VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

nh©n ®äc móa thiªng...

Cuèn s¸ch bÐ th«i, võa ®óng 140 trang, khæ ®ót tói, ch÷ inkh¸ to... S¸ch ®öîc xuÊt b¶n lÇn thø nhÊt vµo gi÷a n¨m 1951,çch ®©y võa ®óng ba mö¬i l¨m n¨m(1). Nhö vËy, Móathiªng(2)... võa kh«ng “lín”, võa kh«ng “thêi sù”. Mµ th«ng b¸o,v× ®©y chØ lµ mét th«ng b¸o tö liÖu, bao giê ch¶ hµm ý chän läcvµ thêi sù?

Nhöng råi cã “chän läc” hay kh«ng, nhÊt lµ cã “thêi sù” haykh«ng, ®iÒu ®ã mét phÇn cßn phô thuéc vµo t©m tr¹ng vµ nhucÇu cña ngöêi ®äc.

Vµ cø lËt tõng trang, tõng trang, ngöêi ®äc töëng thÊyphËp phång trªn mÆt giÊy mét suy nghÜ, mét t©m tÝnh, h¬n thÕ,mét lêi nh¾n cña bÇu b¹n, mµ trong çi héc tèc ra ®i gi÷a buæihoa niªn chóng ta ®µnh g¹t l¹i mét bªn lÒ.

** *

NÕu cã lµ “lêi nh¾n cña bÇu b¹n”, th× còng cÇn nãi ngayr»ng ®Êy chØ lµ lêi nh¾n “v« t×nh” cña mét ngöêi “b¹n xa”. Nhöng®iÒu ®ã cã hÒ g×! Víi t×nh c¶m tinh nhËy vÒ møc ®é, c¶m n¨ngchung cho mäi ngöêi phô n÷, víi ®øc khiªm tèn tù nhiªn, ®øc ®éph¶i cã cña mét nhµ khoa häc, J.Quydiniª (J.Cuisinier) kh«nghÒ nu«i tham väng cÊp cho nh÷ng ngöêi ®· vµ ®ang tiÕp tôc cuécÇch m¹ng th¸ng T¸m mét bµi häc vÒ nguån gèc vµ ý nghÜa çc®iÖu móa cña cha «ng hä.

Cuèi nh÷ng n¨m 40, trªn bôc gi¶ng Tröêng Cao häc thùchµnh (Ecole Pratique des Hautes Etudes), c« chØ lµm c«ng viÖcb×nh dÞ cña mét nhµ gi¸o: nãi l¹i víi thÝnh gi¶ lÞch sö t«n gi¸o

577

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Administrator

Highlight

nh÷ng g× c« ®· t©m ®¾c vÒ tÝn ngöìng, lÔ tiÕt, vµ phÇn nµo c¶nghÖ thuËt n÷a (trong chõng mùc cã thÓ liªn quan ®Õn tÝnngöìng, vµ lÔ tiÕt) cña nh÷ng nhãm ngöêi mµ c« ®· tõng ®Ó c«ngquan s¸t. NÕu ®«i lêi c« gi¶ng sau in thµnh s¸ch - ®ã lµ tröênghîp cña Móa thiªng... vµ mét cuèn s¸ch n÷a - v« t×nh hÐ ra vµigãc nh×n khiÕn cã thÓ xÕp lµ nhµ d©n téc häc v÷ng tay nghÒ, bÊtngê dÊy lªn niÒm xóc ®éng cña mét tÊm lßng phô n÷ tröícnh÷ng con ngöêi “tiÒn c«ng nghiÖp” vµ truyÒn thèng v¨n hãa dµydÆn cña hä, th× ®Êy l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c, mµ cã lÏ ngöêi ®ö¬ngsù còng kh«ng dÌ tröíc.

V× J.Quidiniª, dï muèn dï kh«ng, thuéc lo¹i t¸c gi¶ mµtröíc §¹i chiÕn ngöêi ta quen gäi lµ “t¸c gi¶ §«ng Dö¬ng”. Tuycòng ®· ®Î ra cho v¨n häc Ph¸p mét hai tªn tuæi tÇm trung -ngöêi ta nªu Pie L«ti (Pierre Loti), vµ c¶ Clèt Fare (ClaudeFarrÌre) n÷a, lo¹i t¸c gi¶ trªn, kh«ng g¹t ra ngoµi çc nhµnghiªn cøu, cßn löu l¹i ®Õn nay mét mét mïi vÞ khã t¶. Mïi vÞbèc lªn tõ nh÷ng nh©n vËt tiÓu thuyÕt tñn mñn mµ qu¸i dÞ,nh÷ng «ng cß, «ng gi¸m, t©y ®oan, nh÷ng bµ ®Çm nhµn rçi võa®é håi xu©n, nh÷ng c« T©y båi bÕp, chÞ hai, chÞ ba... Trong vöênviÕt x©m thùc Êy, gi÷a ®¸ nhän vµ cá èng, J.Quydiniª, cïng vµic©y bót hiÕm hoi kh¸c, nÐp m×nh nhö nh÷ng khãm hoa mua.Qua §«ng Dö¬ng cã lÏ vµo ®Çu nh÷ng n¨m 30, c« tiÕn sÜ v¨nchö¬ng t©n khoa sím chän ngöêi Möêng lµm ®èi töîng th¨m háid©n téc häc cña m×nh. Víi téc ngöêi nµy, c« ®· dµnh trªn döíimöêi l¨m n¨m - cho ®Õn khi c« vÒ Ph¸p h¼n, sau Çch m¹ngth¸ng T¸m - ®Ó t×m hiÓu, ®i s©u, th«ng c¶m. CÇn cø liÖu so s¸nh,c« tù t¹o lÊy nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh, c¶ hiÓu biÕt s¸ch vë lÉnhiÓu biÕt ®iÒn d·, vÒ ngöêi Th¸i ë ViÖt Nam, ë Th¸i Lan, ë Lµo,vÒ ngöêi Kh¬me, vÒ ngöêi M· Lai trªn b¸n ®¶o M· Lai còng nhöë In®«nªxia. Möêi l¨m n¨m... C¶ tuæi trÎ vµ tuæi trung niªn cña

578


Administrator

Highlight

mét con ngöêi, dï lµ con ngöêi lµm khoa häc. Möêi l¨m n¨m c«®¬n cña mét ngöêi phô n÷, vß vâ “ë vËy” cho ®Õn lóc mÊt, míiçch ®©y chöa l©u(3).

Möêi l¨m n¨m ®i vµo mét nhãm ngöêi th«i, ®Ó råi thónhËn, khi viÕt c©u chÊm hÕt cuèn chuyªn kh¶o ®å sé - vµ cho ®Õnnay lµ ®éc nhÊt - vÒ téc ngöêi Möêng: “Môc ®Ých cña chóng t«i...chØ lµ nãi lªn phÇn Ýt ái mµ chóng t«i biÕt ®öîc vÒ hä...”(4). Víilêi ¨n tiÕng nãi nhá nhÑ Êy, trong möêi l¨m n¨m “®i thùc tÕ” ë§«ng Dö¬ng, J.Quydiniª ®· suy nghÜ g× vÒ chÕ ®é thùc d©n vµnh÷ng biÕn ®æi mµ “sù kiÖn thuéc ®Þa” ¸p ®Æt lªn çc nÒn v¨nhãa “b¶n xø”? VÞ trÝ tö¬ng ®èi ®éc lËp víi Tröêng ViÔn §«ng B¸cCæ(5) - trung t©m nghiªn cøu con ngöêi vµ x· héi cña chÝnh phñtoµn quyÒn lóc bÊy giê - chõng nµo ®· gióp c« mét gãc nh×n kh¸cvíi tÇm m¾t cña sè lín çc nhµ d©n téc häc vèn lµ t©y ®ån, phãsø, hay ngöêi truyÒn gi¸o? Sù vïng dËy bÊt ngê cña c¶ mét d©ntéc trong nh÷ng ngµy th¸ng T¸m, mµ c« h¼n chøng kiÕn quahµng rµo biÖt thù thÊp tho¸ng bãng lÝnh NhËt(6), ®· ®¶o léntrong ®Çu c« nh÷ng gi¸ trÞ cè h÷u nµo?

Ngöêi ngµy nay lµm tö liÖu - chØ “®äc” J.Quydiniª quanh÷ng g× c« viÕt - kh«ng tr¶ lêi ®öîc. V× nh÷ng g× c« viÕt cã thÓlµ nh÷ng tµi liÖu ®iÒn d·, nh÷ng ph©n tÝch l«gÝch, nh÷ng c¶mnghÜ chuyªn m«n...

* * *

Êy thÕ mµ gi÷a hai tö liÖu ®iÒn d·, gi÷a hai ph©n tÝchl«gÝch, thØnh tho¶ng vÉn ¸nh lªn mét nhËn xÐt bªn lÒ, ¸nh lªntrong gi©y phót, võa ®ñ ®Ó ngöêi ®äc öíc löîng ®öîc mét chiÒuthø ba trong th«ng b¸o cña ngöêi cÇm bót. Gi÷a cuèn d©n téc chÝMöêng nãi trªn, kÕt thóc ®o¹n ph©n tÝch trªn tù xöng cña téc

579


ngöêi - Mol, nghÜa ®en: “ngöêi” -, t¸c gi¶ n©ng nhËn thøc lªnmét nÊc giµu hµm löîng xóc c¶m: “hä chØ muèn lµ nh÷ng conngöêi”(7). Nãi lªn ý nghÜa céng c¶m khëi thñy cña nghi thøc tÕNam Giao, c« kh«ng thÓ kh«ng thªm mét dßng chua ch¸t, métdßng ®Çy khinh giËn: “Çc hoµng ®Õ cuèi cïng h¼n lµ nh÷ngngöêi hµnh lÔ v« thøc cña lÔ tiÕt ngh×n ®êi Êy. Vua B¶o §¹i o¾tcon kia biÕt häc ë ®©u ®Ó thÊm nhuÇn hÖ thÇn tho¹i phong phólµm sèng dËy lÔ tiÕt? Cßn Kh¶i §Þnh, «ng hoµng ®Õ bÖnh ho¹n,cßm câi, run rÈy kia, lµm sao cã thÓ tin ë mÖnh trêi, khi «ng biÕtr»ng së dÜ «ng n¾m vµ gi÷ ngai vµng lµ do ý muèn cña uy quyÒnngo¹i bang”(8). Móa thiªng..., xin nh¾c l¹i, ra m¾t ngöêi ®äc vµo®Çu nh÷ng n¨m 50, thêi mµ çc cao ñy, nèi ch©n nhau xoµnhxo¹ch ë phñ Toµn quyÒn cò, thõa lÖnh bé Ph¸p quèc h¶i ngo¹itiÕp tay cñng cè cho chÝnh quyÒn B¶o §¹i võa ®öîc t¸i lËp sauhµng rµo che chë cña ®¹o qu©n viÔn chinh.

Xãt thö¬ng th©n phËn ngöêi diÔn viªn tuång döíi chÕ ®écò, J.Quydiniª kh«ng thÓ quªn bæ sung: “Mét trong nh÷ng lol¾ng cña chÝnh phñ çch m¹ng lµm sao gi¸ trÞ hãa nghÒ nghiÖpdiÔn viªn vÒ mÆt ®¹o ®øc vµ vÒ x· héi, ®Ó phô n÷ cã thÓ hµnhnghÒ mµ kh«ng sa ®äa”. Nhöng ®Êy chØ lµ mét mèi lo l¾ng... gi÷abao lo l¾ng cÊp b¸ch h¬n(9). C« ®· biÕt g× vÒ ChÝnh phñ çchm¹ng ®· mµ cã c¶m t×nh víi nã, dï chØ lµ th«ng c¶m qua métchÝnh s¸ch v¨n hãa? Cã biÕt, ¾t còng ch¼ng bao nhiªu, vµ chØ cãthÓ lµ gi¸n tiÕp. §iÒu ch¾c ch¾n lµ nhµ nghiªn cøu l¹i mét lÇnn÷a xuÊt ph¸t tõ ®èi töîng nghiªn cøu sèng ®éng cña m×nh, tõnh÷ng diÔn viªn “b»ng xö¬ng b»ng thÞt” mµ c« hiÓu ®öîc nçi ®äa®µy: “Hä bÞ lo¹i ra ngoµi vßng x· héi, bÞ nh÷ng ngöêi thuª häl¹nh lïng khinh miÖt vµ ®èi xö ®Õn lµ ng¹o m¹n, nhöng l¹ikh«ng chÞu tiÕp xóc víi hä, nÕu kh«ng ph¶i th«ng qua bän bÇug¸nh, mµ bän nµy thöêng lµ nh÷ng tay chøa g¸i tham lam vµ v«

580


lö¬ng t©m”(10).

XuÊt ph¸t tõ nh÷ng con ngöêi thùc mµ nghÒ nghiÖp buécc« ph¶i quan s¸t, tõ nh÷ng vui buån vµ söíng khæ cô thÓ cña hä,®Ó ®i ®Õn nh÷ng ®¸nh gi¸ tiÕn bé, ®öîm t×nh con ngöêi, cã thÓnãi r»ng ®ã lµ böíc ®öêng tö töëng cña J.Quydiniª. Nhöng ®èitöîng d©n téc häc kh«ng chØ lµ con ngöêi trong sè phËn thô ®éngcña nã, mµ cßn lµ thµnh tùu chñ ®éng, lµ biÓu hiÖn v¨n hãa - x·héi cña ho¹t ®éng con ngöêi. ChÝnh v× ®· dµy c«ng theo dâi tÕ lÔvµ thÊm ®öîm, trªn thùc ®Þa, ý nghÜa céng c¶m trµn trÒ chÊtsèng mµ tõ buæi b×nh minh cña ho¹t ®éng t«n gi¸o con ngöêi ®·g¸n cho tÕ lÔ, nhµ d©n téc häc míi vöît næi lªn trªn ngo¹i diªnngé nghÜnh cña lÔ thøc vµ ®¸nh h¬i ®öîc ngay çi v« vÞ trong sùcã mÆt cña hai «ng vua cuèi cïng triÒu NguyÔn trªn ®µn tÕ NamGiao.

Thùc ra, kh«ng ph¶i chê ®Õn Móa thiªng... J.Quydiniª míiquan t©m ®Õn móa. Trong sè nh÷ng bµi nghiªn cøu Ýt ái mµ c«c«ng bè r¶i r¸c trªn möêi l¨m n¨m ë §«ng Dö¬ng, cã thÓ läc rabèn tö liÖu ®éng ®Õn móa: vÒ vò kÞch Campuchia, vÒ ¶nh höëngcña vò ®¹o Ên §é, vÒ çc ®iÖu móa trªn bê biÓn §«ng b¸n ®¶oM· Lai, vÒ mét ®iÖu móa Th¸i Lan. Nhö vËy, cã thÓ xem Móathiªng... trong ®Çu ®Ò hoµn chØnh cña nã:... ë §«ng Dö¬ng vµIn®«nªxia - lµ mét c«ng tr×nh s¬ kÕt. “§«ng Dö¬ng” nãi ®©ykh«ng chØ lµ “§«ng Dö¬ng thuéc ®Þa Ph¸p”, mµ lµ toµn bé miÒn§«ng Nam ¸ lôc ®Þa n»m gi÷a Ên §é vµ Trung Hoa, “Ên §é -Chi Na”.

Quan s¸t móa b»ng con m¾t d©n téc häc, tÊt nhiªn, kh«ngchót ®¬n gi¶n. NÆng vÒ nghÖ thuËt mét tÞ, móa nh¶y sÏ tan ®i®©u mÊt, chØ cßn ®Ó l¹i nh÷ng héi hÌ, tæ chøc x· héi, nghi thøc,lÔ tiÕt... Huèng chi móa nh¶y ®©u ph¶i thuéc lo¹i nh÷ng nghÖ

581


thuËt cßn “löu l¹i dÊu tÝch trªn ®¸ hay trong ký øc cña con ngöêiqua hµng thÕ kû...”(11). §Æc thï cña móa nh¶y, J.Quydiniª nhËnthøc kh«ng chót m¬ hå, nhËn thøc ngay tõ phÇn më ®Çu cñacuèn s¸ch, b»ng mét h¬i v¨n kh«ng thiÕu rung c¶m vµ h×nh ¶nh:“ChØ ra ®êi ®Ó tån t¹i trong kho¶nh kh¾c, chØ sinh thµnh ®Ó biÕnmÊt ngay, ®ã lµ ®Þnh mÖnh cña móa nh¶y. Kh«ng ®Ó l¹i tÞ g× cñab¶n th©n m×nh, dï lµ dÊu tÝch vËt chÊt hay ký øc kiÓm so¸t ®öîc,®ã lµ phËn nghÌo cña móa nh¶y..., nhöng ®ã còng lµ vinh quangcña móa nh¶y”(12).

** *

SÏ thÊt väng, b¹n ®äc nµo x¨m x¨m ®i t×m trong Móathiªng... nh÷ng ghi chÐp s©u vµo kü thuËt, nh÷ng “chØ ®Þnh” vÒvò ®¹o. Còng sÏ thÊt väng nèt, nh÷ng ai thÝch thó tö liÖu h¬n lµmóa nh¶y sinh ®éng, cø cè rót ra tõ Móa thiªng... mét b¶ngthèng kª hay ph©n lo¹i hoµn chØnh vÒ çc ®iÖu móa ë §«ngDö¬ng vµ In®«nªxia. Kh«ng quªn m×nh lµ ngöêi lµm d©n téc häc,h¬n n÷a, lµ ngöêi d¹y lÞch sö t«n gi¸o, c« ®em nh÷ng hiÓu biÕts½n cã vÒ phong tôc, tËp qu¸n, tÝn ngöìng, nghi lÔ, ®Ó soi s¸ngthªm çc ®iÖu móa, trong ý nghÜa t©m lý - x· héi cña chóng.

J.Quydiniª ®· chän con ®öêng nhÈn nha cña ngöêi ®i bétham quan, ch©n thñng thØnh böíc, m¾t nh×n tho¸ng qua çc®iÖu móa, cã khi còng ng¾m l©u, ch©n böíc qua råi mµ ®Çu cßnngo¸i l¹i, thËm chÝ dõng mét phót, mçi lÇn ®Òu kh«ng quªn ®Æt®iÖu móa ®ang quan s¸t lªn bèi c¶nh x· héi hay t«n gi¸o cña nã,®Ó cã mét nhËn xÐt, mét c¶m nghÜ... ChØ lµ “bao qu¸t” th«i,nhöng cuèi cïng råi còng läc ra ®öîc mét çi g× ®Êy mµ c« nghÜlµ çi thÇn cña móa nh¶y.

“Çi g× ®Êy” lµ mét çi kh«ng c©n ®o ®öîc, mµ t¸c gi¶ - ®©y

582


cã lÏ lµ mét nhöîc ®iÓm cña J.Quydiniª vµ cña Móa thiªng... -chØ cã thÓ nãi ®Õn qua m«i giíi mét ng«n ng÷ cã phÇn trõu töîng.§Ó dâi theo t¸c gi¶ ®Õn tËn ®©y, “çi g× ®Êy” mµ c« quyÕt t©mtiÕp cËn, h·y liÕc mét liÕc m¾t vµo çi chö¬ng... Dï sao, nhiÖmvô cña chóng ta còng lµ ®iÓm qua Móa thiªng... Bèn chö¬ngng¾n, bèn lo¹i móa: móa “d©n gian”, móa “cung ®×nh”, móa “t«ngi¸o”, móa “phö¬ng thuËt”(13). §õng hiÓu lÇm r»ng ®©y lµ méthÖ thèng ph©n lo¹i míi, çch ph©n lo¹i cña J.Quydiniª. Kh«ng,c« kh«ng cã tham väng ®Ò xuÊt mét çch ph©n lo¹i t©n kú nµoc¶. Nãi cho cïng, c« kh«ng d¸m bµn vµo nh÷ng ngãc ng¸chchuyªn m«n cña nghÒ móa. Khi nµo kh«ng thÓ kh«ng ®¶ ®éng®Õn nghiÖp vô cña ngöêi móa, dï chØ trong mét c©u, c« l¹i khiªmtèn dùa vµo Cuèc D¾c (Kurt Sachs), mét tay “nhµ nghÒ”, métchuyªn gia lÞch sö ©m nh¹c vµ vò ®¹o. Bèn chö¬ng, bèn lo¹imóa, ®©y chØ lµ bèn çnh cöa mµ nhµ d©n téc häc lÇn löît nhÑtay më ®Ó nh×n vµo bªn trong ng«i ®Òn “thiªng” cña móa nh¶y.Qua çc çnh cöa thø hai, thø ba, thø tö, c« cßn thÊy ®öîc ÝtnhiÒu nh÷ng g× ®· thÊy qua çch cöa thø nhÊt. V×, ®èi víiJ.Quydiniª, móa gäi lµ “d©n gian” ®· chøa ®ùng mét phÇn cñamóa t«n gi¸o trong lßng nã, ®· b¸o hiÖu móa cung ®×nh, ®·mang mÇm mèng cña móa phö¬ng thuËt...

Trong ng«i ®Òn Êy cña nh¶y móa, nhµ d©n téc häc kh«ngph¶i lµ ngöêi hµnh lÔ. C« chØ lµ mét ngöêi hµnh hö¬ng thµnh tÝn,qua dù lÔ mµ quan s¸t nh÷ng con ngöêi ®· dùng nªn ng«i ®Ònvµ ®ang ho¹t ®éng trong ®ã. Nh×n nh÷ng g× na n¸ nhau qua bènçnh cöa kh¸c nhau, nhËn dÇn ra çi g× lµ çi chung döíi nh÷ngsù kiÖn riªng biÖt, J.Quydiniª, ®· lÇn ®Õn “NhÞp ®iÖu toµnuy”(14), mµ ngöêi ®äc hiÓu lµ nhÞp ®iÖu bªn trong cña ngöêimóa, çi søc m¹nh kh«ng cöìng ®öîc d©ng lªn tõ chç s©u kÝnnhÊt, tröíc khi chuyÓn ra ch©n, ra tay, ra tõng thí thÞt, tËn “®Çu

583


mµy cuèi m¾t”, thµnh nhÞp ®iÖu bªn ngoµi, thµnh chuyÓn ®éng,böíc ®i, ®éng t¸c, ®iÖu bé, s¾c diÖn, h×nh töîng, ®éi h×nh...

Döíi con m¾t d©n téc häc, móa nh¶y kh«ng hÒ lµ ho¹t ®éngç thÓ. Mét ®iÖu móa cã thÓ chØ do mét ngöêi biÓu diÔn, thËm chÝbiÓu diÔn ë chç kh«ng ngöêi, nhö bµ “MÑ lóa” X¸ Dãn mét m×nh®èi diÖn mÆt trêi ®ang mäc mµ vung gËy chäc lç trªn nö¬ng s¾ptra h¹t(15). Nhöng mét ®iÖu móa cô thÓ bao giê ch¼ng lµ cñachung cña mét téc ngöêi, do téc ngöêi ®iÒu chÕ ra, hay tiÕp thu®öîc, vµ truyÒn tay qua nhiÒu ®êi. H¬n n÷a, bao giê nã còng ®¸pøng mét nhu cÇu céng ®ång cña téc ngöêi: vui ch¬i, ©n ¸i, tÕ lÔ...Nã lµ mét nÐt v¨n hãa cña téc ngöêi. Nã lµ truyÒn thèng tËp thÓ.Vµ, nhö vËy, çi “nhÞp ®iÖu bªn trong” cña móa nh¶y kh«ng chØsinh ra tõ søc nãng lªn bÊt thÇn cña b¶n n¨ng mét ç nh©n, mµlµ nh÷ng hoµi väng chung tÝch tô trong tõng ngöêi móa, vµ ®öîcb¶n n¨ng cña tõng ngöêi b¾n lªn thµnh nhÞp ®iÖu, vµo nh÷ng“giê cao ®iÓm” cña sinh ho¹t céng ®ång. ChÝnh v× thÕ mµ mçi®iÖu móa ®Òu cã kû cö¬ng cña nã, kû cö¬ng do tËp thÓ cöìng lËp”“... Móa sÏ kh«ng ph¶i lµ móa nÕu kh«ng bÞ kiÓm so¸t. NÕukh«ng thÓ nghÜ ®Õn móa nh¶y mµ kh«ng nghÜ ®Õn nhÞp ®iÖu, th×còng kh«ng thÓ nghÜ ®Õn móa nh¶y mµ kh«ng nghÜ ®Õn kûcö¬ng”(16).

** *

§Õn ®©y, ta cµng hiÓu thªm trªn c¬ së nµo J.Quydiniª, ®·d¸m nghÜ ®Õn viÖc dïng chuyªn m«n riªng cña ngµnh m×nh (d©ntéc häc) ®Ó b¾t m¹ch ®èi töîng cña mét ngµnh chuyªn m«n kh¸c(nghÖ thuËt häc). V× nh÷ng quan s¸t d©n téc häc - vÒ çc quanhÖ x· héi lµm nÒn cho lÔ tiÕt vµ móa nh¶y, vÒ khung lÔ thøctrong ®ã mçi ®iÖu móa ®öîc tÝch hîp, vÒ yªu cÇu cña céng ®ång®èi víi viÖc thÓ hiÖn tõng ®iÖu móa, vÒ nh÷ng ho¹t ®éng cã nhÞp

584


®iÖu b¸o hiÖu móa nh¶y, vÒ th©n phËn x· héi cña ngöêi móa...,nh÷ng tö liÖu “phi nghÖ thuËt” ®ã, hoÆc nhiÒu hoÆc Ýt, ®Òu cã thÓlµ nh÷ng triÖu chøng bªn ngoµi, ®Ó ngöêi thÇy thuèc d©n téc häcdùa vµo mµ chuÈn ®o¸n nhÞp ®Ëp thÇm kÝn trong néi t¹ng cñamóa nh¶y.

Ngay tõ lóc nhËp ®Ò, c« ®· kh«ng quªn gi¸n tiÕp ph©n buavÒ phö¬ng ph¸p cña m×nh, böíc ®öêng m×nh ®i, vµ v« h×nhchung c¶ nh÷ng h¹n chÕ cña c«ng tr×nh m×nh viÕt: “TÊt nhiªn,ch÷ nghÜa kh«ng thÓ lµm sèng l¹i móa nh¶y. Nh÷ng ch÷ nghÜacã thÓ ®Þnh vÞ móa nh¶y trong çc khu«n khæ biÕn ®éng vµ kh¸cnhau cña nã. Ch÷ nghÜa cã thÓ giíi thiÖu çc diÔn viªn móa v«danh. Cuèi cïng, ch÷ nghÜa cã thÓ tõ çch móa nh¶y läc ra çivò trô nh÷ng m¬ méng, nh÷ng hoµi väng, nh÷ng huyÒn tho¹i©m thÇm mµ móa nh¶y dÊy lªn(17). C« chØ chän móa nh¶y ë§«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia lµm m¶nh “vöên tröêng”, lµm v¹t ®ÊtthÝ nghiÖm, lµm thùc ®Þa quan s¸t, ®Ó råi tõ ®Êy ngöîc nguån,trë vÒ víi çi g× ®ã mµ c« ®¸nh gi¸ lµ thÇn th¸i cña móa nh¶y.Trë vÒ, sau khi ®· giµu thªm h¬i thë sèng sÝt cña kinh nghiÖm®iÒn d·. TÊt nhiªn, chän höíng ngöîc xu«i lµ quyÒn cña t¸c gi¶.H¬n n÷a, lÊy móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia ®Ó soi s¸ngmóa nh¶y nãi chung, g¹n tinh hoa cña mét vïng, mét miÒn, tr©nträng cÊt vµo kho chung cña mäi ngöêi, ®ã còng lµ mét hµnh®éng rÊt h÷u Ých, mét th¸i ®é rÊt “nh©n v¨n” mµ chóng ta kh«nglÊy lµm l¹ ë mét ngöêi nhö J.Quydiniª. Nhöng lµ nh÷ng conngöêi thùc sèng trªn ®Þa bµn mµ t¸c phÈm bao trïm §«ngDö¬ng vµ In®«nªxia, chóng ta kh«ng khái tiªng tiÕc. Ph¶i chinhµ d©n téc häc ®¶o ngöîc höíng hµnh tr×nh l¹i, mµ vÉn mangtheo hµnh lý tÊt c¶ tµi hoa, hiÓu biÕt, kh¶ n¨ng rung ®éng, vµc¶m quan tinh tÕ cña m×nh, th× Móa thiªng... cßn cã thÓ “viÖntrî” cho chóng ta gÊp bao nhiªu lÇn!

585


Thùc ra, qua tõng chö¬ng, tõng môc, tõng ®iÖu móa, cãthÓ nhÆt lªn nh÷ng “nhËn xÐt ®iÒn d·”, ng¾n gän th«i, nhiÒu khi®Æt döíi h×nh thøc tù vÊn, nhöng hÇu hÕt b¾t chóng ta ph¶i suynghÜ. Mét vÝ dô. Cïng trªn ®Þa bµn §«ng Nam ¸ c¶, t¹i sao çc®iÖu móa cã liªn quan ®Õn thÇn tho¹i cña nh÷ng nhãm ngöêi ®·tiÕp thu v¨n hãa Ên §é vÉn cßn gi÷ ®öîc mét ®Æc tÝnh “nguyªnthñy”, tÝnh m« pháng, m« pháng ®Ó trùc tiÕp diÔn l¹i tÊn kÞch taothiªn lËp ®Þa hay çc kú tÝch cña tæ tiªn thÇn tho¹i, trong khinh÷ng ®iÖu móa cïng lo¹i cña çc nhãm ngöêi tõng tiÕp thu v¨nhãa Trung Hoa - ë nöíc ta, ch¼ng h¹n - l¹i lo¹i trõ m« pháng,®· ®i vµo ®éng t¸c töîng tröng? Nh÷ng c©u hái ®Æt ra theo kiÓuÊy lµ nh÷ng gîi ý quÝ b¸u, Ýt nhÊt còng cã t¸c dông thóc giôcchóng ta ®i kiÓm tra l¹i trªn thùc ®Þa.

Nhöng råi ®Êy còng chØ lµ nh÷ng nhËn xÐt lÎ tÎ, kh«ng cãhÖ thèng mÊy, chØ lµ “lêi nh¾n v« t×nh cña mét ngöêi b¹n xa”. Bëiv× çi ta ®ßi hái l¹i kh«ng lµ ®Ých ng¾m cña t¸c gi¶. VíiJ.Quydiniª, çc nhËn xÐt lý thó kia chØ lµ nh÷ng nÊc tét cïng n¬ic« mong thÊy ®öîc çi mµ c« ®Þnh tröíc lµ mÉu sè chung cho mäi®iÖu móa. Döíi ngßi bót cña c«, mÉu sè Êy ®· hiÖn th©n thµnhhai ch÷ më ®Çu tªn t¸c phÈm: Móa thiªng... H¬n mäi nhËn xÐt,®èi víi t¸c gi¶ ®©y míi lµ vÊn ®Ò. §èi víi chóng ta, ®©y còng cãvÊn ®Ò.

Bëi v× ch÷ “thiªng”, dïng ®Ó ®Þnh tÝnh mét çch kh¸i qu¸tcho hiÖn töîng “móa”, vµ ngay c©u më ®Çu phÇn nhËp ®Ò - “Móanh¶y bao giê ch¼ng linh thiªng”(18) - kh«ng khái gîi l¹i mét häcthuyÕt, nãi cho võa ph¶i lµ mét quan niÖm, ch¼ng míi mÎ l¾m,nhöng ®Õn nay vÉn lµ “tÝn ®iÒu” cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu: quanniÖm qui t«n gi¸o vµo nguån cña mäi h×nh th¸i nghÖ thuËt.

** *

586


Cã ngöêi cho r»ng nghÖ thuËt tho¸t thai tõ t«n gi¸o. B»ngchøng kh¶o cæ häc kh«ng thiÕu. H·y nãi ®Õn mü thuËt, ch¼ngh¹n mµ s¶n phÈm kh«ng tiªu tan ngay víi thêi ®iÓm sinh thµnh,mét nghÖ thuËt kh«ng ®Õn nçi “phï du” nhö móa nh¶y. Tõtranh v¸ch hang ®éng tiÒn sö, ngöêi ta ®· thÊy héi häa phôc vô®¾c lùc cho phö¬ng thuËt vµ lÔ nhËp m«n. Ch¼ng nh÷ng thÕ, müthuËt hang ®éng cßn vÜnh ®Þnh ®öîc trªn mÆt ®¸ çi ph«i phaquyÕn rò cña nh÷ng c¶nh móa nh¶y thùc ra ®· t¾t ngÊm trong®ªm tèi çch ta hµng v¹n n¨m. §iÒu ®¸ng löu ý h¬n, ®èi víichóng ta, lµ bÝch häa tiÒn sö g¸n kh¸ râ vµo t«n gi¸o nh÷ng ®éngt¸c ®öîc ph¸c lªn tõ buæi b×nh minh Êy cña móa nh¶y. B»ngminh gi¶i gÇn nhö thèng nhÊt cña giíi kh¶o cæ häc, hang Ba anhem cßn gi÷ ®öîc ®Õn nay, trªn bøc ch©n dung ThÇy phï thñy,h×nh ¶nh cã lÏ cña mét trong nh÷ng vÞ tæ ®Çu ®· kh¬i dßng nghÒmóa(19). Nãi ®©u qu¸ xa xöa, kÕt qu¶ th¨m dß d©n téc häc t¹inhiÒu miÒn hÎo l¸nh chØ râ rµng çc ®iÖu móa cña nh÷ng nhãmchËm tiÕn nhÊt ngµy nay, nh÷ng céng ®ång hiÖn ®¹i tiÕp cËn nhÊtvíi v¨n hãa nguyªn thñy, phÇn lín lµ nh÷ng ®iÖu móa nghi lÔ.

Cã ®iÒu lµ “phÇn lín” kh«ng hÒ ®ång nghÜa víi “tÊt c¶”.NghÖ thuËt móa nh¶y trong mét x· héi “tiÒn c«ng nghiÖp”, dï cãthÊm chÊt “thiªng” ®Õn mÊy, vÉn kh«ng bÞt hÕt mäi ®ét ph¸ cñavui ch¬i thuÇn tóy. V×, bªn c¹nh nh÷ng mÆt n¹ lín næi tiÕngdµnh cho móa nh¶y nghi lÔ, çc téc ngöêi Da ®en ë ch©u Phi cßncã nhiÒu kiÓu mÆt n¹ nhá h¬n, mµ hä ®eo vµo ®Ó móa nh¶y hay®Ó diÔn nh÷ng vë kÞch ®¬n s¬ cã móa ®Öm theo, víi môc ®Ýchmua vui chung bªn r×a çc héi lÔ t«n gi¸o. Gi÷a tiÖc röîu, hay ®ÓkÕt thóc tiÖc röîu, mét chµng trai Ba Na chÕnh cho¸ng ®øng lªnkÓ chuyÖn vui. MÆt anh ®á gay, giäng anh l¹c ®i v× h¬i röîu, haitay anh chuyÓn ®éng ®Ó m« t¶ mét çch hµi höíc bé ®iÖu cñanh©n vËt anh mang ra ch©m biÕm, hai ch©n anh xª dÞch, nhón

587


nh¶y theo mét nhÞp ®iÖu chØ riªng anh biÕt... Ph¶i ch¨ng, gi÷athêi ®¹i chóng ta, ®©y còng lµ “buæi ®Çu” cña móa nh¶y phèi hîpvíi s©n khÊu, “buæi ®Çu” cña vò kÞch?

Dï sao, ngöêi Da ®en Phi ch©u vµ ngöêi Ba Na ®· lµ thµnhviªn cña nh÷ng x· héi n«ng nghiÖp. H·y t×m ®Õn víi ngöêi thæd©n óc, ch¼ng h¹n, mµ cuéc sèng cæ truyÒn cßn gÇn víi v¨n hãanguyªn thñy h¬n nhiÒu. Çch ®©y trªn döíi mét thÕ kû th«i, khimíi tiÕp xóc víi ngöêi ch©u ¢u, nhiÒu bé l¹c óc cßn ë mét møcsèng vËt chÊt vµ tinh thÇn tö¬ng tù víi sinh ho¹t cña con ngöêithêi §¸ Gi÷a. M·i ®Õn gÇn ®©y, nhiÒu nhãm cßn vÏ lªn v¸ch ®¸,vµ c¶ trªn mÆt çt n÷a. Nãi ®Õn móa nh¶y cña hä, s¸ch vë d©ntéc häc thöêng nhÊn m¹nh çc ®iÖu c«r«bori g¾n liÒn víi nghi lÔt« tem. Nhöng, bªn c¹nh c«r«bori vµ çc ®iÖu móa t«n gi¸o kh¸c,kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng lóc mµ ngöêi b¶n ®Þa móa nh¶y métçch bét ph¸t, hån nhiªn, gi÷a çc cuéc vui tr¨m phÇn thÕ tôc...

ChÝnh v× thÕ mµ chóng ta ®ang cè t×m hiÓu J.Quydiniª, khic« chän ch÷ “Thiªng” lµm “lÐtm«tÝp”, lµm ®å ¸n chñ ®¹o, lµm sîichØ tr¾ng xuyªn tõ ®Çu chÝ cuèi cuèn s¸ch. Nhö chiÕc ch×a khãa“thiªng” ®Ó më mäi çnh cöa cho nhµ d©n téc häc böíc vµo lÜnhvùc móa nh¶y.

PhÇn nhËp ®Ò còng lµ phÇn minh gi¶i tªn s¸ch: “Móa nh¶ybao giê ch¼ng linh thiªng. Móa nh¶y vÉn linh thiªng chõng nµocßn sèng trong lßng ngöêi c¶m quan ®èi víi cao ®iÖu vµ lßngthµnh kÝnh tröíc bÝ Èn... Chõng nµo ngöêi ta chØ cã thÓ run rÈykhi ®Æt ch©n lªn m¶nh ®Êt cña bÝ Èn, chõng nµo m¶nh ®Êt Êy cßncã nh÷ng kiªng kþ quen thuéc nhöng ®¸ng sî bao quanh, chõngnµo ngöêi ta cßn ®ßi hái nh÷ng ai phôc vô ë ®©y ph¶i th¬ ng©yvµ tinh khiÕt, th× móa nh¶y cßn diÔn dÞch bÝ Èn(20). Ngöêi ®äcmuèn biÕt ngay: BÝ Èn lµ g×? T«n gi¸o ch¨ng? Vµ t¸c gi¶ gi¶i ®¸p:

588


“Cßn h¬n diÔn dÞch, móa nh¶y biÓu hiÖn ®µ phÊn khÝch thóc ®Èycon ngöêi hîp nhÊt ®ång lo¹i vµ thÇn linh cña m×nh, trong métthÕ vÑn toµn l«i cuèn ®öîc con ngöêi tù vöît lªn b¶n th©n”? Vöîtlªn råi ®i ®Õn ®©u? T¸c gi¶ nãi râ thªm: “Anh ta móa ®Ó tù vöîtlªn b¶n th©n. MÆc dÇu kh«ng ý thøc ®öîc çi kú vÜ mµ anh t×mkiÕm, anh tho¸t khái çi tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi,vµ chØ quay vÒ th©n phËn con ngöêi, vµ chØ quay vÒ th©n phËnÊy mét khi ®· giµu thªm cè g¾ng cña m×nh”(21).

µ, ra thÕ! Çi mµ ngöêi móa “t×m kiÕm” qua ®iÖu móa, tuy“kú vÜ”, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ lý töëng t«n gi¸o. Cø móa, miÔnsao “tho¸t khái çi tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi”, dï chØ“trong chèc l¸t”, råi “giµu thªm” qua “cè g¾ng” Êy(22). Nhö uèngmét cèc röîu m¹nh, cã lÏ. TiÕc r»ng t¸c gi¶ kh«ng cho ta biÕt baonhiªu chua ch¸t cßn ®äng l¹i döíi ®¸y cèc, mét khi con ngöêi, tõnh÷ng tÇng cao chãt vãt cña ¶o ¶nh, l¹i r¬i bÞch xuèng “çi tÇmthöêng cña th©n phËn con ngöêi”. Víi mäi cè g¾ng ®¸ng kh©mphôc ®Ó giao c¶m víi nh÷ng ngöêi móa kh«ng tªn trªn çc vïng®Êt l¹ mµ c« t×m ®Õn kh¶o s¸t, J.Quydiniª, vÉn kh«ng tho¸t lèimßn cña truyÒn thèng “nh©n häc” Ph¸p(23). To¸t ra tõ Móathiªng... lµ mét thø chñ nghÜa nh©n v¨n tÝch hîp c¶ thµnh tùu®¸ng kÓ nhÊt cña tröêng ph¸i x· héi häc Ph¸p, lÉn tinh thÇn c¬b¶n cña C¬ §èc gi¸o (lßng ®au thiÕt ®èi víi th©n phËn con ngöêi,vµ con ®öêng gi¶i phãng cho ç nh©n qua thanh läc). Vµ lÈn quÊt®©u ®©y lµ hö¬ng vÞ nhµn nh¹t, kh«ng khã nhËn l¾m, cña thøchñ nghÜa thÊt b¹i vèn tiÒm tµng trong çc tÇng líp trung gian.

§óng nhö J.Quydiniª nghÜ, ngöêi xöa, dï d· man hay cßnnguyªn thñy, kh«ng khái ®Æt vÊn ®Ò th©n phËn con ngöêi vµogi÷a dßng suy tö. ThÇn tho¹i chöa qu¸ biÕn chÊt cña çc x· héin«ng nghiÖp s¬ ®¼ng còng lµ mét b»ng chøng. VÒ mÆt nµy, th¬

589


méng nhÊt cã lÏ lµ sù tÝch chµng Maui cña mét sè nhãm ngöêitrªn quÇn ®¶o P«lynªdi. Çi chÕt cña ngöêi anh hïng v¨n hãanµy(24), gi÷a lóc anh v× ®ång lo¹i mµ chui s©u vµo lßng §Êt MÑ®Ó ®o¹t lÊy BÊt Tö, lµ sù cè thÇn tho¹i ®· qui ®Þnh vÜnh viÔnth©n phËn con ngöêi. Tõ nay, con ngöêi kh«ng mong g× trë l¹ithµnh bÊt tö ngang víi thÇn linh, mµ chØ cßn cã kh¶ n¨ng tùbiÕn c¶i cuéc sèng b»ng çch noi gö¬ng Maui lËp kú tÝch hiÓnh¸ch ®Ó ph¸t triÓn x· héi vµ v¨n hãa theo mÉu mùc do ngöêi anhhïng ®Ó l¹i. Nhö vËy, bªn c¹nh mét d¹ng ®Þnh mÖnh th« s¬,kh«ng cã g× l¹ trong tröêng hîp nh÷ng cö d©n chØ biÕt xíi ®Êtb»ng cuèc, ngöêi h¶i ®¶o còng ®Æt vÊn ®Ò th©n phËn con ngöêi,nhöng döíi mét gãc ®é kh¸c h¼n gãc ®é cña J.Quydiniª. Hä lµnh÷ng ngöêi trång cñ, vöît biÓn ®¸nh ç. Thiªn nhiªn nhiÖt ®íikh«ng khái chiªu ®·i hä, nhöng còng l¾m lóc lªn mÆt d× ghÎ, víih¹n h¸n, sãng c¶, b·o t¸p bÊt thÇn. Dï cã ®öîc thÇn tho¹i siªuviÖt hãa lªn b»ng nh÷ng biÓu töîng ngo¹i khæ, th× th©n phËn conngöêi chØ cã thÓ ®öîc hä ®Æt ra trªn mèi qui chiÕu vµo cuéc sèngthùc, nghÜa lµ trong phèi c¶nh cña cuéc ®Êu tranh hµng ngµy víithiªn nhiªn vµ x· héi. NhËn ra th©n phËn h÷u h¹n cña conngöêi hä rót tõ ®ã ra mét höíng øng xö nãi chung vµ tÝch cùc:sèng, ph¸t triÓn cuéc sèng dï chØ trong ranh giíi mét mÉu mùccæ truyÒn.

Quay vÒ víi móa nh¶y, sù sèng, søc sèng chÝnh lµ må h«ito¸t ra tõ vµi ®iÖu móa nguyªn thñy hiÕm hoi mµ mü thuËt hang®éng cßn b¶o löu h×nh ¶nh. ThÇy phï thñy trong hang Ba anhem móa ®iÖu g×? Çc chuyªn gia ®· tèn nhiÒu mùc ®Ó bµn c·i. CãvÞ ®å chõng lµ mét ®iÖu móa t« tem trong khu«n khæ lÔ nhËpm«n(25) NhiÒu ngöêi ngì ®¸nh h¬i ®öîc mïi móa nh¶y phö¬ngthuËt, do ®ã míi cã tªn gäi ThÇy phï thñy. Nhöng ph©n ®Þnh®iÖu móa lµ vÊn ®Ò cña çc nhµ chuyªn m«n. Thó vÞ h¬n nhiÒu,

590


®èi víi chóng ta, lµ bËc danh häa v« danh thêi ®å ®¸ ®· thu ®öîcvµo m¾t nh×n vµ chuyÓn ®öîc ra ®Çu bót vÏ, ®Ó ph¶ lªn mÆt ®¸,çi thÇn cña sù sèng vµ ®iÖu móa cña ThÇy phï thñy ®ßi thÓhiÖn. Dßng s«ng cao thÕ muèn vät khái ®«i m¾t trßn xoe, ®«i m¾tnöa nhö ®Þnh thÇn nöa nhö xoi mãi cña “ThÇy”, táa ra çc thíthÞt, c¶ tõ çi ®u«i còn cìn, ®óng vµo gi©y phót “thÇy” thu m×nhl¹i lÊy ®µ, chuÈn bÞ cho böíc nh¶y s¾p ®öîc ph¸c lªn ®Ó tiÕp nèi®iÖu móa. §©y lµ søc sèng tÝch tô ë cöêng ®é cao, søc sèng tù nÐn®Ó råi bïng næ thµnh chuyÓn ®éng. Lµ böíc chuyÓn tiÕp mongmanh gi÷a tØnh vµ ®éng, ch©n dung ThÇy phï thñy g©y chongöêi xem mét c¶m gi¸c rên rîn, çi khã thë cña nh÷ng phótc¨ng th¼ng ®îi chê...

