Vl. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANAT! VE KÜL TÜREL MIRASI SEMPOZVUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

POUT<CNICO Ol MllANO Df PARTIMENTO Dl SCIENZA E

TECNOLOGfE DEll'AMBiENTE COSTRUITO

~ ~ MİRAS

SOCIAlORGANIZATION iN SUPPORT OF STUDYING OF

CULTURAL HERITAGE

VI. ULUSLARARASI

TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI VE KÜLTÜREL MİRASI

SEMPOZYUMU

/SANAT ETKİNLil<LERİ

KONYAOPINION, CULTURE AND PEOPLE OF ART

ASSOOATION

(Arkeoloji, Sanat Tarihi, Mimari, Bilim, Tarih, Edebiyat, Sanat ve Folklor)

VI. INTERNATIONAL

TURKIC CULTURE, ART AND CULTURAL HERITAGE SVMPOSIUM /ART ACTIVITY

(Archaeology, History of Art, Architecture, Science,

History, Literature, Art and Folklore)

Editör:

. Ahmet AYTAÇ

17-21 Eylül (/September) 2012.,Milano/İTALYA

VJ. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI VE KÜLTÜREL MIRASI SEMPOZVUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

İSTANBUL TÜRK VE ISLAM ESERLERİ MÜZESİ'NDE Xlll. YÜZYIL TARİHİYLE SERGİLENEN HALI SECCADE

(XlllTH CENTURY DATED PRAYER RUG WHICH HAS BEEN EXHIBITED iN TURKISH AND ISLAMIC ART MUSEUM iN İSTANBUL)

Bahadır ÖZTÜRK*

ABSTARCT ' Xlllth century Seljuk carpets are the most important carpets of the

·history of Anatolian earpets. Since then many publications have been made about these carpets. Among ali the Seljuk carpets which have been exhibited in Turkish and lslamic Art Museum, there is one carpet which is differentiated from others according to its dimensions and the altar's composition. This carpet which has the inventory number 299, dated to the later ·periods in most of the publications. On the other hand the commission which was founded in 2006 in the museum dated this carpet back to 13Uı century. This prayer rug holds some of the characteristics of the other Seljuk carpets. At the same time some other carpets which are dated to the later periods hold similar composition and motif characteristics with this prayer rug. in this paper it is intended to analyse this carpet from a designer's point of view with the help of graphic drawings and the comparison of the similar examples.

GİRİŞ Xlll. yüzyıl Selçuklu dönemi halıları, Anadolu halıcılık tarihinin en

önemli yapıtaşlarıdır. Bu halılar hakkında bulundukları tarihten itibaren birçok yayın yapılmıştır. Büyük boyutları, renklerle veya zemin motiflerine göre büyük boyutta yapılarak vurgulanmış küfi yazı karakterine sahip bordür motifleri, yarım kaydırmalı birim motif tekrarlı zemin desenleri, sıcak ve soğuk renklerin dengeli kullanımı bu halıların görünen karakteristik özellikleridir. Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nde Xlll. yüzyıl tarihiyle sergilenen halılar içerisinde hem boyut hem de desen olarak bilinen Selçuklu dönemi halılarından ayrılan bir halı bulunmaktadır (Fotoğraf: 1 ).

299 Env. Numarası ile sergilenen bu halı, Oktay Aslanapa'nın eserinde seccade olarak tanımlanmaktadır. Halı, bazı motiflerinde kullanılan ve )01.

Yüzyıla özgü olarak kabul edilen mor renkten dolayı X:V. yüzyıla tarihlendirilmiştir. 1 Bununla birlikte yine TİEM'de, bilinen Selçuklu dönemi halıları içerisinden 678 Env. Numaralı halıda da açık mor renk kullanılmıştır. Bu

' Arş. Gör., Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, Halı Kilim ve Eski Kumaş Desenleri Anasanat Dalı, İZMİR, bahadir.ozturk@deu.edu.tr 1 Oktay Aslanapa, Türk Halı Sanatının Bin Yılı, Çeltüt Matbaacılık, İstanbul 1987, 145. s.

