr. / Anayasa Mahkemesi •
Nur ULUŞAHİN, Yard. Doç. Dr. / Başkent Üniversitesi•
Ozan ERGÜL, Yard. Doç. Dr. / Ankara Üniversitesi•
Şule ÖZSOY, Doç. Dr. / Galatasaray Üniversitesi•
Tevfik Sönmez KÜÇÜK / Yeditepe Üniversitesi•
Yasin AKTAY, Prof. Dr. / SDE Başkanı•
Yusuf Şevki HAKYEMEZ, Prof. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Yusuf TEKİN, Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
6. Çalıştay: Yeni Anayasada Vesayet ve Asker-Sivil İlişkileri �
Faik TARIMCIOĞLU, Hukuk / (E) Askeri Hâkim / (E) Parlamenter•
Faruk BİLİR, Doç. Dr. / Selçuk Üniversitesi•
Lale KEMAL, Gazeteci-Yazar / Taraf Gazetesi•
Levent KORKUT, Yard. Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Muhsin ÖZTÜRK, Gazeteci / Aksiyon Dergisi.•
Murat YILMAZ, Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu •
Sertaç BUCAK / Siyasetçi•
Vahap COŞKUN, Yard. Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Yasin AKTAY, Prof. Dr. / SDE Başkanı •
Yılmaz ENSAROĞLU, İnsan Hakları Aktivisti / SETA İnsan Hakları Koordinatörü.•
Yusuf Şevki HAKYEMEZ, Prof. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu•
Yusuf TEKİN, Doç. Dr. / SDE Yeni Anayasa Çalışma Grubu •
II. Taslağın Oluşmasına Katkı Sağlayan SDE Yüksek İstişare Kurulu Üyeleri �
Sacit Adalı - Prof. Dr. /Turgut Özal Ün. Hukuk Fak. Dekanı / AYM Eski Üyesi•
Ali Şafak - Prof. Dr. /Turgut Özal Ün. / Polis Ak. Güv. Bil. Fak. Eski Dekanı•
Yasin Aktay - Prof. Dr. / Sosyoloji / Selçuk Üniversitesi•
Beril Dedeoğlu - Prof. Dr. / Uluslararası İlişkiler / Galatasaray Üniversitesi•
Doğu Ergil - Prof. Dr. / Siyaset Bilimi / Ankara Üniversitesi•
İhsan Dağı - Prof. Dr. / Uluslararası İlişkiler / ODTÜ•
Kıvılcım Özcan - Doç. Dr. / Ekonomi / Bilkent Üniversitesi•
Faik Tarımcıoğlu - Hukuk / (E) Askeri Hâkim / (E) Parlamenter•
Salim Uslu / Sendikacı / Hak İş Konfederasyonu Eski Başkanı•
Mehmet Atalay / Basın İlan Kurumu Genel Müdürü•
Mehmet Akif Ak - Yeminli Mali Müşavir / Araştırmacı-Yazar•
Aydın Bolat - Eğitimci / Analist / (E) Subay•
Mustafa Karaalioğlu - Gazeteci / Star Gazetesi Genel Yayın Yönetmeni•
Alper Tan - Gazeteci / Kanal A Genel Müdürü•
Mustafa Akyol - Gazeteci / Star Gazetesi Köşe Yazarı•
İçindekilerI.YENİANAYASAVİZYONU .......................................................................... 11
II. İNSANONURU ............................................................................................. 12
A.YeniAnayasadaİnsanHaklarıYaklaşımı ..................................................... 12
B.İnsanHaklarınınNiteliği ................................................................................ 14
C.İnsanHaklarınınSınırlandırılmasıRejimi ..................................................... 15
D.SosyalHaklar ................................................................................................. 16
E.DinveVicdanÖzgürlüğü .............................................................................. 17
F.İfadeÖzgürlüğü ............................................................................................. 20
III.HUKUKUNÜSTÜNLÜĞÜ ........................................................................... 21
A.Adalet ............................................................................................................. 21
B.BireylerinGüvenliğiveEşitlikİlkesi ............................................................ 21
C.Yargı ............................................................................................................... 22
1.HakimlerveSavcılarYüksekKurulu(HSYK) ........................................... 23
2.YüksekYargıOrganlarınınOluşumu ......................................................... 23
3.AnayasaMahkemesi ................................................................................... 24
IV. TAMDEMOKRASİ .................................................................................... 26
A.VesayetsizBirDüzen ..................................................................................... 26
1.VesayeteSebepOlanAnayasalDüzenlemelerin
YeniAnayasadaYerAlmaması .................................................................... 27
2.TürkiyeSilahlıKuvvetlerininKonumu ...................................................... 27
3.DiğerVesayetçiKurumlar .......................................................................... 30
B.YerindenYönetiminGüçlendirilmesi:HalkaYakınlıkveYerellikİlkesi ..... 31
1.YerelYönetimlerinGüçlendirilmesi ........................................................... 31
2.OlağanüstüYönetim .................................................................................... 33
C.SiyasetinAlanınınGenişletilmesi .................................................................. 36
1.SiyasiPartiler .............................................................................................. 36
2.SeçmeveSeçilmeHakkıileSeçimlereİlişkinİlkeler ................................ 40
V.ÇOĞULCULUKveÇOKKÜLTÜRLÜLÜK ............................................... 44
A.Vatandaşlık .................................................................................................... 44
B.EğitimdeAnadilinKullanılması .................................................................... 45
VI.DİĞERKONULAR ....................................................................................... 48
A.AnayasanınBaşlangıçKısmı ......................................................................... 48
B.DevletinŞekliveDeğiştirilemezNiteliktekiHükümler ................................ 49
1.DeğiştirilemezNitelikteHükümler ............................................................. 49
2.MevcutAnayasadaYerAlanDeğiştirilmezHükümler .............................. 49
C.HükümetSistemi ............................................................................................ 50
D.AnayasaYapımYöntemi ............................................................................... 56
GirişTürkiyehızlıbirdeğişimiçinde.12Eylül1980darbesininetkilerinden
sıyrılmaya,kronikyapısalsorunlarınıçözmeyevedemokrasiyigereğigibitesisetmeyeçalışıyor.Tümbunlar,içvedışpolitikadayapılmasıgerekenköklüdeğişikliklerilemümkün.Ancakbudeğişiminönündeönemliengel-lerdemevcuttur.
BusüreçteTürkiye’ninönündekienönemliengellerdenbiri,gerçekbirtoplumsalsözleşmeniteliğitaşımayanvedeğişimiimkânsızkılananayasalyapısıdır.Ülkeninkarşıkarşıyabulunduğu temel sorunlarıçözmeye iliş-kinheryapısaldeğişimönerisi,özgürlükleralanınıgenişletmeyeilişkinherreformçabası,karşısındaararejimanayasasınınkurduğubarikatlarıbulu-yor.
Oysa,demokratikveçoğulcubirsiyasiyapıyıtemelalan,insanhakveözgürlüklerinitahkimedenveTürkiye’yiheraçıdanyüzüdünyayadönükbirülkehalinegetirenyenibiranayasamümkünveulaşılabilirbirhedefiifadeediyor.
Bireyiledevletarasındatemelbirsözleşmeniteliğitaşıyan,insanhakveözgürlüklerinigüvencealtınaalan,demokratikveçoğulcubiryapınınüzerineinşaedilebileceğibiranayasa,herkesinveherkesiminkatılımvekatkısıylazenginleşecekbirmüzakerevetartışmasürecineihtiyaçgösteri-yor.
StratejikDüşünceEnstitüsü(SDE)debukaygıdanhareketle,katılımcıbiranayasametnininortayaçıkmasınavetoplumsaluzlaşmanınoluşması-nakatkıdabulunmakamacıyla,buanayasalilkelerraporunuhazırladı.
Yaklaşık6aylıkbiremeğinürünüolanbuçalışma,esasolarak12Eylül2010tarihindekireferandumsürecindensonradahadabelirginleşen“yenianayasaihtiyacınanasılkatkıdabulunabiliriz”sorusunabircevaparayışınıifadeediyor.Kuşkusuzbusoruyaçokçeşitlibiçimlerdecevapverilebilir;farklıönerilerveyöntemlersözkonusuolabilir.Burapordatercihedilenyöntem,yenianayasadamutlakaaşılmasıgerekentemelproblemalanlarınıtespitedip,bubaşlıklarailişkinönerilersunmayadayanıyor.Buçerçevedecevaparanansorularşöylesıralanabilir:
Yenianayasanınvizyonuneolmalıdır?•
Yenianayasadainsanhakveözgürlüklerineilişkindüzenlemereji-•minasılolmalıdır?
Yenianayasadadiniinançveibadetözgürlüğüneilişkingüvenceler•nasılyeralmalıdır?
Yeni anayasada etnik vurguve imalardan arınmış bir vatandaşlık•tanımınasılolmalıdır?
Yenianayasada,anayasalyapıdakivesayetkurumlarınasılortadan•kaldırılıp,tamdemokrasininkurumsallaşmasısağlanabilir?
YenianayasadaTürkiye’dekihükümetsistemineilişkinnetürdeği-•şiklikleryeralmalıdır?
Yenianayasada idariyapıya ilişkinne tür reformönerileriyeral-•malıdır?
Yenianayasadainsanhaklarınıkoruyan,hukukdevletinitesiseden•yargınasılolmalıdır?
Elinizdekirapor, iştebusorularacevaplarınarandığıtematikçalıştay-larınsonucundaortayaçıktı.ÇalıştaylarTürkiye’ninsorunlarınafarklısi-yasiveideolojikpencerelerdenbakarakçözümlerüretenakademisyenlerinkatkılarıyla şekillendi.Yukarıda sıralananher bir başlık için bir çalıştaydüzenlendi ve bu çalıştaylara, alanında uzman akademisyen arkadaşları-mıziştiraketti.KuşkusuzSDERaporuolarakhazırlananbumetindeyeralanifadeler,buçalıştaylarakatılanakademisyenleribağlamıyor.Ancakbutematikçalıştayların,raporuntemelreferanskaynağıolduğunubelirtmekgerekir.Bunedenleçalışmanınsonundaisimlerisıralanançalıştaylarınka-tılımcılarınaveayrıcaSDEYüksekİstişareKuruluüyelerinekatkılarındandolayıminnetveşükranlarımızısunuyoruz.
AyrıcaSDEtarafındanhazırlananbuanayasaraporukonusundabizleriısrarlıbirbiçimdeteşvikedenvetümbuçalışmalarıdestekleyenStratejikDüşünceveAraştırmalarVakfı’nadaözellikleteşekkürlerimizisunmamızgerekir.
SDEYeniAnayasaÇalışmaEkibiBekirBeratÖZİPEK
LeventKORKUTMuratYILMAZVahapCOŞKUN
YusufŞevkiHAKYEMEZYusufTEKİN
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
11
I. YENİ ANAYASA VİZYONUAnayasalreform,ikişekildeyapılabilir:Kısmideğişikliklerleanayasa-
nınçağauydurulmasınısağlamakyadatamamenyenibiranayasaoluştur-mak.İstikrarlıtoplumlardayenigelişmelereuyumsağlayabilmek,anaya-salardakikısmideğişikliklerlemümkünolabilir.Çalkantılıtoplumlardaisesıkaralıklarlayenianayasalaryapılır.
SeksensekizyıllıkTürkiyeCumhuriyettarihindeüçanayasabulunmak-tadır.Buanayasalargenelolarakdemokratikolmayanortamlardavegayrimeşruyöntemlerlehazırlanmıştır.Ayrıca1961Anayasasıilebirliktesiyasisistemivesayetaltınaalankurumlarayervermegeleneğibaşlamıştır.1982Anayasasıiledevamedenbugelenek,heminsanhaklarınıkorumasızbı-rakmış,hemdedemokratikhukukdevletiningereğigibitesisiniimkânsızkılmıştır.Sonuçolarak,Türkiye,anayasaldemokrasiyeulaşamamıştır.
2000’liyıllarlabirliktekendisinisorgulamayabaşlayanTürkiye,bugünönündeki tümengelleri aşarak, hukukunüstünlüğünedayalı demokratik,sivilveözgürlükçübiranayasayapmaarayışındadır.Buçaba,ancakyenivizyonvehedeflerlesomutsonuçlaradönüşebilir.
Yenianayasayıbütünsorunlarıbirandaçözeceksihirlibirdeğnekolarakalgılamakelbettedoğrudeğildir.Bununlabirlikte,anayasacılıktarihibo-yuncatepedeninmeciyaklaşımlaramaruzkalmışbirtoplumda,özgürlükçübirortamdavekatılımcıbiryöntemledemokratikbiranayasanınyapılmasışarttır.Dünyaörneklerigöstermektedirki,demokrasisinipekiştirmeçabasıiçindeolanülkelerönceliklebununanayasalaltyapısınıinşaetmişlerdir.İspanya,GüneyAfrikaCumhuriyeti,MacaristanvePolonyagibiülkelerdetamdemokrasiyeancakyenibiranayasailegeçilebilmiştir.
Yeni anayasa, ancak anayasanın temelinde yatan felsefenin yenidenkurgulanmasıyla oluşturulabilir. Bu yeni felsefe, bütün anayasal ilke vekurumlaraegemenolmalıdır.Toplumungelişmişlikdüzeyininhukukya-pısındanöndeolduğubirülkede,vatandaşlarınhayalleriningerisindeka-lacakbiranayasa,şeklen“yeni”sıfatınıtaşısada,gerçekanlamdayeniol-mayacaktır.Yenibirtoplumsalsözleşmeninzorunlulukhalinegeldiğibirülkede,buhedefehizmetetmeyenbiranayasaumutdeğil,hayalkırıklığıyaratacaktır.Kısacasıyenianayasadanbeklentilerimiz,onunbizesunduğuvizyonlaölçülecektir.
Toplumsaldeğişiminvedünyadakigelişmeleringereklerineuygunbiranayasa;
İnsanonurunadayanan,•
Tamdemokrasiyihedefleyen,•
Hukukunüstünlüğünütesiseden,•
Çeşitlilikveçoğulculuğuesasalanözgürlükçübiranayasalsistem•
vizyonunasahipolmalıdır.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
12
İnsanonurukavramı,dünyaanayasalarındagiderekartanbirilgivekul-lanımalanıbulmuştur.1900-1947arasındasadece4devletinanayasasındabu kavrama yer verilirken, 1947-1997 arasında bu sayı 40’a yükselmiş-tir. İnsan onuru kavramının anayasal kullanımındaki bu artış, kavramıninsan hak ve özgürlüklerine temel oluşturmasıyla açıklanabilir.HelsinkiNihaiSenedi’nin7.maddesinde,“Devletlerherbirinsanındoğasınamün-demiçonurdankaynaklananmedeni,siyasi,ekonomik,sosyal,kültürelvediğer hakların etkin bir şekilde kullanılmasını teşvik eder ve cesaretlen-dirir”denilerekbubağlantıortayakonulmaktadır.İnsanHaklarıEvrenselBildirgesi’ninBaşlangıç kısmında “İnsanlık ailesinin tümüyelerinin do-ğasında varolan onurun ve eşitlik ile vazgeçilmez hakların tanınmasınındünyadaözgürlük,adaletvebarışıntemeli”olduğukabuledilmektedir.Bukabuldenhareketle,insanonurukavramınınhakveözgürlükler,adaletvebarışolmaküzereüçunsurdanoluştuğunusöyleyebiliriz.
A.YeniAnayasadaİnsanHaklarıYaklaşımı
Anayasanınönemlibirişlevi,insanhaklarınıdevletiktidarınakarşıgü-vencealtınaalmasıdır.Anayasaldevletinmeşruiyeti, insanhaklarınıko-ruyupkolladığıvehakveözgürlüklerinkullanılabileceğiuygunözgürlük-çüortamı sağladığı sürece sözkonusudur.Bubakımdananayasa, devletiktidarıkarşısında insanhaklarınıgüvencealtınaalmalıdır. İnsanhaklarıaçısından,anayasadaönceliğin,öneminebinaenbireyveonunözgürlüğüneverilmesigerekmektedir.
Yenianayasadadevletintemelnitelikleriarasında“insanhaklarınada-yanandevlet”ifadesineyerverilmelidir.Bunungibi,anayasanınbaşlangıçkısmında anayasanın temel önceliğinin birey ve onun özgürlüğü olduğuvebununbirgereğiolarakinsanonurunundevletkarşısındadokunulmazveüstünbirkonumdaolduğuifadeedilmelidir.Yenianayasanınbaşlangı-cında,1982Anayasası’nınbaşlangıçkısmındaolduğugibi,demokrasiveinsanhaklarınıevrenselstandarttanayırıpdaraltan,ideolojiktercihlereyerverenifadelerdeğil;birey,özgürlük,halkiradesi,hukukunüstünlüğügibianayasanınişleviileörtüşenvurgularayerverilmelidir.
Anayasasistematiğindeinsanhaklarınınimtiyazlıkonumunusağlaya-cakbirdüzenlemebiçimivesıralamaegemenolmalıdır.İnsanhaklarındanbazılarınınanayasadadüzenlenmesi,onlarayapılanaçıkvurgunedeniyleönemlidir.Ancakanayasadatüminsanhaklarınındüzenlenmesigerekmezvebumümkündedeğildir.Bunoktada,insanhaklarıhukukununentemel
II. İNSAN ONURU
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
13
ilkesiolan“özgürlükkural,sınırlamaistisnadır” ilkesinin içselleştirilme-siönemlidir.Bununlabirlikte,insanhaklarınınsınırlandırılmasırejimiileilgilihususlarınanayasadamutlakagüvenceleriyleberaberyeralmasıge-rekmektedir.
Yineanayasanındevletkarşısındaönceliğibireyeverdiğini,insanhak-larınıesasaldığınıifadeedecekbiryaklaşımınbenimsenmesianlamında,anayasametninde,ilkolarakinsanhaklarıveonungüvencelerineyerveril-meli,sonrakimaddelerdeiseinsanhaklarınınsınırlandırılmasıveolağanüs-tüyönetimlerdeinsanhaklarınıntabiolacağıhukukirejimleilgilihususlardüzenlenmelidir.1961ve1982Anayasalarındarastlanmayanbuyaklaşım,anayasanınbireyveözgürlükodaklıolduğununenaçıkgöstergesiolarakyorumlanacaktır.NitekimFederalAlmanAnayasası’ndakidüzenlemebi-çiminindebuşekildeolduğubelirtilmelidir.