** *

May thay, may c¶ cho t¸c gi¶ lÉn ®éc gi¶, tÇm nh×n kh¸cnhau tröíc th©n phËn con ngöêi gi÷a J.Quydiniª vµ nh÷ngngöêi móa c« tõng quan s¸t, tuy cÇn ®öîc nªu lªn cho sßngph¼ng ®Ó tr¸nh ngé nhËn, vÉn kh«ng lµm biÕn d¹ng cuèn s¸chmµ ta chê ®îi. §µnh r»ng, khi ®iÒu chÕ çc ®iÖu móa, x· héi nµoch¼ng «m ¶o väng “du nhËp l¹i sù sèng döíi mét d¹ng vÜnh cöu”.Nhöng, t¸c gi¶ nãi tiÕp, “muèn du nhËp sù sèng vµo ®iÖu móacña m×nh, tröíc hÕt ngöêi nghÖ sÜ ph¶i tù du nhËp vµo chu kútrong ®ã ®iÖu móa cã mét vÞ trÝ”(26)

Döíi ngßi bót cña J.Quydiniª, “chu kú” cã thÓ lµ chu kúmóa nh¶y, lµ truyÒn thèng vò ®¹o cña tõng céng ®ång mµ tËpqu¸n ngh×n ®êi ®· s¾p xÕp thµnh hÖ thèng. V×, trong tõng ®iÖumóa cô thÓ, “sù sèng” chØ hiÖn h×nh ®öîc, sau khi ®· kho¸c méth×nh thøc nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh. “Chu kú” cßn cã thÓ lµ chu kúsinh ho¹t cña céng ®ång, sinh ho¹t s¶n xuÊt vµ sinh ho¹t tinhthÇn. V× søc sèng “v« diÖn m¹o”, vèn Èn nÊp ë tÇng s©u kÝn nhÊt

591


cña tõng ç thÓ, chØ cã thÓ kÕt tinh, ®Ó trë thµnh ®iÖu móa tËpthÓ, quanh nh÷ng kh¸i niÖm quen thuéc víi céng ®ång. VÒ mÆtnµy, Móa thiªng... còng cung cÊp ®öîc cho chóng ta mét sè ®Òtµi suy nghÜ.

Trong çc x· héi trång trät, ®èi töîng cña Móa thiªng...,nh÷ng kh¸i niÖm nãi trªn chØ cã thÓ b¾t nguån tõ nghÒ n«ng.§øng hµng ®Çu lµ kh¸i niÖm phån thùc rÊt quen thuéc víinh÷ng ai quan t©m ®Õn t«n gi¸o n«ng nghiÖp.

§õng hiÓu lÇm r»ng phån thùc chØ lµ mét ý niÖm t«n gi¸o.§©y tröíc tiªn lµ mét kh¸t väng x· héi. V× x· héi n«ng nghiÖp cãcã nhu cÇu nµo lín h¬n nhu cÇu sinh s«i n¶y në: ngò cèc sinh s«in¶y në, gia sóc sinh s«i n¶y në, con ngöêi sinh s«i n¶y në. Vµkh«ng cã g× ®¸ng cho chóng ta ng¹c nhiªn, nÕu, trong tröêng hîpmµ con ngöêi chöa lµm chñ ®öîc thiªn nhiªn, cßn ph¶i chê ®îi“löîng trêi”, th× kh¸t väng Êy ®öîc biÓu minh b»ng th¸i ®é khÈnnguyÖn. Ph¶i ch¨ng v× ®· t©m ®¾c ®iÒu ®ã mµ J.Quydiniª, kh«ngxÕp çc ®iÖu móa phôc vô cho nghi lÔ n«ng nghiÖp vµo lo¹i “móat«n gi¸o”? Më ®Çu chö¬ng I, chö¬ng “Móa d©n gian”, c« ®Ò cËpngay ®Õn nh÷ng ®iÖu móa kÌm theo “héi mïa mõng t¸i t¹o”.

Nãi ®Õn móa nh¶y phôc vô nghi lÔ n«ng nghiÖp, t¸c gi¶kh«ng chØ thªu dÖt quanh çc kh¸i niÖm. C« cßn dµnh th× giê ®Ómiªu t¶ - ng¾n gän th«i - mét vµi ®iÖu móa cô thÓ. Trong sènµy, cã hai ®iÖu thiÕt töëng còng ®¸ng ®öîc nh¾c l¹i ë ®©y, trongchõng mùc cã liªn quan ®Õn móa nh¶y ë miÒn nói nöíc ta.

VÒ ®iÖu móa gi¸o kÕt thóc héi mïa trªn ®¶o XªlÐp: “Trongmét h×nh n÷a, çc vò c«ng trÎ tuæi cÇm gi¸o nhá lµm bé ®iÖu ®µo®Êt. Nhöng çc h×nh móa kh¸c kh«ng cßn lµ móa m« pháng n÷a:ë ®©y trë thµnh biÓu töîng, vµ quay vÒ gi¸ trÞ dö¬ng vËt mµnhiÒu nhµ d©n téc häc g¸n cho ngän gi¸o”(27).

592


Vµ ®©y, mét chi tiÕt trong héi mïa Man«ra trªn b¸n ®¶oM· Lai(28); “... vµo lóc r¹ng ®«ng, anh (ý nãi: ngöêi qu¶n móa)l¹i dÉn ®Çu ®oµn móa. Nhöng lÇn nµy anh ®i vÒ höíng biÓn, vµdõng l¹i bªn lîi nöíc, trong khi nh÷ng ngöêi kia, vèn kÐo hµngmét theo anh, véi xÕp hµng chen chóc sau löng anh. Lóc ai nÊy®· xÕp hµng xong, anh mét m×nh léi xuèng nöíc. Anh d«ngth¼ng lªn phÝa tröíc, tay cÇm mét ngän gi¸o lín ®¸nh vµo çcngän sãng, ®óng vµo lóc mÆt trêi chiÕu s¸ng ®Çu tiªn lªn sãngnöíc”(29).

Nhö vËy, móa gi¸o kh«ng nhÊt thiÕt lµ móa chiÕn tranh.Gi¸o = gËy chäc lç = dö¬ng vËt = phån thùc. C«ng thøc Êy - t¹mrót ra nhö mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc tõ nh÷ng vÝ dô Ýt ái kÓ trªn- xøng ®¸ng víi sù löu ý cña nh÷ng ngöêi söu tÇm móa ë T©yB¾c, däc Tröêng S¬n, ë T©y Nguyªn, còng nhö bÊt cø n¬i nµo cßncã nhiÒu nhãm ngöêi lµm nö¬ng vµ dïng gËy chäc lç.

TÊt nhiªn, néi dung phån thùc trong ®iÖu móa kh«ng ph¶ibao giê còng ®Ëp ngay vµo con m¾t quan s¸t. “Mét ®«i khi... mèikÕt hîp gi÷a lao ®éng ®Êt ®ai vµ hµnh ®éng tÝnh giao ®öîc gîilªn mét çch trõu töîng h¬n... HÇu nhö bao giê còng vËy, truyÒnthèng cña ®iÖu móa ®· mê nh¹t trong ý thøc biÓu hiÖn lao ®éng®Êt ®ai vµ biÓu töîng cña hµnh ®éng tÝnh giao, mµ kh«ng cã d÷kiÖn nµo kh¸c ngoµi nh÷ng øc ®o¸n thuÇn tóy”(30).

Vai trß mÆt trêi trong ®iÖu móa cña lÔ héi n«ng nghiÖp M·Lai còng lµ mét ®iÓm gîi ý. §· qua l©u råi thêi mµ cã nhµ lÞchsö t«n gi¸o øc ®o¸n mét çch nghiªm chØnh r»ng v¨n hãa s¬ söphö¬ng Nam kh«ng cã “h×nh th¸i mÆt trêi”. Nh÷ng ®å ¸n trangtrÝ næi tiÕng trªn trèng ®ång, th¹p ®ång, lµ lêi c¶i chÝnh ®· ®öîcdö luËn khoa häc réng r·i chÊp nhËn. TiÕc r»ng, ë nöíc ta, hÇunhö ®Êy lµ b»ng chøng ®éc nhÊt, cho ®Õn nay. Tµi liÖu cña

593


J.Quydiniª, thóc giôc chóng ta t×m thªm b»ng chøng trong móanh¶y. KÕt qu¶ th¨m hái d©n téc häc böíc ®Çu trªn çc vïng rÎoT©y B¾c cho phÐp tin r»ng “h×nh th¸i thê phông” Êy cßn löu l¹ivÕt tÝch kh«ng ®Õn nçi mê nh¹t l¾m trong nghi lÔ n«ng nghiÖphay trong nghÖ thuËt móa nh¶y, Ýt nhÊt lµ cña mét sè téc nhátröíc ®©y gäi lµ X¸(31).

Nhöng sù cã mÆt cña biÓu töîng mÆt trêi còng kh«ng lätvµo vßng quay cña trôc phån thùc. Mµ phån thùc, dï lµ kh¸iniÖm trung t©m cña móa nh¶y trong nghi lÔ n«ng nghiÖp, dï ÝtnhiÒu cã l©y qua çc lo¹i móa kh¸c, kÓ c¶ móa cung ®×nh, vÉnkh«ng qu¸n xuyÕn ®öîc tinh thÇn cña móa nh¶y tõ ®Çu ®Õncuèi. X©u l¹i víi nhau mäi lo¹i móa, mäi ®iÖu móa, theoJ.Quydiniª, lµ nhu cÇu céng c¶m cña mäi tËp thÓ, mäi x· héi,nhÊt lµ çc x· héi “tiÒn c«ng nghiÖp”, nh÷ng céng ®ång cßn ®ßihái nhiÒu chÊt kÕt dÝnh ®Ó cã thÓ tån t¹i. Kh¸i niÖm x· héi häcnµy ®· gi¸n tiÕp ®öîc ®Ò cËp ®Õn trong mét ®o¹n trªn, khi chóngta bµn vÒ “nhÞp ®iÖu bªn trong” cña ngöêi móa.

Thùc ra, céng c¶m kh«ng ph¶i lµ ®Æc thï cña móa nh¶y nãiriªng. Nã lµ môc ®Ých cña mäi h×nh th¸i sinh ho¹t céng ®ång. Vµtröíc tiªn lµ cña sinh ho¹t t«n gi¸o khi mµ çc x· héi chËm ph¸ttriÓn c¶m thÊy cÇn ph¶i cÇu xin nh÷ng lùc löîng ngoµi conngöêi. Nhöng trong thùc tiÔn tÕ lÔ, móa nh¶y chÝnh lµ mét çch- ph¶i ch¨ng lµ çch cã “ma lùc” cao nhÊt? - ®Ó thùc hiÖn céngc¶m. Nh©n ®©y, cã thÓ nh¾c l¹i mét ®o¹n c©u trÝch dÉn: “Móanh¶y biÓu hiÖn ®µ phÊn khÝch thóc ®Èy con ngöêi hîp nhÊt víi®ång lo¹i vµ thÇn linh cña m×nh...”. ThÇn linh lµ t«n gi¸o. §ånglo¹i lµ x· héi. Hîp nhÊt lµ céng c¶m. Céng c¶m víi thÇn linh -nÕu kh«ng chª tr¸ch çch nh×n Êy cña J.Quydiniª(32) - lµ ®Ócéng c¶m víi ®ång lo¹i, ®Ó biÕn m×nh lµm mét víi tËp thÓ, trªnc¬ së mét tÝn ®iÒu ®öîc mäi ngöêi chÊp nhËn, v× kÕt tinh ®öîc öíc

594


väng chung cña mäi ngöêi.

** *

Qua móa nh¶y, kÓ c¶ móa nh¶y t«n gi¸o, ç nh©n “chØ cßnlµ mét ®¬n vÞ kh«ng ®¸ng kÓ, trong mét ®¬n vÞ phøc hîp ®öîcg¾n chÆt b»ng søc céng c¶m cña mäi ngöêi, vµ tõ trong ®ã mäingöêi ®Òu rót ra c¶m gi¸c vÒ çi kú vÜ tho¸ng qua cña m×nh”(33).“Kh«ng ®¸ng kÓ”, nhöng vÉn lµ mét ®¬n vÞ, vÉn kh«ng mÊt diÖnm¹o, tr¸i l¹i lµ ®»ng kh¸c. Ng¹t thë trong ¸o nÞt “tiÒn c«ngnghiÖp”, ç nh©n chØ cã thÓ tù kh¼ng ®Þnh, tù thÊy m×nh “kú vÜ”,dï lµ “tho¸ng qua”, trong çi “kú vÜ” dµi h¬n cña tËp thÓ. Böícra khái vßng móa, ç nh©n töëng m×nh ®· lín lªn sau phót saysöa chung, cßn tËp thÓ th× cµng t¨ng thªm g¾n bã.

Céng c¶m, nãi cho cïng, kh«ng ph¶i lµ ph¸t kiÕn cñaJ.Quydiniª. Còng vËy, sù sèng, phån thùc... Lµ ngöêi ®i saukhiªm tèn, c« ®· tiÕp thu vµ cè vËn dông “trªn luèng cµy cñam×nh” mét sè kh¸i niÖm khoa häc do nh÷ng thÕ hÖ ®µn anh g¹nläc ra tõ tiÕng nãi hµng ngµy. LÊy thµnh tùu kh¸i qu¸t cña çcbËc thÇy - tröíc tiªn lµ nh÷ng bµi häc ®Õn nay vÉn chöa giµ cçicña M¸cxen Mètx (Marxeel Mauss) - ®Ó “khu«n” l¹i mét tröênghîp riªng biÖt, tröêng hîp móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµIn®«nªxia, c« ®· thµnh c«ng ®Õn møc nµo? Thùc lµ khã nãi.Muèn tr¶ lêi c©u hái ®ã, tröíc hÕt ph¶i n¾m v÷ng thùc tiÔn móanh¶y trªn ®Þa bµn mµ Móa thiªng... bao trïm. §iÒu kiÖn tiªnquyÕt Êy, chóng ta chöa cã s½n trong tay. Ngay trªn ®Êt nöíc ta,mét bé phËn cña khu vùc “§«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia”, c«ng t¸cph¸t hiÖn vµ söu tÇm çc ®iÖu móa cæ truyÒn cßn ®i nh÷ng böíc®Çu. Còng chÝnh v× thÕ mµ ®èi víi chóng ta ngµy nay Móathiªng... vÉn “thêi sù”, thêi sù nhö mét “lêi nh¾n cña bÇu b¹n”.

HiÖn nay chóng ta ®ßi hái nhiÒu, th¾c m¾c nhiÒu. Th¾c

595


m¾c vÒ d©n téc tÝnh, ch¼ng h¹n, d©n téc tÝnh trong v¨n nghÖ,trong phong çch, trong suy nghÜ, c¶ trong lèi sèng... Mµ th¾cm¾c lµ ph¶i, v× d©n téc tÝnh lµ g×, nÕu kh«ng ph¶i lµ mét biÓuhiÖn v¨n hãa - v¨n hãa hiÓu theo nghÜa d©n téc häc: vËt chÊt +x· héi + tinh thÇn - cña ®éc lËp tÝnh. VÒ mÆt nµy, vµ còng lµ “v«t×nh” th«i, J.Quydiniª l¹i gióp chóng ta mét “tµi liÖu thamkh¶o”, khi Móa thiªng... ®Æt c« vµo t×nh thÕ ph¶i gi¶i quyÕt métvÊn ®Ò cùc h¹n: tÕ Nam Giao vµ ngöêi ViÖt Nam ®· bª nguyªnxi, hay gÇn nguyªn xi, vµo lÔ thøc cung ®×nh nöíc ta. Th«ngthöêng, tröíc nh÷ng c©u chuyÖn o¸i o¨m thuéc lo¹i nµy, çchgi¶i ®¸p cña chóng ta lµ cè lÊy ra çc chi tiÕt cæ truyÒn cña d©ntéc vÉn tån t¹i ®öîc bªn c¹nh sù kiÖn v¨n hãa ngo¹i lai mµ lÞchsö nhËp c¶ng vµo nöíc ta. J.Quydiniª nh×n theo höíng kh¸c. C«kh«ng nãi r»ng hai nghi thøc tÕ Nam Giao kh¸c nhau ë nh÷nglÔ tiÕt nµo. C« chØ nhËn xÐt vÒ “th¸i ®é tiÕp thu”: “Çch ®©y chöaph¶i l©u la g×, çc héi lÔ ë HuÕ cßn ph¶n ¸nh tö töëng cæ ®¹iTrung Hoa do mét d©n téc nhá tiªu hãa. D©n téc Êy ®· tho¸t lykhu«n mÉu, nhöng vÉn gi÷ ®öîc, ®èi víi khu«n mÉu, lßng thµnhkÝnh ©u yÕm mµ xöa nay hä vÉn dµnh cho çc bËc thÇy tinhthÇn”(34). Nhö vËy, vÉn theo J.Quydiniª, çi ®éc ®¸o, trongtröêng hîp nµy, kh«ng ph¶i lµ møc tiªu hãa hµng ngo¹i, mµ lµlßng t«n träng - ®öîc xem nhö mét ®Æc tÝnh d©n téc ®èi víi mäitö töëng cao ®Ñp.

** *

Thùc ra, lÉn gi÷a çc trang s¸ch, çc ®iÖu móa, çc chö¬ngmôc, cßn bao nhËn xÐt cô thÓ, bao ý kiÕn ®¸ng tham kh¶o, mµmét bµi giíi thiÖu kh«ng thÓ nãi lªn hÕt. NhÊn m¹nh mét sètuyÕn lùc vµ, khi cÇn, thö tranh c·i víi ngöêi ®i tröíc, chóng t«ichØ mong soi s¸ng ®öîc Ýt nhiÒu phèi c¶nh chung cña Móathiªng..., ®Ó b¹n ®äc tù ®i vµo t¸c phÈm.

596


_______________

1. ... vµ ®Õn giê ®©y (1990) lµ ®óng ba mö¬i chÝn n¨m.

2. Tªn s¸ch ®Çy ®ñ: Jean Cuisinier - La danse sacrÐe en Inddochine

et en IndonÐsia (Móa thiªng ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia). Nhµ xuÊt

b¶n PUG. Paris, 1951.

3. ... dï sao, còng ®· çch h«m nay (1990) trªn döíi 25 n¨m.

4 Jeanne Cuisinier - Les Muong, Geographie humaine et Sociogogie

(Ngöêi Möêng. §Þa lý nh©n v¨n vµ x· héi häc). ViÖn D©n téc, Paris,

1948, tr.569.

5. Tuy cã nhiÒu quan hÖ víi Tröêng ViÔn §«ng B¸c Cæ, Jeanne

Cuisinier kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu viªn cña “tröêng” nµy. C« nghiªn

cøu ë §«ng Dö¬ng víi tö çch lµ ngöêi cña ViÖn D©n téc häc Paris. Chi

tiÕt nµy do cô TrÇn V¨n Gi¸p cho biÕt håi cßn sinh thêi: tröíc Çch

m¹ng th¸ng T¸m, cô Gi¸p tõng lµ trî lý nghiªn cøu ë Tröêng ViÔn

§«ng B¸c Cæ.

6. Nh¾c l¹i... Tröíc ngµy bïng næ Çch m¹ng th¸ng T¸m, NhËt ®·

®¶o chÝnh Ph¸p ë §«ng Dö¬ng, dån ngöêi Ph¸p vµo nh÷ng khu vùc tËp

trung cã lÝnh canh g¸c.

7. J.C, Ngöêi Möêng... tr.25.

8. J.C, Móa thiªng..., tr.66.




12. J.C, Móa thiªng..., tr30.

13. ... Hay “phï phÐp” th× còng thÕ. Nh©n tiÖn, xin nãi râ thªm r»ng,

còng nhö nhiÒu nhµ nghiªn cøu kh¸c ë phö¬ng T©y, J.Cuisinier t¸ch

597


phï phÐp (hay phö¬ng thuËt) khái t«n gi¸o. §èi víi chóng ta, çch

nhËn thøc Êy xem chõng kh«ng tháa ®¸ng.

14 J.C, Móa thiªng... tr.1. Ch÷ “NhÞp ®iÖu” ®öîc viÕt hoa trong

nguyªn v¨n.

15. X¸ Dãn lµ mét nhãm ngöêi ë vïng T©y B¾c nöíc ta. Trong nghi

lÔ n«ng nghiÖp trªn nö¬ng cña çc d©n téc nhá ®öîc gäi lµ “X¸”, thöêng

cã vai “MÑ lóa” do vî ngöêi chñ nö¬ng thÓ hiÖn. Trong tröêng hîp

ngöêi X¸ Dãn, “MÑ lóa” chñ yÕu xuÊt hiÖn trªn nö¬ng ®Ó më ®Çu kh©u

tra h¹t: móa mét m×nh, võa móa võa vung gËy chäc lç chÜa vÒ phÝa mÆt

trêi ®ang mäc. Chi tiÕt nµy do nhµ d©n téc häc M¹c Mèt (nay ®· mÊt)

th©n ¸i kÓ cho nghe.

16. J.C, Móa thiªng... tr.2.



19. Hang “Ba anh em” (Les Trois FrÌres) ë Ph¸p lµ mét trong nh÷ng

hang næi tiÕng vÒ tranh v¸ch ®¸ tiÒn sö. §¸ng löu ý nhÊt ë ®©y lµ bøc

tranh thÓ hiÖn mét nh©n vËt qu¸i ®¶n: sõng hö¬u, m¾t trßn xoe nhöm¾t vä, tay thó d÷, ®u«i ng¾n. Nhöng ch©n lµ ch©n ngöêi, tö thÕ lµ töthÕ con ngöêi ®ang móa. V× vËy, nhiÒu nhµ tiÒn sö häc minh gi¶i r»ng

®©y cã lÏ lµ ch©n mét “gi¸o sÜ” thêi ®å §¸ ®ang biÓu diÔn mét ®iÖu móa

hãa trang m« pháng loµi vËt. Do ®ã mµ giíi kh¶o cæ häc ®Æt tªn mét

çch öíc lÖ cho bøc tranh nµy lµ “ThÇy phï thñy” (Le Sorcier).


21. J.C, Móa thiªng... tr 1.


23.Ngöêi Ph¸p gäi khoa häc x· héi nãi chung lµ “çc khoa häc vÒ con

ngöêi (les Sciennees humasines), hay “nh©n häc” th× còng thÕ.

24. Lo¹i huyÒn tÝch ®öîc gäi lµ “thÇn tho¹i”, çc nhµ thÇn tho¹i häc

nhËn ra ë ®©y hai phÇn: 1. PhÇn mµ hä öíc gäi lµ “thÇn tho¹i vò trô”,

598


nãi mét çch kh¸c lµ chuyÖn t¹o thiªn lËp ®Þa, hay chuyÖn kÓ buæi sinh

thµnh cña vò trô, trong ®ã tÊt nhiªn cã c¶ trÇn gian cña ngöêi; 2. PhÇn

®öîc öíc gäi lµ “thÇn tho¹i v¨n hãa” tøc phÇn kÓ chuyÖn con ngöêi t¹o

ra nÒn v¨n hãa cña m×nh nhö thÕ nµo. Trong phÇn thø hai, næi bËt lªn

mét nh©n vËt ®öîc öíc gäi lµ “anh hïng v¨n hãa”. Thöêng lµ con cña

thÇn Trêi vµ n÷ thÇn §Êt (hay Cha Trêi - MÑ §Êt), anh hïng v¨n hãa

lËp ®ñ thø kú tÝch ®Ó t¹o ra cho loµi ngöêi ®Çu tiªn mét nÕp sèng cã

v¨n hãa: ph¸t hiÖn ra löa, ph¸t hiÖn ra nghÒ n«ng...

25. LÔ chuyÓn mét thµnh viªn cña céng ®ång tõ løa tuæi chöa thµnh

niªn (chöa ®ñ tö çch lµm ngöêi) lªn løa tuæi thµnh niªn (®ñ tö çch

lµm ngöêi, lµm mét thµnh viªn chÝnh thøc cña céng ®ång).


27. J.C, Móa thiªng... tr 16, 17.

28. Nay lµ nöíc Malaixia.

29. J.C, Móa thiªng... tr 18, 19.


31.Xem l¹i chó thÝch 1.

32. ThÇn linh, dï g¾n víi lßng tin cña tõng ç nh©n trong mét céng

®ång, thùc ra thöêng xa con ngöêi, v× ®öîc con ngöêi g¸n cho mét b¶n

chÊt siªu viÖt, cao h¬n b¶n chÊt con ngöêi, vµ “®Þnh vÞ” vµo mét thÕ giíi

ngoµi t«n gi¸o cña con ngöêi. ChØ th«ng qua nghi lÔ, thÇn linh míi

“gi¸ng h¹” ®Ó ®Õn víi con ngöêi, hay, nãi çch kh¸c, con ngöêi dïng

nghi lÔ t«n gi¸o ®Ó th«ng quan víi thÇn linh. Trong tröêng hîp nµy,

móa nh¶y tËp thÓ, víi kh¶ n¨ng g¾n nh÷ng ç nh©n riªng rÏ vµo mét

nhÞp ®iÖu chung, vµ víi t¸c dông g©y “phÊn kÝch” (®Ó dïng l¹i ch÷ cña

J.Quydiniª), cã thÓ ®ãng mét vai trß lín trong mèi quan hÖ võa nãi

trªn. Cßn ë møc cùc h¹n th× thÇn linh cã thÓ “nhËp” vµo con ngöêi, ®Ó

lµm mét víi con ngöêi, vÝ nhö trong tröêng hîp “èp ®ång” ë ta tröíc kia,

hay tröêng hîp lÔ tiÕt gäi lµ “röíc m×nh th¸nh chóa” trong lÔ thøc

Thiªn Chóa gi¸o. V¶ ch¨ng, trong çc ng«n ng÷ ¢u ch©u, trong tiÕng

599


Ph¸p ch¼ng h¹n, lÔ “röíc m×nh th¸nh Chóa” l¹i cã thÓ mang tªn “céng

c¶m” (conumnion), râ rµng nh»m nãi lªn mèi “céng c¶m víi thÇn linh”.



600


Tõ mét vµi “trß diÔn” trong lÔ - héi lµng

T¹m gäi lµ “trß diÔn”, dï çch gäi nµy chöa ph¶i ®· s¸t

l¾m, v× çc trß lµm t«i suy nghÜ cã thÓ mang hai d¹ng:

- HoÆc râ rµng lµ trß ch¬i (vÝ nhö trß ®¸nh phÕt, sÏ nãi

sau), v× cã ¨n thua gi÷a hai phe (hay nhiÒu phe), do ®ã mµ ph¶i

tu©n thñ mét sè qui t¾c tèi thiÓu, l¹i diÔn ra chñ yÕu trªn s©n

®×nh, kh«ng ®Ó lé ra mèi liªn quan trùc tiÕp nµo víi lÔ tÕ trong

®×nh;

- HoÆc kh«ng râ rµng lµ trß ch¬i (vÝ nhö trß móa mo, còng

sÏ nãi sau), v× kh«ng nhÊt thiÕt nh»m ¨n thua gi÷a hai phe (hay

nhiÒu phe), do ®ã mµ thiÕu qui t¾c rµnh rµnh, diÔn ra cã thÓ

trong ®×nh, cã thÓ trªn s©n ®×nh, cã khi c¶ hai kh«ng gian, nhöng

râ rµng cã liªn quan ®Õn lÔ tÕ trong ®×nh, dï kh«ng hÒ ë trung

t©m cña lÔ thøc Êy.

Thùc ra, sau böíc ®Çu gÆp gì, t«i dÇn dÇn nhËn ra r»ng Ýt

nhÊt còng mét sè trong nh÷ng “trß diÔn” nãi ®©y chÝnh lµ lÔ

thøc, hay nãi cho chÝnh x¸c, lµ vÕt tÝch cña nh÷ng lÔ thøc ®·

ch×m vµo dÜ v·ng, ®· tho¸t h¼n khái ký øc cña con ngöêi tham

gia lÔ héi - trong nh÷ng thêi chöa qu¸ xa.

TÊt nhiªn, qua vµi trang ng¾n ngñi, t«i kh«ng hy väng

dùng l¹i bé mÆt t«n gi¸o cña “trß diÔn” trong lÔ - héi lµng cña

ngöêi ViÖt ë B¾c Bé cæ truyÒn. V¶ ch¨ng, ®Ých Êy vöît qu¸ xa

hiÓu biÕt hiÖn nay cña t«i. Nh÷ng chi tiÕt cã thÓ läc ra tõ sè Ýt

601


lÔ - héi xu©n biÕt ®öîc qua ®iÒu tra håi cè chØ gióp t«i ®Æt ra d¨m

ba c©u hái cã liªn quan ®Õn bèi c¶nh t«n gi¸o xa xöa cña vµi “trß

diÔn”. Thö gi¶i ®¸p nh÷ng c©u hái ®ã, theo t«i, còng lµ liÕc mét

liÕc m¾t ®Çu tiªn vµo bøc tranh chung vÒ çc tÝn ngöìng cæ cña

ngöêi ViÖt, vµo thêi hä chöa tiÕp nhËn nhiÒu nÐt cña nÒn v¨n

minh Trung Hoa.

*

* *

Tho¹t tiªn, xin nãi ®Õn trß móa mo ë x· S¬n §ång (Hµ S¬n

B×nh). X· nµy më héi vµo mång 6 th¸ng 2 ta. Buæi chiÒu, khi lÔ

tÕ ®· t¾t, trai chöa vî - g¸i chöa chång ®Õn tô häp t¹i ®×nh. Mét

ngöêi võa móa, võa h¸t tröíc bµn thê, tay tr¸i cÇm mét khóc

tre, h×nh töîng cña dö¬ng vËt, tay ph¶i cÇm chiÕc mo cau, h×nh

töîng cña ©m vËt. Ngöêi móa mÊy lÇn l¾p khóc tre vµ mo cau,

®Ó nãi lªn hµnh ®éng giao phèi. Cuèi cïng anh ta tung khóc tre

vµ mo cau vµo ®¸m trai - g¸i, cho hä tranh nhau cöíp. Nh÷ng

ngöêi cã mÆt ïa vµo, chen lÊn, x« - ®Èy nhau, cè giµnh cho ®öîc,

®Õn møc khóc tre gÉy thµnh nhiÒu ®o¹n, mo cau bÞ xÐ ra nhiÒu

m¶nh. Ngöêi ta tin r»ng ai lÊy ®öîc mét trong nh÷ng khóc hay

m¶nh ®ã sÏ gÆp nhiÒu may m¾n trong n¨m, kh«ng chØ trong viÖc

lÊy vî - lÊy chång, mµ may m¾n nãi chung, kÓ c¶ trong s¶n xuÊt

vµ trong ®êi sèng hµng ngµy.

Móa mo mang ý nghÜa t«n gi¸o g×, nÕu qu¶ thùc nã g¾n

(hay vèn g¾n) víi nh÷ng tÝn ngöìng xa xöa nµo ®ã? Møc ph¸t

triÓn cña çc ngµnh cæ häc ë nöíc ta giê ®©y, ®Æc biÖt ngµnh kh¶o

cæ, cho phÐp nhiÒu ngöêi tr¶ lêi ngay. Nhöng chØ víi tröêng hîp

cô thÓ th«i, tröêng hîp x· S¬n §ång, tr¶ lêi ngay, theo t«i, lµ qu¸

sím. Cßn ph¶i ®èi chiÕu - so s¸nh víi mét sè “trß diÔn” tö¬ng tù

602


ë çc ®Þa phö¬ng kh¸c. Dï sao, nh÷ng biÓu vËt vµ biÓu töîng

hiÖn lªn qua móa mo (nam n÷: dö¬ng vËt - ©m vËt, giao phèi:

tranh giµnh sinh thùc khÝ) còng khiÕn ta nghÜ ®Õn nghi lÔ cÇu

phån thùc, cÇu sinh s«i - nÈy në. Trong khi chê ®îi, cø t¹m xem

®Êy lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc.

Giê, t«i muèn nh¾c ®Õn mét trß ch¬i (hay “trß diÔn” còng

®öîc) mµ ai còng biÕt; ®¸nh phÕt. Döíi tªn gäi Êy, trß nµy cã mÆt

trong lÔ - héi xu©n cña nhiÒu lµng - x· ë B¾c Bé. ë ®©y, t«i chØ

kÓ l¹i diÔn biÕn cña nã ë hai lµng BÝch §¹i vµ Thöîng L¹p (VÜnh

Phó). Theo truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng, th× ®Êy lµ lµ trß ch¬i luyÖn

qu©n cña n÷ binh thêi Hai Bµ Tröng. Lêi truyÒn lµ vËy, nªn, Ýt

nhÊt còng theo çc cô, xöa kia chØ cã con g¸i ch¬i trß nµy. GÇn

®©y, trai tr¸ng còng ®öîc tham gia, nhöng ph¶i c¶i trang thµnh

n÷ binh. Thùc ra, gèc g¸c cña ®¸nh phÕt cßn ngöîc vÒ mét thêi

xa x«i h¬n. Nhöng ®ã lµ chuyÖn sÏ bµn sau.

Cuéc ch¬i diÔn ra trªn s©n ®×nh. Ngöêi ch¬i ph©n thµnh

hai phe, mçi phe gåm thµnh viªn cña mét gi¸p trong sè çc gi¸p

thuéc x·. Nhö vËy, mçi n¨m chØ cã hai gi¸p tham gia ®¸nh phÕt.Trªn bê s©n ®×nh, cã s½n hai lç trßn võa ®ñ cho mét qu¶ cÇu lät

vµo, mét lç bªn §«ng, mét lç bªn T©y, mçi lç thuéc mét phe. CÇu

®öîc ®Ïo b»ng gèc c©y chuèi, mÆt ngoµi phñ s¬n ®á.

Ngöêi ch¬i cÇm trong tay mçi ngöêi mét gËy tre, ®Çu döíi

cã ngoÐo ®Ó ®Èy vµ g¹t qu¶ cÇu. Tr¸i víi luËt ch¬i cña nh÷ng trß

thÓ thao hiÖn ®¹i, ë ®©y mçi phe ra søc ®Èy cÇu kh«ng ph¶i vµo

lç cña ®èi phö¬ng mµ vµo lç cña phe m×nh ®Ó giµnh phÇn th¾ng,

chØ cÇn cÇu lät lç mét lÇn lµ cuéc vui chÊm døt, th¾ng - thua ®·

râ rÖt. Sè ngöêi ch¬i kh«ng bÞ h¹n chÕ, cho dï chØ gåm nh÷ng

thµnh viªn cña hai gi¸p, do ®ã mµ cè g¾ng tranh giµnh gi÷a hai

phe kh«ng Ýt hµo høng, vµ cuéc ch¬i thöêng diÔn ra rÊt l©u míi

603


kÕt thóc. Gi¸p n»o th¾ng, mäi thµnh viªn cña gi¸p Êy sÏ höëng

®öîc may m¾n trong suèt n¨m míi.

Còng nhö trong tröêng hîp móa mo ë S¬n §ång, chØ mét

vÝ dô cô thÓ vÒ ®¸nh phÕt ë BÝch §¹i vµ Thöîng L¹p, víi vµi chi

tiÕt biÕt ®öîc hoµn toµn chöa gióp ta ®öîc g×, nÕu ta tù vÊn vÒ

nguån gèc t«n gi¸o cña nã. H¬n thÕ n÷a, nÕu nh÷ng biÓu vËt vµ

biÓu töîng hiÖn lªn tõ trß S¬n §ång cßn cho phÐp ta ®Æt mét gi¶

thuyÕt lµm viÖc, th× tr¸i l¹i, trong tröêng hîp BÝch §¹i - Thöîng

L¹p, ta kh«ng lµm ®öîc viÖc ®ã: mét - hai chi tiÕt ®¸ng löu ý (vÞ

trÝ §«ng vµ T©y cña hai lç ®ãn cÇu; h×nh trßn cña qu¶ cÇu; mµu

®á phñ mÆt ngoµi cña nã; cuéc tranh giµnh trong qui t¾c ®Ó g¹t

cÇu vµo lç) chöa ®ñ ®Ó höíng ta dån m¾t vµo mét mÆt nµo ®ã cña

diÖn m¹o v¨n hãa thêi xa xöa trªn ®Êt nµy. MÆc dÇu vËy, tõng

Êy còng cã thÓ gîi mét vµi ngöêi, ®Æc biÖt çc nhµ kh¶o cæ häc,

nghÜ ®Õn h×nh th¸i thê mÆt trêi thêi s¬ sö. Mét ý nghÜa tho¸ng

qua, thÕ th«i! Dï sao, xin cø ghi l¹i ®©y ý nghÜa tho¸ng qua Êy,

nãi cho ®Ñp lµ lêi gîi ý Êy, trong khi chê ®îi ®èi chiÕu - so s¸nh

víi mét - hai biÕn thÓ ë ®Þa phö¬ng kh¸c.

§Ó ®i l¹i tõ ®Çu ®o¹n ®öêng mµ nhiÒu ngöêi ®· gãp c«ng

s¬ ph¸c, t«i tù hái hai “trß diÔn” võa tr×nh bµy mét çch tãm t¾t,

dï ®öîc chän ra mét çch ngÉu nhiªn, b»ng c¶m tÝnh, tõ nhiÒu

trß cña çc ®Þa phö¬ng ë B¾c Bé, hai trß Êy kh¸c nhau nh÷ng g×?

Tù hái nhö vËy lµ ®Ó thö ®i vµo ph©n lo¹i, trªn c¬ së vµi sù viÖc

cô thÓ cã thÓ kiÓm tra ®öîc. Mµ thö ph©n lo¹i chÝnh lµ cè t¹o cho

m×nh mét çi nh×n rµnh rÏ h¬n vµo mí bßng bong nh÷ng “trß

diÔn” (bao gåm c¶ trß ch¬i, tÊt nhiªn) cña lÔ - héi xu©n, mµ tõ

tröíc ®Õn nay t«i chØ míi nh×n vµo nhËn xÐt b»ng c¶m tÝnh.

604


Nh×n kü l¹i b¶ng trªn, cã thÓ nhËn ra r»ng hai “trß diÔn”kh¸c h¼n nhau trªn mét mÆt c¬ b¶n: quy t¾c tr×nh diÔn (nãi lµquy t¾c ch¬i còng ®öîc). Móa mo kh«ng tu©n thñ mét quy t¾cnµo c¶, nãi çch kh¸c, nã chØ nh»m mét môc ®Ých duy nhÊt: tõngngöêi tham gia cè tranh cho m×nh mét mÈu sinh thùc khÝ. Cßn®¸nh phÕt th× phô thuéc vµo mét sè quy t¾c, tuy kh«ng chÆt chÏnhö trong çc trß thÓ thao hiÖn ®¹i: quy t¾c trong çch ph©n bèngöêi ch¬i (®iÓm 1 trªn b¶ng so s¸nh); quy t¾c trong çch ch¬i côthÓ (®iÓm 2); quy t¾c vÒ çch ¨n thua (®iÓm 3); quy t¾c vÒ kh«nggian diÔn biÕn (®iÓm 4); quy t¾c vÒ thêi gian diÔn biÕn (®iÓm 5).

605


Nãi çch kh¸c ®i mét tÞ, móa mo ®¹i diÖn cho lo¹i trß mang chÊtå ¹t, lÊy kh«ng khÝ n¸o nhiÖt ®Õn v« trËt tù lµm ®Æc tÝnh, cã thÓnãi lµ lµm lÏ sèng, cßn ®¸nh phÕt, dï cã ån · ®Õn mÊy do cuéctranh giµnh gi÷a hai phe, c¶ do nhiÖt t×nh cña ngöêi xem n÷a,vÉn thuéc lo¹i trß diÔn ra theo quy öíc, lo¹i trß ®öîc quy ho¹ch.

§Õn ®©y, mét c©u hái kh¸c l¹i lãe lªn ë ®»ng xa. Nhö ®·nãi råi, míi nghe qua çc chi tiÕt cña trß móa mo ngöêi ngµy naydÔ dµng nghÜ ®Õn nghi lÔ cÇu phån thùc, cßn cung çch ®¸nhphÕt cã thÓ gîi mét sè nhµ khoa häc liªn töëng tho¸ng qua ®ÕnviÖc thê phông mÆt trêi. ThÕ th× ph¶i ch¨ng çc “trß diÔn” å ¹ttrong lÔ - héi xu©n míi gÇn ®©y ë B¾c Bé l¹i chøa ®ùng tronglßng chóng nh÷ng dÊu tÝch cña nghi lÔ cÇu phån thùc xa xöa, cßnçc “trß diÔn” ®öîc quy ho¹ch l¹i mang håi ©m cña h×nh th¸i thêmÆt trêi thêi s¬ sö? KÌm theo lµ mét c©u hái kh¸c: NÕu qu¶ thÕthùc, th× nguyªn nh©n g× ®· khiÕn nghi lÔ cÇu phån thùc, khinhËp th©n vµo lÔ - héi thêi sau, l¹i ®ßi hái chÊt å ¹t, cßn viÖc thêmÆt trêi, còng qua qu¸ tr×nh võa nãi, l¹i ®i vµo quy ho¹ch?

Mét lÇn n÷a, kh«ng mong g× Ýt nhiÒu lµm võa lßng ngöêith¾c m¾c, chõng nµo chöa thö ®èi chiÕu - so s¸nh...

TËp tÔnh ®i vµo ®èi chiÕu - so s¸nh víi vèn hiÓu biÕt cô thÓcßn qu¸ Ýt, tèt nhÊt cã lÏ lµ ®i ngay vµo lo¹i “trß diÔn” å ¹t. ÝtnhÊt th× lo¹i nµy xem chõng ®ì phÇn phøc t¹p, so víi lo¹i trß®öîc quy ho¹ch.

Thªm vµo tröêng hîp móa mo ë S¬n §ång, cã thÓ dÉn vµivÝ dô ë çc n¬i kh¸c, tõ nh÷ng trß ®· ®öîc çc t¸c gi¶ ®i tröíc(®Æc biÖt Toan ¸nh) miªu thuËt mét çch ng¾n gän, cho ®Õn chótÝt t«i tõng cã dÞp ghi t¹i chç. Ta sÏ thÊy r»ng móa mo kh«ng ph¶ilµ ®Æc s¶n riªng cña S¬n §ång.

Trªn tam gi¸c ch©u s«ng Hång, trong lÔ - héi xu©n cña kh¸

606


nhiÒu(?!) lµng - x·, gi÷a lóc cuéc tÕ ®ang diÔn ra trong ®×nh,bçng xuÊt hiÖn tröíc bµn thê chÝnh mét nam vµ mét n÷, nam «mh×nh dö¬ng vËt kh¸ lín lµm b»ng gèc duèi ®Ïo, n÷ dö¬ng ra ®µngtröíc h×nh ©m vËt còng kh¸ lín b»ng giÊy phÊt lªn khung tre.Cuéc tÕ t¹m dõng. Hai ngöêi x¸p l¹i nhau, xuyªn gèc duèi quakhung phÊt giÊy, xong lïi l¹i mÊy böíc. Cø thÕ ba lÇn, råi ®«itrai - g¸i míi rót lui h¼n. Cuéc tÕ l¹i tiÕp tôc.

“Trß diÔn” nµy cã vÎ thiÕu chÊt å ¹t, Ýt nhÊt còng so víi trßS¬n §ång. Còng dÔ hiÓu: ë ®©y, kh«ng cã c¶nh nhiÒu ngöêi tranhnhau sinh thùc khÝ. Nhöng ®õng quªn r»ng ®«i nam - n÷ diÔntrß cña hä theo mét tèc ®é kh¸ nhanh: tõ ®»ng sau bÊt thÇn xuÊthiÖn tröíc bµn thê chÝnh; x¸p nhau ba lÇn liÒn; rót lui lËp tøc.H¬n thÕ n÷a, kh¸c víi trong tröêng hîp S¬n §ång, ®o¹n ng¾nnµy l¹i x¶y ra gi÷a lóc “çc cô” ®ang tÕ, khiÕn cho cuéc tÕ ph¶idõng l¹i trong chèc l¸t: nã ®· böíc ®Çu ®öîc kÕt hîp víi lÔ thøctrung t©m. Vµ cø ®èi chiÕu tèc ®é còng nhö néi dung cô thÓ cñahai ho¹t ®éng hÇu nhö x¶y ra ®ång thêi ®ã (trß vµ tÕ), ta còngphÇn nµo möêng töîng ®öîc thÕ ®èi lËp ra mÆt gi÷a nhÞp ®iÖucÊp tèc cña trß vµ böíc ®i dµn tr¶i vµ trang nghiªm cña tÕ, gi÷acö chØ dÔ g©y cöêi cña hai ngöêi trai - g¸i vµ nh÷ng ®éng t¸ckhoan thai mµ höíng thöîng cña çc vÞ ®ang hµnh lÔ tröíc bµnthê. ThÕ ®èi lËp ®ã, theo t«i lµm næi bËt chÊt å ¹t Èn s½n trongnéi dung cña “trß diÔn”.

Hai x· Khóc L¹i vµ DÞ NËu (VÜnh Phó) më lÔ - héi xu©nvµo mång 7 vµ 28 th¸ng giªng ta. Trong lÔ tÕ thÇn, ngoµi nh÷nglÔ vËt th«ng thöêng cßn cã 36 h×nh töîng sinh thùc khÝ ®Ïo b»nggç: 18 dö¬ng, 18 ©m. Kh«ng riªng ë ®©y, mµ t¹i nhiÒu ®Þaphö¬ng kh¸c, çc h×nh töîng sinh thùc khÝ cã mÆt trong lÔ - héinhö thÕ ®öîc gäi lµ nâ - nöêng: (nâ dö¬ng vËt; nöêng: ©m vËt; nâ- nöêng: sinh thùc khÝ nãi chung, kh«ng kÓ ©m hay dö¬ng).

607


Trong ®¸m röíc quanh lµng sau buæi tÕ, çc nâ - nöêng còng cãmÆt, do 36 ngöêi cÇm: 18 trai, 18 g¸i, th¶y ®Òu chöa vî - chöachång, thuéc løa tuæi möêi t¸m. Võa röíc, hai bªn trai - g¸i võah¸t nh÷ng c©u ®èi ®¸p gîi lªn chuyÖn nam - n÷ ¨n n»m. §¸mröíc vÒ ®Õn s©n ®×nh, çc nâ - nöêng ®öîc treo lªn mét cµnh trecao c¾m gi÷a s©n. Cô giµ cao tuæi nhÊt lµng rung cµnh tre chochóng r¬i xuèng. D©n lµng x« vµo tranh cöíp, trong tiÕng reo hßvang déi.