509

VI. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI VE KÜLTÜREL MIRASI SEMPOZVUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

da mor rengin Xlll. yüzyılda kullanı lmakta olduğunu göstermektedir.2 2006 yı lına kadar müzede XV. yüzyıl tarihi ile sergilenen halı , bu tarihte İstanbul'da yapılan ICOC kapsamındaki sergi öncesinde, içinde Walter B. Denny'nin de bulunduğu bir komisyon tarafından Konya Alaeddin Keykubat Türbesinden diğer Selçuklu halı ları ile birlikte geldiğ i için 13. Yüzyıl olarak tarihi değiştirilmiş ve bu tarihle sergilenmektedir. Halıya herhangi bir kimyasal teknikle tarihlendirme veya boyarmadde analizi uygulanmamıştır.3 Bununla birlikte Tekstilbank'ın 1996'da yayınladığı Turkish Carpets from 13th-18th Centuries adlı kitapta da halı Xlll. yüzyıl tarihi ile yeralmaktadır.4

Müzenin envanter defterinde, - halının deseni ve durumu tasvir edilmekte, boyutlarının 119x84 cm, geldiği yerin Konya Alaattini Selçuki Türbesi, müzeye girdiği tarih.in 31 Mart 1330 (1912), eski numarasının 1698 ve Konya halısı olduğu belirtilmektedir. Ayrıca, Kültür ve Turizm Bakanlığının 28.08.2006 tarih ve 141003 sayılı onayı ile restore edildiği notu bulunmaktadır.

Hal ının teknik özellikleri aşağıdaki gibi saptanmıştır: Boyutlar : 88 cm x1-20 cm Kilim örgüsü uzunluğu : 2 cm Kenar örgüsü genişliği : 2 cm Düğüm sıklığı : 26x35, 25x33 düğüm/dm2

Düğüm türü : Türk düğümü Çözgü : Genellikle beyaz renkli 1 S2Z bükümlü; yer yer bir katı beyaz, diğeri kahverengi 1S2Z bükümlü yün iplikler kullanılmıştır. Atkı : Kırmızı ve kahverengi 12 az bükümlü yün iplik kullanılmakla birlikte, az sayıda mavi renkli kalın ilme ipliği atkı olarak kullanı lmıştır.

Atkı adedi : 2 lime : 1S2Z bükümlü yün iplikler kullanılmışt ı r. lime Renkleri : Kahverengi, lacivert, mavi, açık kırmızı, kırmızı , beyaz, sarı, eflatun (açık mor) Durumu : Halı bütünü hakkında bilgi verebilecek durumda günümüze kadar gelebilmiştir. Bazı bölümleri eksiktir ve yer yer delikler vardır. Halının dokuma yönüne göre üst kısmında 2 cm'lik kilim örgüsü parçası ile sol tarafında 2cm eninde kenar örgüsü parçası kalm ıştır. Halının saçakları .günümüze gelememiştir. inceleme Tarihi : 30.06.2008

2 Bahadır Öztürk, Türk ve islam Eserleri Müzesi'nde Bulunan Anadolu Selçuklu Dönemi Halılarının Tasarım Özellikleri ve Restitüsyon Çalışmaları, (Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi) Dokuz Eylül Üni., Güzel Sanatlar Enstitüsü, İzmir 2011, 33.s. 3 Gönül Tekeli, İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Halı Seksiyonu Şefi'nden alınan bilgi, 30.06.2008 4 Turkish Carpets From The 13 th-18 th Centuries; (Nazan ÖLÇER, Valkmar ENDERLEIN, Ferenc BATARI, John MILLS), (Yay: Ahmet ERTUG), Milan 1996, Plate:7

510

VI. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI VE KÜLTÜREL MIRASI SEMPOZVUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