Dahaaçıkbiçimdebelirtmekgerekirse,anayasadainsanhaklarıileil-giliolarak,sırasıyla,önceinsanhaklarınınniteliği,ardındansomutolarakinsanhaklarının düzenlendiğimaddeler ve en sonundada insanhakları-nınsınırlandırılmasıveolağanüstüdönemlerdetabiolacağırejimileilgilihükümlereyerverilmelidir.Anayasadasomutolarak insanhaklarınayerverilenmaddelerdehakveözgürlüklerdüzenlenmeli,ardındanözelsınır-lamanedenlerineyerverilmelidir.İnsanhaklarınındüzenlendiğimaddelermümkünolduğuncakısaveözgürlüğüesasalacakbiçimdeolmalıdır.
Anayasada,insanhaklarınınkötüyekullanımınınyasaklanmasıbiçimin-deayrıbirmaddeyeyerverilmemesidahadoğruolacaktır.Nitekim1982Anayasası’nın“Temelhakvehürriyetlerinkötüyekullanılamaması”baş-lıklı14.maddesi,bugünedeğinağırlıklıolarakinsanhaklarınındahafaz-lasınırlandırılmasıhususundaanayasaldayanakbiçimindekullanılmıştır.Bubakımdanözgürlükçübiryaklaşımınesasalındığıbiranayasadabutürsakıncalısonuçlardoğurabilecekmaddelereyerverilmemesidahaisabetliolacaktır.Kaldıki,olmasıgerekenaçısındandüşünüldüğünde,insanhakla-rınınkötüyekullanılmasıyasağınıAnayasadadüzenlemeyegerekyoktur.Ziraherbirözgürlüğünobjektifnormalanıvardırvehukukenobjektifnormalanınındışındakalankötüyekullanımlarzatenbuözgürlüğünkorumasın-dan faydalanamazlar.Anayasa,kötüyekullanmaya ilişkinbirhükmeyervermesebile,herözgürlüğünobjektifsınırıgereğihaklarınkötüyekulla-nılmasıhukukiaçıdanhimayegöremez.Kanunkoyucuisehaklarınkötüyekullanımlarınıcezalandırmaamaçlıolarakcezakanunlarındadüzenlenmeyolunabaşvurabilir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
14
B.İnsanHaklarınınNiteliği
İnsanhaklarınınkökenineilişkinolarakdoğalhukukayapılanvurguyuyansıtan“herkesinkişiliğinebağlı,dokunulmaz,vazgeçilmezvedevredil-mezhaklaradoğuştansahipolduğu”yönündekiifadeye“insanhaklarınınniteliği”başlığınıtaşıyanbirmaddedeyerverilmelidir.Bununbiranlamıda,haklarınkamuotoriteleritarafındantanınıptanınmamasınınönemliol-madığı, önemli olanın bir kişinin sırf insan olması dolayısıyla doğuştanbu haklara sahip olduğunun beyan edilmesidir.Bu noktada, anayasa sa-decekişinindoğuştansahipolduğuhaklarıgüvencealtınaalanvedevletiktidarınıbuhaklarlasınırlandıranbirmetinolarakgörülmelidir.Bireyveözgürlükeksenlibir anayasada, insanhaklarınınniteliğinindüzenlendiğimaddedeinsanonurununsaygınlığıvedokunulmazlığınavurguyapılmasıdazorunludur.
İnsan haklarının niteliğinin yer aldığı maddede hak ve özgürlüklerinödevboyutununönplanaçıkarılmamasıdahadoğruolacaktır.Elbette,sınır-sızözgürlükolamayacağınagöre,kişininbaşkalarına,toplumaveailesinekarşıödevleriolabilir.Fakatbuödevboyutunaanayasadavurguyapılma-sı,önceliğiinsanhaklarınaverenbiranayasanınözgürlükçüboyutunudaolumsuzyöndeetkileyebilir.Zateninsanhaklarınınherbirininödevboyutuileilgiliolanhususlar,herbirözgürlüğündüzenlendiğimaddedeyeralanözelsınırlamanedenleriiçerisindeöngörülebilir.Yenianayasada,ödevbo-yutuyerine,insanhaklarınınniteliğibaşlığıaltında,herkesinhakveözgür-lüklerinikullanırkenbaşkalarınınhaklarına saygıgöstermeyükümlülüğübulunduğuifadeedilmelidir.
Anayasadainsanhaklarınınniteliğinindüzenlendiğimaddedeayrıcain-sanhaklarıileilgilidevletintemelamaçvegörevlerinedeyerverilmelidir.Ancak bu yapılırken, devletin temel amaç ve görevinin “insan haklarınıkorumak ve bunların önündeki her türlü engelleri kaldırmak” biçimindeolduğununvurgulanmasıönemlidir.Oysa1982Anayasası’nın5.madde-sindedevletintemelamaçvegörevlerinde, ilksıradainsanhakları ileil-giliolanlardeğil,devletinkorunmasıileilgilihususlaryeralmaktadır.Bubiçimdeki bir düzenlemede, öncelik devletin korunmasına tanındığı içindevlet kendisinden beklenen özgürleştirici işlevini sağlayamaz.Devletininsanhaklarınınkorunmasıvegeliştirilmesineilişkintemelgörevinin,“in-sanhaklarınınniteliğivekorunması”başlığıaltındakibirmaddedeaçıkçaifadeedilmesisayesinde,yenianayasadainsanhaklarınayönelikdahaöz-gürlükçübiryaklaşımortayakonulabilecektir.
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
15
İnsanhaklarınınniteliğininveyasınırlandırılmasırejiminindüzenlendi-ğimaddede,anayasahükümlerindenhiçbirisinin,anayasadatanınanhakveözgürlüklerinyokedilmesiniveyaanayasadaöngörüldüğündendahagenişölçüdesınırlandırılmasınıamaçlayanbirfaaliyettebulunmayımümkünkı-lacakşekildeyorumlanamayacağıhükmüneyerverilmesi,devletin insanhaklarıkonusundakimüdahalesınırınınbelirlenmesiaçısındanönemlidir.AvrupaİnsanHaklarıSözleşmesinin17.ve1982Anayasası’nın14.mad-desindedeyeralanbubiçimdekibirhüküm,aslındadevletininsanhakları-nıyokedemeyeceğigibi,Anayasadabelirtilendendahagenişşekildesınır-landıramayacağınıdavurgulamaktadır.Gerçekteninsanhaklarıaçısındananayasaminimumseviyeyiveyabaşkabirdeyişle“taban”ı,insanhakları-nınsınırlandırılmasıkonusundaiseenfazlasınırlandırılacakölçüyü,yani“tavan”ıifadeetmelidir.İnsanhaklarınınkonumuaçısındananayasanınbuşekildekabuledilmesigerekmektedir.
Öneri:
Herkes, insan onurundan kaynaklanan, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, vazgeçilmez ve devredilmez hak ve özgürlüklere sahiptir.
Herkesin hak ve özgürlüğünün sınırı, başkalarının hak ve özgürlükleridir.
Devletin temel amaç ve görevi, insan haklarını korumak ve bunların önündeki sosyal, siyasi, ekonomik ve benzeri her türlü engeli kaldırmaktır.
Anayasa hükümlerinden hiçbiri devlete, insan haklarını yok etme veya bu anayasada belirtilen ölçülerden daha fazla sınırlandırma yetkisi vermez.
C. İnsanHaklarınınSınırlandırılmasıRejimi
Özgürlükçüdemokrasilerdeinsanhaklarıesas,sınırlandırılmasıisean-cakzorunluhallerdeistisnaiolarakbaşvurulanbiryoldur.İnsanhaklarınınsınırlandırılması,başkalarınınhaklarınınkorunmasıvedüzeninsağlanmasıaçısındangereklidir.Ancakbusüreçtehakveözgürlüğeyönelikgetirilensınırlamailesınırlamanedeniarasındakidengeisabetlibiçimdebelirlen-melidir.İştebununtesisiaçısındaninsanhaklarınayöneliksınırlamalarınyaanayasailegerçekleştirilmesiyadaanayasadaböylebiraçıksınırlama-yayerverilmemişsekanunlayapılmasıgerekmektedir.Busınırlamayapı-lırken,kanunkoyucununriayetedeceğiaçıkhükümlereanayasametnindemutlakayerverilmelidir.
İnsanhaklarınınsınırlandırılmasısürecindeanayasada,herbirözgürlü-ğündüzenlendiğimaddedeözelsınırlamanedenlerinedeyerverilmelidir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
16
Anayasada tüm özgürlükler için geçerli “genel sınırlama nedeni” olarakyorumlanabilecekhükümlereyervermektenkaçınılmalıdır.Özelsınırlamanedenleriiseinsanhaklarıevrenselstandardıgözönündebulundurularakbelirlenmelidir.Öteyandan,hernekadarinsanhaklarıileilgiliolarakana-yasadaözelsınırlamanedenlerineyerverilmekteysede,sınırlama,istisnaibir tedbir olarak, sadece zorunlu olması durumunda ve gerektiği ölçüdeyapılmalıdır.Bubakımdan,ölçülülükilkesininaltunsurlarıilebirliktesı-nırlamarejiminindegözönündetutulmasıinsanhaklarıaçısındanönem-libirgüvenceolacaktır.ÖlçülülükilkesiningüvenceteşkiledebilmesiiseTBMM’ninveözellikledeAnayasaMahkemesi’ninbuilkeyiisabetlibirbiçimdekullanmasınabağlıdır.
Sınırlandırmarejimibağlamındagetirileceksınırlayıcıtedbirlerinaynızamandademokratiktoplumdüzeniningereklerineaykırıolmamasıvebusınırlamalarınhakkınözünedokunmayacakbiçimdeyapılmasıgerekmek-tedir.İnsanhaklarınınevrenselstandardıaçısından,sınırlamarejimindebuhususlaragereksınırlamayıkanunlayapacakolanyasamaorganınıngerek-se yasamanın yaptığı sınırlamanın anayasaya uygunluğunu denetleyecekolanAnayasaMahkemesi’nindikkatetmesiveözellikleAnayasaMahke-mesininsınırlamadauyulmasıgerekenbuilkevekurallarıözgürlükçüyak-laşımlayorumlamasıönemlidir.
Yeni Anayasada insan haklarının sınırlandırılması rejiminin formüleedilmesinde,1982Anayasası’nın13.maddesindeyeralan,sınırlamaların“laikCumhuriyetingerekleri”neaykırıolmamasıve“anayasanınsözüneveruhu”nauygunolmasıgibiiçeriğiçokfarklıbiçimdedoldurulabilen,mu-kayeselihukuktakiinsanhaklarınınsınırlandırılmasırejimindedekarşılığıolmayan,ideolojikbiçimdeyorumlanmasımümkünifadelerinyeralmama-sındayararvardır.Kaldıki,anayasametninde,heminsanhaklarınınsınır-landırılmasındadikkatealınmasıgerekenölçütler,hemdeherbirözgürlü-ğündüzenlendiğimaddedeözelsınırlamanedenlerineyerverdiktensonra,ayrıca“anayasanınsözü”neaykırısınırlamayapılamayacağınınbelirtilme-si gereksizdir.Zaten insanhaklarına ilişkinhükümler, anayasaya, kanunkoyucununinsanhaklarınısınırlandırmasıyadaAnayasaMahkemesi’ninbu sınırlamaları anayasaya uygunluk denetimine tabi tutması sürecindedikkatealmakiçindâhiledilirler.
D. SosyalHaklar
İnsanhaklarınıngenelrejimikonusundaönemlibirdiğerhususisesos-yalhaklarlailgilidir.Bunoktadatemelsorun,1982Anayasası’ndaki“Dev-
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
17
letiniktisadivesosyalödevlerininsınırları”başlığınıtaşıyan65.maddedeki“Devlet,sosyalveekonomikalanlardaAnayasailebelirlenengörevlerini,bugörevlerinamaçlarınauygunönceliklerigözeterekmalikaynaklarınınyeterliliğiölçüsündeyerinegetirir”hükmübenzeridüzenlemelerdenkay-naklanmaktadır.Butürhükümler,ilkbakışta,sankitümsosyalhaklarileilgiliolduğuizlenimioluşmasınayolaçabilecektir.Oysaözellikledenite-liğigereğinegatif statühakkıkapsamındadüşünülebilecekolan,sendikakurmahakkı, grev hakkı gibi sosyal haklarda, devletin sosyal haklardankaynaklananödevleriniyerinegetirmeşeklindebirgörevsözkonusuedi-lemez.Zirasendika, toplu iş sözleşmesivegrevhakkıniteliğigereğibubiçimdekipozitifbirdevletediminigerektirmemektedir.
Dolayısıyla,anayasadasosyalhaklarbaşlığıaltında1982Anayasası’nın65.maddesindekinebenzerbirgenelmaddeyerine,sendikakurma,topluişsözleşmesi,grevgibinegatifstatühakkıniteliğindegörülebilensosyalhak-lardışındakiilgilimaddelere,eğergerekiyorsa,buhaklarınancakdevletinsosyalhaklarlailgiligörevlerinimaddiimkânlarıölçüsündeyerinegetire-ceğihükmüayrıayrıyerleştirilebilir.Ayrıca,bunoktadasosyalgüvenlikhakkınıngünümüzdeyaşamhakkıileolandoğrudanbağlantısınedeniylebuhakkınsağlanmasındadadevletingörevininmaddiimkânlarıilesınırlıolamayacağıaçıkçagözönündetutulmalıdır.
Buçerçevede,sosyalhaklarlailgiliolarakayrıca,
Yeni anayasa sendika kurma, toplu sözleşme ve grev hakkını;•kamu-özel sektör ayrımı yapmaksızın tüm sektörlerde çalışanlaraörgütlenmehakkıçerçevesindeeşitolaraktanımalıdır.
Yoksullar,kadınlar,engellilerveçocuklarıneşitsizliklerinigiderici•önlemlersosyalhaklaralanındadaalınmalıdır.
Sağlık, eğitim, barınma ve çevre hakları insan onuru temelinde•uluslararasıhukuktankaynaklananyükümlülüklerleparalelbirdü-zenlemeyekavuşturulmalıdır.
Eşitlikveayrımcılıkyasağınınbirgereğiolarakdevletpozitifön-•lemleralmalıdır.
E. DinveVicdanÖzgürlüğü
Bireyindiniinançvepratiklerini,başkalarınınhaklarınıihlaletmedenözgürcekullanabileceğibirsosyal,hukukivesiyasiçerçeveninoluşturul-ması,insanonurunayaraşırbirhayatıntemelgereklerindendir.Bubakım-dan,adilbirhukukiçerçevegeliştirmekveonunzemininioluşturacakbiranayasalformülasyonaulaşmakönemlidir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
18
Böyle bir hukuki çerçeve, herkesin, inananların ve inanmayanların,farklıbiçimlerdeinananların,eşitbireylerolarakyaşayabildikleribirhaklarkategorisineihtiyaçduymaktadır.
Din ve vicdan özgürlüğü, insanın herhangi bir dine inanmasını veyainanmamasını, inanmasının veya inanmamasının gerektirdiği pratikleri,ibadetleri,ritüelleriyerinegetiripgetirmemesini,inancınıdeğiştirebilmesi-ni,inancınınpropagandasınıyapabilmesini,inancınıngerektirdiğicemaat,tarikatvb.örgütlenmelerioluşturabilmesini,buörgütleregirebilmesinivedilediğindeayrılmahakkınıkullanabilmesini,herhangibirşekildeinanma-yaveyainanmamayazorlanmamasınıiçerentemelbirhakkıifadeetmek-tedir.
Bunungerçekleşmesininhukukivesiyasiönşartı,vatandaşlarınınhertürlü kimlik farklılığına eşitmesafedeolan tarafsız devlet ilkesinin tesisedilmesidir.Bu ilke, günümüzde birçok ülkede ulaşılması öngörülen birhedefolmaklaberaber,birçokülkedevebuaradaTürkiye’dedehenüzge-reğigibitesisedilmişdeğildir.
Dinvevicdanözgürlüğününgerçekleşmesi,hiçkuşkusuzsadeceana-yasal ve yasal düzenlemelerle sağlanabilecek bir durum değildir. Aynıanayasal çerçevenin egemenliği altında bulunmasına rağmen, özgürlük-leraçısındanbirbirindentamamenfarklıuygulamalarınyaşanmışolduğu,anayasanınilgilihükmüdeğişmediğihaldeözgürlüklerinciddidaralmavegenişlemegösterdiğiTürkiyegibiülkelergözönünealındığında,idealbiranayasaldüzenlemeyigerçekleştirmeninoözgürlüğükorumakiçinyeterliolmadığıdaanlaşılabilir.
Buna, AnayasaMahkemesi’nin aynı ilkeleri siyasi konjonktüre bağlıolarakfarklızamanlardafarklışekillerdeyorumladığıgerçeğinideekledi-ğimizde,anayasanınözgürlüklerikorumaaçısındandeğerineilişkinhaklısorularsorulabilir.
Ancak bütün bunlar, özgürlüklerin garanti altına alınması açısındanidealbiranayasalçerçeveninoluşturulmasınınöneminiortadankaldırmaz.Çoğukez-veTürkiye’degenellikleherzaman-anayasa,birözgürlüğüsağ-lamanıntekbaşınayeterlişartıolmasadagereklişartıdır.
Anayasadasiyasibirilkeolaraklaikliğeyerverilecekse,builkeniniçe-riğiinsanhaklarıylaçelişmeyecekbiçimdetanımlanmalıdır.Butanım,la-iklikilkesinintelosuolanözgürlükboyutunadayanmalıve“devletindinlerveinançlarkarşısındatarafsızlığı”nıgarantialtınaalmalıdır.
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
19
İfadeözgürlüğükonusundadadiniolanveolmayanifadebiçimleriara-sındaayrımyapılmadığıbelirtilmeliveyaifadeözgürlüğünündüzenlendiğikısımda“diniifade”ibaresideyeralmalıdır.
Örgütlenmeözgürlüğükonusundaiseyenianayasa,dinigrupvecema-atlerüzerindekiyasaklayıcıdüzenlemelerekarşıgüvenceoluşturmalıdır.
Dinieğitimhakkınada,uluslararasıinsanhaklarımetinlerineveulus-lararasısözleşmelereuygunbiçimdeyerverilmelidir.Bukapsamdabire-yindininiöğrenmeveöğretmehakkıtanınmalı,dinieğitimvereneğitimkurumlarıkurmahakkı ile sivilalandakidiniörgütlenmelerinmeşruluğutanınmalıdır.Ayrıcayenianayasadavicdanirethakkıdamutlakayeral-malıdır.
Anayasada,buçalışmakapsamındakidiğermaddeleriçindegeçerliol-duğugibi,dinvevicdanözgürlüğüneilişkinolarakda,şayetgerekiyorsa,sadeceözelsınırlamalarayerverilmelidir.Busınır,ancakbaşkalarınınte-melhaklarınayönelikaçıkbirtehditvefiilibirzorlamasözkonusuoldu-ğundagündemegelmelidir.