H×nh töîng sinh thùc khÝ cã khi hiÖn lªn döíi d¹ng h¬ikh¸c, vÝ nhö trong lÔ - héi (lÇn nµy lµ lÔ - héi thu, kh«ng ph¶ixu©n) cña lµng Long Kh¸m (Hµ B¾c), mµ thêi gian diÔn ra kÐodµi tõ mång 7 ®Õn 15, thËm chÝ 28 th¸ng 8 ta. Lóc r· ®¸m (haykÕt thóc lÔ - héi th× còng thÕ) ®óng vµo nöa ®ªm «ng chñ tÕ «mkhóc gç s¬n kh¸ to nÐm ra s©n ®×nh, tröíc m¾t cña ®«ng ®¶o d©nlµng tËp häp l¹i ®Êy: ®öîc dïng vµo dÞp ®Æc biÖt nµy, khóc gç Êymang tªn méc tÊt. Çc cô giµ trong lµng, tõ 50 tuæi trë lªn, ®·chùc s½n, m×nh trÇn, löng ®ãng khè. Çc cô ïa ra s©n tranhnhau khóc gç. Cuéc tranh giµnh cã thÓ lan tõ s©n ®×nh ra tËnngoµi ®ång, v× cã cô nµo ®ñ søc kháe mang khóc gç mµ ch¹y, th×çc cô kh¸c còng ®uæi theo giËt l¹i. Cø thÕ ®Õn t¶ng s¸ng, gi÷atiÕng trèng giôc liªn håi vµ tiÕng hß reo cæ vò cña d©n lµng. Cuèicïng, c©y méc tÊt ®öîc röa s¹ch vµ ®öa vµo cÊt trong ®×nh.

VÝ dô cuèi cïng mµ t«i cã thÓ dÉn: r· La. “R·” nãi ®©y lµ r·®¸m, tøc kÕt thóc lÔ - héi: cßn “La” lµ lµng La (Hµ S¬n B×nh).Còng nhö ë Long Kh¸m, lÔ - héi xu©n lµng La chÊm døt vµo lócnöa ®ªm, b»ng mét “trß diÔn” cø t¹m gäi lµ “cã mét, kh«ng hai”.Gi÷a lóc ®«ng ®¶o d©n lµng ®ang cã mÆt bªn trong ®×nh, bçng®Ìn t¾t phôt. Gi÷a ®ªm tèi mï, vang lªn ba håi trèng, råi ba håichiªng, nhÞp ®¸nh rÊt chËm, cè t×nh chËm... Trong khi ®ã, trai -g¸i ®øng gÇn nhau cø mÆc søc..., cho ®Õn lóc chiªng - trèng im,

608


®Ìn l¹i s¸ng. Mét vµi ngöêi b¹n ®· dù r· La vµo nh÷ng n¨mngay tröíc Çch m¹ng th¸ng T¸m nãi ch¾c víi t«i r»ng “mÆcsøc” bÊy giê, chØ lµ mÆc søc «m Êp, vuèt ve, cßn nhö cÆp nµo cãý ®Þnh ®i xa h¬n thÕ, th× hai ngöêi cø chùc s½n bªn nhau gÇncöa, ®Ìn võa t¾t hä liÒn chuån ra khái ®×nh. VÉn theo lêi çc b¹nÊy, mét vµi chµng trai tinh nghÞch cè t×nh ®øng s½n c¹nh çc bµ,lîi dông bãng tèi mµ l«i kÐo cho çc bµ tru trÐo lªn, xem ®ã lµ trß®ïa. Dï sao, t«i kh«ng ng¹c nhiªn, nÕu råi ®©y cã b»ng chøngcho phÐp tin r»ng, vµo mét thêi xa xöa h¬n, nam - n÷ cã thÓ giaophèi thùc sù ngay trong ®×nh vµo ®ªm r· La.

Cè chän ra nh÷ng vÝ dô kh¸c nhau Ýt nhiÒu vÒ chi tiÕt, cuèicïng chØ cßn n¨m tröêng hîp (kÓ c¶ tröêng hîp S¬n §ång). Consè qu¸ thÊp! Êy thÕ mµ, khi míi b¾t tay vµo viÕt, t«i cø ngì m×nhbiÕt nhiÒu h¬n thÕ. §· thÕ, n¨m vÝ dô dÉn ra chØ ®öîc chän métçch ngÉu nhiªn, kh«ng ph¶i tõ mét c«ng tr×nh s¬ kÕt vÒ çc “héidiÔn” å ¹t ë B¾c Bé, mµ biÕt g× dÉn nÊy, dï biÕt qua s¸ch b¸o haybiÕt t¹i chç. H¬n thÕ n÷a, çc vÝ dô ®Òu chöa trän vÑn vÒ tö liÖu:kh«ng ®öîc ®Æt trªn bèi c¶nh lÔ - héi hµng n¨m cña tõng lµngcô thÓ; thiÕu chi tiÕt..., ch¼ng h¹n thiÕu kÝch tÊc vµ h×nh ¶nh (dïlµ h×nh ¶nh dùng l¹i) cña nâ - nöêng ë tõng n¬i, thiÕu mét phÇnlêi ca cña nh÷ng bµi h¸t ®èi ®¸p gi÷a nam vµ n÷ khi röíc sinhthùc khÝ (trong tröêng hîp Khóc L¹i vµ DÞ NËu)...

Dï sao, ®Ó böíc ®Çu suy nghÜ vÒ vÊn ®Ò võa ®Æt ra, cø t¹mchÊp nhËn ®«i tÝ ®· biÕt, ®Ó thö ®èi chiÕu so s¸nh. Cã thÓ thÊyg×?

§iÒu nãi ®öîc ngay: mÆc nh÷ng kho¶ng çch vÒ chi tiÕtgi÷a n¨m “trß diÔn”, mµ ta cã thÓ xem lµ “tiÓu dÞ”, çi “®¹i ®ång”,t«i muèn nãi çi chung cho c¶ n¨m trß, çi khiÕn chóng cã kh¸cnhau g×, råi th× vÉn cã thÓ ®öîc xÕp chung vµo mét lo¹i, chÝnh lµý niÖm nam - n÷ giao phèi. ý niÖm Êy, qua “trß diÔn”, hiÖn lªn

609


döíi d¹ng biÓu vËt vµ biÓu töîng mµ gi¸c quan cña con ngöêi thunhËn ®öîc: h×nh töîng dö¬ng vËt, hay nâ (®Ó dïng çch gäi phæbiÕn nhÊt); h×nh töîng ©m vËt, hay nöêng; vµ ®éng t¸c tr×nhdiÔn nãi lªn hµnh ®éng giao phèi.

Riªng vÒ tröêng hîp r· La, çi biÓu vËt vµ biÓu töîng, tuyv¾ng mÆt, l¹i ®öîc thay thÕ b»ng “vËt” thùc vµ ®éng t¸c thùc, dïchØ ®öîc ph¸c qua ®Ó gîi ý, nhö vµo thêi ngay tröíc Çch m¹ngth¸ng T¸m. §iÒu ®¸ng löu ý lµ ®a sè ngöêi cã mÆt t¹i chç kh«ngchØ chøng kiÕn “trß diÔn”, nhö xem mét trß vui, mµ cßn trùc tiÕptham gia vµo ®Êy, cã lÏ chÝnh v× thÕ mµ r· La kh«ng cÇn ®Õn cuéctranh nâ - nöêng gi÷a d©n lµng: ý niÖm nam - n÷ giao phèi ®·thÊm vµo tÊt c¶ céng ®ång cã mÆt trong trß ch¬i tËp thÓ. Vµ ®iÒu®ã cµng t¨ng thªm chÊt å ¹t mµ ta ®· biÕt lµ ®Æc tÝnh chung cñalo¹i trß nµy. Thùc ra, ý niÖm nam - n÷ giao phèi, tuy ®öîc v¹chl¹i tõ ®Çu nhö thÕ, vèn n»m trong ý thøc cña mäi ngöêi chøngkiÕn hoÆc tham gia “trß diÔn” qua nh÷ng thêi chöa xa x«i g×. Nãn»m trong hiÓu biÕt h÷u thøc cña mäi ngöêi. V¶ ch¨ng, diÔnbiÕn cô thÓ cña trß, dï theo dÞ b¶n ®Þa phö¬ng nµo, kh«ng hÒ chedÊu ý niÖm ®ã, mµ cßn cè ph¬i bµy nã ra, cµng râ cµng tèt. VÊn®Ò khóc m¾c h¬n: t¹i sao nã l¹i ®öîc g¾n vµo lÔ - héi xu©n (trõtrong tröêng hîp lµng Long Kh¸m), biÓu hiÖn lín nhÊt vµ trängthÓ nhÊt cña sinh ho¹t t«n gi¸o vµ vui ch¬i tËp thÓ, mµ ®èi töîngthê cóng chñ yÕu lµ vÞ thµnh hoµng b¶o hé lµng?

D©n quª thöêng b¶o r»ng së dÜ cã thÕ lµ v× lµng thê d©mthÇn. §õng véi b¸c ngay çch hiÓu nµy. T«i tin r»ng, nÕu më métcuéc ®iÒu tra tö¬ng ®èi tØ mØ, th× ta sÏ thÊy, Ýt nhÊt còng t¹i métsè lµng, “trß diÔn” nâ - nöêng ®i ®«i víi viÖc thê lo¹i thÇn võanãi. Thê d©m thÇn kh«ng ph¶i lµ chuyÖn qu¸ hiÕm ë lµng quªB¾c Bé, m·i ®Õn gÇn ®©y. Cã ®iÒu r»ng cø dùa vµo chót Ýt ®·biÕt, th× cho ®Õn nay t«i chöa hÒ nghe nãi lµng La (n¬i diÔn ra

610


trß r· La) cã thê d©m thÇn nµo. Tr¸i l¹i, lµng §ång Kþ (mµ lÔ -héi xu©n sÏ ®öîc bµn ®Õn sau ®©y) cã thê d©m thÇn c¹nh bê suèigÇn ®×nh (®µn bµ - con g¸i, khi léi qua, ph¶i vÐn cao v¸y, dï nöícsuèi ch¼ng s©u g×), nhöng kh«ng hÒ ch¬i trß xuyªn nâ qua nöêng,hay tranh nhau nâ - nöêng.

Ph¶i t×m mét lêi ®¸p kh¸c. Lêi ®¸p Êy, nhö t«i ®· nãi tõ®Çu, giê ®©y cã s½n trªn m«i cña nhiÒu ngöêi, khi mµ hiÓu biÕtvÒ cæ häc ®· ®¹t tíi møc nhö ngµy nay. Dï sao, h·y cø nh¾c l¹i,mµ cè g¾ng nh¾c cho “cã ®Çu cã ®òa” h¬n, so víi nh÷ng lêi bµnmiÖng löu hµnh tõ bao n¨m nay. H×nh töîng sinh thùc khÝ vµbiÓu töîng cña hµnh ®éng tÝnh giao kh«ng chØ hiÖn lªn qua çc“trß diÔn” å ¹t trong lÔ - héi cña lµng quª B¾c Bé. Chóng cã mÆttrong tËp qu¸n thê cóng cña nhiÒu téc ngöêi trªn thÕ giíi, mµnæi tiÕng nhÊt lµ ngöêi Ên vµ nh÷ng céng ®ång tõng tiÕp thu v¨nminh Ên §é, víi hai ®èi töîng thê phông ai còng biÕt: linga(linga), dö¬ng vËt; gi«ni (yoni), ©m vËt. Vµ nÕu nhö trß nâ -nöêng ë ta bÞ g¸n cho viÖc thê d©m thÇn, th×, tr¸i l¹i, çc téc thêcóng ©m - dö¬ng vËt ®Òu ý thøc ®öîc r»ng tËp tôc Êy nh»m cÇuxin phån thùc, hay cÇu xin sinh s«i nÈy në: sinh s«i n¶y në choc©y trång, ®Æc biÖt c©y lö¬ng thùc; sinh s«i nÈy në cho gia sóc:cho c¶ con ngöêi. Mét sè nhµ kh¶o cæ häc cßn ®Èy lïi h×nh th¸ithê phông nµy ngöîc vÒ thêi tiÒn sö, thêi ®¸ míi, thêi xuÊt hiÖnt¹i mét sè vïng nh÷ng töîng n÷ víi vó vµ m«ng qu¸ khæ, mµ d©ntéc häc cã thÓ ngê lµ hiÖn töîng cña MÑ §Êt, hay MÑ khëinguyªn.

Qu¶ kh«ng cã g× tr¸i kho¸y, nÕu cè t×m gèc g¸c cña “trßdiÔn” ta ®ang quan t©m ë lÔ cÇu phån thùc. Nh÷ng g× viÕt ra cho®Õn ®©y chØ nh»m s¾p xÕp l¹i ®«i ®iÒu ®· biÕt cho cã trËt tù h¬n,hßng cñng cè thªm gi¶ thuyÕt. Nhöng chØ n¨m vÝ dô th«i râ rµnglµ chöa ®ñ ®Ó biÕn gi¶ thuyÕt lµm viÖc thµnh ®iÒu hoµn toµn

611


®¸ng tin cËy. Cßn ph¶i bæ sung chi tiÕt cho c¶ n¨m tröêng hîp;cßn ph¶i t×m vÝ dô míi...

Mét lêi tö vÊn cuèi cïng: T¹i sao “trß diÔn” nâ - nöêng baogiê còng mang chÊt å ¹t, vµ thöêng ®öîc tÝch hîp vµo lÔ - héixu©n? Töëng nhö nh÷ng hai c©u hái, nhöng thùc ra chØ lµ mét,hay cã thÓ ghÐp lµm mét ®Ó t×m lêi ®¸p. Nam - n÷ giao phèi, biÓutöîng cña phån thùc, cña sinh s«i n¶y në, kh«ng ph¶i lµ kÕt qu¶cña c¶ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc tõ tèn, l©u dµi. Nã lµ con ®Î cñamét søc m¹nh kh«ng dÌ chõng tröíc ®öîc, bÊt thÇn d©ng lªn tõchèn s©u th¼m cña con ngöêi, tõ tÇng v« thøc. Nã lµ b¶n n¨ng,vÜnh viÔn lµ b¶n n¨ng. Trªn b×nh diÖn sinh ho¹t tËp thÓ, nã cßncã t¸c dông g©y cöêi. Mµ b¶n n¨ng cã thÓ g©y cöêi, khi hiÖn th©nthµnh hµnh ®éng tËp thÓ cña x· héi, kh«ng thÓ tu©n thñ métquy t¾c nµo c¶. ChÊt å ¹t ®· ®öîc chøa s½n trong nã råi.

MÆt kh¸c, viÖc cÇu phån thùc, hay cÇu sinh s«i n¶y në, mµ®öîc hót vµo lÔ - héi ®Çu n¨m, tröíc mét ®ît s¶n xuÊt míi, cøtöëng nhö lµ chuyÖn tÊt nhiªn, kh«ng g× ®¸ng nãi. Cã lý ®Êy,nhöng sù thùc e cßn phøc t¹p h¬n. §Çu n¨m cßn lµ thêi më ramét chu kú míi cña thêi gian. Tröíc con m¾t cña nh÷ng ngöêisèng trong çc x· héi trång trät s¬ khai, thêi gian cø kh«ngngõng lÆp l¹i thµnh nh÷ng chu kú gÇn hÖt nhau, hÕt xu©n - h¹- thu - ®«ng, l¹i xu©n - h¹ - thu - ®«ng... Mét vßng trßn khÐpkÝn, cã thÓ nãi thÕ. Chöa ph¶i lµ vßng xo¸y èc cña çch nh×n míingµy nay. Kh«ng cã g× l¹, nÕu ®Çu n¨m ®öîc ®ång nhÊt víi thêikhëi nguyªn trong thÇn tho¹i, khi vò trô cßn hçn mang, trêi -®Êt chöa ph©n hãa. LÔ - héi xu©n, döíi d¹ng th« s¬ cña mét thêixa xöa nµo ®ã, h¼n chöa ph¶i lµ viÖc thê cóng thÇn b¶o hé lµng,hay chöa lÊy nã lµm lÔ thøc trung t©m, mµ cã thÓ chØ lµ ®éng t¸c®Çu tiªn ®Ó hçn mang chÊm døt, cho trêi - ®Êt ph©n hãa, cuécsèng ra ®êi. Trß xuyªn nâ qua nöêng cã thÓ gãp phÇn vµo buæi

612


håi sinh cña cuéc sèng, cßn c¶nh tranh nhau nâ - nöêng ph¶ich¨ng lµ h×nh ¶nh cña thêi hçn mang?

§i vµo lo¹i “trß diÔn” ®öîc quy ho¹ch, t«i kh«ng cã trongtay tö liÖu nµo kh¸c ngoµi ®¸nh phÕt (vµ mét tröêng hîp n÷a,mµ t«i sÏ tr×nh bµy vµo ®o¹n cuèi). Thùc ra, trß ®¸nh phÕt kh«ngchØ cã mÆt trong lÔ - héi cña hai lµng BÝch §¹i vµ Thöîng L¹p.Còng döíi tªn gäi Êy, nã xuÊt hiÖn t¹i nhiÒu ®Þa phö¬ng kh¸cnhau ë B¾c Bé. Nhöng ë ®©u th× nã còng kh¸ gièng nhau, c¶ vÒçc quy t¾c lÉn nhiÒu chi tiÕt, khiÕn ngöêi quan s¸t khã lßng ra®i tõ ®ã mµ nãi lªn ®öîc g× ®¸ng kÓ.

V× thÕ, ë ®©y t«i kh«ng thö ®èi chiÕu - so s¸nh, nhö ®· lµmvíi lo¹i “trß diÔn” å ¹t. Vµ bëi v× ®¸nh phÕt, víi vµi chi tiÕt cñanã, l¹i cã thÓ gîi cho mét sè nhµ khoa häc liªn töëng xa x«i ®Õnh×nh th¸i thê mÆt trêi s¬ sö, nªn döíi ®©y t«i sÏ cè g¾ng th©utãm l¹i ®«i ®iÒu ngöêi ta ®· nãi vÒ h×nh th¸i thê phông Êy, ®ångthêi tù vÊn vÒ ®«i biÓu hiÖn cô thÓ cña nã trong lÔ tiÕt vµ lÔ thøc.

Thùc ra, tõ kh¸ l©u råi, mét sè nhµ d©n téc häc ë nöícngoµi ®· b¾t ®Çu ngê vùc, tù hái kh«ng biÕt h×nh th¸i ®ã cã tõngthùc sù tån t¹i hay kh«ng trong lÞch sö t«n gi¸o cña con ngöêi.Dï sao, “mét sè nhµ d©n téc häc” kh«ng cã nghÜa lµ tÊt c¶. Huèngchi cã mét thêi chöa xa mµ mÊy ch÷ “thê mÆt trêi” l¹i ®öîc döluËn khoa häc réng r·i trªn thÕ giíi chÊp nhËn. Cßn ë ta, cho ®Õnh«m nay, ý kiÕn cò (cña M.Colani), ý kiÕn g¾n mét yÕu tè thöêngxuyªn cña nghÖ thuËt §«ng S¬n víi h×nh th¸i thê phông ®ã, vÉn®öîc çc nhµ kh¶o cæ häc ViÖt Nam tr©n träng. VËy, ta cø xemnhö thê mÆt trêi lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc cã c¬ së.

H×nh th¸i Êy, nÕu cã thùc, kh«ng thÓ ra ®êi tröíc hay cïngmét lóc víi tÝn ngöìng phån thùc. Çc nhµ kh¶o cæ häc thöêngquy nã vµo kho¶ng thêi s¬ sö. Kh«ng ph¶i lµ con ngöêi, ngay tõ

613


®Çu, kh«ng ph©n biÖt ®öîc ngµy víi ®ªm, mÆt trêi víi mÆt tr¨ng.Nhöng çi mµ con ngöêi nhËn thøc ®öîc tröíc hÕt trªn bÇu trêilµ nh÷ng biÕn ®éng vÒ h×nh d¸ng cña mÆt tr¨ng qua tõng ®ªmmét, tõ ®ã mµ ph©n biÖt ®öîc th¸ng nµy víi th¸ng kia, çc ®o¹nng¾n trong tõng th¸ng. LÞch ®Çu tiªn cña con ngöêi lµ lÞch tr¨ng.Cho ®Õn nay, lÞch tr¨ng vÉn lµ lÞch cña çc téc Thöîng ë T©yNguyªn, xa h¬n n÷a lµ lÞch truyÒn thèng cña ®¹o Håi. Tõ nh÷ngh×nh næi trªn mÆt ngoµi ®å ®ång çc thêi Thö¬ng - Chu më ®Çucho lÞch sö Trung Hoa, cã nhµ nghiªn cøu (C.Hentze) ®· läc ra®öîc nh÷ng tÝn ngöìng cã liªn quan ®Õn mÆt tr¨ng.

Cßn h×nh d¸ng cña mÆt trêi th× kh«ng biÕn ®æi qua tõngngµy ®Ó ®Ëp ngay tõ ®Çu vµo m¾t con ngöêi. §öêng ®i nãi chungcña nã, tõ §«ng sang T©y, nãi cho chÝnh x¸c lµ chuyÓn ®éng ¶ocña nã qua bÇu trêi, tuy kh«ng phøc t¹p l¾m, vÉn chöa ®öîcnhËn thøc tõ ®Çu, Ýt nhÊt còng chöa ®öîc nhÊn m¹nh, trªn mÆtmét sè ®å ®ång §«ng S¬n (ra ®êi sau ®å ®ång Thö¬ng - Chu ÝtnhÊt còng hai thiªn niªn kû), ngöêi ta míi t×m ra ®öîc mçi métb»ng chøng vÒ viÖc thê phông mÆt trêi: höíng chuyÓn ®éng cñathiªn thÓ ®Æc biÖt Êy øng víi höíng ®i cña ngöêi vµ vËt trªn çcd¶i hoa v¨n. Cßn nh÷ng biÕn ®éng nhá trªn ®öêng nã ®i (®iÓmcô thÓ nã mäc lªn, ®iÓm cô thÓ nã lÆn xuèng, böíc ®i qua bÇutrêi...), nh÷ng chi tiÕt tinh vi ®ã chØ ®öîc nhËn thøc dÇn qua thêigian l©u dµi, vµ sÏ dÉn tíi viÖc ra ®êi cña lÞch mÆt trêi trong thêikú lÞch sö: lÞch truyÒn thèng Trung Hoa, mµ vµi nöíc ë §«ng ¸®· tiÕp nhËn, vÉn chöa hoµn toµn lµ dö¬ng lÞch, cßn lµ ©m -dö¬ng lÞch.

MÊy ch÷ “h×nh th¸i thê phông mÆt trêi”, thùc ra, ®öîc dÞchtõ tªn gäi mµ xöa nay çc nhµ d©n téc häc ë nhiÒu nöíc ®· quendïng (culte solaire). §õng v× nã mµ hiÓu lÇm r»ng ®Êy lµ mét t«ngi¸o hoµn toµn míi ®· lo¹i trõ mäi tÝn ngöìng tõng tån t¹i tröíc

614


nã. Khi míi h×nh thµnh nã lµ mét tÝn ngöìng míi, thÕ th«i. Vµvíi tö çch Êy, nã ®öîc tÝch hîp vµo tæng thÓ nh÷ng tÝn ngöìngvèn cã cña céng ®ång. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt nµo ®ã,mÆt trêi cã thÓ dÇn dÇn ®öîc ®ång hãa víi tèi thöîng thÇn trongthÇn tho¹i. Nã còng chØ cã thÓ chØ lµ mét thÇn trong sè nh÷ngthÇn linh do tèi thöîng thÇn sai khiÕn. Dï sao, mÆt trêi, víi quit¾c chuyÓn ®éng cña nã qua bÇu trêi mµ con ngöêi böíc ®ÇunhËn thøc ®öîc, kh«ng khái ¶nh höëng ®Õn lÔ thøc vµ lÔ tiÕt: ÝtnhÊt còng qua nh÷ng g× ®Õn nay cßn biÕt ®öîc, ngöêi ta thÊy vaitrß cña nã ®öîc ®Ò cao trong nghi lÔ. ThÊp th× còng cã nh÷ng chitiÕt lÆp l¹i höíng ®i vµ ®Æc ®iÓm næi bËt nhÊt trong ngo¹i d¹ngcña nã, vÝ nhö höíng ngöîc chiÒu quay cña kim ®ång hå trongthÕ ®øng vµ böíc ®i cña ngöêi vµ vËt trªn çc vµnh trang trÝ cñatrèng ®ång §«ng S¬n lo¹i I, hoÆc mµu ®á cña qu¶ cÇu vµ höíng§«ng - T©y cña s©n ch¬i trong trß ®¸nh phÕt (nÕu råi ®©y cã ®ñ®iÒu kiÖn h¬n ®Ó tin ch¾c ®öîc r»ng “trß diÔn” Êy lµ vang vängcña h×nh th¸i thê mÆt trêi mét thuë). Cao nhÊt cã lÏ lµ vÞ trÝ tèithöîng thÇn mµ thiªn thÓ nµy chiÕm lÜnh trong t«n gi¸o cña métsè céng ®ång Anh®iªng Mü ch©u thêi tröíc C«l«ng.

Dï cao, dï thÊp, dï ®ßi hái nh÷ng lÔ tiÕt rïng rîn (nhöviÖc h¹ s¸t hµng tr¨m trÎ con trong nghi lÔ lín t¹i mét vµi vïngë ch©u Mü thêi tröíc C«l«ng), hay chØ th¸i ®é nhèn nh¸o cña mét®¸m ®«ng xem ®¸nh phÕt (mét lÇn n÷a, l¹i gi¶ thiÕt r»ng ®Êy lµdÊu tÝch mê nh¹t cña viÖc thê mÆt trêi), th× lo¹i lÔ thøc vµ lÔ tiÕt®ang bµn, kÓ c¶ trong tröêng hîp chóng ®· mang d¹ng trß ch¬i,bao giê còng diÔn ra trong quy t¾c. Cµng lµ trß ch¬i, quy t¾ccµng chÆt chÏ. Theo chç t«i nghÜ, ®iÒu ®ã chñ yÕu ph¶n ¸nh tÝnhquy luËt trong vËn hµnh cña mÆt trêi, dï cho nã chØ ®öîc ngöêixöa böíc ®Çu nhËn ra. Ra ®êi trªn c¶ mét ®o¹n ®öêng nhËn thøcdµi, çi gäi lµ h×nh th¸i thê mÆt trêi kh«ng ph¶i lµ b¶n n¨ng,

615


kh«ng b¾t nguån tõ b¶n n¨ng nhö tÝn ngöìng phån thùc. Lµ kÕtqu¶ cña nhËn thøc, diÔn biÕn cña nã (dï trong khu«n cña lÔ thøchay cña “trß diÔn”) ph¶i lµ qui t¾c, nhÊt thiÕt ph¶i diÔn ra trongqui t¾c.

§iÒu còng cÇn nãi lµ h×nh th¸i thê mÆt trêi kh«ng ph¶itõng cã mÆt kh¾p n¬i, kh«ng tõng lµ tÝn ngöìng cña mäi técngöêi. Cã nh÷ng céng ®ång, chöa kÞp ®i vµo ngâ Êy, ®· tiÕp xócvíi mét nÒn v¨n minh cao h¬n, tõ ®ã mµ nhËp th¼ng vµo métquan niÖm chen chóc nhau trªn ngöìng cöa cña lÞch sö.

Mét - hai chi tiÕt vµ mét “trß diÔn” trong lÔ - héi xu©n lµng§ång Kþ (Hµ B¾c) còng nh¾c nhë, dï xa x«i, ®Õn h×nh th¸i thêmÆt trêi. ChØ nh¾c nhë th«i, chöa ph¶i lµ b»ng chøng. Dï sao,t«i cø tãm l¹i ®©y, Ýt nhÊt còng v×, trªn ngo¹i diÖn, chóng cãphÇn kh¸c so víi vµi chi tiÕt ®· lÊy ra ®öîc tõ trß ®¸nh phÕt.

LÔ tÕ b¾t ®Çu s¸ng mång 3 TÕt t¹i ®×nh. §iÒu ®Ëp ngay vµom¾t lµ çch trang trÝ n¬i thê: mÆt tröíc çc bµn thê Èn ®»ng saumét tÊm tröíng chung, nÒn tröíng mµu xanh l¬, gi÷a tröíng næilªn hai ch÷ ®á: “phông sù” (nghÜa lµ thê phông). T«i chöa tõngbiÕt hay nghe nãi chi tiÕt nµy cã mÆt trong lÔ héi cña lµng nµokh¸c, ngoµi §ång Kþ.

§iÒu kh¸c thöêng n÷a: trong suèt cuéc tÕ, bèn «ng ®¸m,tøc bèn cô cao tuæi nhÊt cña bèn gi¸p trong lµng, l¹i kh«ng ngåichung tõng cô víi gi¸p m×nh, mµ ngåi mçi ngöêi döíi ch©n méttrong bèn cét tröíc mÆt bµn thê chÝnh, löng tùa cét, mÆt quay raçc vÞ ®ang tÕ vµ mäi d©n lµng bÊy giê cã mÆt trong ®×nh. KhÝac¹nh nµy h¼n cã ý nghÜa cña nã: ta sÏ bµn sau. Nhöng cßn métkhÝa c¹nh kh¸c, mµ còng ®Ëp ngay vµo m¾t: cô nµo còng chÝtkh¨n ®á, mÆc ¸o thông ®á, quÇn ®á, th¾t d©y löng xanh ngoµi ¸o.L¹i mµu ®á vµ mµu xanh!

616


Cã thÓ cã liªn quan ®Õn hai mµu Êy lµ mét “trß diÔn”: trßd« «ng ®¸m. Vµo buæi chiÒu lÔ - héi xu©n kÕt thóc, ®«ng ®¶o d©nlµng cã mÆt t¹i ®×nh, bèn «ng ®¸m vÉn ¸o - kh¨n ®á, víi th¾tlöng xanh, cßn trai tr¸ng çc gi¸p th× ®ãng khè, ®á cã, xanh cã,tïy ý thÝch cña tõng ngöêi. Tõ trong ®×nh, trai tõng gi¸p c«ngkªnh «ng ®¸m cña gi¸p m×nh ra s©n ®×nh. Tõ “d«”, trong khÈung÷ “d« «ng ®¸m”, cã thÓ mang nghÜa: c«ng kªnh. Trªn s©n,ngöêi cña bèn gi¸p x¸p l¹i nhau thµnh mét vßng trßn réng vµkh¸ dµy. Ngåi trªn vai cña ®¸m trÎ, çc cô cø hoa tay nhö móa,cßn vßng trßn th× chËm r·i xoay t¹i chç. Höíng xoay: tõ tay tr¸iqua tay ph¶i cña mäi d©n lµng ®ang xóm quanh s©n nh×n vµo,võa theo dâi võa Çm Ü reo hß. Dï cho ngöêi §ång Kþ kh«ng aib¶o thÕ, ®ã râ rµng lµ höíng ngöîc l¹i chiÒu quay cña kim ®ånghå. Tõ vµi chi tiÕt vµ “trß diÔn” võa tãm, cã thÓ thÊy g×.

Ph¶i nãi ngay r»ng chöa thÊy ®öîc g× cho “möêi ph©n râmöêi”. Dï sao, mµu ®á cña hai ch÷ “phông sù” trªn tÊm tröíngxanh, cña s¾c phôc trªn ngöêi çc «ng ®¸m, cña khè trªn löngmét sè trai gi¸p, ch¼ng kh¸c g× mµu ®á phñ mÆt ngoµi qu¶ cÇutrong trß ®¸nh phÕt, kh«ng khái nh¾c nhë ®Õn mÆt trêi, cµngnh¾c nhë khi nã hiÖn lªn trong lÔ - héi xu©n §ång Kþ nh÷ng balÇn. NÕu kh¶ n¨ng ®ã råi ®©y, ®öîc hoµn toµn chøng thùc qua töliÖu míi, th× mµu xanh l¬ cña nÒn tröíng, cña th¾t löng tóm ¸oçc cô, cña mét sè khè, kh«ng cã thÓ lµ g× kh¸c, nÕu kh«ng ph¶ilµ mµu cña bÇu trêi trªn ®ã mÆt trêi hiÖn lªn vµ di chuyÓn.

VÒ höíng quay cña vßng trßn d« «ng ®¸m, chØ cÇn nh¾c l¹igi¶ thuyÕt ®· biÕt quanh höíng ®øng vµ di ®éng cña ngöêi vµvËt trªn mÆt ngoµi çc trèng §«ng S¬n lo¹i I: höíng chuyÓn®éng ¶o cña mÆt trêi. Dï sao, trªn c¬ së chØ hai tröêng hîp th«i(§«ng S¬n I vµ d« «ng ®¸m), th× gi¶ thuyÕt vÉn cßn lµ gi¶ thuyÕt.

Mét c©u hái chöa cã lêi gi¶i ®¸p, nhöng, dï sao, vÉn lµ mét

617


gîi ý cho viÖc t×m hiÓu sau nµy: Bèn «ng ®¸m trong s¾c phôc ®á- xanh, ph¶i ch¨ng ®Êy lµ h×nh töîng cña mÆt trêi qua bèn mïaxu©n - h¹ - thu - ®«ng?

Cuèi cïng, mét “trß diÔn” kh¸c còng ë §ång Kþ, tuy cã vÎkh«ng liªn quan g× ®Õn h×nh th¸i thê mÆt trêi: trß cöíp cét. L¹imét chuyÖn “kh¸c thöêng” n÷a, trong chõng mùc t«i chöa ngheai nãi nã cã mÆt ë n¬i nµo kh¸c. Bèn cét tröíc bµn thê chÝnh, n¬ibèn «ng ®¸m ngåi qua suèt lÔ - héi xu©n, kh«ng hiÓu tõ thuë nµoråi ngöêi ta ®· g¸n cho chóng mét trËt tù öu tiªn: nhÊt, nhÞ,tam, tø. Mét trËt tù rÊt cã thÓ lµ vò ®o¸n, mµ mäi d©n lµng ®·chÊp nhËn tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c. ¤ng ®¸m cña gi¸p nµo ngåidöíi ch©n cét nµo, ®iÒu ®ã còng ®öîc æn ®Þnh thµnh trËt tù quatõng n¨m mét. Nhöng böíc vµo ®Çu n¨m míi, tröíc mét ®ît s¶nxuÊt míi, ®Æc biÖt tröíc mét chu kú míi cña thêi gian, trËt tù Êyl¹i bÞ ®¶o lén. Qua trß cöíp cét. Mµ cöíp nh÷ng ba lÇn. Chê ®ãngiao thõa, trai tr¸ng cña tõng gi¸p (còng ®ãng khè ®á - khèxanh) tô häp t¹i nhµ «ng ®¸m gi¸p m×nh (còng trong s¾c phôc®á - xanh). Ph¸o võa næ b¸o hiÖu n¨m míi, mäi ngöêi c¾m ®Çuch¹y ra ®×nh. §Õn n¬i trai tõng gi¸p dïng søc m¹nh å ¹t Ên cho®öîc «ng ®¸m cña m×nh vµo ch©n cét nhÊt. Kh«ng ph¶i Ên cho®öîc lµ xong: trai çc gi¸p kh¸c l¹i cè l«i cô ra khái ch©n cét, ®ÓÊn cô cña hä vµo, còng b»ng søc m¹nh å ¹t. ThÕ lµ vËt nhau, ®Ìlªn nhau, tÊt c¶ cïng tranh giµnh trong niÒm vui chung. Khimäi ngöêi ®· qu¸ mÖt, hµo høng ban ®Çu ®· l¾ng l¹i, th× bèn «ng®¸m yªn vÞ ë bèn ch©n cét theo mét trËt tù míi, kh¸c víi trËt tù®· æn ®Þnh qua suèt n¨m tröíc. Trß cöíp cét cßn diÔn ra hai lÇnn÷a. LÇn thø hai: vµo ®Çu buæi chiÒu lÔ - héi kÕt thóc, khi çcgi¸p, cïng «ng ®¸m cña hä, míi kÐo vµo ®×nh. LÇn thø ba: còngtrong buæi chiÒu Êy, sau trß d« «ng ®¸m, khi çc gi¸p míi tõ s©n®×nh trë l¹i bªn trong ®×nh. Nhöng kÕt qu¶ cña lÇn “cöíp” cuèi

618


cïng nµy còng chØ lµ t¹m thêi. Mäi ngöêi võa yªn vÞ, sö cô trôtr× chïa lµng (bªn c¹nh ®×nh) böíc ra, tay böng mét çi khay,trªn khay lµ bèn l¸ th¨m gÊp kÝn: nhÊt, nhÞ, tam, tø. Bèn «ng®¸m lÇn löît bèc th¨m, råi thay ®æi chç ngåi theo kÕt qu¶ bèc.TrËt tù míi nµy, vÒ chç ngåi cña bèn cô, lµ trËt tù æn ®Þnh: nã®öîc gi÷ nguyªn nhö vËy suèt n¨m míi. §õng quªn r»ng sö côcã thÓ lµ ngöêi lµng, cã thÓ kh«ng, nhöng, dï sao, vÉn kh«ngtrùc tiÕp liªn quan ®Õn cuéc sèng cña d©n lµng, cã thÓ nãi lµ chØë “bªn r×a” vµ bªn trªn cuéc sèng Êy, kh«ng ph¶i lµ ngöêi cñagi¸p nµo.

Mét trËt tù cø töëng nhö lµ vÜnh viÔn æn ®Þnh, bçng bÞ ®¶olén ngay tõ chèc l¸t ®Çu tiªn cña tõng n¨m míi (lóc giao thõa),l¹i liªn tiÕp bÞ ®¶o lén qua thêi gian ng¾n cña lÔ - héi xu©n, ®Óråi ®öîc thiÕt lËp l¹i, döíi mét d¹ng cã phÇn míi, khi lÔ - héixu©n kÕt thóc. Tõng Êy kh«ng khái gîi ta nhí ®Õn thêi hçn mangcña thÇn tho¹i, nhö võa ®¶ ®éng ®Õn qua mét ®o¹n trªn, khi ®Êttrêi chöa ph©n hãa, khi cuéc sèng chöa më mµn. ChÊt å ¹t cñatrß cöíp cét, ngöîc víi tÝnh quy ho¹ch cña trß d« «ng ®¸m (mµta ®· thö g¾n víi böíc ®i ®Ünh ®¹c cña mÆt trêi), rÊt cã thÓ chØlµ biÓu töîng cña t×nh thÕ hçn mang ®ã. Ýt nhÊt th× t«i còng nghÜthÕ.

§iÒu ®¸ng nãi cuèi cïng: trong tröêng hîp §ång Kþ, nh÷ngdÊu tÝch cã thÓ gi¶ thiÕt vÒ çc tÝn ngöìng xa xöa, tuy gèc g¸c cãkh¸c nhau, l¹i hßa quyÖn vµo nhau ®Õn møc khã lßng ph©n biÖtcho ra. Cïng bèn «ng ®¸m döíi s¾c phôc ®á - xanh, mµ lóc th×çc cô cã kh¶ n¨ng tham gia vµo h×nh töîng vßng quay cña mÆttrêi, khi l¹i cã thÓ ngê r»ng hä gãp phÇn dùng lªn kh«ng khÝ v«ph©n hãa cña thêi hçn mang. Kh«ng nh÷ng thÕ, çc dÊu tÝch ®·gi¶ thiÕt l¹i ®öîc kÕt hîp chÆt chÏ, trong diÔn biÕn nãi chung cñalÔ - héi, víi lÔ thøc trung t©m: cuéc tÕ. Thê thÇn linh b¶o hé lµng,

619


thê mÆt trêi, nãi lªn b»ng ng«n ng÷ töîng tröng mét quan niÖmg¾n víi thÇn tho¹i, nh÷ng m¶nh rêi Êy, ë ®©y, ®· lan táa vµonhau thµnh mét tæng thÓ töëng nhö nhÊt nguyªn. Kh«ng ph¶i ë®©u ta còng gÆp l¹i ®öîc chÊt uyÓn chuyÓn ®ã.

Chót Ýt hiÓu biÕt cßn rêi r¹c, t«i ®· cè s¾p xÕp l¹i cho cã trËttù h¬n, qua s¾p xÕp, thö ®Æt ra vµi c©u hái vÒ mét sè “trß diÔn”trong lÔ - héi xu©n cña lµng - x· ë B¾c Bé, tõ ®ã mµ böíc ®Çusuy nghÜ vÒ nh÷ng dÊu tÝch cã thÓ cßn cña ®«i tÝn ngöìng ®·ch×m tõ l©u vµo dÜ v·ng. KÕt qu¶ ch¼ng lµ bao, chØ cñng cè thªmmét - hai gi¶ thuyÕt ®· cã s½n tõ l©u trong c¶m thøc cña nhiÒungöêi. Cø t¹m xem nhö ®Êy còng lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña métchÆng ®öêng míi.

Ngoµi ra, cÇu phån thùc vµ thê mÆt trêi kh«ng nhÊt thiÕtlµ nh÷ng tÝn ngöìng duy nhÊt cßn ®Ó l¹i dÊu tÝch trong lÔ - héithêi gÇn ®©y. Trªn “chÆng ®öêng míi”, ®õng quªn vang väng cñanh÷ng tÝn ngöìng xa xöa kh¸c n÷a: thê mÆt tr¨ng, thê anh hïngv¨n hãa cïng çc nh©n vËt thÇn tho¹i kh¸c... Dï sao, ®ã lµchuyÖn vÒ sau.

§iÒu cßn l¹i, mµ v« t×nh lé ra qua bµi viÕt, lµ t×nh tr¹ngthiÕu tö liÖu. §· kh¸ nhiÒu n¨m råi, qua çc cuéc bµn miÖngngÉu nhiªn, chöa ai nhËn thøc ®öîc cho thùc râ t×nh tr¹ng Êy:mçi ngöêi nãi mét c©u, mçi ngöêi gãp mét chuyÖn, thÕ lµ mäingöêi ®Òu cã c¶m gi¸c r»ng çi g× chø tö liÖu cô thÓ th× kh«ngthiÕu. Bµi viÕt cña mét ngöêi th«i, dï chØ höíng vÒ hiÓu biÕt cñamçi mét ngöêi, ph« râ khiÕm khuyÕt c¬ b¶n chung. V× thÕ, theochç t«i nghÜ, ®Ó böíc vµo “chÆng ®öêng míi”, mét trong nh÷ngviÖc ph¶i lµm cho ®öîc lµ tËp trung hiÓu biÕt cña mäi ngöêi l¹i.§iÒu ®ã, mét ç nh©n kh«ng thÓ lµm, ph¶i lµ tËp thÓ, mét c¬quan h÷u tr¸ch (ch¼ng h¹n ViÖn V¨n hãa d©n gian cña ViÖnKhoa häc x· héi, hay ViÖn V¨n hãa thuéc Bé V¨n hãa, thËm chÝ

620


c¶ hai...). N¬i “tËp trung” cã thÓ lµ hai t¹p chÝ cña hai viÖn. T«itin r»ng, trong kho tö liÖu cña c¶ hai, ®· s½n mét sè hå s¬.Nh÷ng hå s¬ Êy, dï cã thÓ chöa hoµn chØnh, rÊt ®¸ng ®öîc c«ngbè.

Cã ®iÒu r»ng tö liÖu cô thÓ, dï lµ hiÓu biÕt cña riªng tõngngöêi hay hå s¬ cña tËp thÓ, l¹i cã kh¶ n¨ng cßn thiÕu sãt vÒnhiÒu mÆt. T«i nh¾c ®Õn lÔ - héi cña lµng nµy, kÓ qua mét “trßdiÔn” trong lÔ - héi lµng kia, ®Ó, cuèi cïng, ngê r»ng ë ®Êy cßntån t¹i çch ®©y chöa l©u nh÷ng dÊu tÝch cña lÔ cÇu phån thùc,hay cña viÖc thê mÆt trêi... Nhöng t«i kh«ng biÕt ®Õn diÔn biÕn®Çy ®ñ cña tõng lÔ - héi, mäi “trß diÔn”. Nh÷ng anh - chÞ kh¸ccã quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ch¾c Ýt nhiÒu còng nhö t«i. Trong hoµnc¶nh ®ã, tËp trung hiÓu biÕt cña mäi ngöêi l¹i míi lµ mét viÖc,viÖc ®Çu tiªn. Tõ nh÷ng g× gom vÒ ®öîc, cßn ph¶i läc ra mét sètröêng hîp cÇn bæ sung cho ®Çy ®ñ h¬n, mµ bæ sung b»ng ®iÒnd·. §ã, mét lÇn n÷a, lµ viÖc cña çc c¬ quan chuyªn tr¸ch...

TËp trung hiÓu biÕt l¹i, bæ sung t¹i chç cho çc hiÓu biÕtÊy, míi nghe, xem chõng ®¬n gi¶n. Thùc ra, ®ã lµ c«ng viÖc phøct¹p vµ dµi h¬i, cÇn ®öîc chØ ®¹o thöêng xuyªn vµ s¸t sao. Nhöngkh«ng lµm ®öîc viÖc Êy, th× khã lßng böíc vµo “chÆng ®öêng míi”víi mét gãc nh×n tö¬ng ®èi s¸t.

621


Quanh chuyÖn c¶nh quan vµ bé mÆt téc ngÖêi*

...Çc chÞ çc anh th«ng c¶m cho. §Æt chuyÖn c¶nh quan ragi÷a chóng m×nh víi nhau t«i hoµn toµn kh«ng nu«i ý ®å rñ rªçc chÞ - çc anh tõ gi· m¶nh vöên ®iÒn d· th©n thuéc, ®Ó monmen vµo ®¹i s¶nh cña lý thuyÕt. Dï sao, chóng m×nh còng ®·hiÓu nhau lµ nh÷ng ngöêi ®i ®iÒn d·, vµ ham thÝch ®iÒn d·.

Ch¼ng qua t«i chØ muèn, nh©n lÇn häp mÆt nµy, cïng çcchÞ, çc anh bµn xem cã çch g× ®¸p øng mét yªu cÇu cña ViÖn®èi víi phßng D©n téc häc mµ anh Dö¬ng kh«ng ngõng l¸y ®i l¸yl¹i mÊy h«m nay: Nh×n çc téc ngöêi §«ng Nam ¸ b»ng con m¾tViÖt Nam. Hay, ®Ó lÊy l¹i chÝnh lêi cña anh, cho nã cã vÎ “khoahäc” tÝ tØnh: nh×n çi téc ngöêi ë §«ng Nam ¸ “döíi gãc ®é ViÖtNam”.