Halının desen özellikleri incelendiğinde, halının boyutları dışında

kompozisyon ve motif düzeni olarak da bilinen Anadolu Selçuklu Dönemi halılardan ayrıldığı gözlenmektedir. Dokuma yönüne göre bakıldığında halının zemin deseni, kahverengi zemin rengi üstüne alttan düz bir şekilde birleştirilmiş beyaz zeminli üç ince bordür arasında zemin boyunca uzanan iki boşluğu, etrafı kırmızı renkli kıvrım kancalarla süslü lacivert renkli altıgen bir motifin sıralı ve birbiri ile bağlantı bir şekilde doldurmasından oluşmaktadır. (Fotoğraf:1) Ancak bu alttan birleşik üç ince bordüC ve arasındaki boşluklar, dokuma yönünün tersinden bakıldığında üç sütundan oluşan iki mihraplı bir zemin kompozisyonu şekline dönüşmektedir.5 (Çizim: 1) Halı dokunurken mihrap aşağı bakacak' şekilde dokunmuştur. Mihrap içindeki boşlukları (nişleri) dolduran altıgen şekilli motiflerin benzeri XVI. yüzyıl saf seccade,. halısında kandil şeklinde görülmektedir (Fotoğraf:2). Bu saf seccadedel<ine benzer mihrap ve kandil kompozisyonu Balıkesir' de .' bulunmuş, henüz tarihlendirilmemiş, seccade olarak kullanılamayacak boyuttaki (62 cmx95cm) bir halıda da vardır6 (Fotoğraf:3).

Mihrabı oluşturan ince sütunların içleri birbirinin ardı sıra gelen aşağı bakan ucunda eşkenar dörtgen şekilde bir çıkıntısı olan ve üste bakan tarafında ise yine dörtgen şekild~ bir girintisi olan geometrik motiflerle doldurulmuştur. Bu motifin ve 299 Env. Numaralı halıda kullanılan kandil motifli kompozisyonun farklı bir şekli IXX. yüzyıl Çanakkale Ezine halısında görülmektedir (Fotoğraf:4). Çanakkale halısı çift mihraplı bir halıdır, ancak mihrap sütunları ile niş içine ard arda yerleştirilen kandil motiflerinin düzeni konu edilen halıya oldukça yakındır. Mihrabı oluşturan sütunların içinde bulunan motiflerin benzerlerine Anadolu'da farklı dönemlerde yapılmış camilerin mihrap süslemelerinde rastlanmaktadır. Bu motifler palmet (rumi tepelik) motifleridir ve halıdaki gibi sivri ucu aşağı bakacak şekilde birbiri ardı sıra yerleştirilmişlerdir (Fotoğraf:5). Bunlar içerisinde halıdaki gibi geometrik şekilde olanları da vardır (Fotoğraf: 6).

Dokumacının halıda zemindeki lacivert renkli altıgen kandil motiflerine başlarken bu motifin zemin rengi olarak mavi rengi seçmiş olduğu, ancak ikinci sıradan sonra bu renkten vazgeçerek lacivert iplik kullanmaya karar verdikleri görülmektedir ( Fotoğraf: 7).

Halının bordür bölümü üç sıra bordürden oluşmaktadır. En içte zikzak çizgilerle ayrılmış bir tarafı lacivert diğer tarafı kırmızıdan oluşan ince bir bordür vardır. İkinci sırada küfi yazı karakterli bir motifle süslenmiş ana bordür bulunmaktadır. Ana bordür zemin rengi sarı, içindeki motifler mavi renktedir. En dışta kırmızı zemin renginde içinde beyaz "S"ler bulunan çok ince bir bordür yer almaktadır. Ana bordür motifı, Konya Beyşehir Eşrefoğlu Cami'sinde