Bu çerçevede maddenin formülasyonu şöyle olabilir:
Herkes, vicdan, din ve kanaat özgürlüğüne sahiptir. Bu hak, tek başına veya topluca, açıkça veya özel tarzda ibadet, öğretim, uygulama, örgütlenme ve ayin suretiyle düşünce ve inançlarını açıklama ve yayma özgürlüğü ile din veya inanç değiştirme özgürlüğünü de içerir.
Kimse, ibadete, dini ayin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dini inanç, pratik ve kanaatleri ile içinde yer aldığı dini topluluktan dolayı kınanamaz ve suçlanamaz.
Herkes, kendi dini ve inancı doğrultusunda eğitim alma ve verme, eğitim kurumları oluşturma ve müfredatını belirleme hakkına sahiptir. Bir dine ve inanca dayalı eğitim ve öğretim ile din kültürü ve ahlak öğretimi kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcilerinin talebine bağlıdır.
Tarafsızlık ilkesinin gereği olarak devlet kamu istihdamında dine, inanca, mezhebe, kanaate ve felsefi görüşe bağlı tercihleri ve pratikleri nedeniyle hiç kimseye ayırımcılık yapamaz. Bu güvence kamu hizmetlerinden yararlananlar için de geçerlidir.
Vicdani ret bütün vatandaşlar için haktır. Kimse, dini ve felsefi inanç ve tercihlerine aykırı kamu hizmetlerine zorlanamaz. Vicdani red hakkı kamu yükümlülüklerinde eşitlik ilkesine uygun olarak kullanılabilir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
20
F. İfadeÖzgürlüğü
Yeni anayasada ifadeözgürlüğügüvence altına alınmalıdır. İfadeöz-gürlüğü şiddete çağrı, ırkçı, kin ve nefret söylemi, hakaret, özel yaşamıihlalnedenleridışında serbestkılınmalıdır.Basınözgürlüğü ilebilimvesanatözgürlüğükısaveözlübirdüzenlemeyekavuşturulmalı,bualanlardagetirilecek kısıtlamalar uluslararası insan hakları hukukunun standartlarıileuyumluolmalıdır.Yürürlükteolananayasa,bilimvesanatıyaymahak-kınınanayasanınilküçmaddesinideğiştirmekamacıylakullanılamayacağıgibi kabul edilemeyecek sınırlamalar içermektedir.Yeni anayasa, bu türsınırlamanedenlerinekesinlikleyervermemelidir.
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
21
III. HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜA.Adalet
Bireylerimutlukılanfaktörlerinbaşında,kendilerineadildavranıldığı-na inanmaları veyaşadıkları toplumdaadil davranışın egemenolduğunudüşünmelerigelir.Adalet,biryandanhukukönündeeşitliğinyaşamage-çirilmesini sağlarken, öte yandan bireyin insan onuruna yaraşmayan ya-şamkoşullarınamaruzbırakılmasınıvebireylerarasıhakveözgürlüklerdengesininbozulmasınıönlemekgibibireyselgüvenliğigarantialtınaalıcıişlevleredesahiptir.
B.BireylerinGüvenliğiveEşitlikİlkesi
Günümüzdemokrasilerinin enbaştagelenözelliklerindenbiri, hukukönündeeşitliğinanayasaveyasalarlasağlanmasıdır.Bunedenleyeniana-yasaeşitlikkonusundademokratikdevletdüzenlerincekabuledilenenge-nişçerçeveyibenimsemelidir.Ayrımcılıkyasağıdaeşitlikilkesiilebirlikteanayasaldüzenlemedeyeralmalıdır.
1961ve1982AnayasalarısosyaldevletilkesiniCumhuriyetintemelil-keleriarasındasaymışlardır.Fakatsonelliyıllıkuygulamayabakıldığında,sosyaldevletinyanlışanlaşıldığıveyanlışuygulandığıgörülmektedir.Builke,devletçilikvemerkeziyetçilikyaklaşımlarınındayanağıhalinegetiril-miş;devletçibirsosyo-ekonomikyapınınoluşmasıvedevletinekonomiyemüdahalesiningerekçesiolarakkullanılmıştır.İkinciolarak,sosyaldevletiktisadipolitikalarındayanağıhalinegetirilmeyeçalışılmıştır.Hâlbukiana-yasanınbellibiriktisadipolitikanınsavunucusuolmamasıgerekir.İktisadipolitikalarsiyasipartilerintercihleridirveseçmendesteğibulduklarıölçüdeuygulanırlar.Sosyaldevletilkesindenhareketlebiriktisadipolitikayaana-yasaltemeloluşturulmasıyerine,oluşturulacakiktisadipolitikalarınsosyaldevletilkesinitesisetmesineönemverilmelidir.Sosyaldevletinöncelikliamacıyoksulkesimlerininsanonurunayaraşırbiryaşamsürdürmeleriol-malıdır.
Buçerçevede,
Bireyleringüvenliğisağlanmadantoplumungüvenliğigözetilemez•bakışındanhareketle,devletinbireyleringüvenliklerinisağlamayü-kümlülüğübirtemelilkeolarakanayasadayeralmalıdır.Bireyleringüvenliğiilkesi,anayasaldüzenlemeyekavuşturularaksağlık,çev-re,barınma,temeleğitim,sosyalgüvenlikhaklarınıntemeldayana-ğınıoluşturacaktır.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
22
ÜlkelerindezulümgördüklerigerekçesiyleTürkiye’yesığınanya-•bancılar,mülteci olarak kabul edilmelidir.Mülteci bireylerin gü-venliklerini sağlayacak önlemlerin alınabilmesine olanak verecekbirüstdüzenleme,anayasayadâhiledilmelidir.
Yenianayasadaeşitlikilkesiveayrımcılıkyasağıtümuluslararası•insanhaklarıdüzenlemelerindeyerverilenayrımcılıknedenleriniaçıkbirşekildekapsayacakşekildedüzenlenmelidir.
Kadınlarınhakveözgürlükleriilesosyalhakları,eşitsizliklerigide-•riciönlemlerlebirliktedüşünülmelidir.
Yoksullar,engellilerveçocuklarınbireyselgüvenliklerinisağlaya-•cakönlemleralınmalıdır.
C. Yargı
Hukukdevletindeyargıbağımsızlığıçokönemlibirilkedir.Ancakadilyargılamanıngerçekleştirilmesiiçin,yargıbağımsızlığı,onunayrılmazbirparçasıolanyargıtarafsızlığıilebirliktedüşünülmelidir.Bununsağlana-bilmesiiçinyargımensuplarıbellibirideolojiktercihlehareketetmemeli-dir.Bağımsızvetarafsızbiryargınıntesisiiçinöncelikledevletinideolojiktarafsızlığınınsağlanmasızorunludur.
Yargıdenetimininsadecehukukauygunlukdenetimiilesınırlıolduğuanayasametnindekesinlikleyeralmalıdır.Yargıdenetimi,niteliğigereğibu türbir sınırıbünyesinde taşır.Neyazıkki,Türkiye’deyargı,hukukauygunlukdenetiminiaşarakyerindelikdenetimideyaptığından,bukuralınanayasadaaçıkçaifadeedilmesiönemlidir.
TBMM adına denetim yapan Sayıştay’ın konumu yeniden düzenlen-melidir.Denetimvedenetimsonucundaverdiğikararlarınteknik/kendineözgüözelliklerivebunlarınidariyargıdenetiminetabiolmadığıdadikka-tealındığında,Sayıştay’ınbirmalimahkemehalinedönüştürülmesidahaisabetli olacaktır.Ayrıca bir hesapmahkemesi olarak Sayıştay’a, silahlıkuvvetlerdâhiltümkamukurumvekuruluşlarınıaynıdenetimkurallarıveyaptırımlarınıuygulayacakşekildeetkindenetlemeyetkisisağlanmalıdır.
Yeni anayasada özellikleHakimler ve SavcılarYüksekKurulu, yük-sek yargının oluşumu,AnayasaMahkemesi’nin ve Sayıştay’ın görev veyetkilerikonularındaönemlirevizyonlaryapılmalıdır.1982Anayasası’nda2010anayasadeğişiklikleri,yargıaçısındanbelliölçüdeolumluyeniliklergetirmişsedebukonulardaeksiklikvesıkıntılarhalendevametmektedir.
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
23
1.HakimlerveSavcılarYüksekKurulu(HSYK)
HSYK’daAdalet Bakanının başkanlık yapması,Avrupa standardı veVenedikKomisyonu’nunyüksekyargısalkurullarınoluşumuileilgilibelir-lediğiilkelerlebağdaşmamaktadır.AdaletBakanı’nınüyeliğidevametme-li,Kurul’unbaşkanlığınıseçilmişüyelerdenbirisiyapmalıdır.HSYK’nındemokratikmeşruiyetiniartırmakiçinüyelerininüçtebiriParlamentotara-fındanseçilmelidir.Üyelerinfarklıalanlardanseçimineözengösterilmeli-dir.Kurul,sadeceyargımensuplarındanmüteşekkilbiryapıolmamalıdır.Akademisyenler,avukatlarveyöneticilerdeKurul’aüyeolarakseçilebil-melidir.
Kurul’unyargıdangelenüyeleriyargınıngenişveadiltemsiliesasınagörebelirlenmelidir.Kurul’unoluşumundadahaçoğulcubiryapınınsağla-nabilmesiaçısındanYargıtay,Danıştayileadliveidariyargıdanyapılacakseçimlerdeherbirüyeninsadecebiradayaoyvermesiesasınageçilmeli-dir.BöyleceKurul’aüyegönderecekyerlerdenbellieğiliminseçtiğiüyelerblokhalindeKurul’dayeralmayacaktır.Bununyanında,HSYK’nın tümkararlarınakarşı yargı yolunun açılması,Kurul’unhukukiliğinedekatkısağlayacaktır.
HSYKileilgiliyukarıdabelirtilendeğişikliklerinbirbütünolarakya-pılması gerekmektedir.Aksi durumda, TBMM’ninKurul’a üye seçmesisağlanmadanAdaletBakanı’nınKurul’dakikonumuileilgilideğişikliklergerçekleştirilirse,demokratikmeşruiyettenuzaklaşılıpkastsisteminedahafazlakayılabilir.BunedenleKurul’ailişkinyenidenyapılandırmadaVene-dikKomisyonunun“yargısalatamalar”başlıklıraporundabelirlediğistan-dardıntümgereklerisağlanmalıdır.
2.YüksekYargıOrganlarınınOluşumu
Türkiye’deaskeribürokrasininsiyasisistemdekiağırlığınınbirsonucuolarak,Anayasayadâhil edilenAskeriYargıtayveAskeriYüksek İdareMahkemesi’ninkaldırılmasıgerekir.Askeriadliyargıdakiilkderecemah-kemeleri,disiplinmahkemesibiçimindeadliyargıyamonteedilmeli;aske-ri idareileilgiliuyuşmazlıklariseidariyargıilkderecemahkemelerindegörülmelidir.Buyenilik,askeribürokrasininsahipolduğugüçlükonumu-nunormaledüşürmekiçinönemliolduğukadar,hukukdevletineuygunbiryargınıntesisiaçısındandavazgeçilmezdir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
24
YargıtayveDanıştayüyeliğineyapılacakseçimlerdeliyakatkoşuluönplandatutulmalıdır.Öteyandanyüksekmahkemeleringerçekanlamdabi-rer içtihatmahkemesi olmasını sağlayacak yenilikler getirilmeli, adli veidariyargıdakitemyizincelemeleriağırlıklıbiçimdeistinafmahkemelerineaktarılmalıdır.Buyapılırken,DanıştayveYargıtay’ındaireveüyesayısı,işyüküsorunuçözülünceyekadaranayasayakonulacakgeçicihükümlerlekorunmaklabirlikte,sorununçözümüsonrasındaazaltılmalıdır.
3.AnayasaMahkemesi
Anayasadainsanhaklarınailişkinhükümlerinvarlığıelbetteönemlidir.Ancak uygulamada, anayasanın açık hükmüne rağmenAnayasaMahke-mesi, yorumlarıyla insan haklarının anayasal güvencelerinin içini boşal-tabilmektedir. Bu bakımdan yeni anayasada insan haklarının korunmasıhususundaAnayasaMahkemesi’nintemelişlevineaçıkvurguyapacakbirhükmeyerverilmelidir.ZiraMahkeme,bugünekadarkikararlarındaöz-gürlüklerdenziyadeyasaklardanyanatavıralmışveevrenselhukukistan-dartlarıngerisindekalmıştır.BunedenlebağlantılıolarakyenianayasadaAnayasaMahkemesi’ninyapısıveüyekompozisyonu,mahkemeninözgür-lükçüyorumyapmasınısağlayacakşekildeoluşturulmalıdır.
Anayasayargısında2010Anayasadeğişiklikleribazıolumluyeniliklergetirsedemevcutdurumidealolarakgörülemez.YenianayasadaAnayasaMahkemesiüyesayısınınyirmibirolacakşekildeartırılmasıgerekir.Ayrı-caikidairebiçimindekiçalışmadüzenidahaişlevselhalegetirilmeli,ip-talveitirazbaşvurularıdadairelerdegörüşülmelidir.ZiramevcuthalindeMahkeme’niniptalveitirazbaşvurularınıGenelKurul’dakararabağlama-sı, işyoğunluğunuartırmaktavebudurumkararlarınyetkingerekçelerleyazılmasınıengellemektedir.
AnayasaMahkemesi’ndedahaçoğulcubiryapınınsağlanabilmesiiçinfarklıkanallardangelenüyelereyerverilmelidir.Mahkemeüyelerininço-ğunluğu, TBMM tarafından seçilmelidir. Yüksek yargı organları olarakYargıtay, Danıştay ve Sayıştay, Anayasa Mahkemesi’ne doğrudan üyeseçebilmelidir.Halktarafındanseçildiğinden,Cumhurbaşkanı’nadabellisayıdaüyeyiseçmeimkânıverilmelidir.HernekadarAvrupa’dabazıül-kelerdetümüyelerinparlamentotarafındanseçimitercihedilmekteysedeçoğulculuğunsağlanmasıvebellibireğiliminetkisininolmamasıaçısındanMahkeme’nin oluşumunda karma yöntem benimsenmelidir. Bu amaçla,TBMMdeüyeseçimininitelikliçoğunlukoyuileyapmalıdır.
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
25
Öneri:
Anayasa Mahkemesi yirmibir üyeden oluşur. Onbir üye Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından üye tamsayısının beşte üç çoğunluğu ile seçilir. Üç üye Cumhurbaşkanı tarafından seçilir. Üç üye Yargıtay, iki üye Danıştay ve bir üye Sayıştay Başkan ve üyeleri arasından, sayılan organların genel kurullarınca salt çoğunlukla doğrudan seçilir. Bir üye en az beş yıldır görev yapmakta olan Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından Anayasa Mahkemesi Genel Kurulu tarafından salt çoğunlukla seçilir.
TBMM’nin üçüncü turda beşte üç çoğunlukla üye seçememesi halinde bu üyeler belirtilen niteliklere sahip adaylar arasından Cumhurbaşkanı tarafından seçilir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi en az sekiz üyeyi hukuk, siyaset bilimi, iktisat, maliye veya kamu yönetimi alanındaki öğretim üyeleri arasından seçer. Öğretim üyelerinden beşinin hukuk alanında çalışanlar arasından seçilmesi gerekir. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin seçeceği diğer üç üye ile Cumhurbaşkanının seçeceği üyeler kanunda şartları belirtilen onbeş yıllık mesleki deneyime sahip üst kademe yöneticileri ile hukuk alanında çalışan kişiler arasından seçilebilir.
Anayasa Mahkemesi üyeliği için kırk yaşını doldurmuş olmak, hukuk, iktisadi ve idari bilimler ya da siyasal bilgiler fakültesi mezunu olmak gerekir. Üyeler on yıllık bir görev süresi için ve bir kez seçilirler. Altmışbeş yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar.
Mahkemeyeüyeseçimikonusundabirdeğerönemlihususdaüyese-çimindeliyakatiönplandatutanobjektifkoşullarınaranmasıdır.Aksidu-rumdaMahkeme,kendisindenbeklenenişlevisağlayacakkararlarvereme-yecektir.Anayasametnindebuhususayapılanaçıkvurguyadayanılarakkanundaüyeseçimindearananobjektifyeterliliklerbelirlenmelidir.
AnayasaMahkemesi’ne bireysel başvuru hakkı sadeceAvrupa İnsanHaklarıSözleşmesi(AİHS)kapsamındakihaklarıdeğil,tümhaklarıkap-sayacak şekildegenişletilmelidir.AyrıcaAnayasaMahkemesi’ninbirey-selbaşvurularıinceleyipsonuçlandırmasıkonusundahızlıçalışanetkilibirmekanizmaoluşturulmalıdır.
SonyıllardaoldukçafazlasorundoğuranAnayasaMahkemesi’ninyet-kilerineilişkinhükümleranayasadaaçıkçadüzenlenmelidir.Mahkeme,yü-rürlüğüdurdurmayetkisiveAnayasadeğişiklikleriniesasaçısındandenet-lemeyetkisiniiçtihatlaeldeetmişvebudurumciddisorunlarayolaçmıştır.BubakımdanMahkeme’ninanayasadasayılanlardışındabaşkabiryetkikullanamayacağınetbirdilleşekildeifadeedilmelidir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
26
A.VesayetsizBirDüzen
DünyademokrasilerininperformansınıölçenuluslararasıçalışmalardaTürkiye “yarı-demokrasi” ya da “kısmen özgür” ülkeler arasında göste-rilmektedir.Yarı-demokrasi,genelseçimlereveçokpartilibiryapıyada-yanmasınarağmen,seçilmişleribürokratikyadamonarşikelitleryoluylakontroleden,baştasiyasihaklarolmaküzereinsanhaklarınıdemokrasiylebağdaşmayacak ölçüde sınırlandıran, çoğulculuğa ve katılımcılığa kısıtlıyerverenrejimleriifadeetmekiçinkullanılanbirkavramdır.Türkiye’ninyarıdemokrasiolaraknitelendirilmesindebufaktörlerinhepsietkiliolmuş-tur.Ziraseçilmişlerikontroletmeyeyönelikkatıbirvesayetrejimi,siyasihaklarayönelikkısıtlamalar,siyasipartilerinyoğunbirşekildekapatılmasıvesiyasi,dinivekültüreldeğerlerinkamusalalandaifadesiönündekien-gellerTürkiye’ninbaşlıcademokrasizaaflarıdır.
