Patatesin Dünyadaki Açlığın ve Yoksulluğun

Azaltılmasındaki Yeri ve Önemi

Prof. Dr. Necmi İŞLER

M.K.Ü. Ziraat Fakültesi

Tarla Bitkileri Bölümü

Antakya/HATAY

Güney Amerika kökenli bir bitki olan patates (Solanum tuberosum L.), günümüzde

deniz seviyesinden 4000 m yüksekliğe, 70. kuzey enleminden 50. güney enlemine kadar çok

geniş bir alana yayılmış olup, dünyada mısır, çeltik ve buğdaydan sonra en fazla üretimi

yapılan dördüncü bitki konumundadır.

Gerçekten patates küresel bir gıdadır. Patatesin geçmişi 8000 yıllara kadar

dayanmaktadır. İspanyollar tarafından Avrupa’ya 16 yüzyıllarda getirilmiştir. Hızlı bir

şekilde dünyaya yayılmıştır. Bugün patates Çin'deki Yunnan platosu ve Java'nın ekvatoral

yaylalara, Hindistan subtropikal ovalar ve Ukrayna steplerinden kadar dünyanın çok farklı

ekolojilerinde üretilir hale gelmiştir (Şekil 1.).

Halen milyonlarca insanın açlık ve yetersiz beslenme sorunlarıyla karşı karşıya olduğu

dünyada, bu sorunların çözümüne katkı sağlayabilecek ürünlerin başında patatesin geldiğini

düşünen Birleşmiş Milletler Tarım ve Gıda Örgütü (FAO), bu konuda bir farkındalık

yaratmak amacıyla 2008 yılını “Dünya Patates Yılı” ilan etmiştir. “Gizli hazine” sloganı ile

uygulamaya sokulan Dünya Patates Yılı etkinlikleri çerçevesinde, özellikle az gelişmiş

ülkelerde patates tarımının yaygınlaştırılması amacıyla birçok proje uygulamaya sokulmuştur.

Şekil 1. Dünyada patates tarımı yapılan alanlar ( kırmızı bölgeler patatesin ana vatanı, yeşil olan

bölgeler üretim alanları).

Dünyada kişi başına patates tüketimi yıllık ortalama 32.6 kg civarındadır. Bu miktar

Letonya’da 143,0 kg, Polonya’da 132,1 kg iken, ülkemizde kişi başına patates tüketimi yıllık

60,7 kg olmuştur. Kişi başına patates tüketimi yönünden bazı bölgeler şöyledir. Asya ve

Okyanusya 24, Kuzey Amerika 60, Avrupa 88, Latin Amerika 21,Afrika 14 kg yıllık patates

tüketmektedir.

Patates yumrularından faydalanmanın pek çok yöntemi vardır. Ülkelerin gelenek ve

göreneklerine göre çok çeşitli yemekler yapılır. Gıda sanayisinde çeşitli (patates unu, püresi,

cips, pomfrit, hazır çorba vs.) şekillerde işlenerek yine yemeklik olarak kullanılır. Nişasta elde

edilir. Alkol üretiminde kullanılır. Patates yumruları doğrudan doğruya ve ayrıca fabrika

artıkları hayvan yemi olarak kullanılır.

Ortalama 300 g ağırlığındaki bir patates yumrusu 15-18 yaşında yetişkin bir erkeğin

besin ihtiyacının günlük karşılama oranı; enerji 10.1%, Protein 13.5%, karbonhidrat 17.2%, lif

30.0%, demir 28.7, Vitamin C 71.9%, Folik asit 41.6% şeklindedir (Sources: U.S. National

Nutrient Database; British Nutrition Foundation.).

Dünya nüfusu yıllık 100 milyon artmaktadır. Bu artışını %95’i gelişmekte olan

ülkelerde gerçekleşmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde insan nüfusunun artışıyla birlikte

yoğun bir çevre baskısı oluşmaktadır. Uluslararası toplumun bu sorunu çözmede önemli

sorumluluklar düşmektedir. Doğal kaynakların sürekliliğini sağlamak ve gelecek nesillere

gıda güvenliliği yönünden tüketilebilir gıda sağlamak insanlığın en önemli amacı olmalıdır.