5 Oktay Aslanapa'nın Türk Halı Sanatı'nın Bin Yılı adlı kitabında, " ... kahverengi tabii yünden bir zemine yukarıdan aşağıya uzanan üç marpuç (şerit) arasında birbiri üzerine üç altıgenden ibaret dolgular, mihrap kompozisyonunu meydana ~etirmektedir."(145. s.) denilmektedir. Şefik Fenmen; "Erken Dönem Tasarımlı Bir Batı Anadolu Seccadesi Üzerine

Düşünceler", Arış, Yıl:1, Sayı:1, Mart 1997, 80 s . . 511

VI. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI VE KÜLTÜREL MIRASI SEMPOZVUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

bulunan Anadolu Selçuklu Dönem·i halısının ince bordürleri ile neredeyse aynıdır ve mihraba göre ters yönlüdür (Fotoğraf:8). Ayrıca bu motifin, Fotoğraf:9'da görülen halıların mihrap şekillerine olan benzerliği de dikkat çekicidir. Halının üst kısa kenarında gördüğümüz, muhtemelen başlangıç tarafında da olan ince bir bordürü daha vardır. Bu bordür, kırmızı zemin rengine sahiptir ve içinde "V" şeklinde mavi renkli motifler ile bunların aralarına yerleştirilmiş lacivert noktalar bulunmaktadır.

Halının zemininde kullanılan motifler bordürlerde kullanılan motiflerden daha iri ve gösterişlidir. Bununla birlikte özellikle zemindeki büyük kandil motiflerinde mavi renk yerine- lacivert- kullanılarak bu motiflerin çok fazla ön plana çıkması engellendiği için, halının bütününde motif ve renk dengesi sağlandığı gözlenmektedir (Çizim:1). Halıda kahverengi zemin rengi fonu oluştururken, mihrabı oluşturan beyaz zeminli ince sütunlar ile sarı zeminli bordür ön plana çıkmaktadır. Mihrabı oluşturan ince sütunlar içindeki motiflerde atlamalı bir şekilde kırmızı, mavi, sarı, lacivert ve mor renklerin coşkulu bir şekilde kullanılması mihrap formuna olan odaklanmayı arttırmaktadır. Xlll. Yüzyıl Selçuklu halılarında ilgi merkezi kutsallığı sağlayan, yazıya ve dolayısıyla Kur'an-ı Kerim'e gönderme yapan Kufi bordürde iken, 299 Env. Numaralı halıda camiye, Kıble'ye gönderme yapan, kullanım amacını öne çıkartan mihrap formundadır.

Türk ve lslam Eserleri Müzesi'nde sergilenen 299 Env. Numaralı halı, bilinen Anadolu Selçuklu Dönemi halılarından motiflerdeki detay zenginliği olarak da farklıdır. Anadolu Selçuklu Dönemi halılarının renk kullanımı

İncelendiğinde halılar çok renkli ve detaylı değillerdir. Halılar mümkün olduğu kadar sade yapılmışlardır. Ancak 685 Env. Numaralı Selçuklu halısının yan ana bordür motifinde yapılan renk değişimleri bu motifin kullanıldığı dönem halılarında, 299 Env. Numaralı halıda olduğu gibi, detaylı ve renklerin coşkulu bir şekilde kullanıldığı halılar da dokunmuş olabileceğine işaret etmektedir. Halı dokuyucusunun renkleri kullanma becerisi, iyi bir ustalığa işaret etmektedir bu da halının ticari amaçlı üretim yapan bir ustanın elinden çıktığı ihtimalini düşündürmektedir.

SONUÇ 299 Env. Numaralı halının kufi karakterli bordürü, renkleri ve renklerin

kullanımı Anadolu Selçuklu halı geleneği ile ilgili ipuçları vermektedir. Halı, Anadolu Selçuklusuna ait olabileceği gibi, o geleneği sürdürenler tarafından sonraki dönemlerde de üretilmiş olabilir. Ayrıca, benzer zemin motiflerinin XVl.­IXX. Örneklerinde görülmesi, tarihlendirmeyi daha geç dönemlere de çekebilir.