Türkiye’de27Mayıs1960darbesindensonrakurulanrejim,halkıntem-silcilerinibürokratikiktidarınvesayetialtındatutmayıhedefleyenbirve-sayetrejimidir.1961Anayasası’nınmümeyyizvasfı,sınırlıbirdemokrasianlayışınasahipolmasıdır.Temelindeçoğunluk iradesineduyulankuşkuvekorkuyatanbudüşünce,anayasadayansımasınıbulmuş,bununsonucuolarakdaanayasadadevletçiseçkinlerintemelsiyasideğerleriniveçıkar-larınıkollayacakmekanizmalarayerverilmiştir.Vesayet ideolojisineuy-gunolarakCumhuriyetSenatosu,AnayasaMahkemesiveMilliGüvenlikKurulugibikurumvekuruluşlara,siyasiiktidarı(parlamentovehükümeti)gözetlemevedenetlemeyetkileritanınmıştır.
1961 Anayasası’nın yapılmasında etkin olan bu ideolojik kaygıların,1982Anayasası’ndaçokdahabelirleyiciolduğunusöylemekmümkündür.Vesayetideolojisininenotoriterveendevletçiyorumunuesasalananaya-sakoyucu,devlet iktidarı-siyasi iktidarayrımıüzerinden işleyenvesayetolgusununalanınıgenişleterek,vesayetorganlarınındemokratiksiyasetvetoplumüzerindekigüçveyetkilerinitahkimetmiştir.
YenianayasadadevletintarafsızlığıilkesiilebağdaşmayanAtatürkçü-lük,AtatürkİlkeveİnkılaplarıveAtatürkmilliyetçiliğigibiifadelerveide-olojiktercihleryeralmamalıdır.Yinebukapsamdaanayasanın58.Madde-sindeyeralandevletingençleriAtatürkilkeveinkılâplarıdoğrultusundayetiştirilmesiyönündetedbirleralacağınadairhükümlerebenzerifadelereyerverilmemelidir.
IV. TAM DEMOKRASİ
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
27
Resmi ideoloji doğrultusunda demokratik siyaseti vesayet altında tu-tanbudevletiktidarıbloğununmerkezindeiseTürkiyeSilahlıKuvvetleri(TSK)yeralmıştır.Denilebilirki,heraskeridarbedensonrayasalveana-yasaldüzenlemelerde,kurumolarakordudahafazlagüçlenmişveyetki-lendirilmiştir.
1.VesayeteSebepOlanAnayasalDüzenlemelerinYeniAnayasadaYerAlmaması
Bubağlamda,Türkiye’ninöncelikleçözümekavuşturmasıgerekenso-runu, temelleri 1961Anayasası ilebirlikte atılanvesayet sisteminin tümunsurlarıilebirlikteortadankaldırılmasıdır.Buamaçla;
1982Anayasası’nın6.maddesindeyeralanveilkkez1961Anaya-•sasıileoluşturulmuşolan,egemenliğinyetkiliorganlareliylekul-lanılacağına ilişkinhüküm,egemenliğinkullanımıkonusundaya-rattığıbelirsizliknedeniylebürokratikmekanizmalarademokratikrejimemüdahaleolanağıyaratanhukukibirzeminoluşturmaktadır.Devlet teşkilatıve temelhaklara ilişkingenelesaslarınyeraldığıkurucubirmetindeegemenliktenkaynaklananyetkilerinkullanımıgibiönemlibirkonu,demokrasi,hukukunüstünlüğüveçoğulculukdeğerleriışığındadüzenlenmelidir.İlkeolarak,egemenliktenkay-naklananyetkilerinkullanımısadecedevletintemelorganlarıolanyasama,yürütmeveyargıilesınırlandırılmalıdır.Buesaslarçerçe-vesinde;
“Egemenlik kayıtsız şartsız halkındır. Halk, egemenliği, yasama, yürütme ve yargı organları eliyle ve anayasanın koyduğu esaslara göre kullanır.”
ifadesianayasanın“genelilkeler”bölümüneyerleştirilmelidir.
Anayasadeğişikliğiyetkisi,sadeceTBMMvehalkaaitolmalıdır.•AnayasaMahkemesi’ninanayasadeğişikliklerineilişkinhiçbirde-netimyetkisiolmamalıdır.Anayasadeğişikliğisürecindekimuhte-melaykırılıklarınAnayasaKomisyonuveTBMMGenelKurul’daayıklanmasıkolaylıklamümkündür.
2.TürkiyeSilahlıKuvvetlerininKonumu
TürkiyeSilahlıKuvvetleri’ninanayasalkonumudavesayetçidüzenaçı-sındanönemlibireleştirikonusudur.Yenianayasadabueleştirilerinberta-rafedilmesiiçinşuhususlaradikkatedilmelidir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
28
1960Askeri darbesi sonrası dönemdeTürkiye SilahlıKuvvetleri•devletinidariyapısıiçindeözerkbirkurumolarakdüzenlenmiştir.Buözerkliğinönemlidayanaklarındanbiri,merkeziyönetimiçin-desavunmabakanlığıbulunmasınarağmen,silahlıkuvvetlerinbubakanlıkyerinedoğrudanBaşbakanlıkileilişkilendirilmesidir.Ya-pılacakyenianayasadaGenelkurmayBaşkanlığı,diğerdemokratikülkelerdeolduğugibiMilliSavunmaBakanlığıaltındadüzenlen-melidir.Ayrıcayenianayasa,yürürlüktekianayasagibisilahlıkuv-vetlerin özerkliği anlamına gelebilecek ifadelerden kaçınmalıdır.Ekolarak,orduiçindekiyüksekrütbelisubaylarınterfiindeBakan-larKurulukararlarıbelirleyiciolmalıdır.
1961Anayasasıve1971askerimüdahalesi sonucundabuanaya-•sadayapılandeğişikliklerleyargısisteminegirenAskeriYargıtayveAskeriYüksekİdareMahkemesi,yenianayasadayeralmamasıgereken vesayet kurumlarındandır. Diğer demokratik devletlerinuygulamalarındailkdereceaskericezavedisiplinmahkemelerinerastlanmaklabirlikte,hiçbirindesadeceaskerialanailişkinüstdü-zeytemyizmahkemelerineyerverilmişdeğildir.Cezayargılamasıveidariyargıalanındafaaliyetgösterentemyizmahkemelerininbu-lunduğubirhukuksisteminde,askerler içinayrıbirsistemkurul-ması,yargıdabirliğibozması,bellibirgrupbürokratiçinözerkbiryargıyoluoluşturmasınedenleriylekabuledilebilirbirdüzenlemebiçimideğildir.Böylebirdüzenlemeancakaskerialanınözerkliğinikorumakkaygısıylayapılabilir.AskeriYargıtayveAskeriYüksekİdareMahkemesi’ninişlevleriYargıtayveDanıştay’aaktarılmalı-dır.
1961Anayasası’ndanbuyanaanayasalbirkurumolarakdüzenle-•nenMilliGüvenlikKuruluanayasalkurumolmaktançıkarılmalı,sadeceülkenindışarıyakarşısavunulmasınailişkinkonularlagörevyapacakbirdanışmabirimiolarakkanunladüzenlenmelidir.MilliGüvenlikKurulu,BakanlarKurulu’nunihtiyaçhalindebaşvurabi-leceği bir kurum olmalı;Kurul’daGenelkurmayBaşkanı dışındaaskerbürokratlarayerverilmemelidir.Kurul’agünlükpolitikalaradahilolmaolanağıverenbirgörevçerçevesiçizilmesindenimtinaedilmelidir.
Devletin dış savunması haricindeki tüm güvenlik konularında•İçişleriBakanlığıyetkiliolmalıdır.Sınırgüvenliğive içgüvenlikalanlarında faaliyet gösteren askeri nitelikli iç güvenlik birimleri
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
29
ortadan kaldırılmalı; sınır güvenliği için ayrı bir güvenlik birimioluşturulmalı;jandarma,demokratikülkeörneklerindeolduğugibi“kırpolisi”olarakyenidenyapılandırılmalıyadaişlevleritümüylepolisedevredilmelidir.Tümbudüzenlemelerinveyasadeğişiklik-lerininyapılmasınaolanakverecekilkevekurallaranayasayayer-leştirilmedir.
Türkiye’deordununyüksekkomutakademesininşekillenmesinde,•siyasi iradenin rolü hiç yok gibidir.Ordu, kendi hiyerarşik yapı-lanması içinde komuta kademesini dizayn etmekte, sivil iktidardabunuonaylamaktadır.Oysademokratikbiryönetimde,orduyakomuta edecek kadronun belirlenmesi sürecine siyasi iktidarlarındâhil olmaması düşünülemez.Bunedenle, süreçte asıl belirleyicisiyasiotoriteolmalıdır;yüksekkomutakademesineyapılacakolanatamalar,kanunlabelirlenmişkriterleregöresiyasiotoritetarafın-dangerçekleştirilmelidir.
2010Anayasadeğişikliğiileanayasayadâhiledilen,Genelkurmay•Başkanıvekuvvetkomutanlarınıngörevleriyleilgiliişlediğisuçlar-daYüceDivan’dayargılanmasınıöngörenhükümkaldırılmalı,bubiçimdekisuçiddialarınınadliyargıdüzeniiçerisindekiilkderecemahkemelerindeyargılanmasıesasıöngörülmelidir.
Askeri kurumların harcamalarının şeffaflığı ve denetlenebilirliği•sağlanmalıdır. Devlet yapısı içinde idari ve mali denetim yapantümkuruluşlarındenetimalanlarıaskerikurumlarıdakapsayacakşekilde belirlenmeli, bu kurumlardan anayasal nitelikte olanlarıdüzenlenirken, işlevleri arasında askeri kurumlarının denetimi deaçıkça belirtilmelidir.Askeri harcamaların planlanması ve strate-jilerininoluşturulmasıalanlarındaTBMM,BaşbakanveBakanlarKurulu’nunişlevleribuorganlarailişkinanayasamaddelerinedâhiledilmelidir.
Anayasada TSK ve emniyet teşkilatına bağlı okullara ilişkin bir•hükmeyerverilmemelidir.
Anayasanın72.maddesi,vatanhizmetinin,silahkuvvetlerdeveya•başka kamu kurumlarında yerine getirilebileceğine ilişkin genelbirhükümiçermektedir.Kanunkoyucubuhükmedayanarak,va-tanhizmetinin,sadeceaskerlikiledeğil,kamuhizmetleriiledeifaedilebileceğinedairhükümlerkoyabilir.Nevarkikanunkoyucu,bugünekadar,anayasanınsağladığıböylebirimkândanistifadeet-
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
30
memiştir.Yenianayasa,vicdaniredhakkınıtanımalıvevatanhiz-metinindiğerkamukurumlarındadayerinegetirilebileceğineiliş-kinaçıkhükümlerihtivaetmelidir.
3.DiğerVesayetçiKurumlar
1982Anayasası’ndayeralanvesayetkurumlarısadecesilahlıkuvvet-lerleilişkilideğildir.Vesayetsadeceaskerikurumlarüzerindensağlanmaz;1982Anayasası’ndasiyasialanıdaraltan,idaredeseçilmişlerleatanmışlararasındaseçilmişlerigeriplandagören,siyasikararvericilerinhareketka-biliyetinidüşürenvesiyasialanilebirliktetoplumsalalanıvesayetaltındatutanbirçokvesayetkurumuvardır.Yenianayasadasilahlıkuvvetlerdı-şındakidiğervesayetkurumlarıylailgilideadımlaratılmalıdır.Buçerçe-vede,
1982 Anayasası’nda güçlü cumhurbaşkanı modeline uygun ola-•rakoluşturulmuşolanvekararlarınınbirbağlayıcılığıbulunmayanDevletDenetlemeKurulu’nunyenianayasadabulunmasınagerekyoktur.
DevrimKanunlarıolaraknitelendirilenve1982Anayasası’nın174.•maddesindeyeralandüzenlemelereyenianayasadayerverilmeme-lidir.DevrimKanununlarınınanayasayaaykırılığının ileri sürüle-meyeceğineilişkinherhangibirhükümanayasadayeralmamalıdır.Aynışekilde
YüksekÖğretimKurulu,üniversitelerüzerindetamanlamıylave-•sayetişlevigörenveakademiközgürlüğüengelleyenbirkurumdur.Bukurumanayasadançıkarılmalı,bununyerineyasaylaüniversi-teler arasında planlama ve koordinasyonu sağlayacak, akademiközgürlükveüniversiteözerkliğinigüvencealtınaalacakbirkuruloluşturulmalıdır.
Radyo ve televizyon yayınlarının düzenlenmesi ve denetlenmesi•içinhemenherülkelerdedüzenleyicivedenetleyicibirkurumaih-tiyaçduyulmaktadır.FakatTürkiye’debuihtiyacıkarşılamakama-cıylakurulanRadyoveTelevizyonÜstKurulu(RTÜK),kanundaöngörülenbazısınırlayıcıilkelerdenhareketleradyovetelevizyonyayınları üzerinde vesayet uygulayıcı bir aktör görünümü arz et-mektedir.Önceliklebelirtilmelidirkiradyovetelevizyonyayınları-nıdüzenleyenvedenetleyenbirkurum,anayasalbirkurumolmakzorundadeğildir.Yasaylaoluşturulmuşböylebirkurumdaihtiyacı
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
31
karşılayabilir.Ayrıcaböylebirkurumunyetkilerinidüzenleyenka-nununsınırlamayıdeğil,özgürlüğüesasalmasıgerekir.
Demokratikdevletin ideolojik tarafsızlığına tersdüşenbirkurum•olarakAtatürkKültür,DilveTarihYüksekKurumu’nunyeniana-yasadabulunmamasıgerekir.
DiyanetİşleriBaşkanlığı,bellibirdinianlayışı temelalarak,hiz-•metsunanbirkuruluştur.Bukuruluş,anayasalbirkurumolmaktançıkarılmalıdır. İdeal olandurum, devlet yapılanması içindeböylebirkuruluşayervermemektir.Ancak,eğerşartlarnedeniylebuku-rumunvarlığımuhafazaedilecekse, ikihususadikkatedilmelidir:Birincisi, Diyanet İşleri Başkanlığı’nı devletin dini tarafsızlığınahalelgetirmeyeceközerkbiryapı şeklindedüzenlemektir. İkinci-siise,DiyanetİşleriBaşkanlığı’nınhizmetlerindenfaydalanmayancemaatlerinveinançgruplarınınörgütlenmelerinikamutüzelkişi-liğiolaraktanımaktır.
B. YerindenYönetiminGüçlendirilmesi:HalkaYakınlıkveYerellikİlkesi
Anayasacılıktarihimizboyuncamerkeziyetçiliktümanayasalarıntemelözelliklerindenbiriolmuştur.Yerindenyönetimilkesibakımındanengüç-lüanayasaolan1921Anayasası’nınbukonuyailişkinmaddeleriuygulamaalanıbulamamıştır.Cumhuriyetinkurucukadroları,merkeziyetçibirdevletanlayışınıbenimsemişlerveyerelyönetimlerinidarivemaliözerkliğesa-hipolmalarınıkabullenememişlerdir.Yerelyönetimlervatandaşlarınkatı-lımınaaçıkyerelsiyasetalanıolarakdeğil,merkezehizmetedenteknikveidaribirimlerolarakalgılanmıştır.1930yılındakabuledilenve2004yılınakadaryürürlüktekalanBelediyelerKanunutekpartilidöneminmantığıyla,merkezipolitikavesiyasiyönlendirmelerebağımlıbiryerelyönetimanla-yışınıbenimsemiştir.
1.YerelYönetimlerinGüçlendirilmesi
Günümüzde, ister federal isterüniterolsun tümdemokrasiler, adem-imerkeziyetçiliğivekatılımcılığıtemelalanidariyapılarıylaönplanaçık-maktadır.HâlihazırdaAvrupa’nınenmerkeziyetçiyönetimyapısınasahipolanTürkiye’nindahaileribirdemokrasidüzeyinegeçebilmesiiçinhalkayakınlık ve yerellik ilkesini en kısa zamanda uygulamaya geçirmesi ge-rekmektedir.Bu ilke,Türkiye’ninde tarafolduğuAvrupaYerel İdarelerÖzerklikŞartı’nın4.maddesinin3.fıkrasındadadüzenlenmiştir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
32
Bubağlamda,
1982Anayasası’nın123.maddesi,Türkiye’deidareninmerkezden•yönetimveyerindenyönetimilkelerinedayandığınıifadeetmekte-dir.Budüzenleme,ilkbakıştaherikiyönetimmodeliarasındabirdengekurulduğuizleniminivermekteisedezihniyet,mevzuatveuygulamaTürkiye’dekiidarisisteminaşırımerkeziyetçiolduğunuortayakoymaktadır.2004ve2005yıllarındayürürlüğekonulanBe-lediyeKanunuveİlÖzelİdaresiKanunuolumludüzenlemeleriçer-meklebirlikteaşırımerkeziyetçiliğinetkisininortadankaldırılmasıveyereldedemokratikuygulamalarınyaygınlaştırılmasıhedefleri-neulaşamamıştır.Buçerçevede,Türkiye’dedevletörgütlenmesininhalkayakınlıkveyerellikilkesinedayanacağınailişkinbirdüzenle-meyenianayasanıngenelilkelerbölümünekonulmalıdır.
Kamuhizmetlerininsunumundayerindenyönetiminesas,merkezi•yönetiministisnaolduğuilkesianayasadayeralmalıdır.Bubağlam-dakanunlarlaaksiöngörülmedikçebütünkamuhizmetlerininyerelyönetimlerceyerinegetirilmesisağlanmalıdır.
Merkeziyönetimintaşradakitemsilcilerininyetkileridenetlemeve•güvenlikgibimerkezedoğrudanbağlıhizmetalanları,ülkeçapın-dakiplanlama,koordinasyonvedenetimfaaliyetleriilesınırlandı-rılmalıdır.Merkeziyönetiminyerindenyönetimkuruluşlarıüzerin-dekidenetimleri,yasalarladüzenlenenulusalstandartlarınkontrolü,malidenetimveyargıyabaşvurusınırlarınıaşmayacakveözerklikilkesinizedelemeyecekbiçimdedüzenlenmelidir.
Merkeziyönetimdegörevyapanmüsteşarvegenelmüdürgibiyük-•sekyöneticimemurlarınsiyasiiktidarıntercihiileatanıpgörevdenalınması imkânı sağlanmalıdır. Bu bağlamda merkezi yönetim-dehükümetlerinyönetmeyetkisinigenişletilipdemokratikaçıdandahaişlevselhalegetirilmelidir.