Patates üretimi bu sorunları çözmede önemli bir araç durumundadır.

Patates açlığın çözümüdür. Dünyada açlık ve yoksul koşullarda yaşayan insanların

hayatiyetini devam ettirmek için gerekli olan besin ihtiyacın sağlanmasında patates önemli bir

ürün konumundadır. Tarım alanları sınırlı olan ancak insan emeğinin bol olduğu gelişmekte

olan ülkelerde kısa yetişme süresine sahip ve birim alandan diğer bitkilere göre çok daha

yüksek verim veren patates açlığın çözümünde önemli bir araç konumundadır.

Patates insan açısından sağlıklı bir besindir. Patates enerji kaynağı olarak yüksek

oranda karbonhidrat içeren önemli bir besindir. Patates kök ve yumrulu bitkiler içerisinde

protein oranı bakımından en yüksek değere sahiptir (yumru yaş ağırlık dikkate alındığında

%2.1 protein içerir). İnsanın gereksinim duyduğu yapı proteinleri yönünden kaliteli amino asit

içeriği yüksektir. C vitamini açısından oldukça zengindir. Orta irilikte bir patates yumrusu

günlük potasyum ihtiyacının beşte birini sağlamaktadır.

Günümüzde patatese olan talep artmaktadır. Dünyada patates üretimi on yıl içerisinde

yıllık %4.5 ortalama değer olarak artmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde özellikle Asya

kıtasında büyüme hızlarının üzerinde patates üretimlerinde artış gözlenmiştir. Buna karşılık

Avrupa’da azalma gözlenmiştir. Dünya genelinde özelikle gelişmekte olan ülkelerde olmak

üzere kişi başı patates tüketimi (1961-63 yıllarında) 10 kg/yıl iken günümüzde 25-26 kg /yıl

seviyesine çıkmıştır. Gelişmekte olan ülkelerdeki patates tüketimi ancak Avrupa ülkelerinin

dörtte biri oranındadır. Tüm göstergeler gelecekte kişi başı patates tüketimin artacağı

yönündedir.

Dünyada tahıl fiyatlarındaki artış indeksinin patatese olan talebin artmasında önemli

bir etken olmuştur (grafik 1.).

Grafik 1. FAO tahıl fiyat indeksi 2008

Geçmiş on beş yıl önce dünya patates üretimi 301 milyon ton civarında iken

günümüzde 367.5 milyon tona çıkmıştır. Dikim alanlarında ciddi artış olmaz iken dekara

verim değerinde yaklaşık 450-500 kg’lık bir artış gerçekleşmiştir (Tablo 1.).

Tablo 1. Dünya Patates Üretim Durumu Dikim Alan (Ha), Üretim (Ton), Verim (Kg/da)

değerleri.

1998 18.839.533 300.809.583 1596.60

1999 19.670.124 300.897.628 1529.70

2000 20.089.530 329.361.197 1639.40

2010 18.693.600 333.617.253 1784.66

2011 19.256.815 375.076.702 1947.76

2012 19.375.521 370.594.695 1912.70

2013 19.337.071 376.452.524 1946.79

Kaynak: FAO

Dünyada patates üretimi yapan belli başlı ülkelerin 2002 ve 2013 yıllar arasındaki

üretim değişimleri incelendiğinde gelişmekte olan Asya ülkelerinde Çin ve Hindistan üretim

alanlarının artışıyla birlikte birim alan verim değerlerinde artış sağlayarak neredeyse

üretimlerini iki katına çıkarmıştır. Gelişmiş ülke olarak gördüğümüz Almanya ve ABD gibi

ülkelerde üretimlerinde azalmalar gözlenmektedir (Tablo 2.).