Yªu cÇu cña ViÖn v« h×nh trung ®Æt cho chóng m×nh, mµ®Æt ngay tõ ®Çu, mét ®iÒu kiÖn: ph¶i biÕt ViÖt Nam çi ®·. NhÊtthiÕt lµ thÕ. Nhö hai víi hai lµ bèn. V× kh«ng biÕt ViÖt Nam th×lµm sao mµ nh×n tõ con m¾t ViÖt Nam, hay “döíi gãc ®é ViÖtNam”.

Nhö vËy, çi “nghiÖp” cña tõng anh chÞ em chóng m×nh ®·râ; ®i ®iÒn d· ë ®©y cho biÕt ViÖt Nam, råi quay l¹i ®èi chiÕu víiçc téc ngöêi ë §«ng Nam ¸. §èi chiÕu ®Ó so s¸nh. Cho thÊynh÷ng çi ®ång nhÊt. C¶ nh÷ng çi kh¸c biÖt n÷a, ®ö¬ng nhiªn.Nh÷ng çi kh¸c biÖt bªn c¹nh nh÷ng çi ®ång nhÊt. §· ®µnh.DÇn dÇn, c¶ nh÷ng çi kh¸c biÖt nhá trong tõng çi ®ång nhÊt

622


lín.Dï sao, ®i tØ mØ thÕ lµ chuyÖn vÒ sau. Cßn giê ®©y, khi míi

chuÈn bÞ ®Ó ra ®i - ®i ®iÒn d· trªn ®Êt ViÖt Nam - th× theo chçt«i nghÜ, çi tÇm nh×n tröíc chØ lµ vµi çi ®ång nhÊt lín. Vµi çith«i, v× chóng m×nh ®· biÕt g× ®©u vÒ çc téc ngöêi ë §«ng Nam¸ mµ ®ßi thÊy cho nhiÒu. Nhöng cÇn ph¶i cè. Dï chØ mét hai çi.V× chóng m×nh ®©u cã ngåi trªn ®Êt ¢u ®Êt Mü g× mµ nh×n vµo§«ng Nam ¸. Chóng m×nh ®ang ngåi chÝnh trªn ®Êt §«ng Nam¸. PhÇn nµo ®ã, cã thÓ nãi r»ng, m×nh ®ang thö tù nh×n m×nh.

§èi víi mét ç nh©n, tù nh×n m×nh lµ chuyÖn rÊt khã. Dïsao ®Êy vÉn lµ nhu cÇu cña tõng con ngöêi. Çc nhµ v¨n ®· tõngb¶o chóng m×nh nhö vËy. Riªng trong tröêng hîp tËp thÓ nhonhá cña chóng m×nh ®©y, nÕu kh«ng cè nh×n tõ giê cho ra vµi çi®ång nhÊt lín, th× ®Õn khi ®i, chóng m×nh sÏ mÊt phö¬ng höíng,lµm trµn lan, tïy høng, võa dÉm lªn ch©n ngöêi kh¸c, võakh«ng ®¹t ®öîc ®Ých riªng mµ chóng m×nh muèn ng¾m.

NhËn ra vµi çi ®ång nhÊt lín, t×m hiÓu chóng l¹i trªn thùc®Þa ViÖt Nam cho thÊm, råi ®èi chiÕu víi çc biÓu hiÖn ®ång d¹ngë §«ng Nam ¸, ®Ó thÊy çi chung vµ nh÷ng çi riªng.

Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc tÕ cña chóng m×nh hiÖn nay,theo t«i, kh«ng cã çch lµm nµo kh¸c.

** *

ChÝnh v× muèn gãp phÇn vµo viÖc chuÈn bÞ cho nh÷ngchuyÕn ®iÒn d· s¾p ®Õn cña chóng m×nh, mµ t«i muèn ®Æt c©uchuyÖn c¶nh quan ra ë ®©y. V× râ rµng mét trong nh÷ng çi ®ångnhÊt dÔ thÊy nhÊt gi÷a §«ng Nam ¸ nãi chung vµ ViÖt Nam nãiriªng lµ c¶nh quan. C¶nh quan tù nhiªn Êy. §óng ra, ph¶i nãilµ m«i tröêng, còng víi hµm nghÜa m«i tröêng tù nhiªn. NhöngnghÜ ®i nghÜ l¹i, t«i kh«ng d¸m. Kh¸i niÖm m«i tröêng, trongmÊy chôc n¨m qua, ph¶i ®èi ®Çu víi qu¸ nhiÒu biÕn ®éng mçi

623


ngµnh, mçi tröêng ph¸i, çc ®Þnh nghÜa Êy chöa h¼n bao giêcòng gÆp nhau... Th«i th× ta cø nãi “c¶nh quan” cho tiÖn: nã cãphÇn m¬ hå thùc ®Êy, thËm chÝ cã vÎ s¬ ®¼ng n÷a, nhöng chöanghe ai c·i v· g× vÒ nã.

Cßn nhö phÇn ®ãng gãp lín lao cña c¶nh quan tù nhiªn vµoviÖc ®Þnh h×nh cuéc sèng cô thÓ cña con ngöêi, ®Æc biÖt cña conngöêi tröíc c«ng nghiÖp, trong ngµnh nµo kh¸c th× t«i kh«ng râ,chø trong d©n téc häc th× ®ã lµ ®iÒu hÇu nhö mäi ngöêi ®Òu mÆcnhiªn c«ng nhËn. T«i nãi “mÆc nhiªn”, v× kh«ng ph¶i kh«ng cßncí ®Ó viÖn ra mµ c·i nhau, nhÊt lµ c·i lý theo lèi “thÇy cß”. Ch¼ngh¹n, cã thÓ lo r»ng ®Ò cao t¸c ®éng cña c¶nh quan lªn bé mÆt técngöêi - hay lªn “lèi sèng”, lªn “v¨n hãa” téc ngöêi, th× còng thÕ- lµ v« h×nh trung r¬i vµo c¹m bÉy cña “thuyÕt ®Þa lý”. Nhöng cãai b¶o r»ng, t¸c ®éng Êy chØ do mét m×nh c¶nh quan g©y ra ®©u,dï phÇn ®ãng gãp cña nã lµ rÊt quan träng. Cßn nhiÒu yÕu tèkh¸c n÷a chø, kÓ c¶ tr×nh ®é kü thuËt vµo tõng giai ®o¹n cñalÞch sö téc ngöêi, thËm chÝ nh÷ng hiÖn töîng hçn dung v¨n hãa®· tÊt yÕu hay ngÉu nhiªn diÔn ra trong lÞch sö...

Nhöng ®èi víi nh÷ng ngöêi ham mª thùc tiÔn ®iÒn d·, cãlÏ tèt nhÊt lµ cïng nhau «n l¹i mét hai biÓu hiÖn cã thùc, cã thÓkiÓm tra trªn ®Êt ta, kh«ng chèi vµo ®©u ®öîc, hoÆc nÕu kh«ng®öîc thÕ, th× Ýt nhÊt còng cã t¸c dông ®Èy tíi dßng suy nghÜ...

VÝ dô thø nhÊt mµ t«i xin nªu ch¼ng kh¸c g× “ch©n lý vÒ«ng La Palisse”, mét sù thùc qu¸ tÇm thöêng, hiÓn nhiªn ®Õnbuån cöêi. Dï sao, ®Êy vÉn lµ sù thùc hµng ngµy ®Ëp vµo m¾tchóng m×nh. Mäi ngöêi ViÖt Nam ®Òu ¨n c¬m, lÊy g¹o lµm lö¬ngthùc chÝnh. Nhöng c¬m - g¹o Êy cã nhiÒu nguån: döíi ®ång b»ng,nã lµ con ®Î cña c©y lóa nöíc, cña kü thuËt lµm ruéng nöíc, trªnsöên nói ®Êy l¹i lµ kÕt qu¶ cña c©y lóa lèc mäc trªn ®Êt th« cñakü thuËt háa canh. Kh«ng chØ thÕ. Hai kü thuËt trång trät kh¸cnhau Êy cßn gãp phÇn t¹o cho cö d©n sèng trong hai c¶nh quan

624


tù nhiªn, mµ mäi ngöêi ®i ®iÒn d· tõng chøng kiÕn, tuy chöa ait×m hiÓu cho thùc s©u.

Mét thÝ dô kh¸c kh«ng hiÓn nhiªn b»ng, do ®ã mµ ®ßi háinhiÒu lêi h¬n. Tröíc kia t«i cø nghe nãi r»ng thÞ téc - bé l¹c lµkiÓu tæ chøc x· héi xa xöa, khi chöa cã giai cÊp. Döíi m¾t t«i, lócbÊy giê ®ã lµ luËt bÊt biÕn, ®©u còng vËy, kÓ c¶ ë ta. Tõ ®ã ®Õnnay, nhiÒu n¨m ®· tr«i qua, nhöng, trªn thùc ®Þa ViÖt Nam, t«ichöa hÒ cã dÞp ®öîc ®èi diÖn víi nh÷ng vÕt tÝch, dï rÊt mê nh¹t,cña kiÓu tæ chøc ®ã. VÒ mÆt nµy, kinh nghiÖm cña mét ngöêi tÊtnhiªn, ch¼ng ®i ®Õn ®©u. Qua s¸ch b¸o, t«i thÊy mét sè t¸c gi¶,chñ yÕu lµ ngoµi nöíc, nhöng còng cã trong nöíc, v« t×nh hay cèý nãi ®Õn thÞ téc - bé l¹c, hay thÞ téc kh«ng th«i, thËm chÝ chØ bél¹c, trªn ®Êt nöíc m×nh. §äc kü t«i cã c¶m gi¸c r»ng b»ng chøngdo çc vÞ Êy ®öa ra chöa ®ñ søc thuyÕt phôc. Thêi thuéc ®Þa,nhiÒu t¸c gi¶ Ph¸p dïng ch÷ “bé l¹c” hay “thÞ téc” mét çch tïytiÖn, ch÷ thø nhÊt thöêng nh»m vµo çc téc Thöîng (“Bé l¹c BaNa”, “Bé l¹c £ §ª” ch¼ng h¹n) cßn ch÷ thø hai th× ®«i khi ®öîc®ång nhÊt víi çi hä cña ngöêi ViÖt (“thÞ téc Lª” “thÞ téc TrÇn”...).Còng cã vµi tröêng hîp hiÕm hoi ®¸ng löu ý: çi mp«ol cña ngöêiMn««ng, mµ ngöêi ViÖt dÞch lµ “thÞ téc”; vµ çc nhãm huyÕtthèng cña ngöêi Kh’mó, rÊt dÔ ®öîc ®ång nhÊt víi nh÷ng “thÞtéc”, dï chØ v× mçi nhãm thöêng mang mét tªn ®éng vËt g¾n víinh÷ng lÔ thøc tùa lÔ thøc t« tem gi¸o. Cã ®iÒu r»ng, ®äc nh÷ngg× ®· ®öîc viÕt ra vÒ hai téc ngöêi trªn, t«i míi thÊy “thÞ téc”,chöa thÊy “bé l¹c” ë ®©u c¶. Vµ t«i tù hái: “thÞ téc” mµ ®øng métm×nh, ch¼ng liªn quan g× vÒ mÆt tæ chøc víi mét sè “thÞ téc”kh¸c, trong khung cña mét “bé l¹c” th× ®ã lµ g×, nÕu kh«ng ph¶ilµ çi t«ng téc th«ng thöêng?

Cø th¾c m¾c thÕ m·i cho ®Õn mét h«m c©u nãi cña mét t¸cgi¶ bµn vÒ t« tem, mµ t«i ®· ®äc qua cho biÕt thÕ th«i, bÊt chîthiÖn vÒ trong trÝ nhí, më cho t«i mét çnh cöa sæ ®Ó nh×n vµo

625


t×nh h×nh thÞ téc - bé l¹c ë nöíc m×nh. Theo çi «ng bµn vÒ t« temÊy, th× çc x· héi s¬ ®¼ng nhÊt, mµ d©n téc häc ngµy nay cßn biÕt®Õn, thöêng mang mét trong hai d¹ng tæ chøc sau ®©y: hoÆc ®öîctæ chøc theo d¹ng “®¬n bµo”. X· héi cã c¬ cÊu tæ chøc “®ång t©m”lµ lo¹i x· héi cã kh¶ n¨ng tù më réng ra m·i, kh¸c nµo nh÷ngvßng trßn ®ång t©m trªn mÆt ao, khi ta nÐm mét viªn ®¸ xuèng®Êy. Cßn mçi x· héi “®¬n bµo” chØ lµ mét nhãm huyÕt thèng,kh«ng hÒ cã quan hÖ vÒ mÆt c¬ cÊu x· héi víi çc nhãm ®ångd¹ng ®Ó trë thµnh mét ®¬n vÞ x· héi phøc hîp h¬n, vÝ nhö con “amÝp”, lo¹i sinh vËt mµ mçi ç thÓ chØ lµ mét tÕ bµo. DÜ nhiªn gi÷ahai cùc h¹n Êy, cßn nh÷ng s¾c th¸i trung gian.

§Õn ®©y chuyÖn c¶nh quan míi xen vµo. Ngöêi óc b¶n ®Þavµ ngöêi NÐgrille ë vïng XÝch ®¹o Phi ch©u, khi çc nhµ d©n téchäc b¾t gÆp hä lÇn ®Çu ®Òu thuéc lo¹i ngöêi mµ cã t¸c gi¶ gäi lµ“nguyªn thñy hiÖn ®¹i”: c«ng cô cña hä kh«ng vöît qu¸ tr×nh ®é®¸ gi÷a, trong mét vµi tröêng hîp th× ®ang tiÕn hµnh ®¸ míi.Nhöng hai lèi kh¸c nhau, ngöêi óc th× “®ång t©m”, ngöêiNÐgrille th× “®¬n bµo”. Nguyªn nh©n, Ýt nhÊt nguyªn nh©nchÝnh, ®· râ. Vïng th¶o nguyªn kh« ven bê ®¶o óc lµ kh«ng gianréng, cã thÓ nãi lµ mªng m«ng, cµng mªnh m«ng ®èi víi nh÷ngcon ngöêi cßn sèng ë tr×nh ®é ®¸ gi÷a, ®· thÕ l¹i s½n thó måi. Çc®iÒu kiÖn Êy cña c¶nh quan ®· cho phÐp ngöêi óc x©y dùngnh÷ng tæ chøc thÞ téc bé l¹c thùc “nghiªm chØnh”, nghiªm chØnh®Õn ®é ai viÕt vÒ kiÓu tæ chøc Êy vµ vÒ t« tem gi¸o còng qui chiÕuvµo x· héi óc b¶n ®Þa, kh«ng luËt lÖ. Tæ chøc thÞ téc bé l¹c lµ“®ång t©m” ë chç dï cho d©n sè cã t¨ng dÇn qua thêi gian, th×tõng thÞ téc qu¸ ®«ng chØ viÖc tù ph©n ®«i, vµ çc thÞ téc cø tiÕptôc sinh ho¹t trong khung bé l¹c, cïng l¾m th× viÖn ®Õn kh©utrung gian bµo téc.

Mét vµi vÝ dô trªn ®©y ®· ®ñ cho chóng ta nhËn biÕt mèiquan hÖ gi÷a c¶nh quan vµ bé mÆt téc ngöêi, ®ñ khóc d¹o ®Çu

626


®Ó chóng ta ®i vµo xem xÐt tõng mÆt cô thÓ.Nh÷ng ngöêi nghiªn cøu d©n téc häc ®Òu thèng nhÊt: cã

hai diÖn m¹o chÝnh quyÕt ®Þnh nÒn v¨n hãa cña mét téc ngöêi.Thø nhÊt, m«i tröêng tù nhiªn mµ téc ngöêi ®ã ®Þnh cö.

ThÝ dô: Cö d©n sèng trªn ®ång cá th¶o nguyªn, n¬i cã nhiÒumu«ng thó hä ph¸t triÓn nghÒ ®i s¨n. Mét lo¹t lÒ thãi hoÆc nãihoa mü h¬n, mét lo¹t øng xö v¨n hãa ®öîc h×nh thµnh ®Ó phïhîp víi cuéc sèng du môc. Cö d©n §«ng Nam ¸, sèng ë vïng khÝhËu nhiÖt ®íi Èm öít hîp víi sù ph¸t triÓn cña c©y lóa nöíc, chonªn hä lÊy viÖc trång c©y lóa nöíc lµm nghÒ sèng chÝnh vµ ®·h×nh thµnh mét nÒn v¨n minh c«ng nghiÖp lóa nöíc tõ rÊt sím...Ph¶i nãi r»ng, ®èi víi çc téc ngöêi cßn sèng trong giai ®o¹n tiÒnc«ng nghiÖp th× m«i tröêng lµ yÕu tè hÕt søc quan träng ®Ó quyÕt®Þnh nÒn v¨n minh cña hä.

- Thø hai, cã thÓ coi nhö mét ®Þnh ®Ò tö¬ng ®ång mµ còngcã thÓ coi nhö mét hÖ qu¶ ®öîc sinh ra tõ ®Þnh ®Ò ®Çu: ®ã lµnguån gèc v¨n hãa téc ngöêi.

Çc d©n téc sèng trong m«i tröêng kh¸c nhau cã nÒn v¨nhãa kh¸c nhau. Sau ®ã, v× mét hoµn c¶nh nµo ®Êy hä ®Õn cö tróë m«i tröêng kh¸c, mét lo¹t lÒ thãi v¨n hãa ®öîc h×nh thµnh ®ÓthÝch nghi m«i tröêng míi nhöng v¨n hãa cò vÉn ®Ó l¹i nh÷ngdÊu Ên hÕt søc quan träng trong nÒn v¨n hãa míi. VÝ dô: ngöêiBa Na gèc Nam ¸ nÒn gia ®×nh vì vôn, cßn ngöêi £ §ª gèc Nam§¶o cßn gi÷ ®öîc gia ®×nh më réng. Trong khi çc cö d©n Nam¸ cã lèi sèng vµo nhµ ë mÆt tröíc, th× däc Tröêng S¬n çc técngöêi Malay« Polinªsiªn ë nhµ dµi ®i vµo hai ®Çu håi. Ph¶ich¨ng viÖc ®i vµo hai ®Çu håi nh¾c nhë çch ®i vµo mét conthuyÒn, mét lÒ thãi, mét dÊu Ên nãi vÒ gèc g¸c xa xöa cña cö d©nbiÓn. §ö¬ng nhiªn çc téc ngöêi trong qu¸ tr×nh di chuyÓn ®·lµm cho v¨n hãa çc téc ngöêi n¬i hä ®Õn tiÕp thu nh÷ng yÕu tèmíi. ë ch©u Phi ®en, khã lÊy ng«n ng÷ lµm tiªu chuÈn ph©n chia

627


téc ngöêi. V× ë ®©y hä sèng vµ di chuyÓn trªn th¶o nguyªn mªnhm«ng kh«ng bÞ mét trë ng¹i nµo. Míi gÇn ®©y, cã nöíc ®· dichuyÓn c¶ nöíc tõ n¬i nµy ®i n¬i kh¸c 5 lÇn trong vßng 5 n¨m ®Óchèng Ph¸p (§«ng Nam ¸ kh«ng cã hiÖn töîng Êy). Bëi nh÷ng lÏtrªn ë Phi ch©u ®en hiÖn töîng mét d©n téc bá tiÕng mÑ ®Î ®Ónãi mét thø tiÕng kh¸c hoµn toµn lµ thöêng. ë §«ng Nam ¸ nãichung vµ ViÖt Nam nãi riªng còng cã mét sè d©n téc bá tiÕng mÑ®Î, nhöng rÊt biÖt lÖ, cßn ®¹i bé phËn çc d©n téc ®Òu gi÷ nguångèc téc ngöêi vÒ ng«n ng÷.

KÕt qu¶ nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng: mét sè téc ngöêi thuéchÖ ng«n ng÷ T¹ng - MiÕn, nhö ngöêi L« L«, ngöêi La ChØ, ngöêiShila, ngöêi Cè«ng... ë nöíc ta ®· lµm nö¬ng rÉy tõ l©u, thÕ mµvÕt tÝch Saman gi¸o ë hä cßn râ rÖt, d¹ng Saman gi¸o ®iÓn h×nhë khu vùc trung t©m cña cö d©n T¹ng - MiÕn - vïng B¾c ¸ vµTrung ¸. Cã mét sè nhãm trong bän hä theo çc dßng s«ng xu«ixuèng Nam ¸. Ph¶i ch¨ng nh÷ng nhãm nµy ®· ®ãng vai trßchuyÓn chë v¨n hãa tõ B¾c ¸ xuèng Nam ¸. Nhµ d©n téc häc X«ViÕt YantrÐcxnèp, ®· quan t©m vÊn ®Ò nµy. ¤ng ta bµn luËn rÊthay, nhöng v× thiÕu tö liÖu ®iÒn d· nªn «ng ta kh«ng nãi ®óngsù thËt (1).

Tãm l¹i, cã nguån gèc téc ngöêi, cã sù giao löu v¨n hãa,nhöng ®iÒu kiÖn cho mét nÒn v¨n hãa ra ®êi - m«i tröêng, míilµ çi quan träng nhÊt. Nghiªn cøu m«i tröêng, nãi n«m na lµnghiªn cøu sù øng xö cña con ngöêi víi m«i tröêng ®Ó s¶n sinhra çc nÒn v¨n hãa lµ mét c«ng viÖc cùc kú quan träng cña ngµnhd©n téc häc.

§Ó hiÓu v¨n minh §«ng Nam ̧ viÖc nghiªn cøu m«i tröênglµ nhiÖm vô hµng ®Çu cña bé m«n d©n téc häc §«ng Nam ¸.§ö¬ng nhiªn chóng ta gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. HiÖn t¹i çc nhµd©n téc häc §«ng Nam ¸ cña chóng ta chöa thÓ ®i ®iÒn d· ë çcnöíc §«ng Nam ¸ ®öîc. Tö¬ng lai chóng ta sÏ ®i trùc tiÕp kh¶o

628


s¸t thùc ®Þa bëi v× bé m«n d©n téc häc cho dï giái ®Õn mÊy nÕukh«ng cã tö liÖu ®iÒn d· sÏ hiÓu sai vÊn ®Ò, vµ bëi v× sù hîp t¸cnghiªn cøu khu vùc gi÷a çc nöíc §«ng Nam ¸ lµ xu höíng tÊtyÕu. §Êy lµ chuyÖn trong tö¬ng lai - dÜ nhiªn, cßn b©y giê ngayc¶ tö liÖu, chóng ta chØ cã çc v¨n b¶n tæng kÕt cßn khèi tö liÖud©n téc chÝ chóng ta kh«ng hÒ cã. TÊt nhiªn kh«ng v× thÕ mµchóng ta bã tay.

Chóng ta biÕt r»ng ë §«ng Nam ¸ cã ba vïng m«i tröênglín: Vïng nói, vïng ®ång b»ng vµ vïng biÓn. §ö¬ng nhiªn,chuyÓn tiÕp gi÷a vïng nói lµ ®ång b»ng vµ biÓn cã vïng duyªnh¶i vµ ë gi÷a biÓn l¹i cßn cã çc ®¶o.

Trong ph¹m vi ViÖt Nam chóng ta còng cã m«i tröêng nói,ë ®©y d©n cö lµm rÉy háa canh, m«i tröêng thung lòng nhá Ðpgi÷a çc d·y nói, çc téc ngöêi cö tró ë ®©y nhö ngöêi Möêng,ngöêi Th¸i, ngöêi Tµy võa lµm ruéng nöíc võa lµm rÉy háacanh; m«i tröêng däc dßng s«ng víi çc tam gi¸c ch©u cã ®ångb»ng ph× nhiªu víi v¨n minh trång lóa nöíc ngöêi ViÖt, m«itröêng duyªn h¶i víi nhiÒu lèi sèng kh¸c nhau cña cö d©n ngönghiÖp. Chóng ta còng cã m«i tröêng h¶i ®¶o.

VËy lµ çc m«i tröêng thiªn nhiªn chÝnh t¹o nªn diÖn m¹ov¨n hãa téc ngöêi. Dï cã nhiÒu dÞ biÖt, ë ViÖt Nam cã ®ñ çc lo¹im«i tröêng cña vïng §«ng Nam ¸ b»ng ®Þa bµn thùc ®Þa ë ViÖtNam hay nãi theo çch kh¸c, nh×n nhËn §«ng Nam ¸ tõ gãc ®éViÖt Nam. Tõ nhËn thøc nµy, bé m«n d©n téc häc §«ng Nam ¸,b»ng viÖc nghiªn cøu th¨m dß mét sè d©n téc ë ViÖt Nam sÏ tiÕntíi ®Æt l¹i vÊn ®Ò d©n téc häc trªn bèi c¶nh §«ng Nam ¸ (chøchöa d¸m nãi trªn c¬ së §«ng ¸).

1. Vïng ®ång b»ng ch©u thæ vµ ngöêi ViÖt

Tröíc tiªn chóng ta cÇn ph¶i nghiªn cøu m«i tröêng ®ångb»ng. Chóng ta biÕt r»ng, çc nöíc §«ng Nam ¸ vÒ diÖn m¹o téc

629


ngöêi cã nhiÒu nÐt gièng nhau. ThÝ dô tÊt c¶ çc nöíc trong khuvùc ®Òu lµ çc nöíc ®a d©n téc, nhöng ®Òu cã mét d©n téc chñthÓ lµm xö¬ng sèng, lµm linh hån chÝnh ®Ó çc d©n téc nhá quitô thµnh quèc gia d©n téc. Vµ çc d©n téc chñ thÓ nµy ®Òu chiÕmcø vïng ®ång b»ng ch©u thæ cña çc con s«ng lín, n¬i ®Î ra çcnÒn v¨n minh n«ng nghiÖp vµ sím h×nh thµnh çc nhµ nöíc.Tãm l¹i trong khu vùc §«ng Nam ¸, çc d©n téc chñ thÓ, vµ sinhho¹t cña hä ë m«i tröêng quèc gia d©n téc, cã vÞ trÝ quan träng.Nghiªn cøu khu vùc nµy, ®èi töîng ®Çu tiªn cña chóng ta lµ d©ntéc chñ thÓ. Nghiªn cøu d©n téc häc ViÖt Nam ph¶i lÊy trungt©m lµ ngöêi Kinh - dÜ nhiªn. §¸ng tiÕc lµ ë nöíc ta ngµnh d©ntéc häc kh«ng chó ý tíi ngöêi Kinh, gÇn ®©y ViÖn D©n téc häcmíi thµnh lËp mét tæ nghiªn cøu ngöêi Kinh - mét sù muén m»n®Õn lì lµng. Chóng ta biÕt r»ng, mçi mét nöíc cã lý do kh¸c nhau®Ó ®Þnh höíng nghiªn cøu d©n téc häc. ThÝ dô ngöêi Ph¸p muèncai trÞ ngöêi ViÖt nªn ngay tõ n¨m 1901 hä ®· tËp trung nghiªncøu cæ sö ViÖt Nam, vµ trong 20 n¨m ®Çu ®« hé hä ®· tiÕp tôcc«ng viÖc nµy. Nhöng khi ®Õn Phi ch©u, hä l¹i nghiªn cøu d©ntéc häc, v× çc vö¬ng quèc cæ ë xø nµy v× lý do bu«n b¸n ë thÕ kûXVI ®· vì vôn thµnh nh÷ng téc ngöêi bÐ nhá. Cßn chóng ta xuÊtph¸t tõ chÝnh s¸ch d©n téc thiÓu sè ®Þnh höíng viÖc nghiªn cøud©n téc häc, nªn bá quªn ngöêi ViÖt - cö d©n chñ thÓ, cho nªnb©y giê ph¶i lµm l¹i tõ ®Çu. Còng v× lÏ ngöêi Ph¸p chØ chó ýnghiªn cøu ngöêi ViÖt cho nªn vÒ phö¬ng diÖn nµy hä ®Ó l¹i métsè tö liÖu ®¸ng kÓ trong khi ®ã gia tµi d©n téc häc cña Ph¸p viÕtvÒ çc d©n téc thiÓu sè ë nöíc ta rÊt Ýt. ChØ cã hai cuèn d©n téchäc cña Gourou vµ Cuisinier ®öîc ban tö liÖu thö viÖn quèc héiMü coi lµ 2 trong 4 cuèn tö liÖu d©n téc chÝ tèt nhÊt §«ng Nam¸.

LÊy ViÖt Nam lµm ®Þa bµn thùc ®Þa ®Ó t×m hiÓu §«ng Nam

630


¸ bé m«n d©n téc häc §«ng Nam ¸ còng lÊy ngöêi Kinh lµm ®èitöîng nghiªn cøu ®Çu tiªn.

Cã chuyÖn rÊt l¹, tiÕng ViÖt kh«ng ai xÕp ®öîc vµo hÖ nµoc¶. T¹i Philippin, ngöêi ta ph¸t hiÖn ra mét téc ngöêi bÞ suytho¸i, ë ViÖt Nam còng cã nhiÒu téc ngöêi bÞ suy tho¸i nhö ngöêiRôc, ngöêi Lahñ... Nhöng nh÷ng hiÖn töîng l¹ Êy chöa ®öîcnghiªn cøu. Ngöêi Möêng n«ng nghiÖp ®· ph¸t triÓn ë tr×nh ®écao, chÕ ®é x· héi còng ®· ph¸t triÓn ë møc ®é cao, b¸o hiÖu sùra ®êi cña nhµ nöíc, thÕ mµ hä kh«ng biÕt ®Õn gèm, rÌn. Cã thÓngöêi Möêng ë ngay c¹nh ngöêi Kinh, ngöêi Kinh chiÕm lÜnhlu«n hai nghÒ nµy, nªn ngöêi Möêng ®· bá quªn. ThËm chÝ trongng«n ng÷ cña hä còng kh«ng cã hai tõ “®å gèm” hoÆc “thî rÌn”.Hä kh«ng biÕt g× vÒ rÌn (hä gäi thî rÌn lµ thî rµo), nghÒ rÌn chØcßn l¹i trong truyÒn thuyÕt.

Nhö vËy, ngöêi Kinh xÐt vÒ mÆt ng«n ng÷ cã nguån gèc rÊtphøc t¹p, ®ã lµ mét thø ng«n ng÷ lai vµ míi. Trong ®ã cã c¶ tõvùng M«n - Kh¬me, Th¸i, M· Lai, Hµn, T¹ng MiÕn. GÇn ®©yngöêi ta löu ý nhiÒu ®Õn kh¶o cæ häc däc s«ng Hång vµ sù tranhluËn d÷ déi gi÷a nhãm ngöêi Mü ®øng ®Çu lµ Gorman vµ nhãmngöêi §an M¹ch ®øng ®Çu lµ Sorensen (Soprensen). Tr¸i víi®iÒu mµ çch ®©y vµi chôc n¨m ngöêi ta ®· thõa nhËn lµ c©y lóanöíc ®öîc thuÇn döìng ë vïng tròng mµ di duÖ lµ c©y lóa næi.C©y lóa nµy chÊt hoang rÊt ®Ëm, cã chiÒu dµi 3,5 mÐt cã kh¶n¨ng vöît lªn nöíc... Gorman kh¼ng ®Þnh mét gi¶ thuyÕt ®¸ngtin cËy lµ c©y lóa kh«ng ph¶i ®öîc thuÇn döìng tõ vïng tròngmµ lµ ë ch©n nói, thÝ dô Tµy - Th¸i - Nïng ë ViÖt Nam. TheoGorman th× cho ®Õn thêi kú ®å s¾t ngöêi Th¸i míi vÒ chiÕm lÜnhMªnam vµ ®öa c©y lóa ®· ®öîc thÓ nghiÖm tõ ch©n nói vÒ ®ångb»ng. ë nöíc ta, kh¶o cæ häc còng khai quËt nhiÒu vµ ph¸t hiÖn®öîc nhiÒu khÝa c¹nh v¨n hãa. Nh×n vµo b¶n ®å kh¶o cæ häc s«ng

631


Hång ta thÊy cã ®iÒu l¹ bªn kia Hßa B×nh vµ bªn nµy Hµ §«ng,n¬i tiÕp gi¸p gi÷a miÒn nói vµ miÒn xu«i, gi÷a thung lòng vµ®ång b»ng, Hµ Néi n»m ®Çu tam gi¸c ch©u cña ®ång b»ng,nh÷ng di chØ ë phÝa T©y Hµ Néi ®a sè thuéc trung kú ®ång, hËukú ®ång vµ s¬ kú s¾t. Nhö vËy so víi Th¸i Lan lµ qu¸ sím. Th¸iLan thêi tröíc rÊt æn ®Þnh, cßn chóng ta n»m trªn bao l¬n ng·tö ®öêng, nªn cã nhiÒu x¸o trén trªn con ®öêng di cö ra biÓn. CãnhiÒu vïng däc hai ven bê s«ng §¸y ®· dïng c©y nøa hoÆc mËtmÝa, vµ khoai mµi ®Ó tÕ lÔ thÇn hoµng, ®ã lµ lÔ vËt tÕ thÇn ëMªlanªdi (khoai nöíc + mÝa). Ngöêi Kinh B¾c thê mÝa hai c©y ®Ónguyªn. Ngöêi ViÖt rÊt giái lµm ®å hµng m· t¹i sao l¹i dïngmÝa? Ngöêi Möêng ë trong lÔ cöíi cã tôc lÖ: mét ngöêi g¸nh métg¸nh mÝa, c¶ l¸ ®Õn ®øng gi÷a nhµ sµn. Chñ nhµ ph¶i ®öa tiÒnra cho míi bá g¸nh mÝa xuèng. Ngöêi Th¸i ph¶i nu«i khãm mÝatröíc nhµ kh«ng ®öîc ®Ó tµn lôi. ë Mªlanªdi c©y mÝa lµ c©y vòtrô nhö c©y §a, c©y Si ë §«ng Nam ¸ vµ nhö c©y Sen ë T©y ¢u.C©y vò trô nèi liÒn trêi víi ®Êt. §Ò tµi BÝch c©u kú ngé cña tan»m trong thÇn tho¹i Mªlanªdi thÇn tho¹i vÒ tæ tiªn cña loµingöêi. Kh¸c ch¨ng lµ ngöêi con g¸i ®Ñp kh«ng ph¶i tõ trongtranh böíc ra mµ lµ ngöêi con g¸i ®Ñp ë trong c©y mÝa böíc raquÐt dän nÊu nöíng; ngöêi ®µn «ng chÆt c©y mÝa lÊy Gi¸ng KiÒu,hai ngöêi ®ã trë thµnh tæ tiªn cña loµi ngöêi.

ë ViÖt Nam, nhiÒu nÒn v¨n minh gÆp gì nhau, lÒu mÝa lµçi lÒu P«linªdi cßn thÊy ë T©y Nguyªn (nhµ ë cña ngöêi M’n«ng,ngöêi Xtiªng) - kiÓu nhµ h×nh thuyÒn óp. V× lµ lÒu mÝa nªnngöêi ViÖt kh«ng cÇn c¶i tiÕn, v× vËy nã cßn gi÷ l¹i ®öîc diÖnm¹o ban ®Çu. V¨n hãa ngöêi ViÖt gîi chóng ta c¶m thÊy, döêngnhö cuèi ®¸ míi, s¬ kú ®ång thau däc trªn gê cao bao quanh ®ångb»ng s«ng Hång, ë çc thung lòng, cã nhiÒu téc ngöêi chen chócnhau, do sù bïng næ d©n sè. Vµ khi n¾m ®öîc c©y lóa nöíc th×

632


hä nhµo xuèng ®ång b»ng. S«ng Hång xuÊt ph¸t tõ V©n Nam,V©n Nam gièng nhö mét bµn xoay cña §«ng Nam ¸. Chóng tanhí c©u chuyÖn «ng Tõ §¹o H¹nh qua T©y Tróc häc kinh chØlµm phï phÐp (chïa ThÇy thê rÊt phøc t¹p ë phÝa sau), phï phÐp®öîc cÊy lªn ®¹o PhËt. ChuyÖn Tõ §¹o H¹nh chØ biÕt phï phÐprÊt ®¸ng nghi, cã thÓ Tõ §¹o H¹nh lªn häc ngöêi L«L« g× ®ã,nhöng nãi lµ ®i T©y Tróc, theo kiÓu nãi cña ngöêi Trung Quèc®Ó lÊy uy víi mäi ngöêi. Xu höíng chuyÓn dÞch téc ngöêi lµphö¬ng B¾c xuèng. Çc cö d©n sèng trªn th¶o nguyªn tõ s¨n b¾tchuyÓn sang ch¨n nu«i, hä cÇn kh«ng gian réng (Thµnh Çt TöH·n víi th¶o nguyªn cã søc bµnh tröíng réng) ®Ó ra søc chuyÓnchç. VÊn ®Ò dån toa ®i xuèng phÝa Nam: Dßng s«ng Hång lµ mét®Þa ®iÓm trong cuéc chuyÓn dÞch Êy. DÜ nhiªn trong thêi kú Êy, ëgê nói cao, bËc thÒm cæ cña s«ng Hång cã nhiÒu téc ngöêi ®· dåntoa xuèng ®ång b»ng s«ng Hång.

Cã mét sù kiÖn næi bËt: ®ª. NhiÒu nöíc cã ®ª nhöng kh«ngcã hÖ thèng ®ª kÝn. Ngöêi n«ng d©n sèng ven s«ng Hång biÕt rÊtrâ gi¸ trÞ cña phï sa (sau mçi lÇn vì ®ª lµ vô mïa béi thu do phïsa), thÕ mµ hä dùng nªn mét hÖ thèng ®ª kÝn rÊt sím. HÖ thèng®ª nµy kh«ng cho phÐp hä sö dông nöíc s«ng Hång. Thµnh CæLoa hoµn toµn lµ kü thuËt ®¾p ®ª, mét kü thuËt rÊt dÔ, lèi ®¾pba chång ®Êu. Ph¶i ch¨ng v× sî ngËp lôt 4 ®Õn 5 th¸ng, çc lµngsèng trªn m« cao ®i l¹i b»ng thuyÒn vµ trång lóa khi nöíc rót,Êy vËy mµ hä lËp nªn nÒn v¨n minh hÕt søc rùc rì. Nh÷ng di chØë B¾c Ninh thuéc s¬ kú ®ång ®Òu n»m trªn gß cao, ®Õn trung kú®ång ®· xuèng tròng. T¹i sao l¹i xuèng thÊp? Bïng næ d©n sè,®«ng ngöêi ph¶i xuèng thÊp vµ dÜ nhiªn ë vïng thÊp ph¶i ®¾p®ª. Thö tÞch H¸n nh¾c ®Õn ®ª ë Phong Ch©u, quª cña Hai BµTröng. §Õn thÕ kû X, çc ®o¹n ®ª tröíc ®ã ®öîc nèi liÒn l¹i víinhau. §êi TrÇn lËp ra Hµ §ª Sø ®Ó tr«ng nom ®ª. Chóng t«i ngê

633


r»ng, buæi ®Çu nhiÒu téc ngöêi ë gß cao bÞ søc Ðp tõ phö¬ng B¾c®· cïng nhau trµn xuèng chiÕm lÜnh toµn bé ®ång b»ng s«ngHång. Khi ®· chiÕm ®ãng ®ång b»ng, çc téc ngöêi b¾t ®Çu hßahîp. Sù hßa hîp cã c¶ qu¸ tr×nh l©u dµi: thêi Hai Bµ Tröng ®·cã sù hßa hîp nµy, thêi B¾c thuéc Trung Quèc ¸p dông m« h×nhcña hä, nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn Ðp buéc toµn bé sù hßahîp. Lóa nöíc (Th¸i) - giao löu v¨n hãa - søc Ðp cña ngöêi H¸n,tÊt c¶ lµm cho çc téc ngöêi kh¸c nhau hßa hîp l¹i, ngöêi ViÖt®öîc h×nh thµnh nhö vËy. Cã thùc thÕ hay kh«ng?

Ngöêi Kinh lµ ch×a khãa cho ta ®i ngöîc lªn háa canh (c¨ncø trªn tö liÖu hiÖn cã ta ®Æt ra gi¶ thuyÕt ®Ó lµm viÖc). Çc sùkiÖn cho phÐp ta gi¶ thuyÕt tõ thêi s¬ sö, cã çc téc ngöêi chenchóc ven ®ång b»ng vµ ®· nhµo xuèng ®ång b»ng tõ sím, ®ª xuÊthiÖn vµ trë thµnh mét hÖ thèng kÝn. So víi çc vïng kh¸c trªnthÕ giíi, ®ª ë nöíc ta xuÊt hiÖn kh«ng sím, nhöng çi l¹ lµ hÖthèng ®ª qu¸ kÝn. Tröíc søc tÊn c«ng cña nöíc lò, con ngöêi chØcã lùa chän hoÆc chÞu lôt ®Ó ®öîc mïa, hoÆc kh«ng lôt nhöng ®Êt®ai kh« c»n. T¹i sao l¹i cã sù lùa chän kú côc vËy? Cã lÏ do bïngnæ d©n sè, con ngöêi kh«ng ®ñ chç cao ®Ó lËp lµng nªn ph¶i ®¾p®ª. §ª lµ ®Ó ng¨n nöíc vµo lµng lµm sao l¹i g¾n víi thñy lîi ®öîc,nã chØ lµ ®Ó b¶o vÖ khu vùc cö tró. Lóc ®Çu ®ª cã thÓ lµ tõng®o¹n lÎ tÎ, v× mÆt ®Êt ®ång b»ng s«ng Hång nhö nh÷ng chËuthau, vµ cµng vÒ phÝa tam gi¸c ch©u th× chËu thau cµng më réng,do ®ã mçi ®o¹n ®ª nh»m b¶o vÖ mét « tròng, v× thÕ mµ thñy lîicña ngöêi Th¸i ®öîc ¸p dông ë ®ång b»ng s«ng Hång.

Theo sö cò th× «ng Nh©m Diªn vµ «ng TÝch Quang d¹y talµm ruéng, nhöng nh×n l¹i, n«ng nghiÖp cæ truyÒn ë ®ång b»ngB¾c Bé l¹i lµ n«ng nghiÖp kiÓu Th¸i. N«ng nghiÖp §«ng Nam ¸,n«ng nghiÖp lóa nöíc lµ thø n«ng nghiÖp bÞ qui ®Þnh s½n nªntrªn nh÷ng nÐt lín lµ gièng nhau. Sù kh¸c biÖt chØ thÓ hiÖn ë çc

634


d¸ng cña c«ng cô vµ hÖ thèng thñy lîi cßn l¹i lµ hao hao gièngnhau.

VÒ c«ng cô: tõ B¾c Trung Bé cho ®Õn ®Ìo Ngang n«ng d©ndïng chiÕc cµy ch×a v«i kiÓu Th¸i nhá nhÑ vµ dïng h¸i ®Ó gÆt,löìi h¸i n»m vÒ phÝa bông. Cßn çi v»ng kh«ng hiÓu tõ ®©u ®Õn,Trung Bé hay Cao Miªn? “V»ng” lµ tõ M· Lai cæ. Trong çi lÒumÝa còng cã tõ “v»ng” tøc lµ cong. Trong khi ®ã ë Nam §Þnh cãh¸i nam rÊt nÆng. Chóng ta cÇn chó ý hai dông cô c¬ b¶n; cµyvµ h¸i. Cµy ch×a v«i cã çi “m«m” (kh«ng cã ®Õ b»ng), t¹i sao l¹iph¶i cã çi “m«m”. Trªn thung lòng hÑp bÞ kÑp gi÷a çi d·y nói,m¶nh ruéng nhá khi cµy quay gãc khã kh¨n. Cµy ch×a v«i cã thÓl¸nh ®öîc n«ng, s©u ph¶i, tr¸i dÔ dµng tho¶i m¸i. Cµy ë miÒnNam cã ®Õ b»ng phï hîp víi ruéng réng, cã søc kÐo lín dÔ tröîtªm ®Òm, cßn “m«m” do tay ngöêi l¸i nhÑ, søc kÐo nhÑ do ®ã chØcÇn mét tr©u hoÆc bß kÐo lµ ®öîc.

VÒ thñy lîi: thñy lîi kiÓu Th¸i lµ mö¬ng phai dïng nguånnöíc ®Þa phö¬ng trªn söên nói (nguån nöíc nhá vµ t¹m thêitrong mïa möa) tõ ®ã ®µo mö¬ng dÉn vÒ ruéng, ph¶i dïng cänhoÆc çc thø kh¸c n©ng nöíc lªn khái mö¬ng kÐo ra mö¬ng phôkh¸c.

Thñy lîi Kh¬me thêi ¡ng Ko theo c«ng thøc mö¬ng - ba rai(hå). BiÓn Hå chÝnh lµ çi hå chøa nöíc thiªn nhiªn vÜ ®¹i nhÊt.Ba rai lµ c«ng tr×nh tËp thÓ lín nhÊt cña ngöêi Kh¬me trë thµnhbiÓu töîng ®Ó tõ ®ã ®Î ra huyÒn tho¹i. Nh÷ng c©u chuyÖn thi®ua x©y dùng vÒ ®ªm ®Õn gµ g¸y th× dõng l¹i (ta cã c©u chuyÖnthµnh Låi ë HuÕ: ngöêi ViÖt vµ ngöêi Chµm thi ®ua x©y dùngthµnh vÒ ®ªm, ngöêi ViÖt kh«n h¬n nªn biÕt lµm b»ng cãt ®·, cßnngöêi Chµm ®¾p thµnh thùc gäi lµ thµnh Låi, ngµy nay ngöêi tacßn tíi ®©y cóng ma mäi víi thøc ¨n sèng). Çc c©u chuyÖn t×nhthÇn tho¹i cña ngöêi Kh¬me ®Òu xoay quanh chuyÖn x©y Ba rai

635


gi÷a nam vµ n÷, bao giê n÷ còng th¾ng (Maspªr« - nghi lÔ n«ngnghiÖp cña ngöêi Kh¬me). ë ngöêi ViÖt còng hay ®¸nh nhau vµhay x¶y ra viÖc x©y thµnh nµy. Thñy lîi miÒn Trung ë B×nh TrÞThiªn lµ hÖ thèng thñy lîi gi÷a çc lµng. Muèn dùng l¹i hÖ thèngthñy lîi ®ã, th× khi ®i trªn thùc ®Þa tõng lµng chóng ta cÇn löuý ®Þa h×nh ®Þa vËt ®Ó t×m lý do ¸p dông theo lèi thñy lîi nµo, nhêçc l·o n«ng tri ®iÒn dÉn ®i xem hÖ thèng thñy lîi ®ã. Khu vùccanh t¸c cña tõng hé gåm nhiÒu d·y ®Êt cã ®é cao kh¸c nhau,nªn kh«ng thÓ chia ruéng cho çc xãm mµ kh«ng chia theo xø®ång. Mçi xø ®ång trång mét lo¹i nhö nhau, trªn c¬ së bè trÝ®ång mµ ngöêi ta x©y dùng thñy lîi vµ lÇn theo hÖ thèng thñylîi ®ã ®Ó lËp b¶n ®å. Chóng ta ¸p dông hÖ thèng thñy lîi Th¸i,Möêng, Kinh ë B¾c Bé. ë miÒn Trung, vïng B×nh TrÞ Thiªn,nghiªn cøu hÖ thèng thñy lîi rÊt quan träng v× nã nèi liÒn kiÓuthñy lîi Th¸i víi hÖ thèng thñy lîi dùa theo chÕ ®é thñy triÒu ëNam Bé.