Merkezi yönetimin taşra temsilcileri, devlet ve hükümeti birlikte•değil,sadecehükümetitemsiletmelidir.
Yerindenyönetimkurumvekuruluşlarınınsahipolduklarıyetkile-•rinikullanabilmelerineizinverecekmaliolanaklaravemaliözerk-liğekavuşturulmalarıgerekir.Yerelyönetimleresağlanankaynak-larındayandığımalisistemler,sınırlıalanlardavergikoymayetkisidedâhilolmaküzereçeşitlilikveesneklikgöstermelidir.Merkeziyönetimingelirleriüzerindendağıtılmaktaolankaynaklarıntahsis
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
33
biçimleri yerel yönetimlere danışılarak kararlaştırılmalıdır. Yerelyönetimleretahsisedilenkaynaklaronlarınkendipolitikalarınıuy-gulamayageçirmekonusundasahipolacaklarıtakdirhakkınıengel-lememelidir.
Yerelyönetimlerinbölgeselveuluslararasıişbirliğiyapmaolanak-•larıgeliştirilmelidir.
2.OlağanüstüYönetim
Olağanüstühal,ülke içinesaslıbir tehditoluşturandoğalafet, silahlıharekât,sivilkargaşa,salgınhastalıkveyaekonomikkrizgibiolağanüstübirdurumahükümetincevapverebilmesiamacıylailanedilir.Olağanüstühaldönemineözgübiryönetimtürüolanolağanüstüyönetim,demokratikdevletlerinanayasalarındadüzenlemeyekavuşturulmuştur.
Birolağanüstüyönetim,ancakbellikoşullarauygunbirşekildeyürürlü-ğesokulurveuygulanırsademokratikrejimlereuyumsağlayabilir.Totali-terveotoriterrejimlerdeörneklerinigördüğümüzolağanüstühalrejimleri,ülkeyeyönelikbirtehditlemücadeleiçindeğil,demokratikolmayanreji-minhalkakarşışiddetyoluylasavunulmasıamacıylabaşvurulanbiryöne-timtürüdür.
Demokratikbirülkedeolağanüstühalrejimigeçicibirtedbirdir.Güncelbirtehditiçinbaşvurulanbiryöntemdir.Devletler,olağanüstühalsüresin-cealacaklarıuluslararası insanhaklarıyükümlülüklerineaykırı tedbirleriilgiliuluslararasıkuruluşlarabildirmeli,butedbirleridurumunciddiyetiileorantılıolarakalmalıdır.Devletler,olağanüstühaldönemindebilebellihakveözgürlükleriihlaledemezler.
Cumhuriyetdönemininhemenhemenyarısınayakınbirdönemindeül-kenin tamamıveyabirkısmındaolağanüstüyönetimuygulamasıolduğuvetoplamolağanüstüyönetimsüresininönemlibirkısmınınaslındaaskerimüdahalevebenzerihukukdışıdönemlervesonrasınadenkgeldiğidüşü-nüldüğünde,Türkiye’de“olağanüstüyönetim”modelininvesayetçidüze-ninbirparçasıolduğuçıkarımındabulunabiliriz.
1982Anayasası’nın 148.maddesinde olağanüstü hal, sıkıyönetim vesavaşhallerinde çıkarılankanunhükmündekararnamelerin şekil ve esasbakımındanAnayasayaaykırılığıiddiasıylaAnayasaMahkemesindedavaaçılamayacağını öngören hüküm göz önünde tutulduğunda bu dönemle-
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
34
reözgü“hukukdışılık”algısıoluşabilmektedir.Ziraolağanüstüyönetimhallerinde Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu’nunçıkaracağıOlağanüstüKanunHükmündeKararnamelerleinsanhaklarınınkısmenyadatamamendurdurulmasıveinsanhaklarınailişkinolarakana-yasadaöngörülengüvencelereaykırıtedbirlerinalınmasımümkündür.Ekolarak, 1982Anayasası’nın 125.maddesinde sıkıyönetim, seferberlik vesavaşhalindeayrıcamilligüvenlik,kamudüzeni,genelsağlıknedenleriileyürütmenindurdurulmasıkararıverilmesininsınırlanabileceği,1402sayı-lıSıkıyönetimKanunu’nda sıkıyönetimkomutanlarına tanınanyetkilerinkullanılmasınailişkinidariişlemlerhakkındaiptaldavasıaçılamayacağıvesıkıyönetimhalindekollukyetkilerininaskerimakamlarageçeceğiöngö-rülmektedir.BunlardaTürkiye’deolağanüstüyönetimlerinhukukirejimlerolmadığı noktasındaki algıyı güçlendirmektedir. Bunun gibiAnayasanın15.maddesindeolağanüstüdönemlerdehakveözgürlükleriçin“Anayasa-daöngörülengüvencelereaykırıtedbirler”alınabileceğineyerverilmesideaynıalgınınoluşmasınakatkısağlamaktadır.
Hâlbukiolağanüstüdönemler, insanhaklarınıngenel rejimiaçısındananayasalgüvenceleredahafazlaihtiyaçduyulanhukukidönemlerbiçimin-deolmalıdır.Ziraulusayadadevletinyaşamınailişkintehdidinsavuştu-rulmasıamacıylaalınacaketkilitedbirlerleinsanhaklarınınolağandönemegöredahafazlasınırlandırabileceğigözönündetutulduğunda,budönem-lerdeetkiligüvencelerinvarlığıvehukukidenetimingerekliliğidahaönce-liklibirhalalmaktadır.
Dolayısıylayenianayasada;
Olağanüstüyönetimhalleriarasındasayılan“sıkıyönetim”,birola-•ğanüstüyönetimmodeliolmaktançıkarılmalıdır.Kollukyetkisininaskerimakamlarageçmesi,budönemlerdesıkıyönetimaskerimah-kemeler kurulması ve sıkıyönetim komutanının işlemlerine kar-şıdavaaçılamamasıbuyönetimi“olağanüstühal”dendahafarklıkılmaktadır.Bubakımdanyenianayasadasıkıyönetimbiçimindekiolağanüstühalmodelinintümüylekaldırılması,aynızamandasivilyönetimin etkinliği açısından da olumlu bir etki yapabilir.Yakıngeçmişimizde sıkıyönetim dönemlerinin sivil yönetimin etkisiniazaltmakamacıylakullanıldığıdikkatealınacakolursa,buyönetimbiçimininortadankaldırılmasınınönemidahaiyianlaşılacaktır.
Olağanüstüyönetimdönemlerindeinsanhaklarınınsınırlandırılma-•sına ilişkin takdir yetkisi daha fazlagenişlemektedir.Buyüzden,
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
35
olağanüstü dönemdeki işlemlere karşı yargısal denetim ihtiyacı,olağandönemdendahayoğunbiçimdekendisinihissettirebilmek-teveinsanhaklarırejimininyargısaldenetimeaçıklığıdahafazlaönemkazanmaktadır.Bunedenlerleyenianayasada,olağanüstüyö-netimdönemlerinde,siviliradenininisiyatifielindetuttuğuveetkinyargısaldenetimyollarınınbulunduğumümkünolduğukadaraçıkifadelerlebelirtilmelidir.
Olağanüstühalrejimiuygulamasındainsanhaklarıalanındayapıla-•caksınırlamalardaAİHS’denvemilletlerarasıhukuktandoğanyü-kümlülüklerinihlaledilmemesivesınırlamalarındurumungerektir-diğiölçüdeolmasıönemlidir.Ancakbudönemlerdehiçbirşekildedokunulamayacakolan“sert çekirdek haklar kategorisi”genişle-tilmelidir.Mevcutanayasadayerverilenyaşamahakkı,bireylerinmaddi vemanevi bütünlüklerine dokunma yasağı, kimsenin din,vicdan,düşüncevekanaatleriniaçıklamayazorlanamayacağıilkesi,suçvecezalarıngeçmişeyürütülemeyeceğiilkesi,suçululuğumah-kemekararı ile ispat edilinceyekadar kimsenin suçlanamayacağıilkesineekolarak, “hak arama özgürlüğü”,“ayrımcılık yasağı” ve “tabii hakim ilkesi”deolağanüstürejimlerdedokunulmayacakçekirdekhaklarlistesinedahiledilmelidir.
Türkiye’nin taraf olduğu 1966 tarihliBirleşmişMilletlerMedeni•veSiyasiHaklarSözleşmesi’ndeöngörüldüğügibi,kimsenin sırfsözleşmedendoğanyükümlülükleriniyerinegetiremediğigerekçe-siylehapsedilemeyeceğiilkesini,kişilerinkenditercihiylebirdinikabuletmeveyabirinancasahipolmaözgürlüğünüvetekbaşınaveyabaşkalarıylabirliktetoplubirbiçimde,aleniveyaözelolarak,dininiveyainancınıibadet,uygulama,öğretimşeklindeaçığavur-ma,anne-babalarilemümkünsevasilerinkendiinançlarınauygunbiçimdeçocuklarınadinveahlakeğitimiverilmesiniistemeözgür-lüğüdedahilolmaküzeredüşünce,vicdanvedinözgürlüğünüsertçekirdekhaklaradahiletmekgerekir.
1982Anayasası’nın15.maddesindeki“Temelhakvehürriyetlerin•kullanılmasının durdurulması” şeklindeki başlık değiştirilmelidir.ZiraolağanüstüyönetimlerleilgiliTürkiye’devarolanveyukarıdaaçıklanmayaçalışılanhukukdışılıkalgısıaçısındandüşünüldüğün-de,insanhaklarınınkullanılmasınındurdurulmasıbaşlığınınyerine“olağanüstü yönetim dönemlerinde insan hakları” başlığı konul-ması daha isabetli olacaktır. Ayrıca, yeni anayasanın sistematiğiaçısındanolağanüstüyönetimdönemlerindeinsanhaklarıileilgilihükmüninsanhaklarıileilgilibölümünsonunayerleştirilmesige-rekir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
36
C. SiyasetinAlanınınGenişletilmesi
1.SiyasiPartiler
Mevcut anayasada en çok tartışılan hükümler siyasi partilerin konu-mu,uyacaklarıesaslarvesiyasipartilereuygulanacakyaptırımlarileilgili68 ve 69. maddelerdir. Anayasadaki kısıtlayıcı düzenlemeler nedeniyle,Türkiye’desiyasetyapmanıngüçleştiği;siyasipartilerinadetabirerkamukurumuniteliğinebüründüğüvebaştakapatmaolmaküzere,değişikyap-tırımlarınoldukçasubjektifölçütleregöreverilereksiyasiörgütlenmehak-kınınsınırlandırıldığıgörülmektedir.Budurum,Türkiye’dedemokrasininçoğulculukstandartlarınıntartışılırhalegelmesinenedenolmuştur.
Siyasipartilerleilgiliyasaldüzenlemelerkonusundadünyadabirbirin-denoldukça farklıuygulamalarsözkonusudur.Bueksende,siyasiparti-leritümhususlarıylabirkamukuruluşuolarakaddedipanayasalveyasalmetinlerleeninceayrıntısınakadardüzenleyenörneklerden,siyasiparti-lerehiçbiryasalmetindeyervermeyenörnekleredeğinfarklıuygulama-larmevcuttur.ÖzellikleII.DünyaSavaşısonrasıyaygınlaşanvebilhassaotoriterrejimlerdençokpartilidemokratikyaşamageçenülkelerdedikkatçeken uygulama ise, çoğulcu demokrasilerdeki işlevlerine binaen siyasipartilerinanayasalgüvencelerekavuşturulmasıbiçimindedir.Örgütlenme-denpropagandayadeğinheralandasiyasipartilerinfaaliyetlerinirahatlıklayapabilecekleribirzeminhazırlamakanayasaldüzenlemelerintemelamacıolmuştur.
Uluslararasıbelgelerdedegenellikletemsil,katılımvedemokrasigibikavramlardanbahsedilmesinerağmensiyasipartilerleilgiliözelhükümlereyerverilmemiştir.Siyasipartilerleilgiliilkeleresadece,1996tarihliTsat-sosRaporuve1999tarihliVenedikKomisyonuRaporugibiözelraporlar-dayerverilmiştir.Bumetinlerdegenelliklesiyasipartilerinserbestçeör-gütlenmevepropagandayapabilmehakkıilebuhakkınsınırlandırılmasınailişkinprensiplerihtivaetmektedir.
TsatsosRaporuveburaporukabuledenAvrupaParlamentosukararısi-yasipartileredemokrasiye,insanhaklarınavehukukdevletiilkelerinesay-gıgöstermekvevatandaşlarındilediğizamanpartiiçindesiyasiiradesiniaçıklayabilmesineuygunzeminhazırlamakgibiyükümlülükleryüklemiş-tir.Ardından,siyasipartilerinkendilerinetanınanayrıcalıklarıdemokratikdüzenekarşımücadeleiçinkullanılamayacağıifadesineyervermiştir.
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
37
“SiyasiPartilerinYasaklanması,KapatılmasıveBenzerÖnlemlerHak-kındaTemelİlkeler”başlığınıtaşıyanVenedikKomisyonuRaporu,siyasipartilerin serbestçe kurulması ve vatandaşların siyasi partilere serbestçeüyeolabilmesi imkânınıngüvence altına alınmasınadikkat çekmektedir.Komisyonbunu,vatandaşlarınhiçbir sınırlama ilekarşıkarşıyakalmak-sızınsiyasidüşüncelereulaşma,öğrenmeveyaymahakkıkapsamındaelealmıştır.Devamındadabuhakkın,ancakAvrupaİnsanHaklarıSözleşmesivediğerinsanhaklarısözleşmelerikapsamındasınırlandırılabileceğinibe-lirtmiştir.
Raporunenönemlihükümlerindenbirisi,siyasipartilereilişkinyasak-lamavekapatmayaptırımınıancakveancakşiddetkullanmayıteşvikeyadaanayasaldüzeniyıkmakiçinşiddetkullanmaşartınabağlamışolmasıdır.VenedikKomisyonu’nunçizdiğistandardagöre,programvetüzüklerindeşiddeti teşvikeden,vatandaşlarısilahlıçatışmaya, terörizme, ırkçılığaveyabancıdüşmanlığınayönlendirensiyasipartileryasaklamaveyakapatmayaptırımıyla karşı karşıya kalabileceklerdir. Komisyon raporunda ayrıcasiyasipartilerinkararorganlarıncadesteklenmediği süreceüyelerininbi-reyseldavranışlarınedeniylesorumlu tutulmamalarıgerektiğidebelirtil-miştir.Raporunsonkısmındaisekapatmaveyasaklamayaptırımlarınınbukonudabaşvurulacaksonçareolmasıvebukonuileilgiliyargıkararınınmutlakaadilyargılanmailkesineuygunolarakverilmesigerektiğihususu-nunaltıçizmiştir.
Türkiye’de siyasi partiler ile ilgili anayasal hükümlere ilk defa 1961Anayasasıileyerverilmiştir.1961Anayasasının56.maddesi“Siyasipar-tiler, ister iktidarda istermuhalefette olsunlar, demokratik siyasi hayatınvazgeçilmez unsurlarıdır” ifadesiyle siyasi partilere güvence sunmuştur.Hemenardındanda57.maddeilesiyasipartilerin“tüzükleri,programla-rıvefaaliyetleri, insanhakvehürriyetlerinedayanandemokratikve lâikCumhuriyetilkelerineveDevletinülkesivemilletiylebölünmezliğitemelhükmüneuygunolmakzorunda”olduğuhükmüneyervermiştir.1982Ana-yasasıdahemenhemenbenzerbiryöntemizlemişve68.maddedeöncesiyasipartilereilişkingenelgüvenceyiyinelemiş,ardındandasınırlayıcıvedüzenleyicibazıilkelereyervermiştir.SiyasiPartilerinUyacaklarıEsaslarbaşlıklı69.maddedeise,siyasipartilerearalarındakapatmanındabulun-duğuyaptırımlarınuygulanabilmesininyolunuaçantartışmalıifadelereyervermiştir.Nitekimbudönemiçinde69.maddeyeistinadenAnayasaMah-kemesinezdindeaçılankapatmadavalarıvebudavalariçinMahkeme’ninverdiğikapatmakararlarıoldukçayoğunbirbiçimdetartışılmıştır.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
38
Anayasadasiyasipartilerindüzenlenmesisonrasındahem1961Anaya-sasıhemde1982Anayasasıdönemindeayrıayrısiyasipartilerkanunla-rıçıkarılmıştır.1982Anayasası’nınkabulündensonraçıkarılan22Nisan1983tarihve2820sayılıSiyasiPartilerKanunuoldukçaayrıntılıvesınır-layıcıdüzenlemelereyervermiştir.
Yürürlükteki2820SayılıKanun,siyasipartileribirkamukurumugibieninceayrıntısınakadarörgütlemekten,partilerinkullanacağıpropagandavesöylemekadarheralandadüzenleyiciveyasaklayıcıhükümlereyerver-miştir.Anayasadagerçekleştirilecekdeğişiklikler,siyasipartilerkanunun-dakiantidemokratikhükümlerindayanağınıortadankaldıracakvesiyasetinalanınıgenişletecektir.
1995ve2001değişiklikleriyle,özelliklesiyasipartikapatmakararlarıaçısındanolumluadımlaratılmıştır.Ancakhalenmevcutanayasadasiyasipartiözgürlüğüilebağdaşmayanhükümlerveuygulamadabuhükümlerindoğurduğuciddisorunlarmevcuttur.Bunedenleyenianayasa,siyasiparti-lerleilgiliyasaklayıcıvesınırlayıcıifadelereyervermemeliveyasametin-lerindekiantidemokratikhükümvetanımlamalarakaynaklıketmemelidir.Buamaçlayenianayasada;
Siyasi partilerle ilgili ayrıntılı düzenlemelere yer verilmemelidir.•Buçerçevedeesasen,
“Siyasi partiler, demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.
Şiddeti teşvik etmemek, ırkçılığı ve yabancı düşmanlığını savunmamak koşuluyla siyasi partilerin her türlü faaliyetleri anayasanın güvencesi altındadır.”
şeklindekibirhükümyeterliolmalıdır.
Siyasi partilere yönelik yaptırımlar hususunda daha farklı yaptı-•rımlaradayerverilmelidir.SiyasipartilerinfaaliyetlerindendolayıaçılanvekapatmayadabaşkayaptırımtalepedendavalardaifadeözgürlüğünügüvencealtınaalanuluslararasımetinlerilepartilereyaptırımuygulanmasınailişkinTsatsosRaporuveVenedikKomis-yonuRaporuilebuçerçevedekiAvrupaİnsanHaklarıMahkemesi(AİHM)kararlarıgözönündebulundurularakyenidendüzenlenme-lidir.Siyasipartilereilişkinyaptırımuygulaması,ilgilimetinlerdeki“şiddetebaşvurmaveyaşiddetiövmeveyakışkırtma,ırkçılığı,ya-
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
39
bancıdüşmanlığınıvehoşgörüsüzlüğübenimsemekvesavunmak”ilesınırlandırılmalıdır.Anayasalyapıdaüniterdevletvecumhuriyetdedâhilolmaküzerehertürlü“şoke”edici,ancakşiddetöngörme-yentekliflersiyasipartilertarafındandilegetirilebilmelidir.