Tablo 2. Patates Üretim Yapan Belli Başlı Ülkeler, 2002 Dikim Alan(Ha) Üretim(Ton)

Verim(Kg/da) ve 2013 Dikim Alan(Ha) Üretim(Ton) Verim(Kg/da)

Çin 4.401.727 65.052.119 1.48 5.616.500 95.987.500 1.709

Rusya 3.229.000 31.900.000 0.99 2.087.824 30.199.126 1.446

Hindistan 1.410.000 24.000.000 1.70 1.992.200 45.343.600 2.276

ABD 516.590 21.011.030 4.07 425.730 19.843.919 4.661

Ukrayna 1.600.000 16.100.000 1.01 1.391.625 22.258.600 1.599

Polonya 811.979 15.441.535 1.90 337.200 6.334.200 1.878

Almanya 284.078 11.491.694 4.05 242.800 9.669.700 3.983

Kaynak: (2002 ve 2013 FAO).

Dünyada patates sektörü son 15-20 yıl içerisinde çok büyük bir değişim içerisine

girmiştir. Yaklaşık yirmi yıl öncesine kadar patates, daha çok Avrupa ve Kuzey Amerika’daki

gelişmiş ülkelerde üretilen ve tüketilen bir ürün iken 1990’lı yılların baslarından itibaren

özellikle Asya, Afrika ve Latin Amerika’daki az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerinde

patates üretimi hızla yaygınlaşmaya başlamıştır. Gelişmekte olan ülkelerin toplam üretimi,

1960’lı yılların basında dünya toplam üretiminin sadece %5’ini oluştururken, 2006 yılından

itibaren gelişmiş ülkelerin üzerine çıkmıştır. FAO 2012 yılı verilerine göre dünyada toplam

156 ülkede yetiştirilen patatesin üretim alanı 18,53 milyon hektara, üretim miktarı ise 309,3

milyon tona ulaşmıştır. Bunun %54,3’ü gelişmekte olan ülkeler tarafından, %25’i ise sadece

Çin ve Hindistan tarafından gerçekleştirilmektedir (Tablo 2.).

Tablo 3.’de görüldüğü gibi dünya patates ihracatı 7 milyon tondan 12.2 milyon tona

çıkmış olup parasal değer olarak 1.3 milyar dolardan 4.5 milyar dolara yükselmiştir. İthalat

yönünden de benzer sonuçlar görülmektedir (Tablo 3).

Tablo 3. Dünya Patates İhracat ve İthalat Verileri. Yıllar İhracat Miktarı (Mt) İhracat

Değeri (1000$) İthalat Miktarı (Mt) İthalat Değeri (1000$)

1997 6.951.902 1.314.771 7.139.544 1.412.013

1998 7.914.743 1.664.472 8.200.675 1.813.684

1999 7.979.235 1.824.686 7.667.798 1.939.019

2000 7.641.152 1.308.194 7.905.398 1.472.274

2001 8.095.660 1.458.658 8.240.164 1.572.738

2008 10.283.967 3.417.113 10.226.733 3.733.874

2009 10.215.234 3.057.703 9.589.329 3.284.622

2010 11.365.359 3.619.923 10.818.344 3.759.006

2011 12.257.461 4.549.391 12.243.448 4.936.529

Kaynak: FAO

Günümüzde patates hazır gıda sektöründe kullanılan en önemli ham madde konumuna

gelmiştir. Özellikle gelişmiş ülkelerde patates işleme sanayisi ile çok farklı ürünler

geliştirilmektedir. Patatesin işlenerek hazır gıda olarak kullanılmasının nedenleri

baktığımızda;

* Kadınların büyük bir kısmının ev dışında çalışması ve taze patatesi hazırlayarak

pişirecek vakitlerinin az oluşu,

* Patatesin depolanması ve hazırlanması için lokanta ve buna benzer yerlerde fazla yer

ve işçi isteğinin önlenmesi,

* İşlenmiş patateslerde normal patatese nazaran firenin yok denecek derecede az oluşu

* Hayat seviyesinin artması ile insanların pahalı ve yüksek değerli gıda maddelerine

yönelmesi sonucu tüketiciye cazip gelecek değişik paketleme ve reklama dayalı modern

pazarlama usulleri sayılabilir.

Aşağıdaki tabloda dünyada dondurulmuş patates ticaretini yıllara göre değişimi

görülmektedir. Tablodan da görüldüğü gibi 20 yıllık süre içerisinde ihracat ve ithalatta 10

katlık bir artış gözlenmiştir (tablo 4).