KAYNAKÇA ASLANAPA, Oktay; Türk Halı Sanatı'nın Bin Yılı, lstanbul 1987, Çeltüt Matbaacılık, "Eren Yayıncılık ve Kitapçılık ltd. Şti", 235 s. FENMEN, Şefik; "Erken Dönem Tasarımlı Bir Batı Anadolu Seccadesi Üzerine Düşünceler", Arış, Yıl:1, Sayı:1, Mart 1997

512

VI. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANAT! VE KÜLTÜREL MIRASI SEMPOZVUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

FIRAT, Sıtkı; Selçuklu Sanatı, Sistem Ofset, Ankara, Aralık 1996, Kültür Bakanlığı Yayınları:1844, Yayınlar Daire Başkanlığı Sanat Eserleri Dizisi:12~. s.y. MÜLAYİM, Selçuk; Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler-Selçuklu Çağı, Hacettepe Sosyal ve idari Bilimler fakültesi Döner Sermaye işletmesi, Aralık 1982, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. 405 s. ÖZTÜRK, Bahadır; Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nde Bulunan Anadolu Selçuklu Dönemi Halılarının Tasarım Özellikleri ve ~estitüsyon Çalışmaları, (Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi) Dokuz Eylül Üni., Güzel Sanatlar Enstitüsü, İzmir 2011 Turkish Carpets Fram The 13 th-18 th Centuries; (Nazan ÖLÇER, Valkmar ENDERLEIN, Ferenc BATARI, John MILLS), (Yay: Ahmet ERTUG), Milan 1996, Teksti/bank Yaymları. 235 s. Turkish Handwoven Carpets Catalogue No:5; Ankara (!)cak 1995. Pelin Ofset Ltd. Şti. (s.y.) (Güran Erbek Anısına)" T.C. Kültür Bakanlığı Döner Sermaye İşletmeleri Merkez Müdürlüğü" .

tt~ ~t;:;.'"3. Fotoğraf: 1, 299 Env. Numaralı halı (Dokuma yönüne göre gösterilmiştir.)

(Foto.:Bahadır Öztürk).

Çizim:1, 299 Env. Numaralı halının Çizimi ve kandil motiflerinin mavi renkte gösterilmiş şekli (Çizen: Bahadır Öztürk).

513

VI. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANAT! VE KÜLTÜREL MIRASI SEMPOZVUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

Fotoğraf: 2, 772 Env. Numaralı halı, XVI. yüzyıl sonu, TİEM, Sivrihisar Şeyh Baba Yusuf Camisi'nden getirilmiştir (Foto.:Bahadır Öztürk).

Fotoğraf: 3, Bergama Halısı?, Şefik Fenmen Koleksiyonu, 62 cm x 95 cm Kaynak: Şefik Fenmen; a.g.e, 80. s.

Foto.ğraf:5, Beyşehir Eşrefoğlu Süleyman Bey camisi (1297) mihrap detayı. (Kaynak: Sıtkı FIRAT; Selçuklu Sanatı, Sistem Ofset, Ankara, Aralık 1996).

514

Vl. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI VE KÜLTÜREL MIRASI SEMPOZVUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

Fotoğraf: 6, Konya Şeyh Sadrettin Konevi Camisi mihrabı (Kaynak: Selçuk MÜLAYiM: Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler- Selçuklu Çağı,

Ankara, Aralık 1982, 246.s ..

Fotoğraf:?, 299 Env. Numaralı halının zemin detayı (Foto.:Bahadır öztürk) .

•

,_.-:·~

l·;.<; •;ı~

Fotoğraf:8 Beyşehir Eşrefoğlu Camisi'nde bulunan Xlll. yüzyıl Selçuklu halısının ince bordür detayı. (Kaynak: Turkish Carpets from Xlllth-XVlllth

Century, Yayına Haz.: Ahmet Ertuğ, Plate:8).

Fotoğraf: 9, Küfı yazı karakterine sahip mihraplı halılar ve 299 Env. Numaralı halının ana bordür motifi.

515