Siyasipartihakkındakapatmakararınınverilebilmesiiçinyukarıda•sıralananhususlaratüzükveprogramgibibelgelerindeyerverme-siyadabuhususlarınpartininkararveyönetimorganları(büyükkongre, genel başkan, merkez karar ve yönetim organı, TBMMgrupgenelkuruluvegrupyönetimkurulugibi)tarafındanbilinçli,süreklivekararlıbirbiçimdedilegetiriliyorolmasışartıaranmalı-dır.Birdiğerönemlihusussiyasipartileremensupkişiler,üyeleryadagruplartarafındangerçekleştirileneylemlerdesuçunşahsiliğiprensibindenhareketlesiyasipartileryerineilgili“suçlular”ınceza-landırılmasıprensibigetirilmelidir.
Milletvekillerininyasamasorumsuzluğukapsamındakioy,sözve•düşünceaçıklamalarısiyasipartikapatmadavalarındadelilolarakkullanılmamalıdır.
Kapatmasiyasipartileriçinensonyaptırımolaraktasarlanmalıve•öncesindedüzelticinitelikteuyarılaryapılabileceğianayasayako-nulmalıdır.Uyarıveparacezasıgibitedriciyaptırımlaröngörüle-bilir.Partilerin tüzükveprogramlarındakiaykırılıklarda,kapatmadavasıöncesindeilgilipartiyeyönelik“ihtar”ve“düzeltmetalebi”biçimindeki yöntemlerle kapatma yaptırımı içermeyen formüllergeliştirilmelidir.
Kapatma davasının açılabilmesi sadece Yargıtay Cumhuriyet•Başsavcısı’nın inisiyatifine bırakılmamalı, bu süreçte siyasi ku-rum veya makamların kararı aranmalıdır. Yargıtay CumhuriyetBaşsavcısı’nınkapatmadavasıaçması,TBMM’ninnitelikliçoğun-luklaalacağıkararabağlıolmalıdır.Kapatmakararı,ancakAnayasaMahkemesi’ninnitelikliçoğunlukoyuilemümkünolmalıdır.
Ordu ve emniyet mensupları dışında, kamu görevlilerinin siyasi•partilereüyeolmasısağlanmalıdır.Herhangibirkamugörevlisininüyeolduğu siyasi partiyemensupkişilere ayrıcalıklı davranacağıgibiendişelerleinsanlarapotansiyelsuçlumuamelesiyapansiyasiotoritemantığı terkedilmelidir.Dileyenherkes,siyasipartiüyesiolabilmelidir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
40
UluslararasıkuruluşlardanveTürkiyeCumhuriyetivatandaşıolma-•yangerçekvetüzelkişilerdenmaddiyardımalınmasıörneklerindeolduğugibisiyasipartilerepotansiyelbirsuçlugözüylebakanalgıterkedilmeli,butüryasaklarkaldırılmalıdır.ABüyeliksürecidegözönündebulundurularakulusüstüpartilerleişbirliğiveyabancıülkelerdetemsilcilikuygulamalarınınönüaçılmalıdır.
Siyasi partilerin devlet destekli birer kamu kurumu niteliğinden•uzaklaşıp,özgürlükçüortamlarolarakvarolabilmesininönemliko-şullarından birisi de hazine yardımının kaldırılması olmalıdır. 12Martmuhtırasınınbirürünüolanve siyasipartileriyurtdışındanyardımalarakülkeyeihanetetmekiçinfırsatkollayankurumlarola-rakgörüp,onlarıdevletebağlamakmaksadınamatufbuuygulamakabuledilebilirbiruygulamadeğildir.Vatandaşlardantoplananver-gigelirlerininharcanmasındanizaveuzlaşmazlığafırsatvermeyentitizbirdavranıştarzıbenimsenmelidir.Ayrıcaanayasadaki“hakçayardım”ifadesideönemlibireleştirivetartışmakonusuolmakta-dır.Bunedenlerle yeni anayasada siyasi partilere hazineyardımıuygulamasındanvazgeçilmelidir.
“Şiddet kullanan veya şiddeti teşvik eden, ırkçılığı ve yabancı düşmanlığını savunan siyasi partiler hakkında yaptırım uygulanır. Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı ilgili siyasi partiyi bu fiillerinden dolayı uyarır. Uyarıya rağmen bu fiilleri işlemeye devam eden siyasi partiler hakkında Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Anayasa Mahkemesi nezdinde dava açılması talebini TBMM Başkanlığı’na iletir. TBMM, uyarıları dikkate almayan siyasi parti hakkındaki dava dosyasının üye tamsayısının üçte iki çoğunluğuyla Anayasa Mahkemesi Başkanlığı’na sunulmasını kararlaştırabilir.
Davanın açılması halinde Anayasa Mahkemesi, para cezası, bir yıla kadar faaliyetlerin durdurulması ve kapatma cezası verebilir.
Maddenin ilk fıkrasında anılan eylemler siyasi partinin Genel Kongre, TBMM Grubu, Genel Merkez Karar ve Yönetim Organları gibi üst düzey karar mercileri tarafından bilinçli, kararlı ve sürekli şekilde gerçekleştirilmedikçe siyasi partiler hakkında dava açılamaz. Siyasi parti mensuplarının anılan eylemler ile suçlanması halinde, ancak ilgili kişiler hakkında adli yargı mercilerinde sadece ceza davası açılabilir.”
2.SeçmeveSeçilmeHakkıileSeçimlereİlişkinİlkeler
Türkiye’degenellikleherseçimdönemioldukçayoğunolarak tartışı-lan,ancakseçimsonrasındaunutulanönemlikonulardanbirisiseçimlerle
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
41
ilgiliolarakanayasadaveyasaldüzenlemelerdeyeralanhükümlerdir.Budüzenlemeleriçindehararetinihiçkaybetmeyenkonuise,ülkegenelindeuygulananseçimbarajıdır.
Tartışmalaryüzdeonlukülkebarajıuygulamasıetrafındayoğunlaşsada,Türkiye’de seçimlere ilişkinolarakeleştirilmesigerekenoldukçaönemlibaşkahükümlerdemevcuttur.Bunlarınönemlibirkısmıyasailedüzenle-nenalanlardadır.298sayılıSeçimlerinTemelHükümleriveSeçmenKü-tükleriHakkındaKanun,2820sayılıSiyasiPartilerKanunuve2839SayılıMilletvekiliSeçimKanunubuçerçevedeönemlitartışmakonularınıbün-yelerindebarındırmaktadır.Seçimlerleilgilianayasalhükümlerdebuan-lamdaciddieleştirilerenedenolacakniteliktedir.Genelolarakbakıldığındaanayasaseçmeveseçilmehakkıkonusundaoldukçasınırlayıcıhükümlergetirmektedir.
Yeni anayasada demokratik bir Türkiye ideali için seçme ve seçilmehakkıileilgilisınırlayıcıveantidemokratikdüzenlemelereyerverilmemesielzemdir.Buçerçevedeseçimlereilişkinolarakyenianayasadaaşağıdakihususlargözönündebulundurulmalıdır:
Anayasanın67.maddesindeyeralanveseçmehakkınıaskeriöğ-•renciler,silahaltındakierveerbaşlarilecezainfazkurumlarındakihükümlü vatandaşların bir kısmı için sınırlayan hüküm tamamenkaldırılmalıdır.
Seçme hakkına getirilen tüm kısıtlamalar kaldırılmalıdır. Seçme•hakkıiçinyegâneanayasalkıstasvatandaşlıkveonsekizyaşolarakbelirtilmelidir.İlaveherhangibirsınırlamaanayasadayeralmama-lıdır.
Seçilmehakkınayürürlüktekianayasanın76.maddesiilegetirilen•askerlik,ilkokulmezunuolma,sayılansuçlardanhükümgiymegibibütünsınırlamalarbukapsamdaanayasametnindençıkarılmalıdır.
Seçmeveseçilmehakkınailişkinmaddeşuşekildeformüleedilebilir:
“Onsekiz yaşını doldurmuş her vatandaş seçme, seçilme, siyasi partilere üye olma ve her türlü siyasi faaliyette bulunma hakkına sahiptir.
Seçme ve seçilme hakkını kullanma, vatandaşın işlediği ve cezasını çektiği bir suç nedeniyle sınırlandırılamaz.”
YüksekSeçimKurulu’nun(YSK)oluşumuvekararlarıgözönüne•alınarak bu kurulda yargımensuplarının yanında akademisyenler
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
42
ile Parlamento’da grubu bulunan siyasi partiler ya da ilçe seçimkurullarınınoluşumundabenimsendiğiüzeresongenelseçimdeenyüksekoyualmışdörtsiyasipartinintemsilcilerinedeüyeolarakyerverilmelidir.İlaveolarak,YSK’nınkararlarınakarşıetkiliitirazveyayargıyolumutlakabenimsenmelidir.YSK,daimiolarakçalı-şanbirstatüyekavuşturulmalıdır.
“Yüksek Seçim Kurulu üçü Yargıtay, ikisi Danıştay, üçü sosyal bilimler alanında çalışan öğretim üyesi olmak üzere sekiz üye ile ve TBMM’de grubu bulunan siyasi partilerin temsilcilerinden oluşur. Üyelerden siyasi parti temsilcisi dışındakiler altı yıl için seçilirler. Yargıtay ve Danıştay’dan belirlenecek üyeler Yargıtay ve Danıştay’ın genel kurullarınca, akademisyen üyeler ise TBMM tarafından seçilirler.
YSK’nın kararlarına karşı Anayasa Mahkemesi’ne başvurulabilir.”
Anayasanın67.maddesine1995yılındaeklenenveseçimkanunla-•rınıntemsildeadaletveyönetimdeistikrarilkelerinibağdaştıracakbiçimde düzenlenmesi gerektiğini öngören fıkra, birbiriyle bağ-daştırılmasıimkânsıziki ilkeyianayasayadâhilettiğindenönemlisorunlarayolaçabilecektir.Builkelerdenhareketle,AnayasaMah-kemesi çok rahat biçimde siyasi iradenin seçim sistemi ile ilgiligetirdiğihükmü,yerindelikdenetiminekayarakiptaledebilecektir.Yenianayasadaböylebirifadeyeralmamalıdır.Buçerçevedeayrı-caseçimkanunlarındayeralanvedemokratikbirseçimsistemininönündeengelolarakyeralan%10ülkebarajıgibiuygulamalarındaortadankaldırılmasıgereklidir.
Yine67.maddeninsonfıkrasındaki“Seçimkanunlarındayapılan•değişiklikler,yürürlüğegirdiğitarihtenitibarenbiryıliçindeyapı-lacakseçimlerdeuygulanmaz.” ifadesidesorunludur.Buhüküm,parlamentoçoğunluğunueldeedensiyasipartilerinseçimlerekısabirsürekalayasaldüzenlemelerdedeğişiklikyaparakiktidarınıpe-kiştireceğiöncülündenhareket etmektedir.Kaldıkibu türdenartniyetlibirparlamentoçoğunluğukendisiniyenideniktidaryapacakbir seçim düzenlemesi için seçimlerden bir yıldan daha fazla birsüreöncesindendebunugerçekleştirebilir.Yenianayasadaseçim-lerleilgilikanunlarınyürürlüğegireceğitarihleilgilibirsınırgeti-rilmemelidir.
Anayasanın88.maddesi,kanunlarınteklifedilmesisürecindemil-•letvekilleriniveBakanlarKurulu’nuyetkiligörmektedir.Busüreç-
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
43
te örneğinParlamento’daki yasama komisyonları ve sivil toplumörgütleri dışarıda bırakılmıştır. Yasama sürecini başlatma yetkisiyenianayasadabirazdahagenişletilereksivil toplumörgütleriveyasamakomisyonlarınadatanınabilir.
Kanun teklif etmeye Bakanlar Kurulu, milletvekilleri ve yasama komisyonları yetkilidir. Ayrıca sivil toplum örgütleri de yasama komisyonlarına bir yasa metnini gündeme getirmek üzere başvurabilirler.
1982Anayasasının114.maddesi, seçimsürecininbaşlangıcından•itibarenAdalet, İçişleriveUlaştırmaBakanları’nıngörevlerindençekilmesigerektiğihükmüneyervermektedir.Buhükümdebugünartıkanlamsızkalmıştır.HemBakanlarKuruluiçerisindeseçimsü-recinidahaderindenetkileyecekgüçlübakanlıklarortayaçıkmıştırhemdebubakanlarınçekilmesiüzerinebağımsızlardanatamaya-pılmasıkoşuluişlevsizleştirilmiştir.Nitekimuygulamadadagenel-likleeskibakanlarınmüsteşarlarıbakanlıkkoltuğunaoturmaktadır.Bunedenleanayasanınbuhükmüdeuygulamadankaldırılmalıdır.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
44
A.Vatandaşlık
Anayasacılıktarihimizde,Osmanlıdönemindevatandaşlık;din,dilveetnisite farklılığıgözetmeksizin tümOsmanlıuyruklarınıkapsayacakşe-kildetanımlanmıştır.Cumhuriyetdönemininilkanayasasıolan1924Ana-yasası,etnisiteyeyerverenilkanayasadır.Ancak1924AnayasasıTürklüksıfatınısadecevatandaşlıkbakımındankullanmıştır.1961ve1982Anaya-saları isevatandaşlığıdahakatıbirşekildeetnisiteyebağlamışlardır.Heriki anayasada da“Türk devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türktür”ibaresineyerverilmiştir.
Demokratikülkeanayasalarınabakıldığındavatandaşlığıngiderekartanşekilde“nötrolarak”tanımlandığıgörülmektedir.Anayasalarınönemlibirkısmındavatandaşlıkhiçtanımlanmamakta,sadecebirözneolarakkulla-nılmaktayadavatandaşlığınkazanılması,kaybedilmesivevatandaşlıktançıkarılmaya ilişkinhükümler düzenlenmektedir.Vatandaşlığı tanımlayananayasalardan önemli bir bölümü, vatandaşlığı sadece devletle kişi ara-sındakibağıvurgulamakamacıylazikretmektedir.Tümdünyaanayasalarıtarandığındavatandaşlığı etnik temelle tanımlayananayasalarınondabircivarındakaldığı,budevletlerinönemlibirkısmınınOtradoğuveAsya’dabulunanotoritervetotaliterrejimlerolduğugörülmektedir.BazıDoğuAv-rupaülkeleridışında,demokratikdünyadavatandaşlıketniktemelreferansalınaraktanımlanmamaktadır.
Demokratik dünyada giderek yaygınlaşan anlayış, toplumdaki ortaksiyasikültürüntoplumsalyapıdabiçimlenmişkimliklerdenbağımsızola-rak oluşturulmasıdır. Siyasi kültür çoğunluk kültüründen uzaklaşabildiğiölçüdeçoğulcuanlayışgelişecekvebubaşarılabildiğiorandavatandaşlararasındakibağanayasalbirzeminüzerindeyükselebilecektir.
Tüm bu açıklamalar ışığında, bir imparatorluk bakiyesi olması nede-niyle farklı etnik, dini ve dilsel grupların yüzyıllardır birlikte yaşadığıTürkiye’de,vatandaşlığın tüm toplumsal renklerikapsayıcıve toplumsalbirliğigüçlendiricibirşekildetanımlanması,hemtoplumsalbarışvedaya-nışmayıartıracakhemdesiyasiyaşamınçoğulcutemellerinikuvvetlendi-recektir.
Bunedenlerleyenianayasadavatandaşlığınetniktemeledayanmaksızıntanımlanması,Türkiye’dedemokrasininpekiştirilmesi,toplumsaldayanış-manınartırılmasıveçoğulcubirtoplumsalyapınınoluşturulmasıiçinatıl-masıgerekenbiradımdır.
V. ÇOĞULCULUK ve ÇOK KÜLTÜRLÜLÜK
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
45
Buçerçevede,yenianayasa,vatandaşlığıdünyaanayasalarındakigeneleğilimi izleyerekya etnik kökenden arındırılmış bir şekilde hukuki bağıesasalaraktanımlamalıyadaherhangibirtanımyapmadanvatandaşlıklailgiligenelbirdüzenlemeileyetinmelidir.
Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığı, devlet ile bireyler arasındaki hukuki bağı ifade eder.
Vatandaşlar arasında etnik köken, dil, din, mezhep, cinsiyet, ideolojik düşünce ve benzeri hiç bir ayırım gözetilemez. Türkiye Cumhuriyeti’nin bütün vatandaşları eşit haklara sahip onurlu birer birey olarak vatandaşlık hakkından yararlanırlar.
Hiç kimse kendi rızası hilafına vatandaşlık hakkından mahrum bırakılamaz.
B.EğitimdeAnadilinKullanılması
Günümüzdeetnikvekültürelkimliklerin tanınması talebi,siyasigün-deminenönemlimaddelerindenbiridurumundadır.Kültürelhaklarınağır-lıklıbirbölümünü,anadilininbaştaeğitimalanındaolmaküzere,kamusalmakamlarlakurulanilişkilerdekullanılmasıtalebioluşturmaktadır.
Dil,gerekbireyvegereksetoplumaçısındantemelreferansnoktaların-danbiri,belkideenönemlisidir.Ziradil,hembireyinkimliğininbiçim-lenmesinde enönemli rollerdenbirine sahiptir hemde toplumsal bütün-leşmenin–olumluyadaolumsuzyönde–şekillenmesindeönemliişlevlerüstlenir.Buitibarla,demokratikyönetimlerdenbeklenen,toplumsalkesim-lerindile ilişkin taleplerinikarşılayacakyasalveanayasaldüzenlemeleriyapmalarıdır.
Eğitim özgürlüğü 1924 Anayasası’nın 80. maddesinde, 1961Anayasası’nınise21/2.maddesindedüzenlenmiştir.Herikianayasadada,eğitimdilineilişkinherhangibirhükmeyerverilmemiştir.
1982Anayasası’ndaisegeneleğitimhakkına42.maddedeyerverilmiş;ancak1924ve1961Anayasalarındanfarklıolarak,eğitimdilikonusundabiryasakgetirmiştir:
“Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına anadilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez. Eğitim ve öğretim kurumlarında okutulacak yabancı diller ile yabancı dilde eğitim ve öğretim yapan okulların tâbi olacağı esaslar kanunla dü-zenlenir. Milletlerarası antlaşma hükümleri saklıdır.”