Tablo 4. Dünyada dondurulmuş patates ithalat miktarı (ton), ithalat değeri (1000$),

ihracat miktarı (ton), ihracat değeri (1000$).

1989 853124.00 605372.00 961759.00 596550.00

1990 962002.00 793481.00 1020494.00 761674.00

1991 1066203.00 837567.00 1162112.00 824713.00

2009 4963103.00 4752490.00 5336530.00 4867614.00

2010 5466308.00 5047040.00 5830314.00 5011223.00

2011 5735445.00 5842183.00 6112232.00 5854703.00

Kaynak: FAO

Dünyada patates ticareti yapan belli başlı ülkeler incelediğimizde Avrupa ülkeleri başı

çekmektedir. Bu ülkeler genelde patatesi tohumluk olarak dış ticaretini yapmaktalar Özellikle

Hollanda bu konuda lider ülke durumundadır (tablo 5).

Tablo 5. Patates İthalat ve İhracatında Önde Olan Ülkelerin, Dış Ticaret Değerleri (2002

ve 2011 değerleri(1000$) ).

Ülkeler 2002 ihracat 2002 ithalat 2011 ihracat 2011 ithalat

Hollanda 295.853 117.713 1.007.472 330.262

Fransa 207.998 81.939 684.868 107.799

Almanya 112.985 125.145 402.628 282.921

İtalya 108.263 92.667 87.034 249.473

Belçika 98.199 123.525 183.059 364.821

ABD 90.495 73.931 221.540 194.725

Kaynak: FAO

Ülkemizde yaklaşık 150 yıllık bir geçmişi bulunan patates, bugün ülkemizin en önemli

tarımsal ürünlerinden biri konumuna gelmiş; üretimi, sanayii, pazarlaması ve tüketimi ile başlı

başına bir sektör haline gelmiştir.

Patates, genel olarak bir ılıman-serin iklim bitkisi olmasına rağmen geniş bir

adaptasyon yeteneğine sahiptir. Türkiye sahip olduğu agro-ekolojik zenginlik sayesinde

patates üretimi açısından oldukça ayrıcalıklı bir konumdadır. Ülkemizde ana ürün, turfanda ve

ikinci ürün olmak üzere tüm patates üretim sistemleri uygulanmaktadır. Bu nedenle de

ülkenin hemen her yöresinde yılın belirli dönemlerinde patates üretimi mümkün olmakta,

Nisan ayından başlayarak Aralık ayı sonuna kadar patates hasadı devam etmektedir. Eğe,

Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde erkenci (Turfanda) patates üretimi yapılmakta,

diğer bölgelerde ise ana ürün olarak yetiştirilmektedir. Bu durum, özellikle pazarlama

açısından iyi değerlendirilirse, Türkiye için çok büyük bir avantajdır. Devlet İstatistik

Enstitüsü 2012 yılı kayıtlarına göre 81 ilimizin 74’ünde istatistik kaydı olan patates üretimi

yapılmaktadır.

Türkiye’nin patates üretiminde 1998 yılı ile 2014 yılı karşılaştırıldığında dikim

alanlarında 66 bin hektarlık bir azalma gözlenirken, verim değerlerinde dekarda 1 tonluk bir

artış gerçekleşmiştir. Üretimde ise 185 bin tonluk bir azalma görülmektedir. Verimdeki artış;

sertifikalı tohum kullanımı, verim potansiyeli yüksek çeşitler seçimi ve yetiştirme

tekniklerindeki gelişmelerden kaynaklanmaktadır (tablo 6).

Tablo 6. Türkiye Uzun Yıllar Patates Dikim Alanı (da), Üretim (ton) ve Verim Değerleri (kg/da)

Yıllar DİKİM ALANI (DEKAR)

ÜRETİM (TON)

VERİM (KG/DA)

1988 1 960 000 4 350 000 2 2191989 1 875 000 4 060 000 2 1652011 1 429 849 4 613 071 3 2262012 1 720 867 4 795 122 2 7862013 1 250 297 3 948 000 3 1582014 1 297 032 4 166 000 3 212Kaynak: TUİK verileri

HATAY TURFANDA PATATES ÜRETİMİ