HÖ thèng thñy lîi dùa theo chÕ ®é thñy triÒu ë Nam Bénh»m ®öa nöíc ngät s«ng lín vµo s«ng nhá, vµ vµo kªnh r¹ch,råi lªn mö¬ng, lªn vöên (L¸i Thiªu). Ngay tõ mö¬ng ®· cã bönggi÷ nöíc vµ ®öa nöíc ra nöíc vµo ®Ó röa chua do phï sa cò ñchua ë phÝa döíi. §Êt ®ai trång lóa, rÔ c©y lóa ¨n n«ng, nªnkh«ng cÇn röa chua ë phÝa döíi, cßn trång vöên nhö L¸i Thiªu(c©y thô, kh«ng ph¶i lµ c©y th¶o) rÔ chÝnh bÞ ph×nh ra gäi lµ conchuét nh»m gi÷ cho c©y v÷ng cßn rÔ phô lan ra hót mµu cho c©ysèng, nªn ph¶i röa chua ë ®é s©u. KiÓu thñy lîi Nam Bé øng víimiªu t¶ trong “Thñy kinh chó” cña ngöêi L¹c ViÖt. Håi ®ã t«inghÜ kiÓu ¶ RËp, cã thÓ kiÓu ¶ RËp do ngöêi Chµm Håi gi¸omang tíi. Thñy lîi ¶ RËp lµ kiÓu thñy lîi dùa theo chÕ ®é thñytriÒu, cho nªn mét sè vöên c©y ë T©y Ban Nha cã mét sè vöênc©y næi tiÕng ®Ñp theo kiÓu thñy lîi ¶ RËp - ®ã lµ c©u chuyÖn xa

636


xöa. Ngöêi Kh¬me ¸p dông kiÓu Ba Rai cña Ên §é, cßn ãc Eoth× l¹i quan hÖ víi ¶ RËp.

Trong tê “Quª hö¬ng” xuÊt b¶n ë Sµi Gßn trong nh÷ngn¨m 60 cña thÕ kû nµy ë ®¨ng bµi cña mét viªn chøc L¸i ThiªukÓ chuyÖn ®Õn ch¬i víi vÞ linh môc ë L¸i Thiªu lµ n¬i ®Çu tiªngi¸o héi Ph¸p ®Õn truyÒn ®¹o. §øc cha linh môc cã ®öa mét sètö liÖu nãi r»ng çc cha Bå §µo Nha ®· d¹y cho ngöêi L¸i Thiªulµm vöên. Nhö vËy lµ kiÓu dïng nöíc thñy triÒu cho thñy lîi ëL¸i Thiªu cã thÓ kiÓu ¶ RËp. ë B×nh TrÞ Thiªn cã thñy lîi theokiÓu ¶ RËp kh«ng? Tö liÖu biÕt ®öîc cho ta thÊy ë vïng Thöîngn¬i n»m kÑp gi÷a thung lòng nói còng cã mét hÖ thèng thñy lîis¬ khai. HÖ thèng nµy còng cã thÓ do cö d©n ë ®©y s¸ng t¹o ramµ còng cã thÓ do ¶nh höëng cña ngöêi Chµm. Nhö ®· nãi ëtrªn, ë vïng Nam Bé, lóc ®Çu t«i ®· nghi kiÓu ¶ RËp, gÇn ®©y«ng Naedham khi viÕt vÒ thñy lîi Trung Quèc cã so víi thñy lîië ViÖt Nam, vµ coi thñy lîi Nam Bé lµ kiÓu ¶ RËp. Ngöêi Kh¬meNam Bé th× l¹i lµm thñy lîi dùa theo nöíc thñy triÒu mét çchcæ lç nµy cã thÓ lµ d¹ng chung ®ang ®öîc thÓ nghiÖm nhöng råibÞ ®äng l¹i ë ngöêi Kh¬me Nam Bé, ®ã lµ kiÓu mö¬ng Tronuk.KiÓu Ên §é, mö¬ng - Ba rai chØ cã ë ¡ng Ko, BiÓn Hå, cßn ngöêiKh¬me Nam Bé th× ¸p dông kiÓu Tronuk.

Trë l¹i vÊn ®Ò thñy lîi ë ®ång b»ng s«ng Hång nhö ®· tr×nhbµy ë trªn, ®ång b»ng s«ng Hång chia ra nhiÒu « tròng do ®ã cãthÓ ®öa hÖ thèng mö¬ng phai cña ngöêi Th¸i vµo vµ gi÷ nguyªnhÖ thèng ®ã. Lóc ®Çu mçi ®o¹n ®ª nh»m ®Ó b¶o vÖ mét vïng lßngch¶o, víi môc ®Ých ®ã ®ª kh«ng cÇn khÐp kÝn mµ chØ tõng ®o¹nnhá gièng V¹n Lý Tröêng Thµnh cña Trung Quèc xöa kia. §Çutiªn lµ mçi tiÓu quèc B¾c Trung Hoa x©y tröêng thµnh riªng,®Õn TÇn thèng nhÊt ®Êt nöíc, nèi tröêng thµnh l¹i ®Ó chèng rîphö¬ng B¾c. Riªng vÒ ®ª cã c©u chuyÖn: theo thö tÞch cæ Trung

637


Quèc, thêi H¸n ®· nãi ®Õn ®ª, nh©n nãi vÒ khëi nghÜa Hai BµTröng. Phong Khª lµ quª hö¬ng cña Hai Bµ Tröng khi M· ViÖn®Õn ®· thÊy cã ®ª råi. §ª cã tröíc lóc ngöêi Hoa ®Õn, thµnh CæLoa cã tröíc lóc ngöêi H¸n x©m löîc. Dï cã t×m thÊy gèm H¸n ëCæ Loa, vÊn ®Ò lµ theo thö tÞch cæ, Cæ Loa cã tröíc B¾c thuéc.Thôc An Dö¬ng Vö¬ng lµ ai? C©u chuyÖn nµy cÇn ph¶i nghiªncøu l©u dµi, nhöng t¹m thêi cã thÓ kÕt luËn: tröíc B¾c thuéc cãmét céng ®ång ngöêi ë xa s«ng Hång (cã thÓ lµ H¸n - Th¸i hayT¹ng MiÕn) ®· ®Õn ®Çu tam gi¸c ch©u x©y dùng tæ chøc x· héinhö mét nhµ nöíc, tù xöng lµ An Dö¬ng Vö¬ng vµ An Dö¬ngVö¬ng ®· x©y nªn thµnh Cæ Loa, thµnh phßng ngù ë ®Çu s«ngHång. Thµnh Cæ Loa ®¾p ba vßng tö¬ng tù ba vßng thµnh X¸nMøn cña ngöêi Th¸i (möêng Thanh). KiÓu kü thuËt X¸n Møntrïng hîp kü thuËt x©y thµnh Cæ Loa vµ kü thuËt ®¾p ®ª. T¹i CæLoa cã truyÒn thuyÕt mµ theo truyÒn thuyÕt Êy chóng ta thÊymét lo¹t tªn ®Þa phö¬ng ®öîc dïng ®Ó gäi çc chi tiÕt cña thµnh,nh÷ng tõ ®ã kh«ng cã nghÜa trong tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i. Çc cô giµë Cæ Loa nãi r»ng ®ª tøc lµ ®¾p cao lªn ®Ó ®èt löa b¸o cho trongthµnh mçi lóc cã viÖc cÇn th«ng tin kiÓu Trung Quèc cßn nghÜa®en th× kh«ng biÕt. Anh CÇm Träng cho biÕt nh÷ng tõ trongtiÕng ViÖt kh«ng cã nghÜa ë Cæ Loa Êy lµ ®Òu lµ tiÕng Th¸i. Ph¶ich¨ng Cæ Loa lµ thµnh cña ngöêi Th¸i. Nh÷ng nÐt c¬ b¶n cñav¨n hãa ®ång b»ng s«ng Hång tõ n«ng nghiÖp ®Õn x©y thµnh®Õn c¬ cÊu x· héi ®Òu cã tiÒn ®Ò Th¸i.

Ngöêi Th¸i xuÊt ph¸t tõ “XÝp xoong p¶n nµ” ë V©n Nam.Hä còng cö tró ë vïng thung lòng ch©n nói, lµm ruéng gièngngöêi ViÖt tõ chiÕc cµy ®Õn hÖ thèng thñy lîi. Çc danh tõ n«ngnghiÖp hiÖn nay cña ngöêi ViÖt ®Òu vay möîn tõ Th¸i. ChØ cÇnmét thÝ dô: ViÖt, Möêng cïng mét gèc míi t¸ch nhau cuèi thêiB¾c thuéc cuèi thÕ kû IX, thêi Khóc H¹o. Ngöêi Möêng gäi ruéng

638


nöíc ë thung lòng ch©n nói lµ “roäng”. Ngöêi Th¸i gäi lµ “na”ngöêi ViÖt vÉn dïng ch÷ “Roäng”. Ta cã quyÒn gi¶ thuyÕt ruéngnöíc cña ngöêi Kinh lµ kiÓu Th¸i (c«ng cô vµ kü thuËt canh t¸c®Òu gäi theo tªn Th¸i).

Nh÷ng tiÒn ®Ò trªn ®©y cho phÐp chóng ta gi¶ thuyÕt ngöêiKinh ®öîc h×nh thµnh tõ çc céng ®ång ngöêi kh¸c nhau. Çccéng ®ång ngöêi Êy ngay tõ thêi kú s¬ sö ®· xuèng chiÕm ®ångb»ng tõ Hµ Néi ®Õn Nam §Þnh, ngay b¶n th©n ngöêi Th¸i còng¸p dông kü thuËt cña çc céng ®ång nµy. Theo tµi liÖu ngöêiH¸n, ngöêi Giao chØ lµm thñy lîi theo thñy triÒu, gièng nhönh÷ng h×nh thøc ta cßn b¾t gÆp ë Nam Bé. Trªn thùc tÕ ë s«ngHång ta chØ gÆp kiÓu thñy lîi Th¸i chø kh«ng gÆp kiÓu thñytriÒu. Ph¶i ch¨ng ngöêi Th¸i ®ãng vai trß quan träng trong n«ngnghiÖp, trong çch x©y thµnh, trong ng«n ng÷. Sù cã mÆt cñangöêi Th¸i ë s«ng Hång lµ râ rµng.

Trªn ®©y lµ gi¶ thuyÕt ®Ó lµm viÖc, tõ gi¶ thuyÕt nµychóng ta míi v¹ch höíng nghiªn cøu vµ lËp ra ®Ò cö¬ng nghiªncøu. §ö¬ng nhiªn lµ ph¶i nghiªn cøu ®ång bé cña nhiÒu bé m«n.Vµ, nÕu chóng ta nhÊt trÝ víi nhau çch lµm viÖc trªn c¬ së gi¶thuyÕt nµy th× chóng ta kh«ng chØ nghiªn cøu ngöêi ViÖt víivïng ®ång b»ng hiÖn nay cña hä. Mµ muèn hiÓu thÊu ®¸o v¨nhãa ngöêi ViÖt chóng ta cßn ph¶i nghiªn cøu çc vïng m«itröêng kh¸c.

2. Vïng thung lòng ch©n nói

ë B¾c Bé nh÷ng thung lòng vïng T©y B¾c, do ngöêi Th¸i,ngöêi Möêng chiÕm lÜnh, nh÷ng thung lòng ViÖt B¾c do TµyNïng chiÕm lÜnh, ngöêi Tµy, ngöêi Nïng còng lµ Th¸i, Th¸i cæ?ë thung lòng ch©n nói v¨n hãa d©n téc häc qui ®Þnh c¶ hai h×nhthøc s¶n xuÊt: nö¬ng rÉy vµ ruéng nöíc. Ngöêi Möêng còng ë

639


thung lòng nhö vËy, vµ hä còng cã c¶ hai h×nh thøc s¶n xuÊt,nhöng trªn b×nh diÖn ý thøc hä höíng vÒ ruéng nöíc, hä xemruéng nöíc lµ chÝnh, cßn nö¬ng rÉy mÆc dï cã vÞ trÝ rÊt quanträng trong cuéc sèng vÉn bÞ coi lµ phô. Víi hä “muÖch na paroãng” tøc mét ruéng b»ng ba rÉy. Xãm lµng cña ngöêi Möêngthöêng ®Æt ë bê thung lòng nhöng ng«i nhµ cña hä (lo¹i nhµ dµicöa vµo hai ®Çu håi) phÝa cöa sæ ®öîc coi lµ tröíc mÆt ph¶ihöíng vÒ ruéng vµ trong sµn nhµ bËc trªn lµ höíng cöa sæ, ®ã lµnh÷ng ®iÒu chøng tá ruéng nöíc ®öîc coi träng. Thung lòngch©n nói ®öîc coi lµ n¬i thÓ nghiÖm lóa nöíc. ë Th¸i Lan, ®Õngiai ®o¹n s¾t, lóa nöíc míi xuèng ®ång b»ng, cßn ë ViÖt Nam lóanöíc ®öîc ®öa xuèng ®ång b»ng sím h¬n v× lý do bïng næ d©n sèë çc bê s«ng cò bëi ¸p lùc d©n sè tõ phÝa B¾c xuèng, mµ çc técngöêi ë ®©y nhµo xuèng ®ång b»ng. Sù th«ng liÒn gi÷a ®ångb»ng s«ng Hång víi çc vïng thung lòng nµy, kh«ng g©y trë ng¹icho nh÷ng ®ît sãng dån d©n Êy. NÕu ®ång b»ng s«ng Hång lµm«i tröêng qui ®Þnh nÒn v¨n hãa lóa nöíc th× thung lòng, n¬icon ngöêi thÓ nghiÖm lóa nöíc, l¹i lµ m«i tröêng kÕt hîp nö¬ngrÉy vµ lóa nöíc. Nh÷ng x· héi ®· thÓ nghiÖm lµm ruéng nöíc ëvïng thung lòng kh«ng cßn chøng tÝch, cã ®iÒu hiÖn nay vïngthung lòng cßn tån t¹i mét chÕ ®é x· héi ®Æc biÖt trªn nhiÒu mÆtkh¸c ®ång b»ng. (ë ®ång b»ng B¾c Bé, Trung Bé, Nam Bé tæchøc x· héi cã nÐt kh¸c nhau nhöng nh×n chung gièng nhau).HiÖn nay cßn hai téc ngöêi b¶o löu tæ chøc x· héi vïng thunglòng: ngöêi Th¸i ë T©y B¾c vµ ngöêi Möêng ë bê s«ng §¸y gi¸pHµ Néi. Ngöêi Th¸i cã chÕ ®é P×a - T¹o, ngöêi Möêng cã chÕ ®éLang - §¹o. Tæ chøc x· héi ngöêi Th¸i, ngöêi Möêng gièng nhautrªn nhiÒu nÐt lín, kh¸c víi ®ång b»ng cßn ngöêi Tµy, ngöêiNïng ë ViÖt B¾c vèn còng cïng chÕ ®é x· héi ®ã nhöng ®· biÕnd¹ng, v× nã lµ vïng biªn giíi nªn buéc triÒu ®×nh nhµ nöíc víitay tíi vµ n¾m chÆt.

640


ChÕ ®é x· héi ra ®êi cao nhÊt ë vïng ch©n nói, gi÷a Möêngvµ Th¸i rÊt gièng nhau. Suy ®Õn cïng, nh÷ng nÐt chung Êy cã ba®Æc ®iÓm:

- TÇng líp quÝ téc ra ®êi (P×a - T¹o, nhµ lang) x©y dùngquyÒn lîi cña m×nh trªn c¬ së ruéng nöíc. MÆc dï ë ®©y cßn lµmrÉy nhöng x· héi chØ bãc lét trªn c¬ së ruéng nöíc chø kh«ng bãclét trªn c¬ së nö¬ng rÉy. §iÒu nµy cã gi¸ trÞ cho ta hiÓu chÕ ®éx· héi ë ®ång b»ng, v× ®ång b»ng còng lµm ruéng nöíc.

- Hä tiÕn hµnh bãc lét trªn c¬ së ruéng c«ng, kh«ng bãc létruéng tö. V× diÖn tÝch vïng thung lòng qu¸ hÑp nÕu biÕn thµnhruéng th× kh«ng bãc lét ®öîc nªn hä bãc lét tµn b¹o (c¶ tØ lÖ vµbiÖn ph¸p bãc lét) trªn c¬ së ruéng c«ng. ChÕ ®é bãc lét ruéngc«ng nµy kh«ng gièng ë ®ång b»ng, nãi çch kh¸c h×nh thøc bãclét ruéng c«ng ë ®ång b»ng ®· bÞ bãp mÐo.

- ThiÕt lËp ®öîc sù thèng trÞ b»ng søc m¹nh t«ng téc, cßnngöêi b×nh d©n th× t«ng téc bÞ vì vôn thµnh gia ®×nh h¹t nh©n.§iÒu nµy phæ biÕn trªn toµn §«ng Nam ¸ kÓ c¶ vïng Nam Ên§é vµ vïng Hoa Nam. Cã mét sè t«ng téc kh«ng trùc tiÕp lao®éng dï bÞ vì vôn vÉn cßn diÖn m¹o ®Ó nhËn ra. Giai cÊp thèngtrÞ ®· lÊy søc m¹nh t«ng téc ®Ó ¸p ®Æt sù thèng trÞ lªn çc gia®×nh h¹t nh©n. Çc hä theo nghÜa téc danh nhö Ph¹m, Lª... chØcã ë giai cÊp quÝ téc cßn tÊt c¶ tÇng líp b×nh d©n Möêng chØ cãmét hä Bïi. Mçi dßng hä chiÕm mét thung lòng hoÆc mét hÖthèng thung lòng nèi liÒn nhau vµ ¸p ®Æt sù thèng trÞ lªn vïng®ã. Thèng trÞ tu©n theo nguyªn t¾c phô quyÒn: con trai c¶ thèngtrÞ toµn möêng gäi lµ lang Cun, con trai c¶ chi thø thèng trÞ métvïng kho¶ng hai ba lµng. Mçi Möêng thöêng cã kho¶ng 50, 70hoÆc 100 lµng. Nguyªn lý t«ng téc ¸p dông cho nguyªn lý cai trÞ,do ®ã vai trß t«ng téc ë ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i rÊt lín. VÒ çchbãc lét kinh tÕ: ruéng ®Êt tõng lµng lµ ruéng c«ng, cã hai thø

641


ruéng: ruéng cña nhµ lµng vµ ruéng d©n. Ruéng c«ng quÝ téc chatruyÒn con nèi, giao cho con tröëng. Do ®ã con thø rÊt khæ v×kh«ng ®öîc nhËn ruéng cña nhµ lang mµ còng kh«ng nhËn ®öîcruéng cña d©n. Con trai thø nhµ lang thöêng ®i lÊy vî con nhµlang kh¸c kh«ng cã con trai (®iÒu nµy gièng çc mÖ ë HuÕ: contrai quÝ téc hèng h¸ch nhöng nghÌo chuyªn ®i ¨n nhê cña d©n,mét líp quÝ téc nghÌo mµ ph¶i ®ãng vai quÝ téc. Kh¸c nhau lµMöêng kh«ng b×nh d©n nhö HuÕ). Ruéng lang cha truyÒn connèi, nhöng kh«ng thÓ lµ tö ®iÒn. Khi quÝ téc thÊt thè th× d©n b·imiÔn (cï l·o) ®Ó ®öa em lªn. ë ®©u cßn ruéng c«ng th× ë ®Êy cßn®«i chót dÊu vÕt c«ng x·, cho nªn d©n thöêng gäi ®ïa con thønhµ lang lµ “lang rµi” tøc sèng r«ng rµi, chÞu sù khæ cùc ®Ó chochÕ ®é nhµ lang tån t¹i.

Nhµ lang tù cho m×nh lµ ngöêi qu¶n lý toµn möêng. Möêngcã chung mét hÖ thèng thñy lîi mµ h×nh thøc l¹i rÊt phøc t¹p.Mçi lµng cã mét hÖ thèng ruéng riªng cña tõng hä nhöng ph¶iphèi hîp mét hÖ thèng thñy lîi gåm hai nguån nöíc: suèi con vµsuèi lín. Do ®Êy, ph¶i thö¬ng löîng lÉn nhau vµ ngöêi cÇm trÞchlµ lang Cun. Cuéc häp toµn möêng ®Çu n¨m bµn vÒ thñy lîi döíiquyÒn lang Cun. §¹i diÖn çc lang ph¶i ®Õn bµn, nhö vËy métchÝnh quyÒn ®· bao trïm toµn thung lòng. TÇm quan träng cñathñy lîi ®èi víi sù ra ®êi cña nhµ nöíc mµ ¡nghen ®· nãi, tathÊy ®öîc râ rµng ë ®©y.

Nhu cÇu cña x· héi cÇn ngöêi ®øng ra qu¶n lý toµn möêng,ngöêi qu¶n lý n¾m quyÒn ph©n phèi ruéng c«ng vµ bëi v× ruéngc«ng qu¸ Ýt kh«ng ®ñ ph©n phèi cho mäi ngöêi nªn ®Î ra sù ban¬n. Muèn ®öîc nhËn ruéng c«ng gia ®×nh b×nh d©n ph¶i chÞu ¬nvµ lµm kh«ng c«ng cho l·nh chóa. Bµ Cuisinier rÊt nhÇm khi sos¸nh chÕ ®é lang ®¹o Möêng víi l·nh chóa ë ¢u ch©u. ë ch©u¢u quyÒn së h÷u ruéng ®Êt thuéc vÒ l·nh chóa, cßn ë möêng lµ

642


ruéng c«ng. Nh÷ng ngöêi kh«ng cã ruéng c«ng ph¶i ®i lµm rÉylµm nö¬ng, kh«ng ®öîc xÕp lµ c«ng d©n chÝnh cèng (nhö ngöêingô cö ë ngöêi Kinh), hä bÞ khinh rÎ. V× vËy tÇng líp b×nh d©nMöêng còng cã hai lo¹i: mol möêng tøc mét thµnh viªn chÝnhthøc ®öîc nhËn ruéng c«ng, hai lµ tøa roäng - tøc d©n lµm rÉykh«ng ®öîc tham gia nghi lÔ trong lµng. Con trai mol möêng chØch¬i chø kh«ng lÊy con g¸i tøa roäng, trong khi ®ã ®êi sèng cñatøa roäng v× ®öîc tù do vÒ kinh tÕ nªn cao h¬n h¼n mol möêng.

ChÕ ®é P×a T¹o ë Th¸i phøc t¹p h¬n, nhöng vÒ c¬ b¶n lµgièng nhµ lang möêng. NÕu gi¶ thuyÕt cña Gorman qu¶ thËt lµ®óng, th× khi con ngöêi ë thung lòng vÒ ®ång b»ng, hä lËp nªnchÕ ®é x· héi g×? ë ViÖt Nam tröíc B¾c thuéc x· héi g×? Gi¶thuyÕt vÒ vïng kinh tÕ míi, ngöêi ta ph¶i mang nguyªn xi x· héicò, nhöng m«i tröêng buéc ph¶i ®æi míi vÒ mÆt tæ chøc cho phïhîp. Nh÷ng ®iÒu biÕt ®öîc vÒ khëi nghÜa Hai Bµ Tröng quahuyÒn tho¹i cho ta biÕt töíng cña Hai Bµ toµn lµ n÷. “TröngTr¾c” cã nghÜa lµ hä kh«ng? N÷ töíng cña Hai Bµ Tröng toµn lµtªn ®èi rÊt hay, nhöng ch¾c g× ®· lµ hä. Cã ®iÒu lµ, vÒ c¬ b¶nngöêi ta hiÓu ®öîc r»ng Tröng Tr¾c lµ con mét l¹c töíng - tøc lµtï tröëng mét vïng. §iÒu nµy chøng tá trªn ®ång b»ng B¾c Bé,Ýt nhÊt lµ ®Ønh tam gi¸c ch©u Hµ §«ng - Hµ Néi ®· cã chÕ ®é tïtröëng kiÓu Hai Bµ Tröng. Theo sö Trung Quèc, Hai Bµ chiÕm65 thµnh, thùc ra cã thÓ chØ cã tï tröëng ®Þa phö¬ng cña 65thµnh Êy höëng øng theo Hai Bµ. §Êt thuéc gia ®×nh Hai Bµcòng chØ lµ mét möêng lín, ph¶i liªn kÕt ®öîc çc tï tröëngkh¸c. V× lÏ ®ã, M· ViÖn ph¶i ®Ó 3 n¨m mua chuéc hÕt çc tïtröëng kh¸c, råi míi tÊn c«ng vµ khi ®· mÊt ®i sù ñng hé cña çctï tröëng kh¸c, Hai Bµ thua ngay. Tãm l¹i, tröíc thêi kú B¾cthuéc ®· tån t¹i ë ®ång b»ng mét chÕ ®é bãc lét trªn c¬ së ruéngc«ng vµ ¸p ®Æt chÕ ®é t«ng téc. Nhöng vÊn ®Ò ®Æt ra lµ kiÓu bãclét cña Möêng kh«ng thÊy ë Kinh, dï vËy ë ngöêi Kinh ta vÉn

643


thÊy diÖn m¹o cña ruéng c«ng trong çch ph©n phèi ®Þnh kú.Nhö vËy lµ ë miÒn xu«i cßn löu gi÷ ®öîc nhiÒu yÕu tè d©n chñ,lµng m¹c miÒn xu«i râ rµng lµ d©n chñ h¬n möêng. VÕt tÝch c«ngx· cßn l¹i trong chÕ ®é ruéng c«ng vµ quyÒn “cï l·o” cña d©n ëngöêi Möêng lµ nh÷ng vÕt tÝch cña “lµng tù trÞ” xa xöa. Dï cholang ®¹o n¾m mét lµng, hoÆc mét côm lµng, nhöng mçi lµng l¹itån t¹i theo mét chÕ ®é thñy lîi vµ ruéng ®Êt riªng. ë miÒn xu«i,nöíc ta cã 1000 n¨m B¾c thuéc, khi ngöêi H¸n vµo kh«ng cßn tïtröëng ®Þa phö¬ng nhöng lµng vÉn ®öîc b¶o löu. Condominas cãlý khi «ng löu ý ba tröêng x· héi chÝnh trÞ kh¸c nhau cÇn ph¶inghiªn cøu: mét lµ çc Vö¬ng Quèc h¹ Lµo, hai lµ chÕ ®é thèngtrÞ ®Æc biÖt cña ngöêi Th¸i vµ Lµo, ba lµ chÕ ®é d©n chñ cñangöêi An Nam tøc ngöêi Kinh. Ph¶i nãi Condominas ®· thÊy®öîc nh÷ng çi chÝnh cÇn lµm.

Tæ chøc nhµ lang vµ P×a - T¹o b¸o hiÖu tiÒn nhµ nöíc trªnph¹m vi mét möêng cßn láng lÎo, h×nh thøc nµy gièng l·nh ®Þa.Ngöêi cÇm ®Çu möêng cã mét m¶nh ®Êt riªng gäi lµ ChiÒng cñalang Cun, ®Æt döíi quyÒn thèng trÞ vµ bãc lét trùc tiÕp cña «ngta. Lang cun gièng vua Ph¸p cæ - vua Ph¸p cæ trªn danh nghÜalµ vua nöíc Ph¸p, nhöng thùc ra chØ lµ l·nh chóa cña Paris.Chøc n¨ng quan träng cña lang Cun ®èi víi möêng lµ ®iÒu hµnhthñy lîi.

Thñy lîi cÇn cã sù thö¬ng löîng gi÷a çc lµng, vµ hÖ thèngthñy lîi ®ßi hái ph¶i huy ®éng lùc löîng ®«ng ®¶o ®Ó lµm hoÆc tusöa. Nhöng khi ra ®êi c¬ chÕ lang Cun l·nh ®¹o toµn möêng th×çc lµng l¹i ph¶i ®ãng gãp çc mÆt kh¸c n÷a vÝ nhö lµm cho langCun ch¼ng h¹n. TÊt c¶ ®öîc vËn hµng theo tËp qu¸n ph¸p, cãmét sè qui ®Þnh vµ hä dïng ch÷ H¸n ®Ó ghi, c«ng x· xöa cã tËpqu¸n ph¸p lµ mét yÕu tè tiÒn nhµ nöíc. Bé m¸y döíi quyÒn langCun lµ mét bé m¸y lÊy ngay trong b¶n chiÒng gäi lµ ¢u (tiÕng

644


M«n Kh¬me cæ “¢u” lµ cha vÝ dô Xihanouk tù xöng lµ ¢u pu).MÊy «ng nhµ lang nµy gäi d©n lµ th»ng, lang Cun gäi çc quanlang lµ bè (vua triÒu NguyÔn gäi çc quan trong triÒu lµ thÇy).VÊn ®Ò ¢u phøc t¹p: cã hai lo¹i ¢u, ¢u long (quan lín), ¢u cói(quan bÐ) vµ cã sù ph©n c«ng râ rµng. ¢u c¶ cã vai trß nhö tÓtöíng, çc lang ®¹o còng cã hÖ thèng ¢u nhö vËy nhöng Ýt h¬n.ë mét sè möêng ¢u lín lµ cha truyÒn con nèi, nhöng nÕu cã lçith× nhµ lang còng cã thÓ çch chøc. Çc tiÒn ®Ò nµy b¸o hiÖu sùxuÊt hiÖn cña nhµ nöíc.

HiÖn nay çc h×nh th¸i chÝnh trÞ x· héi ë §«ng Dö¬ngchöa ai nghiªn cøu thµnh hÖ thèng. Nhö ®· nãi ë trªn cã hainguyªn t¾c h»ng xuyªn cña x· héi n«ng nghiÖp thung lòng ëch©n nói, thêi tiÒn c«ng nghiÖp, tøc lµ bãc lét trªn c¬ së ruéngc«ng vµ duy tr× chÕ ®é t«ng téc. Còng cã nh÷ng cö d©n tröíc khi®i vµo n«ng nghiÖp ruéng nöíc cã d¹ng chÕ ®é thÞ téc thÝ dôngöêi Ba Na, ngöêi £ §ª. Ngöêi £ §ª cã t«ng téc, cßn ngöêi BaNa kh«ng thÊy dÊu thÝch chÕ ®é t«ng téc. Trong khi ngöêi Ba NachØ dïng phô ©m ®Çu chung chØ tªn nh÷ng ngöêi cã quan hÖth©n thuéc, vÝ dô: Chu, che, cha th× ë ngöêi £ §ª trong çch gäitªn l¹i thÓ hiÖn mèi quan hÖ th©n téc râ rµng. ThÝ dô Ydru m«l«tumtu. Y lµ ®Ó chØ con trai, §ru lµ tªn gäi hµng ngµy, M«l« lµ tªntrïm lªn nhiÒu gia ®×nh kh«ng cã ý nghÜa g×, Tumtu trïm lªnM«l« vµ lµ tªn bµ tæ ngµy xöa. Cã thÓ gi¶ thuyÕt r»ng: Tumtu lµthÞ téc (còng kh«ng ®öîc lÊy nhau). Nhö vËy ta cã nh÷ng thÞ técA, B, C cã cïng tæ tiªn råi ph©n ra A A’; B B’ B”... Tumtu cã thÓlµ A, B, C. M«l« cã thÓ lµ A”, B”, C”. ë B¾c Mü x· héi còng tö¬ngtù nhö vËy:

Bé l¹c

a b c d

a’ a’’ b’ b’’ c’ c’’ d’ d’’

645


nhö vËy M«l« lµ çc ph©n thÓ cña thÞ téc kh«ng ®öîc lÊy nhau.VÒ chÕ ®é thÞ téc vµ bé l¹c ®· næ ra nh÷ng cuéc tranh c·i kÞchliÖt. Tuy ngöêi ta dïng tõ th× gièng nhau mµ néi dung th× l¹ikh¸c nhau.

Cã mét quan ®iÓm rÊt hay, ®ã lµ quan ®iÓm cña LÐviStrauss (bµn l¹i vÊn ®Ò t«tem). Cã mét vÊn ®Ò, vÊn ®Ò t«n gi¸o,mäi ngöêi ®· lê ®i th× LÐvi Strauss quay l¹i, «ng lÇn l¹i tõ ®Çuvµ nªu lªn nhiÒu ý kiÕn rÊt míi mÎ. Theo LÐvi Strauss cã hailo¹i x· héi thêi viÔn cæ?

- Mét lµ x· héi ®ång t©m. Do sù ®ßi hái mét kh«ng gianréng ®· ®Î ra chÕ ®é thÞ téc vµ bé l¹c (kh«ng gian çc ®ång cáréng cã rÊt nhiÒu thî s¨n). V× kh«ng gian qu¸ réng thÞ téc qu¸®«ng nªn ph¶i c¾t thµnh hai thÞ téc hay lµ hai ph©n thÓ cña cïngmét thÞ téc A vµ A’ bªn c¹nh nhau. Kh«ng ®öîc lo¹n lu©n, kh«ng®öîc lÊy nhau gi÷a hai thÞ téc nµy nªn g×n gi÷ ®öîc sù thiªngliªng cña dßng m¸u. Nh÷ng thÞ téc nµy ®öîc thiÕt lËp vµ lanréng trong kh«ng gian nhö ë óc, ë B¾c Mü v.v...

- Hai lµ x· héi ph©n bµo kiÓu con amuýp, mét x· héi gåmlµ mét tÕ bµo råi t¸ch ®«i kh«ng liªn quan g×. X· héi nµy h×nhthµnh trong vïng cã kh«ng gian hÑp.

Vïng rõng xÝch ®¹o nhö ngöêi PÝcmª, ngöêi Nªgri (ë Phich©u), mét m«i tröêng kh«ng ®Î ra thÞ téc bé l¹c, hä sèng thµnhtõng nhãm. Theo tõng to¸n mét nhãm lý töëng nhÊt lµ 34 ngöêi.NÕu d©n sè t¨ng qu¸ th× kh«ng ®ñ sèng, nÕu Ýt h¬n th× l¹i kh«ngtån t¹i ®öîc. Nhãm ngöêi nµy sèng trªn mét vßng trong cã b¸nkÝnh kho¶ng 100km. Tõng nhãm ngöêi nhö vËy sèng thµnh métcéng ®ång. Trong céng ®ång Êy bao gåm c¶ con d©u, ngöêi ëngoµi, vµ nh÷ng ngöêi cïng huyÕt thèng. Hä sèng b»ng nghÒ s¨nvoi. Khã cã thÓ töëng töîng ®öîc nghÒ s¨n voi cña hä: ngöêi caokho¶ng mét mÐt, dïng 1 mòi d¸o b»ng m¶nh töíc buéc vµo gËy

646


mµ xóm vµo ®¸nh chÕt lo¹i voi rõng hung d÷. Nhö vËy, ngöêinguyªn thñy kh«ng cã chÕ ®é thÞ téc bé l¹c.

Cïng mét hoµn c¶nh kinh tÕ vµ m«i tröêng, gÇn nhö ë bªnc¹nh nhau (cïng háa canh) mµ ngöêi Ba Na kh«ng gi÷ ®öîc gia®×nh lín phô quyÒn, cßn ë ngöêi £ §ª th× rÊt râ nh÷ng dÊu vÕtcña chÕ ®é thÞ téc mµ ë Ba Na kh«ng thÊy. Trong hoµn c¶nhtrång lóa nöíc, ®¹i gia ®×nh phô quyÒn ®Òu vì vôn thµnh nh÷nggia ®×nh h¹t nh©n, kh«ng cã mét biÖt lÖ nµo (tõ Nam Trung Quèc®Õn mét phÇn Ên §é). ë ngöêi Möêng kh«ng cã bé l¹c, khi vì rachØ cã t«ng téc tøc theo hä. Ngöêi Kinh möîn hä cña ngöêi H¸n,cã thÓ ngöêi H¸n buéc ngöêi Kinh ph¶i möîn hä ®Ó nhËn ®öîcdÊu vÕt cña t«ng téc, cßn ngöêi Möêng chØ cã gia ®×nh h¹t nh©nkh«ng cã dÊu vÕt t«ng téc. ChØ cã quÝ téc Möêng v× kh«ng bÞ ¶nhhöëng cña lao ®éng ruéng nöíc nªn tuy cã vì ra thµnh h¹t nh©nvÉn cßn gi÷ ®öîc khung hä nhö ngöêi Kinh. Nhö vËy lµ ngöêiKinh gi÷ ®öîc t«ng téc do tiÕp xóc víi v¨n hãa H¸n. QuÝ técMöêng gi÷ ®öîc do kh«ng lao ®éng vµ cè kÕt ®Ó bãc lét. ë ®ångb»ng s«ng Hång t«i rÊt nghi tö liÖu vÒ Hai Bµ Tröng kh«ng nãi®Õn ruéng c«ng ruéng tö, cã thÓ ®ã lµ chÕ ®é tu©n thñ hai nguyªnt¾c trªn. Tõ thêi kú Hai Bµ Tröng ®Õn thêi Khóc H¹o gÇn 9 thÕkû, mét thêi gian dµi å ¹t du nhËp m« h×nh H¸n b»ng b¹o lùc ¸p®Æt, mét nÒn v¨n minh cao h¬n nhiÒu. §Õ quèc H¸n kh«ng chÊpnhËn tï tröëng ®Þa phö¬ng v× nã cÇn thuÕ, cÇn bãc lét v× vËy t«ngtéc víi tö çch lµ mét thiÕt chÕ x· héi bÞ mÊt ®i. Nhöng ngöêiTrung Hoa lµm g× cã çch m¹ng kü thuËt ®Ó ®öa vµo n«ng th«nViÖt Nam, v× thÕ lµng x· tuy ¸p ®Æt bé m¸y nhµ nöíc vÉn gi÷®öîc dÊu tÝch d©n chñ? Thö tÞch H¸n nãi nhiÒu ®Õn viÖc çc hµotröëng ®Þa phö¬ng hay lµm lo¹n chèng ngöêi Trung Quèc nhöLý B«n, Lý BÝ, Quang Phôc. E r»ng ®ã lµ tÇng líp quÝ téc ®Þaphö¬ng mµ ta cßn thÊy dÊu vÕt trong chÕ ®é nhµ lang. Döíi thêiB¾c thuéc, tÇng líp nµy mÊt hÕt quyÒn lùc nhöng uy thÕ cña hä

647


cßn ®öîc b¶o löu. Do ®ã khi bé m¸y thèng trÞ Trung Quèc suyyÕu lµ hä næi dËy ®ßi quyÒn lîi. Nhöng qua 9 thÕ kû, ë B¾c Bé ®·cã bé m¸y trung ö¬ng tËp quyÒn rËp theo nguyªn mÉu bé m¸yTrung Hoa. NÕu nhö cã mét tï tröëng nµo ®ã kiÓu Hai Bµ Trönggiµnh ®öîc chÝnh quyÒn tõ tay ngöêi H¸n th× buéc hä ph¶i ¸pdông mét m« h×nh chÝnh quyÒn kiÓu Trung Quèc trªn toµn quèc.Kh«ng thÓ lËp l¹i mÉu çch ®Êy 900 n¨m - dÜ nhiªn. Ngay ®Õnthêi kú ®éc lËp, thØnh tho¶ng cßn cã sù næi dËy cña tï tröëng.Chóng ta cã thÓ gi¶ thuyÕt: quyÒn tö h÷u tµi s¶n ra ®êi tõ thêiB¾c thuéc vµ çc hµo tröëng cã nhiÒu ruéng tö, chÕ ®é ruéng tötõ Trung Quèc mang tíi, hä trë thµnh ®µn anh ë n«ng th«n vµkhi næi dËy chèng l¹i triÒu ®×nh ®öîc d©n nghÌo ®i theo. §ã lµkiÓu næi dËy kiÓu lo¹n 12 sø qu©n, kiÓu nµy nÕu kh«ng cã nh÷ngdßng hä lín ë ®Þa phö¬ng th× kh«ng thÓ lµm ®öîc. M·i tíi thêiNguyÔn n«ng d©n khëi nghÜa, vÉn kh«ng cã ngöêi nghÌo cÇm®Çu mµ lµ çc hµo tröëng cÇm chÞch. ¤ng Ba Vµnh lµm cho triÒu®×nh thÊt ®iªn b¸t ®¶o lµ mét ch¸nh tæng. ¤ng NguyÔn H÷u CÇulµ con mét ®Þa chñ lín ë Höng Yªn. B¾c Bé lóc Êy cßn lµ ®Çm lÇy,khã löu th«ng. NguyÔn H÷u CÇu lµ con mét nhµ giµu häc giái,vâ nghÖ cao cöêng l¹i cã uy tÝn, tæ chøc nhãm cöíp cña cña kÎsang träng vµ ®öîc d©n nghÌo ®i theo. Lµ ngöêi anh hïng cñas«ng nöíc dïng thuyÒn chÆn nh÷ng con ®öêng bu«n b¸n lªnTh¨ng Long, råi hãa trang b«i mÆt ®en x«ng ra cöíp cña chianhau. Nh©n chuyÖn n«ng d©n bÞ ®ãi NguyÔn H÷u CÇu phÊt cêkhëi nghÜa víi khÈu khÝ ph¸ thÕ chim lång ®¸nh b¹n víi kim «.Ngay c¶ khëi nghÜa T©y S¬n còng kh«ng cã khÈu hiÖu vÒ ruéng®Êt. D©n ë T©y S¬n cã truyÒn thèng bu«n cau víi ngöêi Thöîng,NguyÔn HuÖ giái vâ ®öîc c¶ vïng kÝnh träng. Anh NguyÔn HuÖlµm quan thu thuÕ, v× ®¸nh b¹c hÕt thuÕ nªn ph¶i khëi nghÜa,lµm ®Õn kinh thiªn ®éng ®Þa nhöng kh«ng cã khÈu hiÖu ruéng®Êt nªn t¸ ®iÒn Nam Bé kh«ng theo, ra B¾c th× trÝ thøc B¾c

648


kh«ng phôc, tµi giái nhö vËy vÉn thua NguyÔn ¸nh.

3. Vïng duyªn h¶i

Theo tö liÖu kh¶o cæ häc ë ®ång b»ng s«ng Hång th× cho tíi®Çu thêi kú ®å s¾t, tæ tiªn cña ngöêi ViÖt gÆp biÓn. Cã ®iÒu l¹ lµnöíc ta cã trªn 3000 km chiÒu dµi ®öêng biÓn thÕ mµ cho tíi ®iÒutra d©n sè n¨m 1975 chØ cã 1 triÖu d©n ë biÓn (1 triÖu/50 triÖu).N«ng d©n B¾c Bé kh«ng cã xu höíng ra biÓn, ®ã lµ mét ®iÒu l¹.Chóng t«i ®· nghiªn cøu thö hai ®Þa ®iÓm ven biÓn: mét ë cöaSãt (thuéc vïng biªn giíi NghÖ TÜnh), mét ë cöa Ba L¹t (thuécvïng biÓn Th¸i B×nh), trõ bé phËn thñy cö, mét biÖt lÖ kh«ng ®¹idiÖn cho cö d©n ven biÓn, cßn l¹i chöa thÊy mét h×nh thøc ®¸nhç nµo ®i kh¬i kho¶ng trªn 40 km, çch bê. BiÓn ®ãng mét vaitrß mê nh¹t trong ®êi sèng cña ngöêi d©n B¾c Bé. Hä Ýt biÕt ¨nç biÓn, cã n¬i sî ¨n ç chØ thÝch ¨n ç ao ç s«ng. MiÒn duyªnh¶i xu höíng cña n«ng d©n lµ quai ®ª lÊn biÓn. Kh¾p vÞnh B¾cBé kh«ng cã n¬i nµo lµm nöíc m¾m; cha cña NguyÔn H÷u ChØnhgiµu v× bu«n nöíc m¾m, quª ë Hµ TÜnh, chë nöíc m¾m Hµ TÜnhra B¾c b¸n. Cao B¸ Qu¸t rÊt khinh bØ mïi nöíc m¾m, coi nã cãmïi thèi, th¬ thèi nhö nöíc m¾m:

(“ChÐm cha çi mòi v« duyªn

C©u th¬ Thi X¸ con thuyÒn NghÖ An”).

VÞnh B¾c Bé vµo s©u nhöng n«ng, Ýt ç. Thêi s¬ sö kü thuËt®¸nh ç cña con ngöêi thÊp nªn thu ®öîc ç kh«ng nhiÒu. Nhöngh¶i löu nöíc Êm ç nhiÒu l¹i ë ngoµi xa, h¬n n÷a, vÞnh B¾c Bél¹i ë xa ®öêng hµnh thö¬ng quèc tÕ, Ýt cã bu«n b¸n ë biÓn. Thêicæ Java, Xumatra giµu cã nhê bu«n b¸n trªn biÓn, cßn B¾c Békh«ng cã luång h¶i thö¬ng.

Ngöêi Trung Quèc ®Çu tiªn bu«n b¸n trªn bé (t¬, lôa), chØcã khi Hoa Nam æn ®Þnh míi cã bu«n biÓn (Qu¶ng Ch©u). §öêng

649


h¶i thö¬ng Trung Quèc - Hava, Xumatra - qua eo Kara(Mal¾cca) ®i Ên §é, ®i Ba Tö bu«n b¸n t¬ lôa vµ hö¬ng liÖu. ëta kh«ng cã hö¬ng liÖu quÝ, v× thÕ nªn ngay vö¬ng quèc Champa,ngöêi M· Lai rÊt giái hµng h¶i nhöng còng kh«ng ¸p dông nghÒbu«n lín mµ chØ ®i cöíp biÓn. Champa m¹nh biÓn nhöng kh«ngsö dông ®öîc biÓn mµ hä l¹i kh«ng cã ®ång b»ng nªn hä yÕu h¼n.