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
46
Diledayalıbirayrımcılığı içerenbumadde,uluslararasısözleşmeleregöre azınlık statüsüne sahipolanlarındışındakalanTürkiyeCumhuriyetvatandaşlarının kendi anadillerinde eğitim görmelerini imkânsız kılmak-tadır.
Türkiye,toplumsalbarışıtesisetmekvedemokratikstandartlarınıyük-seltmekiçin,diledayalıayrımcılığıortadankaldırmalıveanadilinineği-timde kullanılmasını sağlamalıdır. Anayasalarda, anadillerinin eğitimdekullanılmasını sağlayacak düzenlemeler iki şekilde yapılabilir: Birincisi,anayasadaeğitimdilineilişkinyasaklayıcıbiribareyeyerverilmemesiveTürkçedenbaşkadillerdeyapılacakolaneğitiminkanunabırakılmasıdır.
İkincisiise,resmidilinöğretilmesinibirhakvegörevolaraktanımlayıp,anadillerdedeeğitimyapılabileceğinianayasalhükümhalinegetirmektir.Azerbaycan,RusyaveSlovakyaAnayasalarındaki ilgilihükümlerbu türbirdüzenlemeyeörnekgösterilebilir:
AzerbaycanAnayasası,45.Madde:
Herkesin ana dilini kullanma hakkı vardır.Herkesin istediği dildeI.eğitimveöğrenimgörme,sanatsalfaaliyetlerleuğraşmahakkıvar-dır.
Hiçkimseanadilinikullanmahakkındanyoksunbırakılamaz.II.
RusyaFederasyonuAnayasası26.madde
(2)Herkesanadilinikullanma,iletişim,eğitim,öğrenimveyaratıcı-lıkdiliniserbestçeseçmehakkınasahiptir.
68.Madde:Cumhuriyetlerkendidevletdillerinibelirleyebilirler.BudillerCumhuriyetlerindevlethâkimiyetiorganlarında,yerelyönetimor-ganlarında,devletkurumlarındaRusyaFederasyonunundevletdili ilebiraradakullanılır.
RusyaFederasyonu,tümhalklarınaanadillerinimuhafazaetmeleri,öğrenmelerivegeliştirmeleriiçinortamınoluşturulmasıhakkınıgüven-cealtınaalır.
SlovakyaAnayasası34.madde:
(2)Resmidilöğrenmehakkınaekolarak,etnikgrupveyamilliazın-lıklaramensupvatandaşların,hukukçabelirlenenşartlaraltında,aşağı-dakihaklarıgarantiedilmiştir:
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
47
birazınlıkdilindeeğitimgörebilmehakkı,a.
birazınlıkdiliniresmiyazışmadakullanabilmehakkı,b.
milli azınlıkları ve etnik grupları ilgilendiren konularda kararc. almasürecinekatılabilmehakkı.
Türkiye’deuzunyıllarboyuncaçokgenişkitlelerinanadillerinikullan-maktanmahrumedildikleridüşünüldüğünde,anadilinineğitimvekamusalmakamlarlailişkilerdekullanılmasınıanayasalgüvencealtınaalanbutürbiryaklaşımın,Türkiyeiçindahaisabetliolacağınısöylemekmümkündür.
Öneri:
Herkes kültürel, bilimsel, dini ve sanatsal faaliyetlerinde anadilini kullanma, anadilinde eğitim, öğrenim ve kamu hizmeti görme hakkına sahiptir. Resmi dilin öğrenilmesi ve öğretilmesi, bu hakkın kullanımına engel değildir.
Bu hakkın kullanımına ilişkin esaslar kanunla düzenlenir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
48
A.AnayasanınBaşlangıçKısmı
Anayasalarherzamangenişbirsiyasideğerlerveideallermanzume-sinitemsilederler.Bunedenleanayasametninderejiminesasınısim-geleyenverejiminüzerinebinaedileceğidüşünülenhukukivesiyasideğerlereözelbirönemverilir.
Toplumsalideallerinifadesiolarakkabuledilenbuhedefler,genel-likleanayasalbelgelerinönsözünde–yanibaşlangıçta-açıkçaifadeedi-lirler.Buidealler,rejiminsiyasikarakterinevetercihlerinebağlıolarakdeğişiklikgösterir.
1982Anayasasıtekçibirtoplumfelsefesinesahipolduğundan,ana-yasanınbaşlangıçmetnidebufelsefeyiyansıtmaktadır.Yenianayasa,mevcutanayasanınhomojentoplumtasavvurunukarşıTürkiye’ninet-nik,dinivekültürelaçılardanfarklılıklarınıkabuledendemokratikveçok-kültürlübirtoplumanlayışınadayanacağından,başlangıçmetninindebuanlayışauygunbirdillekalemealınmasıgerekmektedir.Bubağ-lamdabaşlangıçmetnineilişkintemelilkelerşuşekildesıralanabilir:
Başlangıcınkısaveözlüolmasıtercihedilmelidir.•
Başlangıçta-anayasanınbirtoplumsalsözleşmeolmaesprisineuy-•gunolarak-toplumunherhangibirkesiminiyadakesimlerinidışla-yıcıifadelerdenkaçınılmalıdır.
Başlangıçtatümfarklılıklarıntanındığıvefarklılıklarınbirzengin-•likvesilesiolarakkabuledildiğiaçıkçabelirtilmelidir.
Başlangıçta,herhangibirkişi,kurumveyadeğerekutsallıkatfedil-•memelidir.
Başlangıçta toplumundemokrasi, insanhakları, hukukdevleti ve•çoğulculukgibievrenseldeğerleripaylaştığıifadeedilmelidir.
Builkelerışığında,anayasanınbaşlangıcışuşekildekalemealına-bilir:
“Biz Türkiye halkı;
Bütün insanların evrensel hak ve özgürlüklere sahip olduğu inancını taşıyoruz. Tüm bireylerin hiçbir ayrımcılığa maruz kalmaksızın eşit olduğunu kabul ediyor ve bütün farklılıkları kültürel bir zenginlik olarak görüyoruz. Evrensel barış idealini paylaşıyor ve doğanın dengesini
VI. DİĞER KONULAR
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
49
korumayı bir insani sorumluluk sayıyoruz.
İnsan haklarını, hukukun üstünlüğünü, çoğulculuğu, özgürlüğü ve eşitliği esas alan ve herkesin insan onuruna yakışır bir şekilde yaşamasını hedefleyen demokratik bir düzen kurmak istiyoruz. Bu anayasayı, birlikte yaşama irademizin bir beratı olarak kabul ve teyit ediyoruz.”
B.DevletinŞekliveDeğiştirilemezNiteliktekiHükümler
1.DeğiştirilemezNitelikteHükümler
Değiştirilemez nitelikteki maddeler konusunda demokratik ülkeanayasalarında farklı uygulamalarmevcuttur.Aralarında FederalAl-manya,Fransaveİtalya’nındabulunduğubazıülkelerdedeğiştirilemezmaddelereyerverilmektedir.Butürdenifadelereanayasalardayerver-meninyaygınolmadığıdabirgerçektir.İdealaçıdandüşünüldüğünde,anayasalardadeğiştirilmezlikzırhınabüründürülebilecektekdeğerin-sanhaklarıdır.Örneğin1949tarihliFederalAlmanAnayasası’ndate-melhakveözgürlüklerindüzenlendiği ilk20maddedeğiştirilmezlikkapsamındadır.
Cumhuriyet,hukukdevleti,demokratikdevletgibigenelkabulgör-müşdeğerlerinhalktarafındandeğiştirileceğinivarsaymak,halkayö-nelikgüvensizliğin somutbir göstergesidir.Halkınbumaddeleri de-ğiştireceğiniveyerlerinedahakötübirdüzenönereceğinidüşünmek,ancakbugüvensizlikleizahedilebilir.
Bunedenleyenianayasadadeğiştirilemezniteliktehiçbirhükmeyerverilmemelidir.
2.MevcutAnayasadaYerAlanDeğiştirilmezHükümler
Yürürlüktebulunan1982Anayasası’nın4.Maddesi,anayasanınilküçmaddesinindeğiştirilmezolduğunavebumaddelerindeğiştirilmele-rininteklifedilemeyeceğineilişkinbirhükümiçermektedir.Buhükümdikkatealındığındayapılacakyenianayasanınbumaddelerdedeğişik-likyapıpyapamayacağıbirtartışmakonusuolmuştur.
Bukonudakigörüşümüzdemokratikyöntemlerleyapılacakvehalkoylamasınasunulacakyenibiranayasanınbiröncekianayasanınsınır-larıilebağlıolmayacağışeklindedir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
50
BukonudaönceliklebelirtilmesigerekennoktaTürkiye’ninihtiya-cınınanayasadeğişikliğideğil,bütünüyleyenibiranayasaolduğudur.Böylebiranayasaancakeskianayasanıntümkurallarıylabirlikteorta-dankaldırılmasıilemümkündür.
1982Anayasasıbirdarbeanayasasıdırvedemokratikolmayanyön-temlerle, halkoylamasına dayanmayan vesayet altındaki birDanışmaMeclisi tarafındanyapılmıştır.Hiçbirhukukizeminededayanmayanvekendisinidevletbaşkanlığıgörevleriniyerinegetirenbirkonseyola-rakilanedenMilliGüvenlikKonseyitümsüreçtesonsözüsöylemiştir.Anayasatasarısıhalkoylamasınasunulmuştur;amabireylereveörgütlüsiviltoplumaktörlerineanayasayıeleştirmeyasağıgetirilmiştir.Halk,anayasaya“evet”oyuvermezseaskerirejiminsüreceğitehditiilebaskıaltınaalınmıştır.Silahlarıngölgesindegerçekleştirilenbuhalkoylama-sı,gerçekanlamdabirreferandumniteliğitaşımaktançokuzaktır.1982Anayasası,29yıldırbağlayıcıbirpozitifhukukmetniolarakyürürlüktekalmışolsadahiçbirzamandemokratikmeşruiyetekavuşamamışbirdarbeanayasasıdır.
Şekliolarakvepozitifhukukbakışaçısıylabirhukukmetnininya-pıldığı yöntemle tersi işlemlerin yapılmasımümkündür. Yetkide pa-ralellikilkesigereğihalkoylamasıilevarlıkkazananbirhukukmetniyineaynıyöntemleortadankaldırılabilir.Bunedenle,yenianayasanınyürürlüğesokulmasıiçinyapılacakreferandumdavatandaşlarbuana-yasahakkındaki tercihleriniolumluyöndekullandıkları takdirdeeskianayasatümhükümleriilebirlikteortadankalkmışolacaktır.Böylecehalk,kenditemsilcilerininyeraldığıkurucuiktidararacılığıyla,yüzün-cüyılınayaklaşanCumhuriyet tarihinde ilkkezhakettiğidemokrasidüzeyineulaşacaktır.
C. HükümetSistemi
Türkiye’de hükümet sistemi sorunu anayasacılık açısından insanhakları, demokrasi, hukuk devleti sorunları kadar öncelikli bir konudeğildir.Öte yandan, benimsenecek hükümet sistemi sayesinde aynızamanda “bürokratik vesayet” sorununa çözümbulunacağı da söyle-nemez. Zira bürokratik vesayetle her hükümet sisteminde mücadeleedilebilir.Türkiye’dekivesayetsorunu,hükümetsistemindendeğil,ül-kedekidemokrasisorunundankaynaklanmaktadır.Buyüzdensorununçözümünüdehükümetsistemindedeğil,demokratikyapınınişleyişin-dearamakgerekmektedir.
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
51
Bununlabirlikte1982Anayasası’nınhükümetsistemindebazınok-talarda sorunlar olduğu da bilinmektedir. Bu sorunlar açısından dü-şünüldüğünde,yenianayasadademokratikhukukdevletineuygunveetkinliğisağlayacakbirhükümetsistemi tercihinibelirlerken,aslındaTürkiye’nin deneyimini de dikkate almak gerekmektedir. Yıllardanberiuygulanmaktaolanhükümetsisteminindoğurduğuaksaklıklardanhareketlebuhükümetsisteminiterkedipyerinebaşkabirmodelgeti-rilmesisavunmakbazıyönleriylesorunludur.Zirabenimsenenheryenihükümetsistemideuygulamadayenisorunlardoğurabilir.Buaçıdanbelkidesisteminişleyişindeortayaçıkansorunlarımevcutsistemüze-rinedüzeltmekdahaetkiliolabilir.Uygulamayasokulacakyenihükü-metsisteminindenemeamaçlıbirmodelolduğuvesorundoğurmasıhalindekolaylıklabumodelinterkedileceğibiçimindekibiralgıyaka-pılmamakgerekir.Unutulmamalıdırkibubiçimdekibaşarısızlıkduru-munda sistemin işleyişindeortaya çıkacakmuhtemel aksaklıklar çokciddiyenisorunlarayolaçabilir.Bunedenleyenianayasadahükümetsisteminindeğerlendirilmesisürecindeyukarıdakihususlargözönündetutulmalıdır.
Türkiye’de hükümet sistemi konusu, sadece 1982Anayasası bağ-lamında ele alınıp değerlendirilmemelidir. Zira 1982 Anayasası’nınbenimsediğihükümetsistemiformülasyonundaöncekidönemlerinveözellikle1961Anayasasıdönemindekiuygulamanınaçıketkisibulun-maktadır.Bunedenle hükümet sistemi konusunda önceki uygulama-lardançıkarılabilecekderslerdeolabilir.Geçmişuygulamalardanha-reketlebelirtmekgerekirki,yenianayasadahükümetsistemi,tepkiyeverilenbirtepkideğil;uzunsüreuygulanacak,kalıcıbirmodelşeklindedüşünülmelidir.
Bukonudamodelbelirlenirken“taban”mümkünolduğuncayöne-timsürecinedâhiledilmelidir.Anayasacılıkgeleneğimizdeyukarıdanaşağıyavemerkeziyetçibiryaklaşımetkinolduğudikkatealındığında,yeni anayasanınhükümet sistemi formülasyonunda tabanın temsilineönemvermegereği,katılımcıbirmodelintesisiaçısındanzorunludur.Buna ekolarak, hükümet etmede etkinliğin sağlanabilmesi açısındanyürütmeyimümkünolduğuncavesayettenarındırmakgerekir.Eğerbuarındırmasağlanmadanmodeloluşturulursa,sistemsorundoğurmayadevamedebilir.Budurumdabaşarısızlıkkaçınılmazhalegelebilir.
Yeni anayasada hükümet sistemi konusunda tüm siyasi partilerinuzlaşmasıilemodeloluşturulmasınagayretgösterilmelidir.Bununsağ-lanamamasıdurumundauygulamadasorunlaryaşanabilir.Hernekadar
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
52
akademikdüzeydeTürkiye’ninhükümetsistemikonusundatercihlerinnasılolmasıgerektiği irdelenmekteysede,hükümetsistemikonusun-daki tercih nihai noktada siyasi bir tercih olacaktır.Dolayısıyla yenianayasadabukonununnihaibelirleyicisideanayasakoyucununkonu-yailişkinkararıdır.Tercihedilecekhükümetsistemininaynızamanda“yönetebilir”ve“kararalabilir”olmasıönemlidir.
Geçmiş dönem uygulamaları bağlamında Türkiye’nin deneyimi,hükümet sistemlerinin temelözellikleri, siyasi parti sistemive siyasikültürünözelliklerivebenzerihususlargözönündetutulduğunda,kla-sikparlamenterrejimdahauygulanabilirbirmodelolarakgörülebilir.Türkiye’de başkanlık sistemi, demokrasiyi geliştirme amacından zi-yadeyürütmede tıkanıklıklarolduğunda,yönetimkolaylığı açısındangündemegelmektedir.Uygulanabilirlikboyutuylabaşkanlıksisteminebakıldığında,busisteminTürkiyeaçısındancazipgörülenözellikleri-ninbaşındayürütmedeyeralanbaşkanıngörevsüresininsabitolmasıhususu gelmektedir.Özellikle koalisyon hükümetlerinin kısa ömürlüolmasınedeniyleyürütmedeyaşanansorunlarınyolaçtığıistikrarsızlıkgözönündetutulduğunda,başkanlıksistemininbuözelliğioldukçaca-zipgörülebilmektedir.Başkanlıksisteminesadecebuaçıdanbakıpter-cihyapılmamalıdır.Türkiye’debaşkanlıksistemiileilgiliasılsorunlarsiyasipartiyapısı,partisayılarıvesiyasikültürünözelliklerikonuların-dakendisinigösterebilir.Buunsurlaryasamaveyürütmeilişkilerindedeöngörülmeyenyenisonuçlardoğurabilir.Hükümetsistemlerininba-şarılıbiçimdeuygulanmasındayasamaveyürütmearasındakiilişkilerkadarülkeninsosyal,ekonomikvekültürelözelliklerideetkiliolmak-tadır.Hükümetsistemitercihindebufaktörlergözardıedilmemelidir.
Yenianayasadaklasikparlamenter rejimin tesisiamacıylamevcuthükümetsistemindeesaslıbazıdeğişiklikleryapılmalıdır.Türkiye’dehükümetsistemiileilgilienönemlisoruncumhurbaşkanınınyetkivesorumluluğuarasındakiuyumsuzluktakendisinigöstermektedirvedo-layısıylaçözümündeoradaaranmasıgerekir.Siyasiyapıda,TBMM’ningüveninedayalıolarakgörevegelenBakanlarKurulu’nunyürütmedetekyetkilikurumolmasıgerekir.Hükümetlerbusayedeyürütmeyetki-sinitamamenkendiinisiyatifleridoğrultusundakullanabilecekvebu-nunsonucundademokratiksorumlulukgereğihesapvereceklerdir.
Hâlbuki 1982 Anayasası’nın hükümet sisteminde önemli bir so-runCumhurbaşkanı’nınBakanlarKurulukararnamelerini imzalaması
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
53
ile ilgilidir. Bugüne değinCumhurbaşkanları tarafından sıklıkla kul-lanılabilen kararnameleri imzalamama biçimindeki yetki, yürütmedeBakanlarKurulu’nun icraatlarını engelleyebilmektedir.Bu bakımdanCumhurbaşkanı’nın kararnameleri imzalama yetkisinin sadece sem-bolikbirönemiolmalı;karşıimzakuralıgereğisorumlulukhüküme-te ait olduğuna göreCumhurbaşkanı’nın bu kararnameleri imzalamanoktasındakitakdirisınırlandırılmalıdır.Cumhurbaşkanı,sadecehuku-kaaykırıgördüğükararnameleri iadeedebilmeli,hükümetlerinsiyasitakdirlerinemüdahaleden kaçınmaya özen göstermelidir.Anayasada,hükümetin tasarrufları üzerindeCumhurbaşkanı’nın yetkileri zayıfla-tılmalı,yürütmedeBakanlarKurulu’nudahafazlaöneçıkaracakyakla-şımbenimsenmelidir.