Nhö ®· nªu: vÞnh B¾c Bé n«ng, Ýt ç, xa h¶i löu, xa ®öêngbu«n quèc tÕ, vµ do ®¸nh nhau víi Trung Quèc nªn ®Î ra xuhöíng sî tiÕp xóc víi ngöêi ngoµi, v× vËy ngöêi ViÖt ®Î ra xuhöíng bÕ quan táa c¶ng, träng n«ng øc thö¬ng, do ®ã biÓn hÇunhö kh«ng cã t¸c dông g×.

Ngöêi ViÖt gÆp biÓn ®Î ra hai çch øng xö:

- Mét lµ víi truyÒn thèng n«ng nghiÖp, hä quai ®ª lÊn biÓnnh÷ng b·i s×nh lÇy míi båi, ®öîc hä ng¨n çch víi biÓn b»ng con®ª. Trªn ®Êt phï sa míi Êy, dÜ nhiªn lµ chua vµ mÆn. Hä röamÆn, khö chua, thuÇn hãa ®Êt dÇn dÇn råi ®öa vµo trång trät.N«ng nghiÖp, ë ®©y do ®Êt ®ai nhö vËy cho nªn cã nh÷ng dÞ biÖt,nhöng nh×n ®¹i thÓ trªn nh÷ng nÐt lín n«ng nghiÖp Êy vÉnkh«ng kh¸c nh÷ng g× mµ chóng t«i ®· ®Ò cËp ë trªn.

N«ng nghiÖp ven biÓn ngoµi sù quai ®ª lÊn biÓn nµy, cßncã mét h×nh thøc kh¸c, khai th¸c canh t¸c n«ng nghiÖp trªn b·ibiÓn b·i çt. Nhö chóng ta biÕt, nh÷ng b·i s×nh lÇy só vÑt do phïsa çc con s«ng ®· vµ ®ang båi ®¾p, so víi c¶ vïng ven biÓn th×kh«ng nhiÒu. §¹i ®a sè ®Êt miÒn duyªn h¶i lµ ®Êt çt. Trªn miÒn®Êt çt nµy tån t¹i mét d¹ng n«ng nghiÖp ®Æc biÖt: n«ng nghiÖpvíi c©y trång chÝnh lµ khoai lang. Khoai lang lµ c©y chöa x¸c®Þnh ®öîc gèc g¸c. Mét gi¶ thuyÕt cho r»ng khoai lang cã nguångèc ë Nam Mü, mét gi¶ thuyÕt kh¸c l¹i coi c©y khoai lang cã ëven bê biÓn Th¸i B×nh Dö¬ng. N«ng d©n B¾c Bé còng trångkhoai lang, nhöng nã chØ ®öîc coi nhö lµ mét lo¹i c©y trång phô,

650


dïng ®Ó ¨n ®én, ¨n ch¬i. Ngöîc l¹i ë ven biÓn NghÖ TÜnh khoailang ®ãng vai trß lµ c©y lö¬ng thùc chÝnh. VÒ mÆt sinh th¸i nãphï hîp víi ®Êt pha çt ven biÓn: D©n gian vÉn nãi:

“Tr¨ng r»m ®· tá l¹i trßn

Khoai lang ®Êt çt ®· ngon l¹i bïi”

(Ca dao)

Khoai lang cã nhiÒu gièng nhöng lo¹i trõ mét sè Ýt míi dunhËp nhö khoai Hång Qu¶ng (gèc Trung Quèc), khoai raumuèng v.v... Cßn l¹i ®Òu ®öîc gäi lµ khoai chiªm. Cã nhiÒu lo¹ikhoai chiªm: chiªm lö¬ng, chiªm ®á, chiªm bÇu, chiªm ®á ®ät,chiªm s¾t v.v... Khoai lang ®öîc nh©n gièng b»ng cñ, trång b»ngngän. §Êt çt khoai cho n¨ng suÊt rÊt cao, cñ nhiÒu bét ®öêng.Khoai ®öîc chÕ biÕn thöêng nhiÒu mãn ¨n. Mçi mãn ®Òu cãnh÷ng mãn ¨n liªn quan: khoai ç, khoai cµ. Kh¸c víi ngöêi d©nB¾c Bé ç chØ cã hai çch nÊu: luéc, nÊu ngät hay nÊu chua, ëvïng biÓn miÒn Trung, mÆc dï vai trß biÓn yÕu, nhöng do tiÕpxóc víi biÓn, ngöêi n«ng d©n tÝch lòy ®öîc mét Ýt kinh nghiÖmtrong viÖc b¶o qu¶n vµ nÊu ç. Khoai ç, çc mãn chÕ biÕn tõkhoai vµ çc mãn chÕ biÕn tõ ç g¾n bã víi nhau vµ g¾n bã víiçc céng ®ång ngöêi ven biÓn.

Còng ë vïng biÓn miÒn Trung, cßn cã mét lo¹i c©y trånglÊy cñ n÷a, cñ m«n. M«n còng cã nhiÒu lo¹i: M«n sä, m«n s¸p,m«n riÒng, m«n ba th¸ng...

M«n ®ãng vai trß quan träng ®èi víi ®êi sèng mét sè ngöêihiÖn cßn ë Mªlanªsi. ë ®ång b»ng B¾c Bé ngöêi ta xÕp m«n vµohä víi khoai: Khoai sä, khoai m«n. Tuy nhiªn còng nhö khoailang, khoai sä ë B¾c Bé chØ dïng ®Ó ¨n ch¬i, cßn ë Trung Bé, dïcßn Ýt ái m«n ®öîc coi nhö lµ c©y lö¬ng thùc mµu. ThÝch hîp víib·i çt tr¾ng ven biÓn tröíc tiªn ph¶i kÓ ®Õn c©y döa. N¨m nµo

651


trêi cµng n¾ng th× döa cµng ®öîc mïa: “N¾ng tèt döa, möa tètlóa”.

Ngöêi ViÖt cã truyÒn thuyÕt coi c©y döa lµ tõ ngoµi ®¶o tr«id¹t vµo. TruyÒn thuyÕt kÓ r»ng, thêi Hïng Vö¬ng cã mét con g¸ivua ph¶i lßng An Tiªm mét con ngöêi tµi giái cÇn cï lao ®éng.Vua giËn con g¸i ph¶i lßng con trai d©n nªn ®µy con cïng AnTiªm ra mét vïng ®¶o hoang v¾ng. ë ®Êy An Tiªm cïng nµngBa (con g¸i vua) vµ ngöêi tïy tïng ®· t×m kiÕm sù sèng ë ®¶ohoang v¾ng vµ ph¸t hiÖn ra döa hÊu. Döa hÊu ®öîc göi vÒ ®ÊtliÒn, ngöêi ViÖt biÕt döa tõ ®Êy.

TruyÒn thuyÕt lµ vËy, nhöng cã lÏ nh÷ng lo¹i döa ®· mäctrªn b·i çt ven biÓn tõ l©u khi ngöêi ViÖt tiÕp xóc víi biÓn b¾tgÆp chóng vµ ®Æt ra truyÒn thuyÕt ®Ó gi¶i thÝch th«i;

+ Gi÷ nguyªn truyÒn thèng n«ng nghiÖp, ngöêi ViÖt ®·thÝch nghi víi m«i tröêng ven biÓn ®¹i lo¹i nhö trªn. Cã lÏ do ®Êt®ai hiÕm hoi, do d©n sè lín kh«ng thÓ ®ñ ruéng ®Ó canh t¸c n«ngnghiÖp vµ do dÇn dµ hä nhËn ra çc s¶n vËt ven biÓn nªn mét béphËn ngöêi ViÖt t¸ch h¼n ra lµm nghÒ ®¸nh ç. ThÕ øng xö thøhai cña cö d©n n«ng nghiÖp khi gÆp biÓn?

Lµ cö d©n ®¸nh ç, nhöng vÉn höíng vÒ n«ng nghiÖp. Lµngthöêng b¸m vµo çc n¬i cã nöíc, cã thÓ trång n«ng nghiÖp ®öîc,mäi sinh ho¹t hoµn toµn trªn ®Êt liÒn. Con thuyÒn chØ ®¬n thuÇnlµ mét c«ng cô s¶n xuÊt. Kü thuËt ®i biÓn thÊp, kh«ng cho phÐphä ra kh¬i ngoµi 40, 50 km vµ chØ ®¸nh ç mét mïa, mïa biÓnlÆng, cßn l¹i vÉn ph¶i kiÕm sèng thªm b»ng çc nghÒ kh¸c, phÇnlín ®Òu b¸m lÊy n«ng nghiÖp. S¶n phÈm ®öîc chÕ biÕn tõ h¶i vËtcã mét lo¹i rÊt næi tiÕng lµ nöíc m¾m. Cã lÏ chØ cã ngöêi ViÖt míicã nöíc m¾m, mµ biÕt lµm nöíc m¾m ph¶i tõ miÒn Trung trëvµo. Lµm nöíc m¾m cã mét thµnh phÇn ®¸ng löu ý ®ã lµ g¹orang gäi lµ thÝnh. ë Th¸i Lan trong nh÷ng xÝ nghiÖp s¶n xuÊt

652


nöíc m¾m lín (hÇu hÕt do ViÖt kiÒu ®¶m nhiÖm) ngöêi ta thaythÝnh b»ng çm. ThÝnh ®öîc rang tõ g¹o løt cã nghÜa lµ g¹o cßnc¶ çm. G¹o lµ mét n«ng phÈm vµ ®iÒu quan träng h¬n chØ cã cöd©n cã nguån gèc n«ng d©n míi biÕt lµm nöíc m¾m. NÕu nhömuèn lµm nöíc m¾m hoÆc muèn m¾m chua th× g¹o rang choch¸y hÕt tinh bét. CÇn ph¶i nghiªn cøu thªm n÷a nhöng c¶mgi¸c cña t«i lµ lµm nöíc m¾m cïng mét kiÓu víi muèi cµ, dÇmtö¬ng cña ngöêi n«ng d©n. Nöíc m¾m, çc lo¹i m¾m t«m, m¾mç ®Òu lµ s¶n phÈm cña çc cö d©n n«ng nghiÖp - còng lµ métthÕ øng xö cña d©n n«ng nghiÖp khi gÆp biÓn.

§iÓm mµ chóng t«i nghiªn cøu thö - cöa Sãt, mét cöa biÓnlín cuèi cïng cña phÝa B¾c cã mét lo¹i ngöêi l¹: ngöêi Bål«. Hä®öîc miªu t¶ nhömét gièng khØ bÞ coi lµ h¹ ®¼ng: giäng lõa, löngcong, cæ rôt. VÊn ®Ò lý thó lµ ngöêi Bål« vµ ngöêi ®Þa phö¬ngkh¸c nhau, çc «ng ®ã coi lµ ngöêi Chiªm Thµnh. Bål« cã thÓ lµbiÕn ©m tõ tõ “Pï lao” (trong ng«n ng÷ M· Lai “Pï lao” tøc lµ®¶o) lµ d©n sèng trªn thuyÒn ta gäi lµ thñy diÖn hoÆc thñy cö. ëThõa Thiªn hä ®öîc gäi lµ mäi biÓn cßn ë Ninh Hßa hä ®öîc gäilµ ngöêi H¹. So víi d©n ®Þa phö¬ng thuyÒn cña hä rÊt thµnhthôc. Víi hä, con thuyÒn kh«ng cßn chØ lµ c«ng cô s¶n xuÊt n÷amµ ®ång thêi lµ nhµ. Çc con thuyÒn lªnh ®ªnh Êy kÕt lËp víinhau thµnh v¹n (lµng) sèng trªn mÆt nöíc vµ hoµn toµn t¸chbiÖt víi ®Êt liÒn. Çc v¹n nhö thÕ ghÐp l¹i thµnh tæng riªng vµv¹n còng cã lý tröëng, tæng cã ch¸nh tæng ®éc lËp. Êy vËy mµ hävÉn ph¶i phô thuéc d©n trªn ®Êt liÒn. Thø nhÊt lµ hä thuéc lo¹i“v« hiÖu ®iÒn ®Þa” nªn ph¶i mua ®Êt trªn lµng ®Ó x©y nhµ thê.Khi cã ngöêi chÕt l¹i ph¶i mua ®Êt ®Ó ch«n cÊt. Thø nh× lµ, vÒcuéc sèng hµng ngµy hä bÞ d©n trªn ®Êt liÒn chi phèi. Ç hä ®¸nh®öîc hµng ngµy ph¶i lªn bê b¸n. ë çc cöa biÓn thÝ dô cöa Sãt,tröíc çch m¹ng th¸ng T¸m ®· h×nh thµnh nh÷ng bËc thö¬ngchñ ®µn anh. Hä ®éc quyÒn mua ç cña d©n thñy cö nµy. Bëi

653


trªn con thuyÒn ç kh«ng thÓ dù tr÷ ®öîc mµ çc thö¬ng chñ ®µnem th× kh«ng ®öîc phÐp vöît mÆt çc thö¬ng chñ ®µn anh, nªncuèi cïng d©n thñy cö, nh÷ng chñ nh©n cña biÓn c¶ l¹i ph¶i lªnbê mua ç cña çc thö¬ng chñ ®Ó ¨n víi gi¸ c¾t cæ. Nh÷ng lócph¶i s¾m thuyÒn tËu löíi hä ph¶i vay nî. ThÕ lµ hä biÕn thµnhnh÷ng con nî cña d©n trªn ®Êt liÒn.

MÆc dï kh«ng cã truyÒn thèng vÒ biÓn, nhöng do tiÕp xócvíi biÓn ®· kh¸ l©u nªn ë vïng biÓn ngöêi ViÖt ®· h×nh thµnhmét sè tËp qu¸n s«ng nöíc. Khi nghiªn cøu cÇn chó ý çc ®Æc thïvïng m«i tröêng nµy: Vïng biÓn chóng ta nghiªn cøu n«ng hays©u, tho¶i dÇn hay dèc ®øng, cã vòng kÝn ®Ó dÊu thuyÒn haykh«ng, gÇn hay xa çc dßng h¶i löu nãng l¹nh. ChÕ ®é thñy triÒuë ®Êy t¹o nªn chu kú con nöíc nhö thÕ nµo, çc loµi h¶i vËt qual¹i ë ®©y theo thêi gian vµ kh«ng gian ra sao. §Æc biÖt ph¶i chóý c«ng cô s¶n xuÊt v× vïng biÓn cã rÊt nhiÒu c«ng cô s¶n xuÊt vµv× ë ®©y ®iÒu kiÖn giao löu gi÷a çc luång v¨n hãa rÊt thuËn lîi.

VÒ mÆt x· héi, tö liÖu böíc ®Çu thu thËp ®öîc cho thÊy hävÉn gi÷ nguyªn c¬ cÊu cña x· héi n«ng nghiÖp, tÊt nhiªn chøcn¨ng cã kh¸c. CÇn t×m hiÓu s©u thªm xem c¬ cÊu x· héi n«ngnghiÖp Êy lóc tiÕp xóc víi m«i tröêng míi cã g× ®öîc “c¶i biªn” ®ÓthÝch øng. Qua tö liÖu ®iÒn d· ta thÊy ë çc lµng ngö nghiÖp venbiÓn, bªn c¹nh c¬ cÊu x· héi truyÒn thèng ®· h×nh thµnh “héicña nh÷ng ngöêi ®i biÓn” gäi lµ héi “b¹n thuyÒn”. Héi nµy cãtÝnh chÊt lµ héi céng c¶m cña nh÷ng ngöêi cïng mét nghÒnghiÖp h¬n lµ mét c¬ cÊu ®Ó ®iÒu hµnh s¶n xuÊt.

§èi víi d©n thñy c¬ cã lÏ v× çc nhãm qu¸ lÎ tÎ nªn hä ®öîctËp hîp l¹i thµnh çc v¹n, nhiÒu lóc çc gi¸p cña cïng mét v¹n,rÊt xa nhau vµ trõ mét Ýt chøc dÞch ra d©n chµi kh«ng hÒ biÕtnh÷ng gi¸p kh¸c cña v¹n m×nh.

VÊn ®Ò cuèi cïng cÇn löu ý lµ, mÆc dï kh«ng gian mét lµng

654


biÓn cã réng më h¬n kh«ng gian cña mét lµng n«ng nghiÖp,nhöng do ®Æc thï cña vïng m«i tröêng, chóng kh«ng thÓ tù cungtù cÊp ®öîc nªn lóc nghiªn cøu vÒ b×nh diÖn h¹ tÇng c¬ së kh«ngthÓ chØ bã gän trong kh«ng gian mét lµng mµ ph¶i nghiªn cøu c¶mét khu vùc gåm nhiÒu lµng. ThÝ dô ë vïng cöa Sãt ch¼ng h¹n,trong mét kh«ng gian hÑp thµnh phÇn cö d©n rÊt b¸c t¹p. ë ®©ycã lµng ®¸nh ç chung cö trªn biÓn, cã lµng ®¸nh ç thñy cö trªns«ng, cã lµng võa ®¸nh ç võa ®i bu«n, cã lµng võa ®¸nh ç võalµm nghÒ phô, cã lµng n«ng nghiÖp lµm nghÒ thªm ë biÓn, cãlµng ®¬n thuÇn n«ng nghiÖp; cã lµng muèi v.v... mçi thµnh phÇnkÓ trªn kh«ng thÓ tù cÊp tù tóc ®öîc mµ ®Òu ph¶i dùa vµo nhau,bæ sung cho nhau.

BiÓn lµ vïng m«i tröêng míi mÎ, míi mÎ ®èi víi sù khaiph¸ cña con ngöêi vµ míi mÎ c¶ trªn lÜnh vùc nghiªn cøu. Chóngta cÇn gia c«ng thªm.

4. Vïng háa canh

Tõ tröíc tíi nay, khi ®· ®éng ®Õn çc téc ngöêi nµy, ngöêita chØ ®Ò cËp ®Õn khÝa c¹nh nµy, khÝa c¹nh nä cña v¨n hãa th«i,chø chöa ai t×m hiÓu m«i tröêng c¶? C¨n cø vµo tµi liÖu d©n téchäc vµ tµi liÖu ®Þa lý häc, mÆc dï chöa hoµn chØnh chóng ta còngnhËn ®öîc vïng m«i tröêng nµy cã hai c¶nh quan.

HoÆc lµ söên nói, cã thÓ nã bäc çi thung lòng hÑp nhösöên nói thuéc hÖ s¬n khèi ë phÝa B¾c. Trªn söên nói cö d©n lµmrÉy, cßn thung lòng ë döíi ch©n cö d©n l¹i lµm ruéng nöíc(Möêng, Th¸i). HoÆc söên nói gÊp vµo nhau, kh«ng cã téc ngöêinµo lµm ruéng nöíc c¶ thÝ dô nhö vïng däc Tröêng S¬n vµ trªncao nguyªn T©y Nam Bé.

Dï cã ph©n chia thÕ nµo, chóng ®Òu cã mÉu sè chung, mÉusè chung ®ã ®öa hä ®Õn lµm rÉy nhö nhau. MÉu sè chung ®ã lµ:Söên nói kh«ng cã nöíc ®äng l¹i ®Ó lµm ruéng nöíc nªn buéc

655


d©n ph¶i háa canh. Tuy cã mÉu sè chung, nhöng xÐt vÒ v¨n hãatéc ngöêi vÉn cßn cã nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau. ThÝ dô: cãkh«ng gian réng vµ kh«ng gian hÑp, cã vïng kh«ng gian bÞ c¾txÐn vµ cã vïng kh«ng gian bÞ c¾t thµnh tõng phÇn nhá, khiÕncho çc téc ngöêi khã giao löu víi nhau, cßn vïng cao nguyªnkh«ng gian réng nªn çc téc ngöêi dÔ dµng giao tiÕp. Lo¹i trõnh÷ng biÖt lÖ nµy, mÉu sè chung vïng háa canh khiÕn cho çccö d©n khi böíc vµo n«ng nghiÖp ®Òu lµm rÉy.

Trªn nö¬ng rÉy, c©y trång chñ yÕu lµ c©y lóa lèc. Nhöng töliÖu míi nhÊt cho ta biÕt c©y lóa lèc kh«ng ph¶i lµ tiÒn th©n cñac©y lóa nöíc nhö tröíc ®©y chóng ta vÉn lÇm lÉn mµ nã biÕnd¹ng cña c©y lóa nöíc khi leo lªn söên nói. Dï sao, sù xuÊt hiÖncña lóa lèc, hËu sinh cña lóa nöíc kh«ng thÓ ra ®êi sím h¬n lóanöíc ®öîc.

Nh÷ng tö liÖu d©n téc häc ë §«ng Nam ¸ vµ ch©u §¹iDö¬ng ®Òu thèng nhÊt mét ®iÓm: ®ã lµ loµi ngöêi trång trät c©ylÊy cñ ®Çu tiªn mµ cñ nhiÒu nhÊt lµ cñ m«n (tar«). §Êy lµchuyÖn qu¸ khø, cßn hiÖn t¹i quanh c¶nh háa canh tËp trungvµo c©y lóa lèc. Lóa lèc chÞu kh«, chèng giã vµ n¨ng suÊt cao h¬nçc lo¹i kh¸c nhiÒu.

Kü thuËt lµm nö¬ng rÉy ë nöíc ta, trªn nh÷ng nÐt lín ®Òuthèng nhÊt víi vïng §«ng Nam ¸ vµ ch©u §¹i Dö¬ng. NÐt línnhÊt ®ã lµ: ®¹i ®a sè çc vïng ®Òu dïng gËy chäc lç. GËy chäc lçthùc ra lµ mét c«ng cô kh«ng cã g× quan träng, qui tr×nh cñan«ng nghiÖp nö¬ng rÉy háa canh kh©u nÆng nhäc nhÊt kh«ngph¶i lµ chäc lç tra h¹t mµ lµ ph¸ nö¬ng vµ çi nãi lªn tr×nh ®ékü thuËt cao lµ ë chç biÕt chuyÓn ®æi c©y trång theo tõng n¨mchø kh«ng ph¶i lµ ë gËy chäc lç, bëi v× trªn thÕ giíi cã vïng háacanh kh«ng b»ng gËy chäc lç mµ b»ng cuèc. Toµn bé Phi ch©u®en ®Òu lµm n«ng nghiÖp nö¬ng rÉy b»ng cuèc.

656


T¹i vïng nµy, kÌm theo trång trät cã s¨n b¾t, kÓ c¶ s¨nb¾t thñy s¶n trªn vïng cao (tøc b¾t ç) ch¨n nu«i vµ h¸i löîm.TÊt c¶ nh÷ng tö liÖu hiÖn cã cho thÊy ë nöíc ta chöa cã téc ngöêinµo chØ sèng b»ng nghÒ s¨n b¾t. Cßn ch¨n nu«i th× tïy tõngvïng còng kh¸c nhau. Vïng kh¸ nhÊt lµ cao nguyªn ®Æc biÖt lµT©y Nguyªn - n¬i cã ®ång cá b»ng ph¼ng vµ réng. ë miÒn B¾c,cao nguyªn §ång V¨n lµ ®¸ng kÓ. Cßn trªn söên nói, cho dï lµsöên nói thuéc s¬n khèi miÒn B¾c ®æ xuèng thung lòng cã ngöêitrång lóa nöíc hay lµ söên nói Tröêng S¬n kh«ng ®æ xuèngthung lòng, ch¨n nu«i ®Òu kÐm. ë ®©y chØ cã nu«i gia cÇm. §ivµo gia ®×nh vµ x· héi vïng háa canh, tö liÖu cho phÐp chóng takh¼ng ®Þnh ®öîc x· héi ë ®©y thuéc x· héi trång trät chø kh«ngph¶i x· héi nguyªn thñy. Kh¾p trªn thÕ giíi, n¬i nµo s¶n xuÊt s¬khai, ®a sè tröêng hîp lµ háa canh, x· héi n«ng nghiÖp háa canhthöêng b¶o löu vÕt tÝch cña x· héi nguyªn thñy (chøng tÝchnguyªn thñy tö¬ng ®èi hoµn chØnh ë ngöêi PÝchmª) ®¸ng löu ýlµ vÕt tÝch cña t«n gi¸o nguyªn thñy vµ vÕt tÝch cña x· héi cã tïtröëng. §i vµo x· héi háa canh cßn cã thÓ t×m ®öîc nh÷ng vÕttÝch tö¬ng ®èi cæ cña loµi ngöêi mµ ta Ýt thÊy ë x· héi n«ngnghiÖp ph¸t triÓn. ë miÒn B¾c nöíc ta nghi lÔ n«ng nghiÖp cãph¶n ¸nh hiÖn töîng con ngöêi cÇu khÈn çc lùc löîng siªunhiªn. Th¸i ®é cÇu xin çc lùc löîng siªu nhiªn Ýt nhiÒu ®Òu bÞnh©n hãa, bëi v× x· héi cña ngöêi Kinh ®· ph¸t triÓn cao, ®· cãnhµ nöíc. H×nh thøc t«n gi¸o mang tÝnh chÊt cña thêi kú ®· ph¸ttriÓn, tøc lµ khÈn nguyÒn thÕ giíi nh©n hãa (t«n gi¸o cao). Tuynhiªn th¶ng hoÆc chóng ta t×m ®öîc mét sè dÊu vÕt t«n gi¸o s¬khai nhö nghi lÔ phån thùc víi nh÷ng lÔ tiÕt m« pháng.

Tr¸i l¹i trªn nö¬ng rÉy ta cßn t×m thÊy nh÷ng vÕt tÝch cñat«n gi¸o nguyªn thñy xöa. NÕu nhö ngöêi Kinh kÓ c¶ ngöêiMöêng th¸i ®é cÇu nguyÖn xin xá lµ c¬ b¶n th× trªn nö¬ng rÉytuy cã th¸i ®é khÈn nguyÒn nhöng cßn tån t¹i ®Ëm nÐt nh÷ng lÔ

657


tiÕt nh»m t¸c ®éng vµo thiªn nhiªn, b¾t thiªn nhiªn ph¶i thóc®Èy s¶n xuÊt. Nhö vËy lµ mét bªn cã th¸i ®é tiªu cùc cßn mét bªnlµ th¸i ®é t¸c ®éng tÝch cùc. ë x· héi ph¸t triÓn thÊp cã t¸c ®éngtÝch cùc vµo thÕ giíi siªu nhiªn, trong khi ®ã ë x· héi ph¸t triÓncao th× tiªu cùc ®èi víi thiªn nhiªn. Ngöêi ta xem ®ã nhö lµ phïphÐp phö¬ng thuËt nhöng thùc ra ®Êy chØ lµ böíc ®Çu cña küthuËt loµi ngöêi t¸c ®éng vµo thiªn nhiªn. Ngay tõ ng÷ phö¬ngthuËt cña Trung Hoa còng ®· bao hµm ý nghÜa ®ã bëi v× tõ“phö¬ng” cã nghÜa lµ vu«ng. Vµ çch lµm phö¬ng thuËt lµ çchlµm tèi öu ®Ó chØ çi phï phÐp cã hµm nghÜa lµ phö¬ng ph¸p nhökü thuËt, tøc t¸c ®éng lµm biÕn ®æi hiÖn thùc. ë miÒn B¾c trongçi x· héi nö¬ng rÉy qua tö liÖu cña Thanh Thiªn ®· thu thËp®öîc mét hÖ thèng lÔ tiÕt cña ngöêi M¹ng ¦ (M«n - Kh¬me) cötró ë biªn giíi rÊt hay. Sau khi minh gi¶i tö liÖu ®ã, ta t×m ra®öîc mét hÖ thèng tÝn ngöìng thê mÆt trêi rÊt cæ vµ hoµn chØnh.NÕu qu¶ thùc trèng ®ång ®öîc dïng trong lÔ tiÕt tøc lµ h×nh th¸ithê mÆt trêi th× ë ngöêi M¹ng ¦ cã h×nh thøc ®ã. Kh«ng nªn xemthê thÇn mÆt trêi lµ mét lÔ tiÕt riªng lÎ trong lÔ tiÕt cña ngöêiM¹ng ¦. Trong hÖ thèng lÔ tiÕt ®ã ®Òu dïng phö¬ng thuËt lÊymÆt trêi t¸c ®éng vµo ®Êt ®ai bao trïm lªn çc kh©u s¶n xuÊt ëtrªn nö¬ng - ®iÒu nµy cã mét ý nghÜa lín vÒ lý thuyÕt d©n téchäc, víi mét kh¶ n¨ng ®Æt ra lµ ph¶i ch¨ng ë çc x· héi ®· ph¸ttriÓn cao vÒ kü thuËt vµ x· héi ®· ph©n hãa thµnh ngöêi bãc létkÎ bÞ bãc lét, ngöêi thèng trÞ vµ kÎ bÞ trÞ cho nªn th¸i ®é cña conngöêi lµ ph¶i cÇu xin tiªu cùc. Ngöîc l¹i ph¶i ch¨ng trong çi x·héi cã tr×nh ®é kü thuËt chöa ph©n hãa giai cÊp nªn con ngöêichöa cã th¸i ®é bÞ bãc lét, bÞ trÞ mµ vÉn gi÷ th¸i ®é t¸c ®éng tÝchcùc vµo thiªn nhiªn. §ã lµ mét lý thuyÕt rÊt hay, ph¶n ¸nh métnghÞch lý: thÊp ph¶i xin, cao ph¶i chinh phôc thiªn nhiªn,nhöng ë ®©y ngöîc l¹i. §a sè tö liÖu thu thËp ®öîc ®Òu thÕ. CãvÊn ®Ò ®©y kh«ng ph¶i t«n gi¸o nguyªn thñy mµ lµ t«n gi¸o s¬

658


khai chöa thµnh hÖ thèng nhÊt qu¸n nhö çc t«n gi¸o lín (cãmét sè ngöêi cø töëng r»ng ®Êy lµ t«n gi¸o nguyªn thñy, vµ ®i lýgi¶i theo ý töëng Êy lµ bÕ t¾c, v× ë ta lµm g× cã t«n gi¸o nguyªnthñy, mµ ë ta chØ cã t«n gi¸o n«ng nghiÖp. §õng qu¸ say mª víit« tem, nöíc m×nh kh«ng cã mÊy tö liÖu vÒ t« tem, cßn t«n gi¸on«ng nghiÖp chöa ai s¬ kÕt c¶).

LÐvi Strauss trong vßng 20 n¨m trêi chØ biÕt tö töëng d©ntéc häc §«ng Phö¬ng - nhöng ngay bé m«n d©n téc häc nµy LÐviStrauss khi ®Æt vÊn ®Ò t«n gi¸o trªn b×nh diÖn bøc thiÕt ph¶idÉn t« tem, cßn t«n gi¸o n«ng nghiÖp «ng ta kh«ng cã ®iÒu kiÖn®Ó ®¶ ®éng ®Õn. Chóng ta ë ngay trªn m¶nh ®Êt Êy, chóng taph¶i biÕt r»ng ë ta chØ cã t«n gi¸o n«ng nghiÖp chø kh«ng cã t«ngi¸o nguyªn thñy. Chóng t«i ®· thÊy ®öîc ®iÒu Êy nhöng kh«ng®ñ ngöêi, kh«ng ®ñ thêi gian ®Ó b¾t tay vµo ®iÒu tra vÊn ®Ò Êytrªn çc x· héi nö¬ng rÉy (ngöêi Thöîng, ngöêi prot« indonesen)khèi ngöêi ®¹i diÖn cho mét líp v¨n hãa tö¬ng ®èi cæ ë §«ngNam ¸ (ansraliatique) gÇn nhö gãi gän tÇng v¨n hãa cæ.

ë miÒn B¾c cã cö d©n lµm nö¬ng rÉy nhöng tõ phÝa B¾cxuèng. Cö d©n T¹ng MiÕn khi ®i xuèng phÝa nam míi chÊp nhËnnö¬ng rÉy - t«i nghÜ nhö vËy. Tæ tiªn cña hä ë th¶o nguyªn nªnnö¬ng rÉy kh«ng ph¶i lµ yÕu tè chÝnh trong nÒn v¨n hãa. B©y giêvíi hä nö¬ng rÉy lµ nguån sèng chÝnh vµ v× tr¶i qua nhiÒu thÕhÖ nªn hä ®· rÊt quen thuéc. Tuy nhiªn xa xöa ch¾c ch¾n lµ häkh«ng qua nö¬ng rÉy.

Còng cã mét nhãm ngöêi M«n - Kh¬me lµm nö¬ng rÉy tõthêi xa xöa nhö ngöêi Thöîng nhöng nÒn v¨n hãa cña hä chøa®ùng nhiÒu biÕn ®éng do tiÕp xóc víi Th¸i, Möêng, Tµy - Nïng(c¬ b¶n lµ ruéng nöíc) vµ d©n T¹ng MiÕn vèn cã nguån gèc kh¸cdo ®ã nÒn v¨n hãa cña hä bÞ biÕn d¹ng (X¸, Xinhmul, M¹ng ¦,Kh¸ng, Kh¬ Mó) kh«ng cßn ®Ëm chÊt “Thöîng” thÝ dô: mÆc theo

659


kiÓu Th¸i, nhµ Th¸i, quÝ téc Th¸i thèng trÞ x· héi, ë hä t«n gi¸on«ng nghiÖp kh«ng gièng ngöêi Thöîng, hä kh«ng cã tôc ®©mtr©u.

Qua viÖc tiÕp xóc cña cö d©n M«n - Kh¬me miÒn B¾c víiçc téc ngöêi kh¸c v¨n hãa (ruéng nöíc, s¨n b¾t) ta dù ®o¸n víih×nh thøc t«n gi¸o kh¸c, ngöêi Thöîng do ®ã lµ ph¶i ®i t×m vµch¾c ch¾n lµ khã t×m: ThÝ dô ngöêi Thöîng ë Tröêng S¬n nãitiÕng M«n - Kh¬me th× tµi liÖu cho thÊy cã hiÖn töîng ngo¹i lÖ(cét ®©m tr©u Ba Na gäi lµ “b©ng”) nhöng hiÖn töîng cét lÔ nµykh«ng thÊy ë ngöêi M«n Kh¬me vïng ®«ng B¾c. NÕu nhö ta t×m®öîc vÕt tÝch cét lÔ nµy ë hä th× cã ý nghÜa rÊt hay. “B©ng” mangý nghÜa g×? Nã lµ mét hiÖn töîng l¹:

- Cã thÓ liªn quan ®Õn tôc thê cóng phæ biÕn ë §«ng Nam¸ vµ ch©u §¹i Dö¬ng.

- Còng cã thÓ liªn quan ®Õn vò trô luËn cña ngµy xöatrong thÇn tho¹i. VÒ thÇn tho¹i ngöêi ta ®· bµn c·i nhiÒu, nhöng®Òu thèng nhÊt r»ng, hÖ thèng thÇn tho¹i cña mét téc ngöêi gåmhai ®iÓm lín: phÇn vò trô luËn vµ phÇn v¨n hãa luËn. ThÇntho¹i vò trô luËn nãi vÒ viÖc t¹o thiªn lËp ®Þa thÕ giíi thÇn tho¹itrong vò trô luËn, döíi con m¾t ®an ngang däc nhö çc v× sao,cßn thÇn tho¹i v¨n hãa, ®Ò cËp ®Õn v¨n hãa ra ®êi muén.

Xöa kia téc ngöêi nµo còng cã mét khu vùc riªng biÖt, chöatiÕp xóc lÉn nhau, nªn téc ngöêi nµo còng tù xöng m×nh lµ trungt©m vò trô. Sau khi vò trô ®öîc t¹o thµnh qua bµn tay thÇnlinh, chÝnh con ngöêi còng do thÇn linh t¹o ra, nhöng thùc racon ngöêi t¹o ra hÖ thèng v¨n hãa, kÓ c¶ thÇn linh, mµ hä lµtrung t©m. V× vËy trong thÇn tho¹i v¨n hãa næi bËt lªn mét nh©nvËt ®ãng vai trß v¨n hãa gäi lµ Hero culture. TiÓu sö cña nh©nvËt nµy ta thÊy cã mét th©n phËn thÇn tho¹i cùc kú hiÖn ®¹i.ThÇn tho¹i lµ xö¬ng sèng cña ®êi sèng tinh thÇn (Ên §é thiªn

660


vÒ triÕt häc, cßn Trung Quèc thiªn vÒ v¨n chö¬ng). ThÇn tho¹icña ngöêi Maori cã hÖ thèng rÊt ®Ñp (ngöêi Maori ë T©n T©yLan, P«linªsi nãi tiÕng Nam §¶o). HÖ thèng thÇn tho¹i cña häcã tÇm vò trô (ngöêi X¸ ë nöíc ta hiÖn ®ang ph¶ng phÊt cã chÊtnµy) tÇm vò trô nµy ë th¬ v¨n kh«ng dÔ g× ®¹t ®öîc. T¸c phÈmv¨n häc lín nhÊt ë nöíc ta lµ TruyÖn KiÒu lµm sao ngang tÇm®öîc. HiÖn t¹i th¬ v¨n ®ang quay vÒ thÇn tho¹i.

Nh©n vËt v¨n hãa Maori tªn lµ Ma ui, ®ã lµ con ®öîc sinhra gi÷a bè trêi mÑ ®Êt. Ma ui lµ ngöêi ®Çu tiªn ®öîc sinh ra trªnmÆt ®Êt trÇn trôi. ¤ng ta lµm ®ñ thø kú tÝch t¹o nªn cuéc sèngÊm no cho con ngöêi, thÝ dô: mÆt trêi ch¹y nhanh qu¸, con ngöêikh«ng thÓ lµm ®öîc. Ma ui cÇm xö¬ng b¶ vai ®¸nh g·y mét ch©n,mÆt trêi ph¶i ®i tõ tõ.

ChuyÖn ®¸nh mÆt trêi cã thÇn th¸i ngang tÇm vò trô, «ngta lµm ®ñ mäi thø lËp nªn mu«n kú tÝch. Nhöng m¬ öíc cuèicïng cña con ngöêi lµ ®öîc bÊt tö nhö thÇn linh. §Ó thùc hiÖnm¬ öíc nµy «ng ta xuèng lßng ®Êt. §Êt - mÑ «ng ta - ngñ triÒnmiªn. Ma uy chui qua cöa m×nh cña mÑ vµo lßng ®Êt ®Ó lÊy chÊtsèng vÜnh cöu cho loµi ngöêi. Nhöng khi míi chui ®öîc nöangöêi th× v× ®éng, ®Êt tØnh dËy, «ng ta bÞ kÑt chÕt. ¤ng ta chöakÞp lÊy chÊt sèng vÜnh cöu cho loµi ngöêi, thÕ lµ ngöêi Maorikh«ng thÓ bÊt tö ®öîc. Dï kh«ng bÊt tö nhöng téc ngöêi nµysèng vÜnh cöu trong nÒn v¨n hãa mµ hä t¹o ra.

B»ng c©u chuyÖn Ma ui cã thÓ giíi thiÖu c¬ së t«n gi¸on«ng nghiÖp. Trong vò trô luËn s¬ khai, trêi ®Êt lµ yÕu tè h»ngxuyªn. Trêi lµ yÕu tè n¨ng ®éng mµ biÓu töîng lµ mÆt trêi hoÆc®ång hãa víi mÆt trêi döíi hai biÓu töîng chñ yÕu: n¾ng vµ möa.§Êt lµ yÕu tè thô ®éng nhöng tiÕp thu ®öîc yÕu tè n¨ng ®éng cñamÆt trêi ®Ó sinh ra sù sèng. C©y cèi n¶y në, ®Êt «m Êp c©y trångnhö mÑ cã thai tiÕp nhËn lu«n n¾ng möa cña trêi trong thÇn

661


tho¹i s¬ khai (kh«ng ai t×m ra thÇn tho¹i nguyªn thñy) cã haiyÕu tè trêi vµ ®Êt. §õng töëng cÆp kh¸i niÖm ¢m (-) Dö¬ng (+)lµ ph¸t hiÖn ®éc ®¸o cña ngöêi Trung Hoa, bëi lÏ trong mäi thÇntho¹i ®· cã biÓu töîng ®ã. Ngöêi Trung Hoa chØ cã tµi n¨ng tængkÕt çc biÓu töîng ®ã thµnh kh¸i niÖm triÕt häc, vµ quan niÖmvÒ ©m vµ dö¬ng lµ quan niÖm chung cña loµi ngöêi.

Cã nhiÒu tröêng ph¸i kh¸c nhau ë trªn thÕ giíi, trung t©mtriÕt häc Hy L¹p qui höíng thÇn tho¹i ®i vµo duy lý, ngöîc l¹iÊn §é vµ Trung Hoa n©ng thÇn tho¹i thµnh triÕt häc - nghÜa lµtriÕt häc ®öîc x©y dùng trªn c¬ së thÇn tho¹i. Khi nghiªn cøu t«ngi¸o n«ng nghiÖp, chóng ta ph¶i chó ý hai kh¸i niÖm: Trêi vµ®Êt. BiÓu töîng trêi cã thÓ lµ mÆt trêi, cã thÓ lµ mét loµi chimnµo ®ã, nhö chim trªn trèng ®ång (chø kh«ng ph¶i lµ t«tem). ëMªlanªsi chim lµ mÆt trêi, ç sÊu lµ ®Êt. ë ta biÓu töîng trêi ®Êtkh«ng thµnh hÖ thèng nhöng cã çc m¶ng nhö ®Êt vµ r¾n. (Tuynhiªn trªn thùc ®Þa ®õng quªn vµ còng ®õng qu¸ nhí ®iÒu ®ã, ®i®iÒn d· cÇn biÕt tröíc mét sè ®iÒu, nhöng biÕt qu¸ th× v« t×nhhöíng ngöêi tr¶ lêi theo m×nh). ë ngöêi M¹ng ¦ vai trß mÑ lóachÝnh lµ ®Êt nhöng ph¶i nãi ngay r»ng biÓu töîng ®Êt trªn thùc®Þa th× khã nhËn ra. §iÒu l¹ lµ ë ngöêi Thöîng, kh«ng thÊy ®iÒu®ã (c¨n cø trªn tö liÖu). Ph¶i ch¨ng cã cÆp biÓu töîng ®ã mµ tachöa ph¸t hiÖn ra: nghiªn cøu d©n téc häc thÇn tho¹i ®ßi háiph¶i quan s¸t nghi lÔ qua lÔ tiÕt chø kh«ng ph¶i t×m nã trongkh¸i niÖm. Bëi v× kh¸i niÖm th× dÔ bÞ quªn cßn lÔ tiÕt th× lÆp ®ilÆp l¹i, con ngöêi kh«ng thÓ quªn vµ nhÞp ®iÖu lÔ tiÕt lµm cho conngöêi nhí mét çch tho¶i m¸i trong v« thøc, hä kh«ng cÇn kh¸iniÖm. Nghiªn cøu çi ®öîc thÓ hiÖn ra bªn ngoµi, çc lÔ tiÕt hîpthµnh mét nghi lÔ, cïng çc thø kh¸c: c«ng cô, bµi h¸t v.v...

Nh÷ng biÓu töîng nµy ph¶i xuÊt ph¸t tõ nh÷ng lÔ tiÕt vµs¾p xÕp çc lÔ tiÕt thµnh nghi thøc ®Ó cuèi cïng t×m ra ý nghÜa

662


cña c¶ mét tæng thÓ, tøc lµ mét hÖ thèng c¬ cÊu th× ph¶i cã ýnghÜa. T×m ý nghÜa mê nh¹t cña chóng rÊt khã ®ßi hái ph¶i kiªntr×, çc bµi h¸t ë cö d©n nö¬ng rÉy kh«ng nhiÒu, mo Möêng, moTh¸i ng¾n, méc m¹c. Nghi lÔ n«ng nghiÖp ë cö d©n nö¬ng rÉykh«ng cã vËt lÔ, nã g¾n víi vò trô luËn trong thÇn tho¹i. QuanniÖm vÒ vò trô cña ngöêi ®êi xöa rÊt ®a d¹ng, nh÷ng ®iÓm chungmµ d©n téc nµo còng cã ®ã lµ sù ph©n bè trôc däc xung quanhtrôc ngang. Trôc ngang lµ trÇn thÕ, lµ thÕ giíi cña con ngöêi ®Ótõ ®ã ®i theo thÕ giíi trôc däc lµ thÕ giíi thÇn tiªn, thÕ giíi cñatrêi, cña nh÷ng thùc thÓ siªu nhiªn. Xuèng döíi trôc däc lµ thÕgiíi cña ®Êt. Trôc däc lªn trêi còng theo tõng d©n téc mµ chia ranhiÒu tÇng kh¸c nhau. VÝ dô çc téc ngöêi ë Xibªri chia ra tõ 9®Õn 12 tÇng, mçi tÇng trêi cã thùc thÓ siªu nhiªn riªng. §Êt còngcã thÓ chia ra nhiÒu tÇng. Nhö vËy trôc däc cã thÓ chia lµm 3nÊc, víi tèi thiÓu lµ 3 thÕ giíi, tèi ®a cã thÓ nhiÒu h¬n. Ba thÕgiíi nèi nhau b»ng trôc däc. Trong nghi lÔ, ®Æc biÖt lµ nghi lÔn«ng nghiÖp b»ng hµnh ®éng (b»ng lêi kÓ trong thÇn tho¹i), biÓutöîng nèi liÒn ba trôc ®ã lµ g×? Cã nhiÒu lo¹i biÓu töîng, tïytõng vïng d©n téc mµ cã biÓu töîng cô thÓ? Th«ng thöêng lµngän nói. V× ch©n nói g¾n vµo ®Êt, ngän nói höíng lªn trêi.Th¸nh Giãng lªn Sãc S¬n råi mÊt còng lµ mét lo¹i thÇn nói.Hïng Vö¬ng lµ thÇn nói. Çc nghi lÔ ®êi xöa hay lµm ë nói lµ doquan niÖm nµy.

Mét biÓu töîng trôc däc n÷a lµ cù th¹ch tøc megalit thêis¬ sö. §ã lµ çc trôc ®¸ riªng lÎ hoÆc lµ hÖ thèng cù th¹ch. ë taçc di tÝch cù th¹ch kh«ng nhiÒu, thÝ dô ë Xu©n Léc (theo tö liÖuPh¸p ë ngöêi Th¸i, ë ngöêi Möêng, t¹i nghÜa ®Þa xöa cã vËt ®¸cao hai mÐt, mé quÝ téc cã ®¸: Chum ®¸ ë çnh ®ång Chum (Lµo)®öîc xem lµ cù th¹ch. ë In®«nªsia vµ Mªlanªsi cù th¹ch ra ®êivµo hËu kú s¾t (cù th¹ch theo nghÜa kh¶o cæ häc). §«ng Nam ¸nhiÒu n¬i kh«ng cã cù th¹ch theo kiÓu kh¶o cæ häc nhöng cã trôc

663


dùng cét ®¸ víi må m¶. Trong nghi lÔ n«ng nghiÖp cña ngöêiNaga (¸t xam Ên §é) cßn nhiÒu vÕt tÝch cù th¹ch cæ, næi tiÕng lµtôc s¨n ®Çu ngöêi, tôc nµy cßn thÞnh hµnh c¶ khi hä ®· lµmruéng nöíc. T¹i ®©y ngöêi ta ®· dùng cét ®¸ cao 2 mÐt ë bê ruéngkhi ®i s¨n ®Çu ngöêi vÒ ®Ó lªn trªn ®ã. Ngöêi xöa quan niÖm linhhån cña con ngöêi ®öîc qui tô ë ®Çu cã thÓ lµ ë tai, m¾t, thãp.Ngöêi ViÖt kiªng sê xo¸y tãc. Ngöêi Naga quan niÖm kh¸c ta. ëta quan niÖm vÒ linh hån ®· bÞ ¢u - T©y x©m nhËp. Theo kiÓuphö¬ng T©y ta cho linh hån lµ mét ç thÓ cã ç tÝnh. Ngöêi H¸nquan niÖm 3 hån 7 vÝa hoÆc 3 hån 9 vÝa. Khi chÕt 3 hån vÒ çcthÕ giíi kh¸c nhau, cã sè phËn kh¸c nhau. Ngöêi Ba Na cã 3 hånmçi hån cã çch biÓu hiÖn riªng. Hån chÝnh ®i vÒ lµng ma. NgöêiNaga quan niÖm linh hån lµ mét chÊt bµng b¹c, khi chÕt tho¸tra nhËp vµo kho linh hån chung, nã lµ thÓ cña vËt chÊt (duy vËts¬ khai). Linh hån theo hä v« ç thÓ. ¤ng Huntom ®· hái mét«ng giµ Naga quan niÖm vÒ linh hån. ¤ng giµ nµy kh«ng gi¶ithÝch ®öîc b»ng tõ ng÷ mµ b»ng ®éng t¸c ®Ëp vá qu¶ trøng chØcho «ng ngöêi Anh nµy r»ng lßng trøng lan ra trªn mÆt ®Êtkh«ng bê bÕn ®Êy lµ linh hån con ngöêi. Linh hån lµ chÊt lµmnªn sù sèng, vËt chÊt lµm cho linh hån trë nªn ç tÝnh. Kh«ng cãlinh hån th× vËt chÊt kh«ng sèng. Cµng tËp trung nhiÒu linhhån, sù sèng cµng m¹nh. V× vËy theo quan niÖm cña ngöêi Nagalinh hån lµ sù sèng v× vËy hä s¨n ®Çu ngöêi, s¨n søc sèng c¾mnã vµo cét ®¸ trªn bê ruéng, cét ®¸ chuyÒn søc sèng tõ ®Çu ngöêixuèng ®Êt. Quan niÖm nµy gièng mana ë Mªlanªsi. ë Mªlanªsingöêi nµo cã nhiÒu mana th× giµu h¬n, oai h¬n vµ ngöîc l¹i.Ngöêi Naga quan niÖm cø ai lÊy ®öîc ®Çu ngöêi míi oai hïng.ë T©y Nguyªn tröíc ®©y cã giÆc lµng, gi÷a çc lµng ®¸nh nhaulu«n.

Vïng T©y Nguyªn, ngay ®ång b»ng B¾c Bé còng cã cöíplµng. Ngöêi Naga lÊy ®Çu ®Ó cäc ®¸, hån theo ®ã xuèng ®Êt v× vËy

664


®öîc mïa. Cù th¹ch lµ chÊt thiªng liªng. T¹i sao hä l¹i kh«ng ®Ó®Çu trªn mÆt ®Êt mµ l¹i th«ng qua cù th¹ch, bëi v× cù th¹ch lµchÊt thiªng míi truyÒn ®öîc linh hån vµo ruéng, gièng nhö chØcã d©y ®iÖn míi truyÒn ®öîc dßng diÖn. §ã lµ chÊt m«i giíi gi÷atrêi vµ ®Êt. Çi thiªng liªng lµ g×? §ã lµ m«i giíi ®Ó tiÕp cËn thÕgiíi siªu nhiªn víi thÕ giíi tù nhiªn (vÝ nhö bµi vÞ míi linhthiªng cßn bµn th× kh«ng thiªng). Cù th¹ch xuÊt hiÖn s¬ kú s¾thËu kú ®ång kh«ng thÓ sím h¬n ®öîc. Ýt ra ta cã lý do ®Ó tin cËy®öîc: khi ®å ®¸ kh«ng cßn lµ nguyªn liÖu th«ng dông n÷a nã ®·®i vµo qu¸ khø vµ trë nªn linh thiªng. ë thêi ®¹i chóng ta gç cãthÓ ®öîc coi lµ linh thiªng (bµi vÞ, bia). Nhöng çi lµm cho thiªngchÝnh lµ ch÷ Nho. Töîng ph¶i lµm b»ng gç quÝ cã kho¶ng çchtrong kh«ng gian vµ thêi gian. NÕu cù th¹ch chØ ®Ó truyÒn linhhån th× t¹i sao l¹i cao nhö vËy? ë B¾c Ph¸p cã cù th¹ch cao tíi20 mÐt. §¸ víi tö çch lµ mét chÊt liÖu thiªng liªng kh«ng chØ lµmét biÓu töîng (nhö lµ hßn nói) mµ cßn lµ mét vËt thiªng liªngnhÊt míi cã thÓ lµm m«i giíi ®öîc. ë nöíc ta rÊt Ýt cù th¹ch. ëngöêi Thöîng ta löu ý ®¸ ë mé, ®ã còng lµ dÊu vÕt cù th¹ch.

§¸ng löu ý ë §«ng Nam ¸ çi nèi liÒn vò trô lµ c©y b»nggç. Mçi mét téc ngöêi cã c©y riªng: Ngöêi ViÖt c©y ®a, c©y si,Melanesien, c©y mÝa, (vÕt tÝch c©y mÝa cßn t×m thÊy ë Kinh,Möêng, Th¸i). B¾c Mü lµ n¬i cã cét t«tem nhiÒu nhÊt. Quanh cétt«tem ngöêi ta tiÕn hµnh móa nghi lÔ theo ®Þnh kú. Dï c©y ®Ónguyªn hay lét bá vá thÓ hiÖn trôc vò trô ®Òu lµ ®iÓn h×nh cñangöêi Anh ë B¾c Mü. H×nh vÏ trªn cét ®©m tr©u dÝnh liÒn víithÇn tho¹i g×, ®i t×m nghÜa ®en cña nã, chó ý kiªng kþ vµ tôcchän c©y. VÝ dô ë ngöêi Ba Na c©y b«ng g¹o trong truyÒn thuyÕtlµ g×, chän nhö thÕ nµo lµ tiªu chuÈn, çch chÆt, lêi khÊn.

Hoa v¨n Möêng kh«ng gi¶i m· ®öîc ý nghÜa Êy, cßn cã ®iÒul¹ lµ nghi lÔ n«ng nghiÖp ë miÒn B¾c mang ý nghÜa duy lý dÔ

665


ph©n tÝch, cßn ë ngöêi Thöîng khã ph©n tÝch. §øng vÒ mÆt thÈmmü hoa v¨n Thöîng rÊt ®Ñp, h×nh nhö ë ®©y cã mèi th«ng quangi÷a con ngöêi vµ tù nhiªn mét çch kú l¹. LÎ tÎ sù miªu t¶ chota thÊy vßng trßn ngöîc chiÒu kim ®ång hå lµ nhiÒu. §Çu tr©u lµmét hiÖn töîng l¹. Çc häc gi¶ phö¬ng T©y thÝch h×nh thøc bÒngoµi nªn bá qua nhiÒu chi tiÕt vÝ nhö: c©y g©ng cã mÊy tÇng, cãtªn hay kh«ng, theo cæ tÝch biÕt ®©u l¹i nhiÒu tÇng, tua vÏ lµ g×...

Trªn ®©y lµ nh÷ng gi¶ thuyÕt lµm viÖc. Qua çc tö liÖu cã®öîc t«i ®· ®Æt ra gi¶ thuyÕt ®Ó tõ gi¶ thuyÕt ®ã lËp ®Ò cö¬ng®iÒu tra trªn thùc ®Þa. ChØ cã tö liÖu ®iÒn d· míi nãi lªn ®öîc sùthËt. §Õn mét lóc nµo ®ã cã ®ñ tö liÖu chóng ta sÏ tæng kÕt ®Ætra gi¶ thuyÕt míi nhöng ®îi ®Õn lóc Êy cßn l©u vµ cßn ph¶i kh¶os¸t thùc tÕ thËt nhiÒu.

_________

* MÆc dï Ýt ®øng trªn bôc gi¶ng, nhöng TrÇn Tõ lu«n dµnh t©mhuyÕt ®Ó huÊn luyÖn mét nhãm häc trß g¾n bã víi D©n téc häc. Tuynhiªn «ng chØ nãi mµ kh«ng viÕt gi¸o tr×nh. Quanh chuyÖn c¶nh quanvµ bé mÆt téc ngöêi lµ mét phÇn nhá trong hÖ thèng çc bµi gi¶ng cña«ng ®öîc NguyÔn Duy ThiÖu ghi vµ chØnh ®èn l¹i, c¾t xÐn bít, ®Æt ®Çu®Ò vµ çc ®Ò môc. Tuy nhiªn ngöêi ghi vÉn cè gi÷ l¹i phÇn nµo h¬i v¨nnãi cña ngöêi ph¸t biÓu.

1. Y-an-tre-xnop, LÞch sö d©n téc häc çc nöíc §«ng Dö¬ng.

666


Mü thuËt cæ trong sù nghiÖp

x©y dùng con ngÖêi míi

Quy ®Þnh “nhiÖm vô trung t©m” cña cuéc çch m¹ng tötöëng vµ v¨n hãa trong giai ®o¹n míi cña çch m¹ng x· héi chñnghÜa trªn ®Êt nöíc ta võa thèng nhÊt, B¸o ço chÝnh trÞ cñaBan chÊp hµnh Trung ö¬ng §¶ng t¹i §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèclÇn thø IV ®Ò cËp tröíc tiªn ®Õn viÖc “x©y dùng con ngöêimíi”(1). Con ngöêi míi nãi ®©y, tÊt nhiªn lµ “con ngöêi míi x·héi chñ nghÜa”(2). §Þnh nghÜa mÉu mùc con ngöêi nµy, NghÞquyÕt §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IV nªu lªn “nh÷ng ®Æctröng næi bËt”: “lµm chñ tËp thÓ, lao ®éng, yªu nöíc x· héi chñnghÜa vµ cã tinh thÇn quèc tÕ v« s¶n”(3).

§iÒu ®¸ng löu ý lµ, khi ph¸t triÓn cho tØ mØ h¬n néi dungcña çc ®Æc tröng võa kÓ, bªn c¹nh nh÷ng tiªu chuÈn cô thÓnÆng vÒ lý trÝ, NghÞ quyÕt cßn ®Ò cao mÆt t×nh thö¬ng: con ngöêimíi ph¶i “cã tö töëng ®óng vµ t×nh c¶m ®Ñp”, “cã lßng yªu nöícx· héi chñ nghÜa nång nµn”, “cã t×nh thö¬ng yªu s©u s¾c ®èi víinh©n d©n lao ®éng” (4).

Mµ qu¶ vËy! T×nh thö¬ng vèn lµ mét trong nh÷ng b×nhdiÖn tÝch cùc nhÊt cña øng xö con ngöêi, bëi lÏ chÝnh v× thö¬ngyªu mµ ph¶i c¨m thï, chÝnh v× thö¬ng yªu mµ ph¶i chiÕn ®Êu,chÝnh v× thö¬ng yªu mµ ph¶i x©y dùng.

Nhöng lµm çch nµo ®Ó vun xíi trong mçi chóng ta, ®ÆcbiÖt trong mçi con ngöêi cña thÕ hÖ trÎ, nh÷ng t×nh c¶m cao ®ÑpnhÊt, nh»m x©y dùng con ngöêi míi x· héi chñ nghÜa? §Ó phÇnnµo gi¶i ®¸p c©u hái nµy, B¸o ço chÝnh trÞ còng nhö NghÞ quyÕt®· dµnh nhiÒu trang cho c«ng t¸c v¨n hãa - v¨n nghÖ(5), trong

667


chõng mùc mµ ngöêi çn bé v¨n hãa - v¨n nghÖ cña chÕ ®é x·héi chñ nghÜa kh«ng chØ lµ mét chuyªn viªn b×nh thöêng, mµnghiÔm nhiªn lµ “kü sö t©m hån”. MÆc dÇu hai v¨n kiÖn trªnkh«ng thÓ nh¾c ®ñ tõng ngµnh v¨n hãa, tõng bé m«n nghÖthuËt, mäi ngöêi c«ng t¸c trong ngµnh mü thuËt, dï lµ nghÖ sÜt¹o h×nh hay ngöêi nghiªn cøu mü thuËt, ®Òu hiÓu r»ng, trongcuéc çch m¹ng tö töëng v¨n hãa, trong çc biÖn ph¸p v¨n hãanh»m x©y dùng con ngöêi míi x· héi chñ nghÜa, mü thuËt tÊt vµph¶i cã phÇn ®ãng gãp cña nã.

Tuy nhiªn, khi nãi ®Õn ®ãng gãp cña mü thuËt vµo cuécçch m¹ng tö töëng vµ v¨n hãa, çn bé vµ nh©n d©n ta thöêngchØ nghÜ ®Õn nh÷ng t¸c phÈm mü thuËt do çc nghÖ sÜ çch m¹ngs¸ng t¹o ra, ®Õn t¸c dông gi¸o dôc tö töëng vµ x©y ®¾p t×nh c¶mcña nh÷ng t¸c phÈm Êy. Thùc ra, cßn mét ®ãng gãp n÷a cña müthuËt vµo cuéc çch m¹ng tö töëng vµ v¨n hãa, mµ çn bé còngnhö nh©n d©n ta thöêng Ýt löu ý ®Õn. §ã lµ gia tµi mü thuËtphong phó do cha «ng ta ®Ó l¹i, vµ t¸c dông gi¸o dôc còng nhöx©y ®¾p t×nh c¶m mµ gia tµi Êy cßn cã thÓ ph¸t huy ®èi víi thÕhÖ hiÖn nay vµ çc thÕ hÖ mai sau.

Gia tµi mü thuËt do cha «ng ta ®Ó l¹i chØ míi ®öîc böíc ®Çuth¨m dß, khã kh¨n, chñ yÕu lµ kh¸ch quan, mµ chóng t«i sÏ ®ÒcËp ®Õn trong mét ®o¹n sau. Dï sao, ngay tõ b©y giê, çc nhµnghiªn cøu nãi chung cßn trÎ, míi dÊn th©n çch ®©y chöa ph¶i®· l©u l¾m vµo mét lÜnh vùc mü thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn, ®·d¸m nãi ch¾c víi chóng ta mét ®«i ®iÒu(6).

- Mét lµ, gia tµi Êy ®· ®öîc cha «ng ta tÝch lòy dÇn qua métkho¶ng thêi gian ph¶i tÝnh b»ng thiªn niªn kû, tõ nh÷ng nÐt cßnth« vông nhöng trµn trÒ søc sèng trªn v¸ch ®¸ hang tiÒn sö§ång Néi, vµ nh÷ng h×nh, nh÷ng hoa v¨n ®· ®öîc quy ph¹m hãatrªn çc hiÖn vËt ®ång thau thêi s¬ sö, qua çc phong çch ch¹m

668


t¹c vµ trang trÝ kh¸c nhau nhãm lªn tõng chÆng ®öêng cña lÞchsö d©n téc: Lý, TrÇn, Lª s¬, M¹c, Lª trung höng, Lª m¹t,NguyÔn. Gia tµi mü thuËt do cha «ng ta ®Ó l¹i kh«ng nh÷ng cã®é dµy cña thêi gian, mµ cßn cã sù tiÕp nèi trong thêi gian n÷a,bëi v× - ngoµi kho¶ng trèng kÐo dµi qua ngh×n n¨m ngo¹i thuéc,mµ sau nµy çc nhµ lÞch sö mü thuËt sÏ cè lÊp ®Çy - , cßn th×,suèt chiÒu däc cña lÞch sö, phong çch ra ®êi tröíc bao giê còng®· phÇn nµo b¸o hiÖu phong çch sÏ thay ch©n nã, vµ phong çch®i sau thöêng cÊt gi÷ ®öîc Ýt nhiÒu nh÷ng g× ®· lµm nªn phongçch ®i tröíc. Nhö vËy, chóng ta ®øng tröíc mét nÒn mü thuËtrâ rµng cã truyÒn thèng, ®øng tröíc mét truyÒn thèng ®Ých thùcvÒ çi §Ñp, mét truyÒn thèng cã thÓ nãi ®· ®öîc “hun ®óc quabèn ngh×n n¨m lÞch sö”.

- Hai lµ, th«ng sö cho biÕt r»ng ®Êt nöíc ta tõng tr¶i quanhiÒu lÇn ngo¹i x©m, cã lÇn kÐo dµi ngãt mét thiªn niªn kû,nhöng nh©n d©n ta chöa lÇn nµo bá cuéc, cã thÓ thÊt thÕ trongbuæi ban ®Çu, nhöng chØ lµ t¹m thêi co l¹i ®Ó lÊy thªm søc mµvïng dËy chèng ngo¹i x©m, vµ chèng kú ®Õn thµnh c«ng. TronglÞch sö mü thuËt còng vËy, nh÷ng ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh dùngnöíc vµ ph¸t triÓn ®Êt nöíc ®· ®Æt cha «ng ta vµo thÕ ph¶i nhiÒulÇn tiÕp xóc víi çc nÒn nghÖ thuËt ngo¹i lai, cã khi lµ nh÷ngnÒn nghÖ thuËt bÞ kÎ thèng trÞ ¸p ®Æt, do ®ã nÒn mü thuËt cætruyÒn ViÖt Nam ®· nhiÒu phen tiÕp thu çc yÕu tè bªn ngoµi.ThÕ mµ, ®iÓm qua gia tµi mü thuËt do «ng cha ta ®Ó l¹i, çc nhµlÞch sö mü thuËt trÎ tuæi ®· ng¹c nhiªn vµ thÝch thó nhËn thÊyr»ng gia tµi Êy vÉn b¶o löu ®öîc trong lßng nã, khi döíi d¹ngnµy, khi döíi d¹ng kia, nh÷ng khÝa c¹nh cña çi mµ chóng ta cãthÓ gäi lµ “t©m hån vµ cèt çch ViÖt Nam”. Vµ l¹ thay, trongnhiÒu tröêng hîp, nh÷ng yÕu tè tõ ngoµi ®Õn l¹i ®öîc sö dôngmét çch nhuÇn nhuyÔn ®Ó gãp phÇn t«n thªm çi t©m hån vµ

669


cèt çch nãi trªn. NÕu nhö, trªn b×nh diÖn chÝnh trÞ-qu©n sù,viÖc giµnh l¹i vµ cñng cè nÒn ®éc lËp d©n téc lµ kÕt qu¶ cñanhiÒu cuéc ®Êu tranh liªn tiÕp, lµ xö¬ng m¸u cña nh©n d©n vµcña nh÷ng bËc anh hïng mµ chiÕn tÝch cßn rùc s¸ng trªn çctrang sö vµng son cña Tæ quèc, th× trªn b×nh diÖn t¹o h×nh, còng®· diÔn ra qua hµng thÕ kû, mét cuéc ®Êu tranh dai d¼ng ®Ó b¶ovÖ vµ x©y ®¾p tÝnh d©n téc. §©y lµ cuéc chiÕn tranh ©m thÇm cñabao líp nghÖ sÜ kh«ng tªn tuæi, mµ thµnh qu¶ - b»ng vµo ph©ntÝch cña nhµ lÞch sö mü thuËt thêi nay - cßn tö¬i rãi trªn çc t¸cphÈm kiÕn tróc, ®iªu kh¾c, héi häa cæ truyÒn.

- Ba lµ, kh¸c víi th«ng lÖ trªn thÕ giíi, trong gia tµi müthuËt do cha «ng ®Ó l¹i, thùc khã lßng ph©n biÖt cho thùc rµnhrÏ ®©u lµ b¸c häc vµ ®©u lµ b×nh d©n, ®©u lµ cung ®×nh vµ ®©u lµd©n d·(7). §iÒu nµy cµng ®¸ng löu ý trong chõng mùc mµ trªnm¶nh ®Êt v¨n häc cæ truyÒn, çc nhµ nghiªn cøu l¹i nãi ®Õn métnÒn v¨n chö¬ng b×nh d©n. Sù kh¸c biÖt nµy gi÷a v¨n chö¬ng vµnghÖ thuËt t¹o h×nh ph¶i ch¨ng lµ mét nÐt ®Æc thï cña chÕ ®éphong kiÕn quan liªu thêi tröíc? Bëi v×, nÕu nhö döíi chÕ ®é Êy,ch÷ nghÜa vµ ngöêi cã ch÷ ®öîc ®Ò cao, th× tr¸i l¹i, mäi nghÒnghiÖp viÖn ®Õn lao ®éng ch©n tay vµ nh÷ng ngöêi lµm çc nghÒÊy ®Òu bÞ khinh rÎ, kh«ng lo¹i trõ vÏ, ch¹m kh¾c, t¹o t¸c. GiaicÊp thèng trÞ cã thÓ ®Æt hµng, thËm chÝ cã thÓ can thiÖp vµo qu¸tr×nh s¸ng t¸c b»ng çch ¸p ®Æt kiÓu thøc nµy hay kiÓu thøc kia.Nhöng, trùc tiÕp lµm ra t¸c phÈm, trùc tiÕp cung cÊp cho çckiÓu thøc ¸p ®Æt nh÷ng ngo¹i d¹ng cô thÓ b»ng ®öêng nÐt, b»ngkhèi, b»ng mµu ¸nh s¸ng vµ bãng tèi, l¹i lµ nh÷ng hiÖp thî, mµthµnh viªn lµ çc nghÖ sÜ ®Ých thùc hay v« danh, nh÷ng ngöêisèng mét cuéc sèng vËt chÊt vµ gi÷ mét ®Þa vÞ x· héi kh«ng caog× h¬n cuéc sèng vµ ®Þa vÞ cña mäi ngöêi d©n n¬i th«n æ. Ph¶ich¨ng chÝnh v× thÕ, chÝnh v× nguån gèc x· héi cña ngöêi nghÖ sÜ

670


t¹o h×nh döíi chÕ ®é cò, mµ nÒn mü thuËt cæ truyÒn cña ta kh«ngtù ph©n cho thùc rµnh rÏ thµnh hai dßng b¸c häc vµ b×nh d©n,tr¸i l¹i, thÊm nhuÇn tÝnh nh©n d©n qua mäi thêi k× kÞch sö. LiÒulöîng tÝnh nh©n d©n cã thÓ t¨ng lªn hay gi¶m xuèng tïy tõngthêi, tuú ®Æc tÝnh cña tõng tËp ®oµn phong kiÕn thèng trÞ trongtõng thêi, tïy tö¬ng quan lùc löîng gi÷a phong kiÕn vµ nh©nd©n lao ®éng qua tõng thêi. Vµ ®Õn thêi M¹c (thÕ kû XVI), lóccuéc tranh chÊp gi÷a hai tËp ®oµn phong kiÕn lµm cho giai cÊpthèng trÞ b¾t ®Çu suy yÕu, vµ nhÊt lµ ®Õn thêi Lª m¹t (thÕ kûXVIII), thêi ®¹i cña n«ng d©n khëi nghÜa, th× tÝnh nh©n d©n ®öîcbéc lé ®Çy ®ñ h¬n bao giê hÕt trong çc biÓu hiÖn mü thuËt, ®ÆcbiÖt lµ trong “®iªu kh¾c ®×nh lµng”(8).

- Bèn lµ, trong gia tµi mü thuËt do cha «ng ®Ó l¹i, kh«ngthÓ bá qua nh÷ng biÓu hiÖn t¹o h×nh cæ truyÒn cña çc d©n técÝt ngöêi. C¨n cø vµo kÕt qu¶ cña c«ng cuéc “x¸c ®Þnh thµnh phÇnd©n téc”, c¬ b¶n do ViÖn D©n téc häc tiÕn hµnh tõ n¨m 1960 cho®Õn nh÷ng n¨m 1968 -1973, th× riªng ë miÒn B¾c ViÖt Nam,nh÷ng d©n téc nµy ®· lªn ®Õn con sè 36(9). Mçi d©n téc sinh ho¹ttrong mét m«i tröêng thiªn nhiªn nhÊt ®Þnh, nãi mét ng«n ng÷hay mét phö¬ng ng÷ riªng, cã nh÷ng phong tôc vµ lèi sèng lo¹ibiÖt. Nhöng, nh×n chung phÇn lín çc d©n téc Ýt ngöêi lµ nh÷ngcéng ®ång cã d©n sè thÊp, vèn ®èt nö¬ng trªn söên nói vµ h¸ilöîm ë trong rõng. Qua hµng thÕ kû ®Êu tranh sinh tån trongmét c¶nh quan nhiÒu khi kh¾c nghiÖt, mçi d©n téc Ýt ngöêi trªn®Êt nöíc ta ®· tù t¹o lÊy mét nÒn v¨n hãa thÝch øng víi m«itröêng sèng, møc sèng vµ lèi sèng cña m×nh, trong ®ã mü thuËtnæi bËt lªn nhö lµ biÓu hiÖn sê mã ®öîc cña t©m lý vµ t×nh c¶mcéng ®ång. Trªn m¶nh ®Êt nµy, kh«ng ph¶i trong tröêng hîp nµota còng b¾t gÆp nh÷ng ®Òn ®µi nguy nga, nh÷ng t¸c phÈm héihäa vµ ®iªu kh¾c thuÇn tóy phôc vô cho nhu cÇu thÈm mü. Víi

671


çc d©n téc Ýt ngöêi, mü thuËt kh«ng rêi bá cuéc sèng hµng ngµy,kh«ng tù t¸ch khái çc hiÖn vËt th«ng dông, nhµ ë, quÇn ¸o, hoav¨n trªn ¸o quÇn, vò khÝ, c«ng cô lao ®éng, tranh thê, töîngmå... Döíi chÕ ®é cò, tÊt c¶ nh÷ng biÓu hiÖn thÈm mü kÓ trªn,ngoµi ranh giíi cña tõng céng ®ång cã liªn quan ra, ®Òu bÞ l·ngquªn trong ®êi sèng quèc gia. Çch m¹ng, khi tuyªn bè quyÒnb×nh ®¼ng vÒ mäi mÆt gi÷a çc d©n téc häp thµnh chØnh thÓ ViÖtNam, v« h×nh chung ®· tr¶ l¹i cho çc biÓu hiÖn Êy mét vÞ trÝdöíi ¸nh mÆt trêi. TÊt c¶ chóng ta, nÕu cÇn ph¶i ®öa ra vÝ dô, ÝtnhiÒu ®Òu cã biÕt ®Õn vµ tõng thöëng thøc çi ®Ñp hån nhiªn mµngé nghÜnh cña nh÷ng mÉu “thæ cÈm” miÒn nói. Tuy nhiªn, cã®öîc söu tÇm cho ®Çy ®ñ h¬n n÷a, cã ®öîc kh¶o s¸t cho cÆn kÏh¬n n÷a, th× kho b¸u Êy míi ph« ra ®öîc hÕt nguyªn chÊt ®Ñpcña nã, míi cã ®iÒu kiÖn thùc tÕ ®Ó gãp hÕt tiÒm n¨ng thÈm mücña nã vµo nÒn nghÖ thuËt t¹o h×nh ®a s¾c cña nöíc ®a d©n téc,thèng nhÊt vµ x· héi chñ nghÜa(10).

Bèn ®iÓm s¬ kÕt trªn ®©y ®Òu ®öîc ®óc l¹i tõ nh÷ng ý kiÕnlÎ tÎ, tõ mét sè c«ng tr×nh ®Çu tay cña çc nhµ nghiªn cøu thuécthÕ hÖ më ®öêng cho ngµnh mü thuËt cæ truyÒn ViÖt Nam.Nhöng chóng t«i sÏ chöa lµm trßn bæn phËn ®èi víi çc b¹n ®ångnghiÖp trÎ Êy - trong chõng mùc chóng t«i muèn nãi lªn ë ®©yphÇn nµo tiÕng nãi cña hä, - nÕu kh«ng dÉn ®öîc mét vÝ dô côthÓ rót ra tõ tö liÖu do hä kiªn nhÉn söu tÇm trong nh÷ng n¨mqua ®Ó minh häa cho çc ®iÓm ®· s¬ kÕt.

Thùc ra, nÕu dµnh ®öîc th× giê ®Ó th¨m thó cho tö¬ng ®èikü tõng phßng cña ViÖn B¶o tµng Mü thuËt, th× mçi ngöêi trongchóng ta sÏ dÔ dµng läc ra ®öîc minh häa hiÓn nhiªn nhÊt. Nh©n®©y, chóng t«i còng xin nãi thªm r»ng nhµ b¶o tµng Êy, c«ngtr×nh ®Çu tay cña çc nhµ nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Nam thuécthÕ hÖ mét, ®· ®öîc hoµn thµnh vµo n¨m 1966, gi÷a thêi kh¸ng

672


Mü, döíi sù chØ ®¹o chuyªn m«n cña cè häa sÜ NguyÔn §ç Cung.Riªng chóng t«i, trong ph¹m vi mét bµi b¸o ng¾n, chØ xin chänra ®©y mét vÝ dô, vµ chØ mét th«i, mµ chóng t«i cho lµ dÔ tr×nhbµy b»ng lêi nhÊt. Chóng t«i sÏ nãi ®Õn h×nh töîng con rång, vµnh÷ng biÕn chuyÓn cña nã qua thêi gian, döíi nh¸t ®ôc cñangöêi thî ch¹m ViÖt Nam thuë tröíc.

§©y lµ mét vÝ dô cùc h¹n. Cùc h¹n, tröíc hÕt, bëi v× chuyªn®Ò nµy, tuy chöa hÊp dÉn ®öîc nhiÒu ngöêi viÕt cho l¾m(11),nhöng, do cã thêi ®öîc trao ®æi nhiÒu b»ng miÖng gi÷a nh÷ngngöêi nghiªn cøu mü thuËt, nªn v« h×nh chung ®· bÞ xem nhömét ®Ò tµi nhµm ch¸n, mét vÊn ®Ò töëng chõng ®· ®öîc gi¶iquyÕt xong xu«i tõ l©u råi. Cùc h¹n, cßn v×, dï cho kh«ng ph¶imçi ai trong chóng ta ®Òu cã dÞp nghiªn cøu con rång vÒ mÆt néidung ý thøc, còng nhö vÒ mÆt ngo¹i d¹ng thÈm mü, nhöng ai aicòng cã thÓ m¬ hå c¶m thÊy r»ng ®©y lµ mét biÓu töîng cñavö¬ng quyÒn vµ thÇn quyÒn, tøc h×nh ¶nh töîng tröng chonh÷ng thÕ lùc x· héi vµ tinh thÇn mµ Çch m¹ng ®· lªn ¸n vµlo¹i trõ khái ®êi sèng chÝnh thøc. Êy thÕ mµ, chÝnh ë biÓu töîngnµy, çc nhµ lÞch sö mü thuËt trÎ tuæi cña chóng ta ®· ng¹cnhiªn b¾t gÆp nhiÒu yÕu tè d©n téc vµ nghÖ thuËt ®Ëm nÐt. H¬nthÕ n÷a, theo dâi ®å ¸n rång qua mäi thêi cña mü thuËt d©n téc,cuèi cïng hä ®· ®äc lªn ®öîc ë ®Êy nh÷ng tÝn hiÖu ®Çu vÒ métcuéc ®Êu tranh tröêng kú gi÷a phong kiÕn vµ nh©n d©n, cuéc®Êu tranh ®Ó giµnh biÓu töîng Êy vÒ phÝa m×nh.

Cho ®Õn nay, chöa ai ph¸t hiÖn ®öîc mét ®å ¸n rång cñanh÷ng thêi tröíc Lý. NÕu qu¶ thùc con rång ta chØ míi xuÊt hiÖntõ thêi nµy víi tö çch lµ mét h×nh töîng nghÖ thuËt, th×, l¹thay, ngay tõ buæi nã míi ra ®êi, ®å ¸n ®ang bµn ®· ®öîc quyph¹m hãa ngay: vÒ mÆt kÕt cÊu t¹o h×nh mµ nãi, con rång Lý nµocòng hÇu nhö con rång Lý nµo, còng bÊy nhiªu yÕu tè cÊu thµnh,

673


còng nh÷ng bè côc Êy, còng tinh thÇn thÓ hiÖn Êy (xem h×nh vÏ1-2-3). MÆt kh¸c, c¨n cø vµo kÕt qu¶ söu tÇm vµ ph¸t hiÖn trongnh÷ng n¨m qua, ta chöa thÊy con rång Lý xuÊt hiÖn ë nh÷ng n¬inµo kh¸c, ngoµi çc di tÝch g¾n liÒn víi b¶n th©n nhµ vua, chñyÕu lµ t¹i nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc võa lµ chïa võa lµ hµnhcung (12). TÝnh quy ph¹m vµ tÝnh cung ®×nh kh«ng lo¹i trõnhau; tr¸i l¹i, trªn b×nh diÖn thuÇn lý, ta dÔ dµng lÊy tÝnh nµy®Ó gi¶i thÝch tÝnh kia, vµ ngöîc l¹i.

TÝnh quy ph¹m vµ tÝnh cung ®×nh cµng gióp ta dÔ dµnghiÓu ®öîc t¹i sao ®å ¸n rång thêi Lý l¹i mang trong kÕt cÊu cñanã mét sè yÕu tè ngo¹i lai. Tõ tröíc Lý, mét sè nÒn mü thuËt ë§«ng Nam ¸ vµ phö¬ng B¾c ®· s¶n sinh ra h×nh töîng conrång(13). Vµ nÕu qu¶ thùc tËp ®oµn phong kiÕn lín ®Çu tiªn cñanöíc §¹i ViÖt míi giµnh l¹i ®öîc ®éc lËp ®· tiÕp thu cña çc nöícl¸ng giÒng h×nh töîng Êy, trong ý nghÜa biÓu hiÖn vö¬ng quyÒncña nã, th× ®iÒu ®ã ch¼ng cã g× ®¸ng cho ta ng¹c nhiªn. Giao löuv¨n hãa vèn lµ mét biÓu hiÖn b×nh thöêng trong ®êi sèng cña loµingöêi.

§iÒu kú thó h¬n nhiÒu lµ, mÆc dÇu kh«ng ®öîc thai nghÐntõ mét mÉu mùc t¹o h×nh cã s½n trong nÒn mü thuËt b¶n ®Þa, conrång Lý chØ mang trong kÕt cÊu cña nã mét vµi yÕu tè ngo¹i laith«i: çi vßi dµi trªn måm, mµ ta cã thÓ t¹m ngì r»ng nh÷ngnghÖ sü thêi Lý ®· vay möîn tõ çi vßi cña con makara thöêngthÊy trong nhiÒu nÒn mü thuËt ë §«ng Nam ¸; vµ nhÊt lµ tö thÕcòng nhö vÞ trÝ cña bèn ch©n rång, mµ çc nhµ lÞch sö mü thuËtcã thÓ nhËn ra nguyªn mÉu trong tö thÕ vµ vÞ trÝ cña ch©n conrång Tèng ë phö¬ng B¾c (xem h×nh vÏ 4). Nhöng, ngoµi sè Ýtnh÷ng vay möîn thuéc lo¹i Êy ra, tuyÖt ®¹i ®a sè çc yÕu tè cßnl¹i kh«ng t×m ®©u ®öîc nh÷ng thÓ ®ång d¹ng trong çc nÒn müthuËt l¸ng giÒng. NÕu, tõ ChiÕn Quèc cho tíi Nam Tèng (tö¬ng

674


®ö¬ng víi thêi Lý bªn ta), th©n con rång phö¬ng B¾c c¬ b¶n lµth©n cña mét con vËt bß s¸t cã bèn ch©n, thuéc lo¹i kú ®µ, th×th©n rång Lý râ rµng lµ th©n r¾n, víi nh÷ng khóc cuén ®öîcnhÊn m¹nh ®Ó thÓ hiÖn chuyÓn ®éng ®Æc thï cña loµi r¾n. Ngay®Õn bèn ch©n cña con rång Lý, dï ®· möîn tö thÕ vµ vÞ trÝ cñach©n rång Tèng, nhö chóng t«i võa nãi, vÒ mÆt h×nh häa vÉnhöíng vÒ ngo¹i d¹ng ch©n gµ, trong khi ch©n rång Tèng lµ ch©ncña lo¹i bß s¸t. Cßn biÕt bao kh¸c biÖt gi÷a mÉu rång Lý vµ mÉurång Tèng, mµ chóng t«i kh«ng thÓ nªu lªn hÕt ë ®©y, ®Æc biÖtlµ kho¶ng çch gi÷a hai ®Çu rång; ®Çu rång Tèng cã sõng, cã tai;®Çu rång Lý kh«ng cã, nhöng l¹i ®öîc bæ sung b»ng çi vßi dµi,khiÕn ngöêi nghiªn cøu thêi nay liªn töëng ®Õn vßi makara, nhöta ®· biÕt.

Çc kh¸c biÖt nªu trªn kh«ng ph¶i lµ nh÷ng chi tiÕt nhánhÆt, nh÷ng chi tiÕt h×nh thøc, võa ®ñ lý thó ®Ó lµm vui cho vµinhµ nghiªn cøu tù giam m×nh trong th¸p ngµ. Kh«ng, tr¨m lÇnkh«ng. Kh¸c biÖt gi÷a th©n r¾n cña con rång Lý vµ th©n loµi bßs¸t cã bèn ch©n cña con rång Tèng, ch¼ng h¹n, lµ x¹ ¶nh t¹oh×nh cña mét kh¸c biÖt cã tÇm quan träng lín lao h¬n nhiÒu, métkh¸c biÖt mµ ta cã thÓ ®Þnh vÞ trªn b×nh diÖn ý thøc hÖ. C¨n cøvµo çc tµi liÖu kh¶o cæ häc vµ d©n téc häc, ta biÕt r»ng con r¾nvèn lµ biÓu hiÖn cã s½n trong vò trô luËn cña nhiÒu céng ®ångcö tró ë §«ng Nam ¸ thêi cæ. Dï xuÊt hiÖn døãi d¹ng r¾n hæmang cã nhiÒu ®Çu, nhö h×nh töîng “naga” mµ ngöêi Kh¬me vµngöêi Chµm cæ ®· tiÕp thu cña nÒn v¨n minh Ên §é, hay döíid¹ng r¾n nöíc cã mµo trªn ®Çu, nhö h×nh töîng “khó”, trong vòtrô luËn Möêng(14), vµ“«ng Dµi - «ng Côt” trong t«n gi¸o d©ngian Kinh(15), th× con r¾n ë §«ng Nam ¸ vÉn lµ biÓu töîng cñathÕ giíi bªn döíi, thÕ giíi cña bãng tèi, cña nh÷ng tiÒm lùc ©mu vµ thô ®éng, ph¶i chê xóc t¸c cña nh÷ng søc n¨ng næ thuéc thÕ

675


giíi trªn trêi míi cã thÓ dÊy lªn thµnh søc m¹nh phån thùc, søcsinh s«i n¶y në cña thiªn nhiªn, c©y cá vµ con ngöêi.

Ph¶i ch¨ng, ®Ó x©y dùng lÇn ®Çu h×nh töîng con rång ViÖt,biÓu hiÖn cña mét vö¬ng quyÒn võa ®öîc cñng cè, tËp ®oµnphong kiÕn Lý ®· th«ng qua quan niÖm vµ bµn tay cña nh÷ngnghÖ sü b×nh d©n ®ö¬ng thêi mµ tiÕp nhËn h×nh ¶nh con r¾n vèncã tõ tröíc trong vò trô luËn d©n gian cña ngöêi ViÖt, råi thªmvµo ý niÖm vµ h×nh ¶nh c¬ b¶n Êy mét sè chi tiÕt vay möîn tõçc nÒn mü thuËt l¸ng giÒng? NÕu qu¶ thÕ, th× dï cã ®i ngay vµocung ®×nh khi míi s¬ sinh, do ®ã mµ sím bÞ quy ph¹m ho¸, dï cãtiÕp thu nh÷ng yÕu tè ngo¹i lai, con rång Lý vÉn kh«ng che giÊu®öîc hÕt gèc g¸c d©n téc vµ d©n gian cña nã. Cã lÏ chÝnh trªn c¬së nh÷ng suy nghÜ tö¬ng tù, mµ gÇn ®©y, mét nhµ lÞch sö müthuËt ®· viÕt vÒ con rång Lý nhö sau: “Nöíc §¹i ViÖt thêi Lý ®·lÊy “nghÒ n«ng lµm gèc”, th× ngöêi §¹i ViÖt lu«n lu«n cÇu mongcho “möa n¾ng hîp thêi, çc v× sao ®i thuËn ®é sè”. Con rång lµh×nh töîng tæng hîp nh÷ng nÕp suy nghÜ ch¾c h¼n l©u ®êi nhöngtröíc kia e cßn t¶n m¹n cña ngöêi ViÖt, vÒ nguån gèc tæ tiªn, vÒnguån möa vµ giã, vÒ nguån søc m¹nh hé trÞ cho quèc gia, chomu«n ngöêi mu«n vËt”(16).

§öîc n¹p s½n ngay lóc ra ®êi mét liÒu löîng nh©n b¶n tÝnhtiÕp nhËn tõ tiÒn th©n cña nã, con r¾n phån thùc, rång Lý, dï lµbiÓu töîng çc vö¬ng quyÒn, còng kh«ng thÓ xuÊt hiÖn döíi métngo¹i d¹ng hung h·n, däa n¹t, nhö con rång Tèng. RÊt nghiªmchØnh v× ®· sím ®öîc quy ph¹m hãa, nã vÉn ph¬i phíi cuén m×nhgi÷a nh÷ng viªn ngäc löa, nh÷ng nÒn hoa d©y, nh÷ng tinh thÓ.§Êy, çi tho¶i m¸i rÊt d©n gian trong phong çch, mµ cung ®×nhvÉn gi÷ l¹i trªn con rång Lý !

Tõ khi ra ®êi cho ®Õn m·i gÇn ®©y, con rång ViÖt ®· tr¶iqua nhiÒu nçi th¨ng trÇm, ®· nhiÒu lÇn biÕn d¹ng víi çc chÆng

676


®öêng lÞch sö tiÕp nèi nhau cña d©n téc. Cã thÓ nãi r»ng con rångthêi TrÇn lµ mét biÕn ®iÖu cña rång Lý, trong chõng mùc mµ, tõLý qua TrÇn, nã chØ thay ®æi Ýt nhiÒu chi tiÕt. Nhöng ®iÒu ®Ëpngay vµo m¾t lµ, tõ Lý qua TrÇn, nã còng ®· d©n gian h¬n, dïchØ bëi nã kÐm nuét nµ, nhöng l¹i gÇn gòi ta h¬n trong phongçch thÓ hiÖn. §Õn cuèi TrÇn, nã l¹i d©n gian hãa thªm métböíc, kh«ng ph¶i trong kÕt cÊu t¹o h×nh hay phong çch thÓ hiÖnn÷a, mµ chñ yÕu trong ®êi sèng x· héi: lÇn ®Çu tiªn, ta b¾t gÆpcon rång trong trang trÝ cña mét vµi ng«i chïa lµng (17).

Çc nhµ lÞch sö mü thuËt cã quyÒn gi¶ thiÕt r»ng, ®Õn Lªs¬, tËp ®oµn phong kiÕn ®ö¬ng thêi ®· l«i kÐo ®öîc con rång trël¹i cung ®×nh: kh«ng mÊy khi nã cßn cã mÆt trong trang trÝ chïalµng n÷a. Víi sù thµnh lËp mét chÕ ®é phong kiÕn kiÓu míi,trong ®ã Nho gi¸o b¾t ®Çu thay ch©n PhËt gi¸o ë ®Þa vÞ ý thøc hÖchÝnh thèng, giai cÊp thèng trÞ chØ cßn biÕt höíng lªn phö¬ngB¾c ®Ó t×m nh÷ng mÉu mùc chöa cã s½n tõ tröíc trªn ®Êt nöícta. Trong hoµn c¶nh ®ã, con rång, biÓu töîng cña vö¬ng quyÒnvµ thÇn quyÒn, còng bÞ B¾c phö¬ng hãa. Thùc ra, tõ cuèi TrÇn,con rång ViÖt ®· b¾t ®Çu tiÕp thu bé sõng vµ ®«i tai cña con rångphö¬ng B¾c råi. nhöng ph¶i tõ Chiªu L¨ng (l¨ng Lª Th¸nhT«ng, ë Thanh Ho¸ hiÖn nay) th× rång Minh míi ngù ngay trªntr¸n bia vµ quanh khung bia(18) (xem h×nh vÏ 5).