Nitekim1982Anayasası’ndasahipolduğugüçlüyetkilererağmenCumhurbaşkanı’nınbuyetkilerinikullanmasındandolayısorumluluğu-nunolmaması,siyasisistemeyönelikenönemlieleştirinoktasıdır.Zirayetkilibirkişiveyakurumunsorumsuzolmasıdemokrasivehukukdev-letiilkeleriilebağdaşmamaktadır.Kaldıki,bubiçimdekiuyumsuzluk,yürütmeiçerisindekararalınmasıveyetkilerinkullanılmasıkonuların-dadaciddisorunlardoğurabilir.YetkilivesorumluBakanlarKuruluvarken,bununyanındayetkiliamasorumsuzCumhurbaşkanı’nınvar-lığıparadoksalbirdurumdur.YürütmeileilgilitemelorganBakanlarKuruluolmasına rağmen, aldığı kararlarınyürürlüğegirebilmesi içinbunları Cumhurbaşkanı’nın onaylaması gerekmektedir. Ancak, 1982Anayasasında Cumhurbaşkanı özellikle farklı siyasi eğilimemensupBakanlarKurulu’nunkararnamelerinionaylamayabilmektedirveonay-lamamasındankaynaklananolumsuz sonuçlardandolayıCumhurbaş-kanısorumludeğildir.Cumhurbaşkanı’nınkararnameleriimzalamama-sınınyolaçtığıolumsuzluklardandolayıBakanlarKurulu’nunsorumluolmasıdemokratiksorumlulukanlayışıiledeçelişmektedir.
KararnamelerinimzalanmamasıileilgilidiğerbirsoruniseBakanlarKurulu’nunkendipolitikalarınıuygulamadainisiyatifielindetutamama-sıylailgilidir.ÖzellikleBakanlarKuruluileCumhurbaşkanı’nınfarklısiyasieğilimlerdengelmesidurumundaBakanlarKurulu’nunicraatlarıCumhurbaşkanı’nınengeline takılabilmektedir.Oysa,parlamenter re-jimdesembolikyetkileresahipolmasıgerekenCumhurbaşkanı’nınikiliimzakuralıgereğinceatacağıimzasadeceyürütmeninetkilikanadınıntesisettiğiişlemintamamlanabilmesiiçingerekmektedir.Bununötesinegeçenbiçimde,BakanlarKurulukararınarağmenCumhurbaşkanı’nıniradesininfarklıyöndeolmasısisteminişleyişinitıkayabilir.
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
54
Öte yandan sahip olduğu konumu açısından düşünüldüğünde,Cumhurbaşkanı’nınözelliklegöreviileilgilicezaisorumluluğuaçısın-danda1982Anayasası’ndandahafarklıbirhukukistatütesisedilme-lidir.Görevdeikenyargılanmasınaimkânverecektartışmalarısonlan-dırmak,göreviboyuncayargılanmasınıncumhurbaşkanlığıkurumununyıpratılmasına yönelik doğurabileceği olumsuzlukları bertaraf etmekamacıylaCumhurbaşkanlarınagörevleriesnasındayargılanmamuafi-yetigetirilmelidir.Bubiçimdekisuçiddialarınailişkinzamanaşımınınişlemeyeceğidebelirtildiğinde,görevsüresininbitimindecezaisorm-luluğunungereğiolarakyargılamayolunagidilebilecektir.BusayedeayrıcaCumhurbaşkanlarınayönelikyapılabilecekisnatlarveyargılanıpyargılanamayacağınailişkinyorumlarlakurumunyıpratılmasınınönü-nerahatlıklageçilmişolabilir.
Yenianayasadacevaplandırılmasıgerekenbirdiğerönemlisoruise,Cumhurbaşkan’nıkiminseçeceğiileilgilidir.Aslındailkbakıştaklasikparlamenterrejimbenimseniyorsa,budurumdaCumhurbaşkanı’nıdaTBMM’ninseçmesigerektiğisöylenebilir.Ancak,bukonudakamuoyuhafızalarındahenüz tazeliğinikoruyanAnayasaMahkemesi’nin“367kararı”veakabindeyapılan tartışmalarveyapılanyeniliklerlebirlik-te düşünüldüğünde, Cumhurbaşkanı’nı TBMM’nin seçmesini öngö-ren tercihinrahatlıklakabuledilebileceğisöylenemez.Türkiye’de ilkolarak1980yılındavedaha sonra2007yılındayaşanan cumhurbaş-kanlığı seçimi krizleri ve 2007 krizine yönelik bir tepki olarak refe-randumlakabuledilenanayasadeğişikliğininardındanyenianayasadaCumhurbaşkanı’nı TBMM’nin seçmesini öngören kuralı kamuoyunaanlatmadazorluklaryaşanabilir.AnayasaMahkemesi’ninCumhurbaş-kanı seçimi sürecineyönelik367kararı üzerineortaya çıkankriz vebuna yönelik bir tepki olarak gerçekleştirilenAnayasa değişikliğininhalkınüçteikisitarafındankabuledildiğidikkatealındığında,buseçimyönteminiterketmeninzorolacağıaçıktır.
BunoktadadoğrudanhalkınseçtiğibirCumhurbaşkanı’nınsembo-likyetkilerledonatılmasınınmümkünolupolmadığıdaaçıklığakavuş-turulmalıdır.HalkınseçtiğiCumhurbaşkanı’nınyüksekbirpopülaritesiolabilir ve bu durumdaCumhurbaşkanı, siyasi sistemdegüçlü yetki-leresahipolmamasına rağmen,dahasaygınbirkonumayükselebilir.Nitekimİzlanda,AvusturyaveFinlandiyavePortekiz’dedeCumhur-başkanlarıdoğrudanhalk tarafındanseçilmektedirler.Kaldıki, siyasisistemdehakemrolündebirsiyasifigürolarakdeğişikaktörlerarasında
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
55
ortayaçıkabilecekgerginlikvekrizleriyatıştıranbirCumhurbaşkanınaihtiyaçolduğudaaçıktır.BaşkanlıksistemindeBaşkan,buişleviyerinegetirecekbirkişiolarakgörülemez.HalkınseçtiğivesembolikyetkileresahipCumhurbaşkanı,güçlüpopülaritesiilebuişlevidaharahatyerinegetirebilir.AncakbunusağlayabilecekCumhurbaşkanı’nıntarafsızlığınoktasındabirkuşkununbulunmamasıönemarzetmektedir.
Cumhurbaşkanı’nın halk tarafından seçimi tek kişiye demokratikmeşruiyet sağlayacağı için önemlidir ve yukarıda belirtilen ölçülerdâhilindesisteminişleyişineolumlukatkıdasağlayabilir.Fakat ikin-cikezseçildiğindebukişininseçimsürecindevaatlerdebulunabilece-ği için tarafsızlığı noktasında sorunlar ortaya çıkabilir.BubakımdanCumhurbaşkanı’nınbirdönemgörevyapmasınınöngörülmesibu türsakıncaları ortadankaldırabilecektir.Halkın seçtiği ancakhükümetintercihlerinemüdahaleedemeyenvesadecetekbirdönemiçinseçilecekbirCumhurbaşkanı,saygınkonumugereğiiçpolitikadakigerginlikle-riyatıştırmaişleviyanında,isteristemezdahafazlauluslararasıalanaağırlıkveren,dahavizyonerbirkişiliksergilemeninarayışıiçerisindeolabilecektir.
Hükümet sistemibağlamındaönemlibirhususdaparlamenter re-jimin işleyişinde parti disiplinin nasıl olması gerektiği ile ilgilidir.Bakanlar Kurulu kanadında Başbakan’ın Bakanlar üzerindeki ağırlı-ğı,anayasadadüzenlenmesedahiuygulamadafiilendevamedecektir.Başbakanın daha fazla ön planda olması parlamenter rejimdeki “hü-kümet etme” işlevinin bir gereğidir. Bakanların aynı zamanda topluolarakparlamentoyakarşısorumluolduğudüşünüldüğünde,bakanlarkurulunda“koordinatör”konumundakibirkişininağırlığasahipolmasısorunludeğildir.Başbakanileilgiliasılgözönündetutulmasıgerekenhusus,partidisiplininindeetkisiyle,yürütmedeyeralanbirkişiolması-narağmenyasamaçoğunluğunurahatlıklayönlendirebilmesidir.Elbet-tekiparlamenterrejiminişleyişiaçısındanpartidisiplinibelliölçüdegereklidir.Ancakbakanlarkurulununbaşbakanaracılığıylayasamaor-ganınıtamanlamıylayönlendirmegücünesahipolmasıparlamentonunyürütmeyekarşıözerkliğinizedeleyebilmektedir.
Günümüzdekisiyasipartiolgusunedeniylehükümetveözellikledebaşbakankanunyapmasürecindede temelbelirleyiciaktörkonumu-nagelebilmektedir.BununsonucuolarakkanuntasarılarıgörüşülürkenTBMMKomisyonları veyaGenelKurulu’ndabu tasarılaramilletve-
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
56
killeri tarafındanpekmüdahaleedilememektedir.Böylebirdurumdayasama,gerçekişleviniyerinegetirememegibibirsorunlakarşıkarşıyakalabilir.BunedenleTBMMveyasamakomisyonlarınınBakanlarKu-rulununetkisindenkurtarılarakkanunyapmaişinedahafazlaodaklan-malarınakatkısağlayacakdüzenlemelerönemarzetmektedir.
Başbakan’ınParlamento’daiktidarpartisiüzerindekiağırlığınınben-zerimuhalefetpartileriningenelbaşkanlarıilekendipartilerinemensupmilletvekilleriarasındakiilişkidedeyaşanmaktadır.Siyasipartigenelbaşkanlarıvepartiyöneticilerininmilletvekilleriüzerindekietkisimil-letvekillerininözgüriradesininortayaçıkmasınıengelleyecekdüzeydeolmamalıdır.Aksidurumdamilletvekillerininhalkın iradesiniyansıt-mada, kendilerinden beklenen katkıyı göstermelerimümkün olamaz.ÖteyandanTBMMGenelKuruluvekomisyonlardadarsiyasikaygı-laryerine,yapıcımuhalefetörneklerininsergilenmesisayesindekanunyapmasürecindedahaniteliklibirsiyasitartışmavemüzakereortamısağlanabilir.
Siyasi partilerde genelmerkezin ağırlığı, lider sultasının etkisininkırılmasıveyasamaişleviileilgiliolarakParlamento’nundahaişlevselolabilmesi amacıyla sadeceyasamaveyürütme ile ilgili hükümlerdedeğil, seçmeveseçilmehakkıvesiyasipartiözgürlüğügibianayasavekanunhükümlerindedeyeniliklergetirilmelidir.Sözgelimi,seçimsistemininikiturludarbölgeçoğunluksistemihalinedönüştürülmesisayesindemilletvekiliadaylarınınbelirlenmesiveseçilmelerindepartigenelmerkezininağırlığıdaisteristemezkırılabilir.Darbölgedensaltçoğunlukla seçilenmilletvekilinin parti genel başkanının tercihindenziyade,obölgeseçmenininiradesiilemilletvekiliolduğugözönündetutulduğunda,buşekildeseçilenmilletvekillerinindaharahathareketetme imkânına sahip olacakları ve siyasi sistemin işleyişinde bunundahademokratik sonuçlardoğuracağıbilinmelidir.Bunungibi siyasipartilerinbelliorandakimilletvekiliadayınınönseçimsonucundabe-lirlenmesiimkânınınsağlanmasıdurumundadagenelmerkezinağırlığıkırılabilir.
D.AnayasaYapımYöntemi
Anayasatartışmalarınıntemelkonularındanbiride,anayasanınnasılyapılacağıveanayasayapımındakatılımcılığınnasılarttırılabileceğineilişkindir.Anayasanınyapılmasındayöntemvesüreç,muhtevakadarönemlibirmeşrulukkriteridir.Biranayasayımeşru,demokratikveis-
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
57
tikrarlıkılacakolandinamikler,katılım,müzakereveuzlaşmasürecidir.BubakımdananayasalarınyapılmasısüreçleriitibarıyladaTürkiye’nin,demokratikbirtecrübeyesahipolduğusöylenemez.
Türkiye’de anayasalarınyapılması vedeğiştirilmesi dönemleri as-keridarbelerveonlarınyönlendirdiğiantidemokratikortamlardager-çekleşmiştir. Darbeleri gerçekleştiren irade ve anayasanın yapıldığıdönemindiliveruhuanayasalaradasinmiş,anayasalarınyapımsürecidemokratikmeşruiyettenuzakbirortamdagerçekleştirilmiştir.Budu-rum anayasanın değiştirilmesine yönelikmaddeleri de etkilemiş, be-nimsenenkatıanayasacılıkanlayışınedeniyle,antidemokratikkurucuiktidarınbelirlediğihukuki-siyasiçerçevenindeğiştirilmesi–neredey-se-imkânsızkılınmıştır.
1961Anayasasıilebaşlayananayasalgelenek,yasamaveyürütmeyibürokratikkurumlarınvesayetialtınaalmayıamaçlamaktadır.Bugele-nek,1982Anayasası ilepekişmiştir.Geridebıraktığımızçeyrekyüz-yılda1982Anayasası’ndabirçokdeğişiklikyapılmışolmasınarağmen,budeğişiklikler1982Anayasası’ndakivesayetçiruhuortadankaldıra-mamıştır.Bumeyanda,1982Anayasası’ndakibelkideenönemlideği-şikliklerdenbiri,anayasanınreferandumyoluyladeğiştirilebilmesinde,TBMM’de2/3’lükçoğunlukyerine3/5’likçoğunluğununyeterlisayıl-masıdır.
Referandumyolu,anayasadeğişikliğininnitelikliçoğunluğamahkûmedilerek zorlaştırılmasını engellemektedir. Referandum, anayasanıntoplumca tartışılmasına imkân vererek, bürokratik vesayet kurumla-rınıveotoriteranlayışıbirmeşruiyettartışmasınıniçinesokmaktadır.Böylelikle ihtilafın, bürokratik vesayet şalıyla üzerinin örtülmesininvebürokratikkurumlariçindekararabağlanmasınınönünegeçilmekteveihtilaftoplumamaledilmektedir.Bununsonucundatoplum,siyasitaraflara ayrılarak tartışabilmekte veböylece siyaset toplumsal tabanbularakanlamkazanmaktadır.Aksitakdirde,farklıgörüşlerinolmadı-ğıvetemelkararlardabürokratlarınkararverdiğibiryerde,siyasettenveyasiyasipartilerdenbahsetmeninanlamıkalmamaktadır.Buhaliyleihtilafın aşılması çalışmaları, sadecemevzuatın ve kurumların değil,zihniyetvekültüründeğişmesinideberaberindegetirmektedir.12Ey-lül2010’da referandumyoluylayapılankısmianayasadeğişikliğibubakımdanönemlibirörnekoluşturmaktadır.Açılanbuyolda12Ha-ziran2011genel seçimlerinegidilirken siyasipartilerin, sivil toplumkuruluşlarının, vatandaş inisiyatiflerinin ve platformlarının yeni ana-
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
58
yasakonusundaserbestçetartışmalarıfevkaladekıymetlidir.Butartış-malarınmuhtevadanönceanayasayapımsüreci,katılım,müzakereveuzlaşmakonularınıdaiçinealacaktemelprensiplereyönelmişolması,ötedenberi yapılanyeni, demokratikve sivil anayasa tartışmalarınıngeldiğiolgunlukseviyesinigöstermektedir.Gelinenbunoktadaanaya-sayapmasürecindedikkatedilmesigerekenhususlarşunlardır:
YeniAnayasayıParlamentoYapmalıdır:• Yeni anayasa TBMM tarafından yapılmalıdır. TBMM, halkın temsilcileri olarak yenianayasayapabilmeyetkisine sahipyegânemeşruorgandır.Cum-hurbaşkanı uzlaşma sıkıntısı olan konularda kolaylaştırıcı bir rolüstlenebilir.
Parlamento,ParlamentoDışındaKalmışSiyasi veToplumsal•Dinamiklere Duyarlı Olmalıdır: Türkiye’de seçimlerde uygu-lanan%10barajıdolayısıylaParlamento toplumdakibütünsiyasigörüşvepartilerintemsilineimkânvermemektedir.BuyüzdenPar-lamento,busiyasiparti,görüşve toplumsaldinamiklerindikkatealınacağı yöntem ve süreçlerle anayasa yapımında eksik temsilproblemini aşmaya çalışmalıdır. Bunun sağlanması içinAnayasaKomisyonu’ndakitartışmalara2011seçimlerinde%1’inüzerindeoyalanbütünsiyasipartilerdavetedilmelivebuyöntemseçimleröncesindemutlakailanedilmelidir.Süreçtesiviltoplumkuruluşla-rınındadâhiledileceğimekanizmalarbulunmalıdır.
İfade Özgürlüğü:• Yeni anayasa sürecinde kamuoyundaki bütüngörüşlerinsürecekatılmasınısağlayacakbirifadeözgürlüğüortamıvazgeçilmezönemdedir.İfadeözgürlüğüönündekihertürlümevzu-atengelikaldırılmalıdır.Bununötesinde,kamuoyunutahrikederekbazıgörüşlerindilegetirilmesininönlenmesineyönelikkampanya-larafırsatverilmemelidir.Bubakımdanyenianayasanınyapımsü-recindehergörüşünkendisiniifadeedebilmesisağlanmalıdır.
Müzakere:• AnayasayapımsürecindekamuoyundaveParlamento’damüzakereleraçıkbirşekildeyürütülmelidir.
Uzlaşma:• Müzakerelerinamacımümkünolanengeniştoplumsaluzlaşmanınyaratılmasıolmalıdır.Ancakmutlakbiruzlaşmamüm-künolmadığıiçinmüzakeresürecindeTBMM’dengeçebilecekbiruzlaşmametnineulaşılmasıhedeflenmelidir.
Referandum:• KamuoyundakivemeclistekimüzakereveuzlaşmasonucundaTBMM’dengeçenmetinhalkınoyunasunulmalıdır.Buşekildeanayasametnininmeşrulukzeminigüçlenecektir.
Mayıs 2011
YEN
İ AN
AYASA
59
Notlar
May
ıs 2
011
YEN
İ AN
AYA
SA
60