ThÕ kû XVI, víi cuéc ph©n tranh kÐo dµi gi÷a hai tËp ®oµnphong kiÕn Lª-M¹c, ®· më ra cho ®å ¸n rång trong mü thuËt d©ntéc mét thêi k× ph©n hãa cao ®é. Ta thÊy dÇn dÇn xuÊt hiÖn balo¹i h×nh rång (xem çc h×nh vÏ 6-7-8): mét lo¹i h×nh cßn gi÷®öîc nhiÒu h¬i höíng Lý-TrÇn; mét lo¹i h×nh gÇn hÖt lo¹i h×nhphö¬ng B¾c ®ö¬ng thêi: lo¹i h×nh thø ba trén lÉn c¶ yÕu tè ngo¹ilai lÉn yÕu tè b¶n ®Þa, theo mét kÕt cÊu mµ çc nhµ lÞch sö müthuËt chöa läc ra ®öîc cho thËt s¸ng râ. MÉu sè chung cho c¶ ba

677


lo¹i h×nh lµ møc ®é d©n gian hãa cña ®å ¸n. Rång M¹c kh«ng lµrång riªng cña cung ®×nh n÷a. Rång ®· xuÊt hiÖn kh¸ phæ biÕntrªn kiÕn tróc t«n gi¸o ë n«ng th«n. Rång b¾t ®Çu lµm ®Ñp cholä gèm, ch©n ®Ìn... (xem h×nh vÏ 6). Cho ®Õn lóc nµy, ®å ¸n rång,dï ®· ®öîc d©n gian hãa ®Õn mét møc nhÊt ®Þnh vÉn “xuÊt hiÖndöíi d¹ng nghiªm chØnh, uy nghi, trong mét bè côc quyph¹m”(19). §ã lµ nhËn xÐt cña mét nhµ lÞch sö mü thuËt.Nhöng, tõ thÕ kû XVII (Lª Trung höng), nhÊt lµ trong thÕ kûXVIII (Lª m¹t), thÕ kû çc cuéc ph©n tranh TrÞnh - NguyÔn vµçc cuéc khëi nghÜa n«ng d©n liªn tiÕp, khi thÕ lùc phong kiÕn®· suy yÕu ®i nhiÒu, th× ®å ¸n rång míi thùc sù ®öîc d©n gianhãa, míi vÒ ®Õn th«n x·, ®Ëu trªn kiÕn tróc ®×nh lµng trong“nh÷ng tö thÕ tho¶i m¸i h¬n, bay nh¶y h¬n, thËm chÝ nghÞchngîm h¬n”. Nãi nhö nhµ lÞch sö mü thuËt võa nªu trªn, “trongmét sè tröêng hîp nã (con rång) cßn ®ïa cît víi nh÷ng con vËt“tÇm thöêng”, vµ qua ®ã, v« t×nh hay cè ý h¹ thÊp çi tÝnh chÊtt«n nghiªm mµ con ngöêi cña nh÷ng thêi tröíc ®· g¸n cho nã.Chån, sãc, th¹ch sïng... b¾t ®Çu n« giìn trªn r©u rång ë ®Òn Phï§æng (Hµ B¾c), ë ®×nh Thæ Hµ (Hµ B¾c), ë ®×nh Liªn HiÖp (HµT©y)...

Rång NguyÔn trªn çc c«ng tr×nh kiÕn tróc lín na n¸ rångThanh (xem h×nh vÏ 9). §iÒu nµy kh«ng cã g× l¹. V×, nÕu nhö, vÒmÆt ®èi ngo¹i, vua quan nhµ NguyÔn ®· t¹o mäi ®iÒu kiÖn kh¸chquan vµ chñ quan ®Ó cho thùc d©n phö¬ng T©y ®Õn gâ cöa nöícta b»ng sóng èng, th×, vÒ mÆt ®èi néi - kÓ c¶ mÆt ý thøc hÖ - , hähöíng h¬n bao giê hÕt vÒ chñ nghÜa phong kiÕn phö¬ng B¾c ®Ót×m nh÷ng mÉu mùc trÞ d©n. Hä ®Æt ra nh÷ng h¹n chÕ khe kh¾t,xÕp h¹ng rång tïy theo sè mãng, cè nÝu l¹i cho ®å ¸n nµy, ýnghÜa ®Ò cao vö¬ng quyÒn vµ thÇn quyÒn. Nhöng lÞch sö müthuËt nöíc ta, tõ thêi M¹c trë vÒ sau, ®Æc biÖt trong thêi Lª m¹t,

678


®· t¹o ra mét tiÒn lÖ tr¸i ngöîc, b»ng çch ®Ó cho con rång vÒ tËnx·, tËn xãm, vµ trót bá lèt uy nghiªm mµ ®ïa cît trªn kiÕn tróc®×nh lµng (xem h×nh vÏ 10). Giai cÊp thèng trÞ, dï cã ra søccöìng l¹i, vÉn kh«ng thÓ ngöîc dßng lÞch sö, kh«ng cßn çch g×®Ó khö khö gi÷ lÊy con rång lµm cña riªng n÷a. §Õn NguyÔn, th×con rång cã mÆt trong ®Òn, trong miÕu, trong nhµ thê hä, ®étnhËp vµo c¶ nhµ tö, döíi nh÷ng d¹ng Ýt nhiÒu ngôy trang: tróchãa rång, ç chÐp hãa rång, rång l¸, rång m©y... Rång, ®Õn lócnµy, cã mÆt kh¾p n¬i, phæ biÕn ®Õn ®é mét nhµ th¬ hµi höíc ®·ph¶i thèt lªn:

“§øng l¹i lµm chi cho mÊt c«ng.

Võa ®i võa ®¸i vÏ nªn rång”.

KÓ l¹i mét çch s¬ löîc nh÷ng böíc ®i chÝnh cña con rångViÖt trªn mét qu·ng ®öêng dµi ngãt chÝn thÕ kû, chóng t«i kh«nghÒ cã ý ®Þnh lîi dông mét diÔn ®µn ®Çy thiÖn chÝ ®Ó nu«i ¶otöëng lµm sèng l¹i mét chi tiÕt trang trÝ thùc ra ®· qu¸ cò kü, sovíi nhu cÇu thÈm mü cña x· héi hiÖn ®¹i. Ta h·y tr¶ con rång cæl¹i cho çc di tÝch lÞch sö vµ mü thuËt, tr¶ nã vÒ víi çc viÖn b¶otµng, çc hå s¬ tö liÖu mü thuËt cæ, trao nã l¹i cho sè Ýt nh÷ngnhµ nghiªn cøu lµm viÖc trong çc viÖn Êy vµ víi çc hå s¬ Êy.

Dï sao, nhê c«ng lao ©m thÇm cña nh÷ng nhµ nghiªn cøu®· dµnh trªn döíi möêi l¨m n¨m qua ®Ó ®i söu tÇm vµ t×m hiÓugia tµi mü thuËt do cha «ng ta ®Ó l¹i, mµ ngµy nay ta xiÕt baosöng sèt vµ sung söíng khi biÕt r»ng, mét thµnh phÇn nhá th«icña gia tµi Êy, nhö con rång ViÖt vµ ®öêng ®i khuÊt khóc cña nãqua lÞch sö, mét biÓu töîng cña vö¬ng quyÒn vµ thÇn quyÒn l¹chËu, mét ®å ¸n mü thuËt râ rµng ®· lçi thêi, vÉn thu vÐn ®öîctrong lßng nã dÊu son cña t©m hån d©n téc, vÕt h»n nh÷ng cèg¾ng ®· qua cña nh©n d©n ta, håi ©m cña mét cuéc ®Êu tranh

679


thÇm lÆng nhöng bÒn bØ mµ kÎ ®öîc cuèi cïng lµ nh÷ng ngöêilao ®éng anh dòng vµ v« danh.

§em nh÷ng thu ho¹ch Êy ®Õn truyÒn b¸ cho mäi ngöêi,b»ng nhiÒu bµi vë vµ tranh ¶nh h¬n n÷a trªn b¸o chÝ, b»ngnhiÒu s¸ch h¬n n÷a, s¸ch nghiªn cøu vµ s¸ch phæ th«ng, b»ngnhiÒu cuéc triÓn l·m löu ®éng h¬n n÷a, c¶ b»ng phim vµ v«tuyÕn truyÒn h×nh, nh»m nh©n lªn gÊp béi t¸c dông cña çc b¶otµng s½n cã, b»ng nh÷ng b¶o tµng ®Þa phö¬ng, mµ chóng ta sÏcè g¾ng x©y dùng cho nhiÒu h¬n vÒ sè löîng vµ giµu h¬n vÒ néidung..., lµm nh÷ng viÖc ®ã lµ gãp phÇn ®öa çi mu«n thuë trong“t©m hån vµ cèt çch ViÖt Nam” ®Õn nh÷ng con ngöêi cña thêinay, viÖn trî cho hä trong böíc chuyÓn m×nh thµnh nh÷ng conngöêi míi, nh÷ng con ngöêi cã ®ñ søc m¹nh, ®é trong s¸ng vµchiÒu s©u cña t©m hån, ®Ó x©y dùng thµnh c«ng chñ nghÜa x· héitrªn m¶nh ®Êt cò cña cha «ng. VÒ mÆt nµy, chóng ta ®· cã méttiÒn lÖ, mµ còng lµ mét thÓ nghiÖm rùc rì: trong ba mö¬i n¨mqua, chóng ta ®· “huy ®éng bèn ngh×n n¨m lÞch sö” ra chiÕn ®Êu,vµ chóng ta ®· chiÕn th¾ng ! §iÒu hiÓn nhiªn lµ, trong çchm¹ng tö töëng vµ v¨n hãa, ®Ó x©y dùng con ngöêi míi x· héi chñnghÜa, phÇn ®ãng gãp cña nghÖ thuËt t¹o h×nh kh«ng ph¶i lµnh÷ng bµi häc do lÞch sö mü thuËt cæ truyÒn cung cÊp cho tõngngöêi trong quÇn chóng. Trªn mÆt trËn chung, ®¹o qu©n chñ lùctÊt ph¶i lµ nÒn mü thuËt çch m¹ng hiÖn ®¹i, mµ s¶n phÈm b¸ms¸t tõng giai ®o¹n mét cña cuéc ®Êu tranh çch m¹ng. Nhöng,vÊn ®Ò chÝnh còng lµ ë ®©y. Tõ l©u, §¶ng ta ®· ®Ò ra cho v¨nnghÖ çch m¹ng mét khÈu hiÖu ba vÕ, d©n téc - khoa häc - ®¹ichóng, trong ®ã vÕ d©n téc ®öîc ®Æt ë vÞ trÝ më ®Çu. Mµ qu¶ vËy!NÕu tranh vµ töîng çch m¹ng vÉn thiÕu mét çi g× ®ã, khiÕnngöêi xem kh«ng nhËn ra ®öîc “t©m hån vµ cèt çch ViÖt Nam”,th× lµm sao ®¹i chóng ë ViÖt Nam th«ng c¶m næi néi dung khoa

680


häc trong tranh vµ töîng çch m¹ng? V× vËy, h¬n ai hÕt, ngöêinghÖ sÜ t¹o h×nh çch m¹ng cÇn ph¶i hiÓu mü thuËt cæ truyÒncña d©n téc. Am hiÓu, kh«ng ph¶i ®Ó tuú høng l¾p thªm vµo t¸cphÈm mét hay nhiÒu chi tiÕt “quay cãp” tõ çc hiÖn vËt mü thuËtcæ truyÒn. Am hiÓu, tröíc hÕt lµ qua tiÕp xóc dµi h¬n vµ thÊmnhuÇn tinh thÇn thÈm mü cña cha «ng, mét tinh thÇn ®öîc “hun®óc qua bèn ngh×n n¨m lÞch sö”, ®Ó råi, trªn c¬ së am hiÓu ®ã, cèg¾ng ph¶ nh÷ng gi¸ trÞ l©u dµi cña tinh thÇn Êy vµo t¸c phÈmthêi nay. Cung cÊp nh÷ng hiÓu biÕt vÒ mÆt nµy cho ngöêi s¸ngt¸c lµ nhiÖm vô cña ngµnh nghiªn cøu lÞch sö mü thuËt cætruyÒn vµ nh÷ng anh chÞ em lµm viÖc trong ngµnh Êy. Çi ®Ñpcña çc t¸c phÈm mü thuËt cæ truyÒn lµ çi ®Ñp “mét ®i kh«ngtrë l¹i”, hay, nãi cho chÝnh x¸c h¬n, ®ã lµ çi ®Ñp kh«ng thÓ vµcòng kh«ng cÇn ®öîc lÆp l¹i y nhö d¹ng cò. Tuy nhiªn, th«ngqua nh÷ng g× tinh tóy nhÊt cña tinh thÇn thÈm mü cæ truyÒn,mµ ngöêi nghÖ sÜ ngµy nay cè ch¾t ra, víi sù trî lùc cña çc nhµnghiªn cøu, th× çi ®Ñp mu«n thuë cña d©n téc cã thÓ sèng l¹imét kiÕp míi, döíi nh÷ng d¹ng ®· tr¶i qua thanh läc, trªnnh÷ng ®Ò tµi hiÖn ®¹i, ®Ó phôc vô cho cuéc sèng míi mµ nh©nd©n ta ®ang ra søc x©y dùng.

Nhö vËy, trong sù nghiÖp x©y dùng con ngöêi míi x· héichñ nghÜa, c«ng t¸c söu tÇm vµ nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Namcæ truyÒn gãp vµo hai t¸c dông, mét t¸c dông trùc tiÕp (trùc tiÕpvíi quÇn chóng), vµ mét t¸c dông gi¸n tiÕp (th«ng qua çc t¸cphÈm hiÖn ®¹i). Cã nh×n râ c¶ hai t¸c dông míi thÊy hÕt tÇmquan träng cña mét ngµnh c«ng t¸c töëng chõng nhö rÊt xa víi®êi sèng çch m¹ng thùc tÕ.

Quan träng lµ vËy, nhöng chóng ta ®· lµm ®öîc ®Õn ®©u ?Ph¶i nãi r»ng nh÷ng g× ®· lµm ®öîc trong hai mö¬i n¨m qua chØmíi lµ böíc ®Çu. Nhö mäi ngµnh c«ng t¸c míi ra ®êi vµ ®ang

681


tröëng thµnh, ngµnh nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn®ang vÊp ph¶i nhiÒu khã kh¨n chñ quan: ®éi ngò söu tÇm vµnghiªn cøu cßn lµ vÊn ®Ò ph¶i bµn ®i bµn l¹i. Nhöng, ë ®©y,chóng t«i muèn tr×nh bµy râ h¬n mét sè khã kh¨n “kh¸ch quan”,chóng t«i muèn nãi nh÷ng khã kh¨n kh«ng liªn quan g× ®Õntr×nh ®é chuyªn m«n vµ kh¶ n¨ng lµm viÖc cña tõng ngöêi ëtrong ngµnh.

Nghiªn cøu mü thuËt lµ nghiªn cøu th«ng qua biÓu hiÖnmü thuËt cô thÓ, tøc th«ng qua hiÖn vËt mü thuËt. Mµ tuyÖt ®¹i®a sè hiÖn vËt mü thuËt cæ truyÒn ViÖt Nam l¹i g¾n chÆt vµo çcc«ng tr×nh kiÕn tróc cæ (®×nh, chïa, ®Òn, miÕu, mé, l¨ng, cung®iÖn, thµnh qu¸ch...), nghÜa lµ g¾n liÒn víi çc di tÝch lÞch sö. V¶ch¨ng, çc di tÝch nµy, víi tö çch lµ nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc,tù th©n ®· lµ hiÖn vËt mü thuËt råi. §ã lµ chöa nãi ®Õn nh÷nghiÖn vËt mü thuËt cæ hiÖn cßn n»m trong lßng ®Êt, vµ, do ®ã, lµ®èi töîng cña ngµnh kh¶o cæ häc tiÒn sö vµ kh¶o cæ häc lÞch sö.Tõ n¨m 1954 cho ®Õn nay, ngµnh b¶o tån b¶o tµng (mét bé phËncña c«ng t¸c v¨n hãa) ®· cã nhiÒu thµnh tÝch trong viÖc ph¸thiÖn, kiÓm kª, ph©n lo¹i, vµ b¶o tån çc di tÝch lÞch sö ë trªn mÆt®Êt. Ai ai trong chóng ta tõng ®i c«ng t¸c ë nhiÒu ®Þa phö¬ngkh¸c nhau ®Òu ®· quen m¾t víi nh÷ng biÓn quy “di tÝch ®· liÖth¹ng”. Nhöng råi nh÷ng di tÝch ®· ®öîc liÖt h¹ng, vµ nh÷ng ditÝch chöa kÞp ®öîc liÖt h¹ng, cã ®öîc b¶o tån cÈn thËn haykh«ng? §iÒu nµy, trong rÊt nhiÒu tröêng hîp, l¹i kh«ng phôthuéc vµo quyÒn lùc cña ngµnh b¶o tån b¶o tµng, mµ, tröíc hÕt,cã liªn quan ®Õn ý thøc b¶o vÖ di tÝch cña çc c¬ quan ®Þa phö¬ngvµ cña nh©n d©n. Ph¶i thó thùc r»ng ý thøc nµy chöa cao. Méttrong nh÷ng ®Æc ®iÓm lÞch sö cña ®Êt nöíc ta lµ ph¶i lu«n lu«n®èi ®Çu víi çc ®¹o qu©n x©m löîc, do ®ã ®· ph¶i chÞu ®ùngnhiÒu tµn ph¸. Ba mö¬i n¨m võa qua lµ ba mö¬i n¨m nh©n d©n

682


ta tiÕn hµnh mét cuéc chiÕn tranh tæng lùc ®Ó gi¶i phãng vµthèng nhÊt ®Êt nöíc: chiÕn tranh cã mÆt kh¾p n¬i, kh¾p n¬i ®Òutr¶i qua tµn ph¸. KÎ ®Þch g©y ra tµn ph¸. Chóng ta ®· biÕt vËndông hËu qu¶ Êy ®Ó chiÕn ®Êu vµ chiÕn th¾ng. Nhöng cø lu«nchøng kiÕn c¶nh tµn ph¸, th× ®iÒu ®ã, vÒ l©u vÒ dµi, kh«ng khái¶nh höëng mét çch kh«ng cã lîi ®Õn ý thøc b¶o vÖ di tÝch. §©ylµ hËu qu¶ thø hai cña tµn ph¸, hËu qu¶ thø yÕu th«i, nhöng cãtÇm quan träng cña nã, mét khi nöíc nhµ ®· thèng nhÊt, ®· trël¹i ®êi sèng hßa b×nh x©y dùng. H¬n n÷a, do çc c¬ quan v¨n hãa,tõ trung ö¬ng ®Õn ®Þa phö¬ng, chöa lµm viÖc tuyªn truyÒn vµgi¶i thÝch gi¸ trÞ di tÝch vµ cæ vËt cho réng r·i, thöêng xuyªn, s©us¾c, nªn, trong çn bé vµ nh©n d©n ta, nhiÒu ngöêi cßn lÇmtöëng r»ng di tÝch vµ cæ vËt chØ cã t¸c dông ®Ò cao chÕ ®é vuaquan vµ mª tÝn dÞ ®oan.

ChÝnh v× vËy mµ nhiÒu di tÝch ®· ®öîc liÖt h¹ng hay ®¸ng®öîc liÖt h¹ng, nhiÒu cæ vËt cã gi¸ trÞ lÞch sö hay mü thuËt,kh«ng ®öîc b¶o vÖ ®óng møc, do ®ã ®· bÞ hñy ho¹i, hay ®ang l©mvµo nguy c¬ bÞ hñy ho¹i. Nguy c¬ Êy b¾t nguån tõ nhiÒu cí, vµhiÖn lªn döíi nhiÒu d¹ng:

- Cã nh÷ng di tÝch nghiÔm nhiªn bÞ biÕn thµnh trô së, nhµgi÷ trÎ, kho thãc, tr¹m m¸y b¬m..., thµnh n¬i lµm viÖc cña métbé phËn nµo ®ã thuéc mét c¬ quan Trung ö¬ng(20), thËm chÝthµnh cø ®iÓm qu©n sù(21). T×nh tr¹ng nµy, tho¹t tiªn, cã thÓxem lµ t¹m thêi (v× s¬ t¸n, ch¼ng h¹n), nhöng dÇn dµ trë thµnhviÖc ®· råi, vµ, víi nh÷ng khã kh¨n tÊt yÕu cña thêi hËu chiÕn,cã c¬ lµ vÜnh cöu. TÊt nhiªn, c¬ quan chiÕm lÜnh di tÝch kh«ngngÇn ng¹i söa ch÷a, tu bæ, më réng, tïy nhu cÇu ho¹t ®éng cñam×nh.

- Cã phÕ tÝch chöa kÞp ®öîc nh¸t cuèc kh¶o cæ häc lËt lªn,®· véi v· bÞ san ph¼ng ®Ó trë thµnh s©n tr¹m xe vËn t¶i(22). Cã

683


nh÷ng tÊm bia ghi c«ng tÝch ngöêi xöa ®· bÞ biÕn thµnh bia tËpb¾n cña du kÝch ®Þa phö¬ng(23).

Löu ý r»ng çc lo¹i ph©n hãa häc, ®öîc cÊt gi÷ trong métsè di tÝch (®· bÞ biÕn thµnh kho cña hîp t¸c x·) cã t¸c dông lµmcho bé söên gç cña c«ng tr×nh kiÕn tróc háng ®i theo mét tèc ®érÊt nhanh.

- Cã nh÷ng nh©n vËt trªn phï ®iªu ®×nh lµng bÞ ng¾t ®Çu,cã nh÷ng lä gèm bÞ ®Ëp vì..., chØ v× di tÝch chøa ®ùng chóngkh«ng ®öîc b¶o vÖ, hay ®· trë thµnh líp häc(24).

- NhiÒu hiÖn vËt, ®Æc biÖt nh÷ng hiÖn vËt b»ng ®ång,kh«ng çnh mµ bay(25).

- ë møc cùc h¹n, cã ®Þa phö¬ng cho vøt hiÖn vËt xuèngs«ng, viÖn cí chèng mª tÝn(26).

Cø thÕ, mét sè hiÖn vËt quý, thËm chÝ mét sè di tÝch vµ phÕtÝch, chØ cßn ®Ó l¹i dÊu vÕt trong tö liÖu ¶nh hay viÕt cña Vô B¶otån B¶o tµng hay cña çc B¶o tµng LÞch sö vµ Mü thuËt. Méttrong nh÷ng tröêng hîp ®¸ng tiÕc nhÊt mµ chóng t«i ®öîc biÕtlµ tröêng hîp ®×nh Yªn §ång ë Qu¶ng Ninh, mét ®iÓn h×nh cñakiÕn tróc ®Çu thÕ kû XIX: do mét s¬ suÊt nhá, ng«i ®×nh nµy ®·bÞ ch¸y trôi.

§Ó chÊm døt t×nh tr¹ng nãi trªn, ph¶i cã mét cuéc vËn®éng réng vµ s©u trong quÇn chóng, kÌm theo lµ nh÷ng biÖnph¸p ph¸p lý thÝch ®¸ng. Cuéc vËn ®éng vµ nh÷ng biÖn ph¸p ®ãcµng cÇn thiÕt, khi chóng ta ®ang chuÈn bÞ ®Ó c¶i t¹o çc khu cötró l©u ®êi ë n«ng th«n, trong khu«n khæ c«ng cuéc x©y dùng nÒnn«ng nghiÖp lín.

Kh«ng ph¶i lµ v« t×nh mµ c¶ B¸o ço chÝnh trÞ vµ NghÞquyÕt cña §¹i héi IV ®Òu dµnh mét ®o¹n riªng cho c«ng t¸c b¶o

684


tån b¶o tµng(27). NghÞ quyÕt cßn ®ßi hái chóng ta ph¶i “cñng cènh÷ng viÖn b¶o tµng hiÖn cã”, ph¶i “b¶o vÖ tèt çc di tÝch lÞchsö”(28). Cñng cè nh÷ng b¶o tµng hiÖn cã, tröíc tiªn, lµ b¶o vÖ tètnh÷ng “b¶o tµng t¹i chç” r¶i r¸c kh¾p ®Êt nöíc, tøc nh÷ng ditÝch lÞch sö - mü thuËt, vµ nh÷ng cæ vËt ®öîc chøa ®ùng trong®ã.

B¶o tån di tÝch vµ hiÖn vËt, t¹i chç chØ míi lµ mét mÆt cñavÊn ®Ò. §Ó cã ®iÒu kiÖn tån löu l©u dµi, çc di tÝch vµ hiÖn vËtÊy cßn cÇn ®öîc ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ qua hå s¬ tö liÖu cña çc viÖnnghiªn cøu, çc b¶o tµng, ph¶n ¸nh b»ng ghi chÐp, b»ng ¶nh,b»ng s¬ ®å. Ph¶n ¸nh mét pho töîng, ch¼ng h¹n, b»ng mét bøc¶nh, thÕ vÉn lµ chöa ®ñ. Mét pho töîng cÇn ®öîc chôp döíinhiÒu gãc ®é kh¸c nhau, thËm chÝ mét sè chi tiÕt cña nã còng cÇn®öîc chôp l¹i vµ phãng to. Ngoµi ra, nã cßn ph¶i ®öîc ®o ®¹c,kh¶o t¶, cµng tØ mØ cµng tèt. ThÕ hÖ chóng ta kh«ng hÒ ®öîc aitrao cho ®éc quyÒn t×m hiÓu çi ®Ñp döíi con m¾t cña cha «ng.Sau chóng ta, sÏ cßn nhiÒu thÕ hÖ tr©n träng cói xuèng nh÷ngbiÓu hiÖn cô thÓ cña truyÒn thèng thÈm mü d©n téc. Lµ kÎ ®isau, ch¾c ch¾n hä sÏ cã nhiÒu ph¸t kiÕn lý thó h¬n, vµ h÷u Ýchh¬n, so víi nh÷ng g× mµ kÎ ®i tröíc míi böíc ®Çu nhËn thÊy.

Còng kh«ng ngoµi viÖc lµm tö liÖu, vµ trong mèi tö¬ngquan víi c«ng t¸c nghiªn cøu tröíc m¾t, ®· ®Õn lóc ph¶i ®Æt vÊn®Ò phæ biÕn tö liÖu. Tõ trªn döíi möêi l¨m n¨m nay, nh÷ng anhchÞ em tù ®Æt cho m×nh nhiÖm vô t×m hiÓu nÒn mü thuËt cætruyÒn cña ®Êt nöíc ®· cè g¾ng ®i nhiÒu, thÊy nhiÒu, ghi nhiÒu.Mét phÇn nh÷ng quan s¸t vµ ghi chÐp cña hä ®· ®öîc chuyÓnvµo hå s¬ tö liÖu cña Vô B¶o tån B¶o tµng, cña çc B¶o tµng LÞchsö vµ Mü thuËt... PhÇn cßn l¹i ®ang n»m trong sæ tay cña tõnganh, tõng chÞ. Song song víi viÖc söu tÇm tö liÖu, çc anh çc chÞcòng ®· lÎ tÎ viÕt c«ng tr×nh (thöêng lµ nh÷ng bµi b¸o, bµi t¹p

685


chÝ, còng cã khi lµ s¸ch) ®Ó nãi lªn nh÷ng ®iÒu t©m ®¾c cña m×nhqua tiÕp xóc víi çi ®Ñp tõ cha «ng truyÒn l¹i. Mçi bµi b¸o, mçicuèn s¸ch cã tham väng lµ mét böíc s¬ kÕt ng¾n, cã t¸c dông võagãp mét phÇn nhá vµo sù nghiÖp x©y dùng con ngöêi míi x· héichñ nghÜa, nhö ta ®· biÕt, võa ®ãng vai mét m¶ng con trong bøctranh toµn bÝch tö¬ng lai vÒ nÒn mü thuËt cña cha «ng. Nhö mäic«ng tr×nh mang tÝnh chÊt s¬ kÕt, nh÷ng bµi vµ s¸ch Êy kh«ngnh»m trùc tiÕp c«ng bè tö liÖu, mµ chØ “xuÊt tr×nh” mét vµi töliÖu cÇn thiÕt cho lËp luËn cña ngöêi viÕt. Tö liÖu trong ®ã, nhövËy, lµ ®· qua chän läc, nghÜa lµ ®· ®öîc c¾t xÐn vµ ®Þnh höíng.Ngöêi ®äc cã muèn gãp ý hay tranh luËn còng kh«ng sao ®öîc,trõ phi ®· thùc tÕ am hiÓu nh÷ng di tÝch hay hiÖn vËt ®öîc ®ÒcËp ®Õn trong bµi, trong s¸ch. Am hiÓu thùc tÕ lµ ®iÒu hÕt søccÇn thiÕt ®èi víi ngöêi nghiªn cøu, nhöng tõng ngöêi míi b¾t tayvµo c«ng viÖc nghiªn cøu kh«ng thÓ lÆp l¹i cho m×nh tÊt c¶nh÷ng chuyÕn ®i kh¶o s¸t cña çc “bËc ®µn anh” tõng vµo nghÒtröíc m×nh.

Sau trªn döíi möêi l¨m n¨m “häc viÖc”, nay ®· ®Õn lócngµnh nghiªn cøu mü thuËt cæ truyÒn tÝch cùc chuÈn bÞ cho métc«ng tr×nh tæng kÕt. Mét trong nh÷ng böíc chuÈn bÞ lµ rµ l¹i çckÕt qu¶ s¬ kÕt lÎ tÎ, rµ l¹i mäi ý kiÕn ®· ®öîc ®Ò xuÊt tõ tröíc®Õn nay. Mµ kh«ng ph¶i chØ cã sè Ýt nh÷ng nhµ nghiªn cøu müthuËt cæ truyÒn kiÓm tra lÉn nhau, gãp ý cho nhau. Hä cÇn ®Õnvµ ®ßi hái sù tham gia cña nh÷ng ngµnh h÷u quan, cña mäingöêi céng t¸c trong çc bé m«n gi¸p biªn víi lÞch sö mü thuËtcæ truyÒn: cæ sö häc, kh¶o cæ häc, d©n téc häc, b¶o tµng häc,nh÷ng ngµnh nghiªn cøu vÒ h×nh th¸i nghÖ thuËt kh¸c (s©nkhÊu, nh¹c, móa)... ChÝnh v× thÕ mµ trªn ®©y chóng t«i võa ®ÆtvÊn ®Ò phæ biÕn tö liÖu. Mçi ngöêi muèn vµ cã kh¶ n¨ng gãp ý,tranh luËn, ph¶i víi ®öîc ®Õn nh÷ng tö liÖu hoµn chØnh, chöa

686


tr¶i qua c¾t xÐn, kh«ng ®Þnh höíng. Çi khã trong vÊn ®Ò nµykh«ng ph¶i lµ thiÕu tö liÖu ®Ó c«ng bè mét çch cã hÖ thèng. Çikhã ë ngay trong nhËn thøc cña chóng ta. §· tõ l©u, vÉn löuhµnh trong giíi nghiªn cøu mét th¸i ®é dÌ dÆt, nãi chung kh«ngph¶i bao giê còng v« lý, tröíc nh÷ng c«ng tr×nh nÆng vÒ kiÕnthøc tö liÖu, nhÑ phÇn ph©n tÝch tæng quan. Nhöng, trongtröêng hîp ®ang bµn, tö liÖu kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých, mµ chØ lµphö¬ng tiÖn, mét phö¬ng tiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®öîc ®Ó ®i ®Õnmét ph©n tÝch tæng quan dÔ ®öîc mäi ngöêi chÊp nhËn.

H×nh thøc phæ biÕn thuËn lîi nhÊt lóc nµy, theo chóng t«i,lµ c«ng bè nh÷ng gi¶n chÝ (monographie) vÒ tõng di tÝch quanträng. Tuy kh«ng lo¹i trõ kh¶ n¨ng ®Ò ®¹t gi¶ thuyÕt, gi¶n chÝ,tröíc hÕt, lµ thÓ lo¹i l·nh nhiÖm vô kh¶o t¶, mµ kh¶o t¶ lµ métviÖc lµm kh¸ch quan. Kh¶o t¶ b»ng lêi lµ chÝnh, nhöng cßn ph¶ikh¶o t¶ b»ng sè liÖu, b»ng s¬ ®å, b»ng ¶nh vµ h×nh vÏ. LÊy tõngdi tÝch lµm ®¬n vÞ kh¶o t¶, v× mçi di tÝch, dï bao gåm nhiÒu yÕutè vµ hiÖn vËt kh¸c nhau, nh÷ng thµnh phÇn cã thÓ ra ®êi trongnhiÒu giai ®o¹n kh¸c nhau cña lÞch sö mü thuËt, vÉn lµ mét “sùkiÖn tæng thÓ” (fait total) trong chõng mùc çc “cÊu kiÖn” kh¸cnhau ®öîc g¸ l¾p vµo nhau thµnh mét “kÕt cÊu” thèng nhÊt, tøcdi tÝch, trªn nh÷ng duyªn cí thÈm mü - x· héi - lÞch sö nhÊt®Þnh. T×m cho ra nh÷ng duyªn cí chÝnh lµ mét phÇn quan träng,mét lý do tån t¹i cña viÖc nghiªn cøu lÞch sö mü thuËt. Nhöng,tröíc khi ®i t×m duyªn cí, th× ®iÒu kiÖn tèi thiÓu cÇn thiÕt lµ ph¶ibiÕt râ tõng “kÕt cÊu”, tõng “sù kiÖn tæng thÓ”, trong çc thµnhphÇn cña nã.

__________

1. B¸o ço chÝnh trÞ cña Ban chÊp hµnh Trung ö¬ng §¶ng t¹i §¹i

héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IV (Do ®ång chÝ Lª DuÈn, Tæng bÝ thöBan chÊp hµnh Trung ö¬ng §¶ng, tr×nh bµy), Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt,

687


Hµ Néi, 1977, tr.114.

2. NghÞ quyÕt §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IV, Nhµ xuÊt b¶n

Sù thËt, Hµ Néi, 1977, tr.53

3,4. NghÞ quyÕt..., tr 28.

5. B¸o ço chÝnh trÞ..., tr. 121-124, NghÞ quyÕt..., tr 56-58.

6. “§«i ®iÒu” Êy, mµ chóng t«i s¾p lÇn löît tr×nh bµy ngay sau ®©y,

®· tiÒm tµng trong nh÷ng lêi ph¸t biÓu, trong nh÷ng bµi b¸o vµ c«ng

tr×nh kh¸c cña çc nhµ nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn. Dùa

trªn nh÷ng ý tiÒm tµng Êy, bµi viÕt nµy chØ thö tãm l¹i thµnh vµi ®iÓm

s¬ kÕt. V× vËy, xin miÔn trÝch dÉn.

7. ý kiÕn ph¶i nãi lµ “®éc ®¸o” nµy cã lÏ do cè häa sÜ NguyÔn §ç

Cung chñ trö¬ng tröíc tiªn. TiÕc r»ng cè häa sÜ ph¸t biÓu chñ yÕu b»ng

miÖng, khi höíng dÉn cho çc nhµ nghiªn cøu mü thuËt líp trÎ. Ngoµi

ra, tõ 1959, «ng TrÇn §øc DiÔm (bÊy giê lµ Tröëng phßng nghiªn cøu

v¨n vËt, trong Vô B¶o tån B¶o tµng, thuéc Bé V¨n hãa) còng ®· ph¸t

biÓu mét ý tö¬ng tù trong çc bµi gi¶ng ë líp B¶o tån B¶o tµng ng¾n

h¹n. VÒ bµi viÕt, cã thÓ xem, ch¼ng h¹n: NguyÔn §ç Cung, KÕ thõa vµ

ph¸t huy truyÒn thèng d©n téc ®Ó s¸ng t¹o mét nÒn nghÖ thuËt t¹o h×nh

x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam, tËp san Mü thuËt (in r«nª«) sè 4, tr. 3-4.

8. VÒ nÒn ®iªu kh¾c rÊt ®Æc biÖt nµy, xem:

NguyÔn §ç Cung, Nh÷ng ý kiÕn vÒ v¨n häc nghÖ thuËt d©n gian ViÖt

Nam (kû yÕu cña §¹i héi thµnh lËp Héi V¨n nghÖ d©n gian ViÖt Nam

t¹i Hµ Néi vµo cuèi n¨m 1966). Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, Hµ Néi,

1969.

ViÖt Nam - §iªu kh¾c d©n gian - ThÕ kû XVI, XVII, XVIII. Nhµ xuÊt

b¶n Ngo¹i v¨n, Hµ Néi, 1975, b¶n tiÕng ViÖt. Xem lêi më ®Çu cuèn

s¸ch, ký tªn NguyÔn §ç Cung, kh«ng ghi sè trang.

Th¸i B¸ V©n, §iªu kh¾c ®×nh lµng, T¹p chÝ Nghiªn cøu nghÖ thuËt,

Hµ Néi, sè 4 (13), 1976, tr. 68 - 75.

9. Theo Danh môc çc d©n téc thiÓu sè miÒn B¾c ViÖt Nam, trong

688


cuèn “VÒ vÊn ®Ò x¸c ®Þnh thµnh phÇn çc d©n téc thiÓu sè ë miÒn B¾c

ViÖt Nam”, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1975, tr.15.

10. Cuéc triÓn l·m NghÖ thuËt çc d©n téc Ýt ngöêi ë ViÖt Nam, më

cöa B¶o tµng Mü thuËt (Hµ Néi) nh©n dÞp lÔ Quèc kh¸nh 2-9 n¨m

1977, lµ cè g¾ng lín ®Çu tiªn ®Ó tËp hîp tµi liÖu vÒ nÒn mü thuËt çc

d©n téc Ýt ngöêi ë nöíc ta, trªn quy m« toµn quèc.

11. LÎ tÎ ®· cã nh÷ng bµi giíi thiÖu h×nh töîng con rång trong mü

thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn, thöêng lµ nh÷ng bµi nh»m phæ biÕn kiÕn

thøc phæ th«ng, Ýt bµi mang d¹ng nghiªn cøu. Cã thÓ xem, ch¼ng h¹n:

NguyÔn §ç Cung, Kh¸i qu¸t vÒ nÒn nghÖ thuËt cæ cña nh©n d©n

ViÖt Nam, bµi ®¨ng b»ng Ph¸p v¨n trªn t¹p chÝ “Europe” (¢u ch©u),

dÞch ra ViÖt v¨n vµ ®¨ng trªn t¹p chÝ V¨n nghÖ, sè 49, th¸ng 6 n¨m

1961 (xem phÇn bµn vÒ con rång Lý ë tr. 50).

B¶ng giíi thiÖu con rång Lý trong B¶o tµng Mü thuËt (Hµ Néi).

Theo chç chóng t«i biÕt, néi dung b¶ng nµy lµ c«ng tr×nh cña cè häa sÜ

NguyÔn §ç Cung.

Chu Quang Trø, Con rång trong nghÖ thuËt ViÖt Nam qua çc thêi

®¹i, T¹p chÝ Kh¶o cæ häc sè 5-6, th¸ng 6 n¨m 1970, Hµ Néi, tr.180-201.

Hµ V¨n TÊn, N¨m rång míi, nãi vÒ nh÷ng d¸ng rång xöa, T¹p chÝ

V¨n nghÖ Gi¶i phãng, sè Xu©n BÝnh Th×n, thµnh phè Hå ChÝ Minh,

tr.30.

12. T¹i çc phÕ tÝch vµ di tÝch vèn võa lµ chïa võa lµ hµnh cung cña

çc vua thêi Lý - PhËt TÝch (Tiªn S¬n, Hµ B¾c); Long H¹m, tøc chïa

Gi¹m (QuÕ Vâ, Hµ B¾c); Long §äi (Duy Tiªn, Hµ Nam Ninh); Töêng

Long (§å S¬n, H¶i Phßng)... - , chóng t«i ®Òu gÆp h×nh töîng con rång.

Tr¸i l¹i, t¹i çc di tÝch cïng thêi, nhöng kh«ng trùc tiÕp liªn quan ®Õn

nhµ vua - chïa Bµ TÊm (Hµ Néi); chïa Hö¬ng L·ng, tøc chïa L¹ng

(H¶i Höng); bÖ ®¸ ë chïa ThÇy (Quèc Oai, Hµ S¬n B×nh); bÖ ®¸ ë chïa

ChÌo (HiÖp Hßa, Hµ B¾c)... - , chóng t«i kh«ng hÒ gÆp ®å ¸n rång.

13. J.Przyluski, trong mét bµi nghiªn cøu dùa chñ yÕu trªn truyÒn

689


thuyÕt Ên §é, tõng chñ trö¬ng r»ng con rång ë §«ng ¸ - mµ xuÊt ph¸t

®iÓm lµ con r¾n - vèn lµ h×nh töîng truyÒn b¸ tõ phö¬ng Nam lªn

phö¬ng B¾c. Xem:

T¸c gi¶ trªn, La princesse a l�odeur de poisson et la nagi dans les

traditions de l’Asie Orientale (Nµng c«ng chóa tanh mïi ç vµ n÷ thÇn

r¾n trong çc truyÒn thuyÕt §«ng ¸). TËp san B.E.F.E.O, Hµ Néi,

1926, tËp II, tõ tr.265.

14. Theo vò trô luËn cæ truyÒn cña d©n téc Möêng, thÕ giíi döíi

nöíc lµ n¬i cö tró cña loµi r¾n huyÒn hoÆc, mµ ngöêi Möêng gäi lµ Khó

(chöa râ ng÷ nguyªn), do Bua Khó (Vua Khó) cai qu¶n. VÒ loµi “khó”

vµ vò trô luËn Möêng (g¾n liÒn víi tang lÔ), xem:

TrÇn Tõ vµ B¹ch §×nh, Câi sèng vµ câi chÕt trong quan niÖm cæ

truyÒn cña ngöêi Möêng, ®¨ng trªn hai sè cña t¹p chÝ Nghiªn cøu LÞch

sö: sè 140 (11, 12 - 1971). tr. 45-61.

15. ChuyÖn “¤ng Dµi - «ng Côt” lµ mét truyÒn thuyÕt vèn rÊt phæ

biÕn trong löu vùc s«ng CÇu vµ ë mét sè n¬i kh¸c: theo lêi çc cô cao

tuæi trong vïng s«ng CÇu, th× “thöîng chÝ §u §uæm, h¹ chÝ Lôc §Çu,

löìng biªn giang, mét tr¨m b¶y mö¬i hai x· thê Ngµi”. DÞ b¶n thöêng

gÆp nhÊt cña tÝch truyÖn: Hai anh em r¾n ®öîc vî chång mét l·o n«ng

nu«i tõ tÊm bÐ, lín lªn, chiÕm lÜnh mét bÕn ®ß hay mét khóc s«ng, vµ

tr¶ nghÜa cho bè mÑ nu«i. CÆp thÇn r¾n nµy ®öîc thê hoÆc t¹i ®×nh, víi

tö çch lµ nh÷ng thÇn phô, c¹nh thµnh hoµng lµng, hoÆc t¹i ®Òn riªng.

§iÓn h×nh cã lÏ lµ ®Òn Chãa (Ch©u L¹c, Yªn Phong, Hµ B¾c), n¬i cã

töîng thÇn R¾n. Trong nhiÒu tröêng hîp, “¤ng Dµi - «ng Côt” ®öîc

“lÞch sö hãa” thµnh “§øc Th¸nh Tam Giang” “Trö¬ng Hèng vµ Trö¬ng

H¸t, töíng cña TriÖu Quang Phôc”, hay L¹c Long Qu©n.

16. TrÇn M¹nh Phó, Töîng PhËt trong nÒn ®iªu kh¾c cæ ViÖt Nam,

T¹p chÝ Nghiªn cøu nghÖ thuËt, Hµ Néi, sè 3, n¨m 1974, tr.90.

17. VÝ nhö trong trang trÝ gç cña chïa Th¸i L¹c (V¨n L©m, H¶i

Höng), chïa Bèi Khª (Thanh Oai, Hµ S¬n B×nh), trªn çc bÖ ®¸ ë chïa

Bèi Khª, chïa Ngäc §×nh (Thanh Oai, Hµ S¬n B×nh), chïa Hö¬ng Trai

690


(Hoµi §øc, Hµ S¬n B×nh).

18. Thùc ra, ngay tõ VÜnh L¨ng (l¨ng Lª Th¸i Tæ, ë Thanh Hãa hiÖn

nay), th× mÆt rång Minh ®· xuÊt hiÖn trªn tr¸n bia råi. Nhöng, trong

tröêng hîp nµy, nh÷ng con rång quanh khung bia cßn gi÷ gÇn nguyªn

h×nh häa vµ phong çch cña rång TrÇn.

19. TrÇn L©m BiÒn, Trë l¹i niªn ®¹i th¸p B×nh S¬n, T¹p chÝ Nghiªn

cøu NghÖ thuËt, Hµ Néi, sè 4, 1974, tr.124 - 125.

20. Nhö mét sè bé phËn thuéc di tÝch tæng hîp Cæ Loa.

21. Nhö Qu¶ng B×nh Quan.

22. Nhö ®Òn Lý B¸t §Õ.

23. Nhö tÊm bia cña Phïng Kh¾c Khoan (tøc Tr¹ng Bïng) thuéc di

tÝch Lý B¸t §Õ: tÊm bia ë §Òn ¤ng (Gia L©m, ngo¹i thµnh Hµ Néi) tÊm

bia do thêi Lý ë chïa Hö¬ng L·ng (V¨n L©m, H¶i Höng), th× bÞ mang

®i l¸t ®öêng.

24. Cã nh©n vËt trªn phï ®iªu ®×nh Néi (Tiªn S¬n, Hµ B¾c) bÞ bÎ

mÊt ®Çu.

ë ®×nh Thæ Tang næi tiÕng (VÜnh Töêng, VÜnh Phó), mét m¶ng phï

®iªu bÞ bÎ h¼n ®Ó ®un nöíc.

25. NhiÒu l¾m. ChØ cã thÓ cö vµi vÝ dô:

- Töîng PhËt b»ng ®ång ë chïa Yªn Tö (U«ng BÝ, Qu¶ng Ninh);

- Töîng Th¸nh b»ng ®ång ë chïa KiÒn B¸i (Thñy Nguyªn, H¶i

Phßng);

- H¹c ®ång (cao ngang tÇm ®Çu ngöêi) ë ®Òn KiÕp B¹c (§«ng TriÒu,

H¶i Höng);

- Töîng Di LÆc b»ng ®ång ë kho V¨n MiÕu (Hµ Néi);

- NhiÒu tù khÝ trong ®Òn Phñ Giµy (Hµ Nam Ninh) bÞ bµ tù mang

®i b¸n cho hµng ®ång n¸t;

- v,v...

26. Theo mét b¶n tæng kÕt c«ng t¸c v¨n hãa n«ng th«n cña Bé V¨n

691


hãa (1966), vµ mét b¸o ço do Ty V¨n hãa H¶i Höng göi lªn Bé V¨n

hãa (1976).

27-28. B¸o ço chÝnh trÞ..., tr.124; NghÞ quyÕt..., tr 57-58.

692


Documents

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI