HYRJE – SISTEMET PËR MATJE, KONTROLLIMDHE PËR MENAXHIM

Fillimet e matjeve të madhësive të ndryshme fizike, kimike dhe teknike janë të lidhura me aktivitetet akoma më të hershme njerëzore në fushën e ekonomisë dhe të teknikes. Matja si procedurë paraqet marrjen e të dhënave për vlerën e madhësise së caktuar, por edhe krahasimin e tyre me vlerën referente që më parë të definuar të asaj madhësie të njejtë.

Për shembull, temperatura e trupave tregohet në njësi oC, gjatë së cilës për t = 0 oC është marrë pika e ngrirjës së ujit të distiluar, perderisa t = 100 oC eshte e marrë pika për vlimin e ujit.Shtypja e fluideve tregohet në njesitë N/m2, për derisa për vlerën referente nuk mund te merrët shtypja atmosferike PATM = 101325 N/m2,, por vakumi absolut, P0 = 0 N/m2

Njësia matese duhet të përcaktohet saktësisht, e njohur dhe e përseritur. Gjatë zhvillimit industrial janë inkuadruar shumë njësi matëse edhe të standardizuara për vetitë elementare dhe të kryera fiziko-kimike. Gjatë kohës së matjës, madhësia matëse tregohet me numër matës dhe me njësi matëse, për shembull intensiteti i rrymës I = 10A. Kjo do të thot se vlera e matur është dhjetë herë më e madhe nga vlera e kontraktuar per njësin e intensitetit të rrymës 1 A. Rezultatet nga matja gjatë zhvillimit industrial janë marrë në tri mënyra:

- matja me dorë dhe shënimet;- matja dhe regjistrimi i të dhënave me pajisje matëse dhe

regjistrator;- automatizimi i matjës dhe përpunimi i rezultateve me

llogaritës.

Sistemi - paraqet përbërje të me shumë elementeve, detyra e së cilës është që të veprojnë bashkarisht për shkak të realizmit të qëllimit të caktuar – matjës, kontrollimit ose menaxhimit.

1. Sistemi për matje – sherben për matje dhe regjistrim të vlerave të ndonjë madhësie. Ai përmban objekt të matjes, aparatet matëse të përbëra nga pjesa matëse dhe nga pjesa e ndjeshme, bartës të sinjaleve shndërrues dhe përforcues të sinjaleve (sipas nevojës).

1

2. Sistemi për rregullim - shërben për matje dhe mirëmbajtje të vlerave të ndonje madhësie. Ai përmban objekt të rregullimit, pajisje matëse (e përbërë nga pjesa matëse dhe nga pjesa e ndjeshme), transmetues të sinjaleve, shndërrues të sinjaleve, shndërrues dhe përforcues të sinjaleve, pajisje ekzekutive, dhënës të vlerës dhe rregullator.

3. Sistemi për menaxhim – shërben për realizimin e veprimit menaxhues (drejtues) më të cilat e shpie sjelljën e objektit në kah të deshiruar. Ai përmban objekt drejtues, pajisje matëse (i përbërë nga pjesa matëse dhe pjesa e ndjeshme), transmetues të sinjaleve, shndërrues dhe perforcues të sinjaleve, pajisje ekzekutive, dhënës i vlerave dhe rregullator (llogaritës).

Fjalët kyçe:Matje, vlerë referente, njësi matëse, numër matës, pajisje matëse, sistem për matje, sistem për rregullim, sistem për menaxhim (drejtim).

RËNDËSIA E SISTEMEVE PËR RREGULLIM AUTMATIK1. Rregullimi automatik dhe industria bashkekohore

Përmes aplikimit të automatizimit dhe informatikes, arritjet e sotme në fushën e rregullimit automatik të proceseve prodhuese, sistemeve transportuese dhe sistemet komunikuese e përmiresojnë kualitetin e mjeteve teknike, kushteve të prodhimit dhe të punës. Shkalla e automatizimit të proceseve paraqet tregues të kulturës së prodhimit në objekt të caktuar ekonomik.

Shembull: Ruajtja e madhesisë së caktuar të procesit (rrjedhja e gazrave) mund tëekzekutohet në mënyrat vijuese:

A) Rregullimin me dorë - e realizon punëtori me lëvizjen e ventilit për rrjedhje të gazit me dorë. Kjo menyrë e drejtpërdrejtë e kontrollit me dorë të pajisjes ekzekutive kërkon përdorim të energjisë muskulore, angazhim dhe rrezik nga lëndimi i njeriut. Metoda është e lirë, e thjeshtë, por edhe jo praktike.

B) Rregullimin gjysme automatik – e realizon punëtori me lëvizje të ventilit për rrjedhje të gazit përmes elektromotorit dhe kontrolluesit (drejtuesit) nga largësia. Kjo menyrë ndërmjetësuese e kontrollit të mekanizuar mbi pajisjen ekzekutive nuk kërkon përdorim të energjisë muskulore, angazhimit fizik ose rrezikut nga lëndimi i njeriut. Metoda është e shpejtë dhe efikase, e lidhur me llogari dhe vlerësime të situatave.

2

C) Rregullimin automatik – e realizon rregullatori, i cili reagon në ndryshime të vlerave të madhësive dhe me lëvizje të ventilit për rrjedhje të gazit përmes elektromotorit. Kjo menyrë e drejtpërdrejtë e kontrollimit të automatizuar mbi pajisjen ekzekutive nuk kërkon përdorim të energjisë muskulore, angazhim fizik ose mendor, si dhe rrezikun nga lëndimi i njeriut. Metoda është e shpejtë dhe efikase, e bazuar në automatizimin e plotë të proceseve prodhuese dhe është e lidhur me llogaritje, detyra, përdorim të llogaritësve dhe rregullatorëve. Edhe pse e shtrenjton procesin, investimi i shpejt paguhet përmes rezultateve prodhuese.

3

3. Përparësite dhe rëndësia e rregullimit automatik

Rregullimi automatik është shkalla më e lartë e mekanizimit të proceseve prodhuese, ecila me aplikimin e metodave dhe mjeteve të automatizimit i shëndërron makinat dhe proceset mekanike në automatike. Roli i njeriut në proceset e automatizuara dhe instalimet është kreator, organizator dhe mbikeqyrës i sistemeve. Ai i projekton, konstrukton, zhvillon dhe i mbanë sistemet në kontroll ose në menaxhim

Përfitimet dhe vlerat e rregullimit automatik mund të jenë nga pikëpamjet teknike dhe nga ato shoqërore:

A) Tekniko - ekonomike- produktiviteti i lartë i proceseve- transmetim i lartë dhe kualiteti i prodhimeve- qmimi i ulët dhe shpenzimet e gjysmëfabrikateve dhe energjisë- mbrojtja e punëtorit nga proceset e rrezikshme dhe të vështira- udhëheqja e proceseve shumë të shpejta dhe të komplikuara kimike, nukleare dhe të tjera

B) Shoqërore-kulturologjike- qlirimi i njeriut nga funksionet e përditshme monotone- mundësia për punë kreative dhe krijuese në repartet- logjika, përpunimi digjital i të dhënave dhe programet- standardi i lartë dhe kultura e të jetuarit- mbrojtja e mjedisit jetesor dhe mjedisit të punës

Fjalët kyçe:Rregullimi automatik, shkalla e rregullimit automatik, rregullimi me dorë, rregullimiGjysëm automatik, rregullimi automatik, mekanizimi, përfitimet dhe përparesite tekniko –ekonomike dhe shoqëroro-kulturologjike

Pyetje dhe detyra:

1. Çka paraqet procedura e matjës dhe e menaxhimit me instalimet!

4

2. Proceset industriale?3. Çka është njësia matëse dhe qfarë kushte duhet që të plotesoj4. Sqaroje dallimin elementar mes sistemeve për matjen dhe sistemeve për rregullimin e të madhesive fizike!5. Përshkruaj karakteristikat e menaxhimit automatik!6. Potencoi përparesitë tekniko –ekonomike të rregullimit automatik!

INSTRUMENTET PËR MATJEN E SHTYPJESTërësitë mësimore:Nxënësi:- definon konceptin shtypje tek fluidet- e potencon rëndesinë e matjës së shtypjës në industri- e përshkruan konstruksionin e instrumenteve për matjën e shtypjës me indikator digjital- i klasifikon instrumentet për matjën e shtypjës- e përshkruan funksionimin e instrumenteve për matjën e shtypjës- lexon të dhëna nga instrumentet për matjen e shtypjës- kryen llogari lidhur me matjën e shtypjës- e sqaron aplikimin e instrumenteve për matjën e shtypjës

MATJA E SHTYPJES1. Definicioni : Shtypja paraqet forcen e fluidit (lëngut, gazit) që vepron mbi njësinë e siperfaqës së enës në të cilën është vendosur.

P = F/A (N / m2)

Vlera prej 1 (N / m2) = (1 kg x m/ s2)/m2 quhet paskal (1 Pa) për nderë të shkencetarit Paskal, i cili e ka definuar shtypjën dhe i pari e ka llogaritur shtypjen hidrostatike. Matja e shtypjës atmosferike është shembulli më i dukshem për ndryshimin e tij në varshmëri nga kushtet e kohes dhe nga lartësia mbidetare në të cilën gjendemi (Fig. 5).Shtypja nuk vepron njelloj në të gjitha kahet te të gjitha fluidet. Tek lëngjet ai vepron në drejtim te fundit edhe të mureve të enës deri ku është mbushur. Tek gazrat shtypja vepron njëlloj në të gjitha drejtimet në enë në të cilat ato janë vendosur.

5

Fig. 5 – Matja e shtypjës së ajrit digjital dhe mekanik

NJËSITË MATËSE DHE LLOGARITJET E SHTYPJES

1. Njesitë për matjën e shtypjësNjësia elementare për matjën e shtypjës është 1 Pa = 1 (N / m2), e cila është e definuar sipas sistemit SI. Ajo është e kryer nga ligji i dytë i Njutonit. Sipas së cilës forca është paraqitur në njësitë 1 (N) = 1 (kg * m / s2). Meqenëse kjo vlerë është e vogël, shpesh përdoren njësitë:

1 kPa = 103 Pa 1 MPa = 106 Pa.

Bashk me njësitë matëse, shpesh herë përdorën edhe njësitë e vjetëra matëse nga sistemi teknik dhe njesive matese anglo saksonike:

1 atm = 101325 Pa - atmosfera fizike1 at = 98100 Pa = 1kp / cm2 - atmosfera teknike1 kP/m2 = 9,81Pa - kilopond/ meter katror1 bar = 105 Pa - bar1 mm Hg = 1,33*102 Pa - milimetri shtylla e zhives1 Lb / sq in = 6,89* 103 Pa - libra/ inci katror

2. Shkaqet për matjën e shtypjës

6

Shkaqet më të rendësishme pse paraqitet nevoja nga matja e shtypjës në industri dhe në ekonomi janë këto në vijim:- caktimi i gjendjës se gazrave dhe të lëngjeve- llogaritja e sasisë së gazrave dhe të lengjeve- proceset kimike dhe operacionet zhvillohën gjatë shtypjës se caktuar- shtypja ndikon te kinetika e reaksioneve kimike- transporti dhe magazinimi i fluideve zhvillohet nën shtypje- me matjën e shtypjës kryhet rregullimi i tyre te vlera e caktuarFjalët kyçe:Njesite, SI sistemi, 1 Pa =1 (N / m2), atmosfera fizike, atmosfera teknike, bar, shkaqet, gjendjet, sasitë, proceset kimike, transporti dhe magazinimi, rregullimi etj.

PAJISJET ELASTIKE E DOFORMUESE PËR MATJËN E SHTYPJES

1. Parimi i matjës

Manometrat, të cilët përmbajne elemente elastike e deformuese, nën ndikimin e shtypjës mbi pjesën e ndjeshme në kthim deformohën për shkak të vetive të tyre elastike. Ndryshimi i pozitës së tyre varet nga madhesia e shtypjes që vepron mbi ato dhe ajo lexohet përmes shigjetës matëse dhe tabelave, gjegjësisht indikatorin elektrik.Këto instrumente matëse, për dallim nga pajisjet e gravitetit, si që është U – manometri ose peshorja me zile, kanë përdorim shumë të madh industrial meqenëse janë shumë të thjeshta sipas konstruksionit, kompakte dhe të lehta për përdorim. Pjesa e ndjeshme tek këto pajisje është e përpunuar nga materialet elastike: metale, lëgura, gome, plastike dhe të ngjashme.

2. Konstruksioni dhe mënyra e matjes së manometrave

Membrana elastike – pajisja përbëhet nga membrana elastike (2), e vendosur mes dy kallove (1), të bashkengjitur drejtë hapësirës shtypja e të cilit matet. Lakimi (dredhimi) i membranës bartet mbi sistemin prej boshtit (3), nyjes (4,6) dhe llozit (5 dhe 8), shtrati (6) të dhëmbezorit (9 dhe 10). Ato e levizin shigjetën (11) mbi tabelën matëse, në të cilen janë shkaktuar njësi për matjën e shtypjës (kPa, bar...).Këto pajisje elastike janë më pak të ndjeshme në goditje dhe në dridhje (vibracion), janë rezistuese në lëngje viskoze dhe agresive, por edhe më pak lineare gjatë zhvendosjës më të madhe nga gypi i i Burdonit.

7

8

3. Karakteristikat dhe aplikimi i pajisjeve

Manometrat deformues elastik matin shtypje me precizitet të lartë, mbi bazë tëdeformimit elastik të pjesës së ndjeshme të pajisjës. Kanë konstruksion të nderlikuar dhe mekanizma të ndjeshem të bartjes së sinjalit, të cilet mund të jenë mekanike ose nga lloji elektrik.Elementi i ndjeshem i këtyre matësve është kyqur drejtë elementit për shëndrrimin e sinjalit mekanik në elektrik, si per shembull: teli metalik, rezistori, elektromagneti, kondensatori, gypi piezo-elektrik etj.

Materialet që janë përpunuar pjesët e ndjeshme elastike janë klasifikuar në 4 grupe:- Grupi i I – bronz, mesing, fosfor, bronz, bronzi i i silicit,- Grupi i II – baker- legura e beriliumit, K-monel, legura e nikelit, - Grupi i III- celiku i leguruar lehtë- Grupi i IV – goma, plastika, cefloni, pelhura

9

4. Vetitë e pjesëve të ndjeshme elastike

a) Aftësia e deformimeve kthyese (elasticiteti)b) Koeficienti i ultë i bymimit (zgjerimit) termik αc) Rezistenca në korrozion dhe kimikaled) Qendrueshmëria e shtypjës së lartëe) Ndjeshmeria te ndryshimet e vogla te shtypjesf) Preciziteti gjatë matjeve të perseritura dhe saktësia në matjet e

vlerave të shtypjës

5. Formatë konstruktive të manometrave me elemente elastike

a) Spiralja në formë kermilli- gypi i Burdonit me elasticitet të lartë dhe ndjeshmeri në ndryshimet më të vogla të shtypjes.

b) Gypi mbrojtes – gypi i Burdonit me elemente të vendosur për mbrojtje ngatejkalimi i intervalit të matjës së shtypjes.

c) Diafragma e rrafshët – membrana me ndjeshmëri të lartë, e cila reagon edhe nëndryshimet më të vogla të shtypjes.

d) Mbrojtja me membrane të gomës – nga veprimi i materieve kimike dhe korrozionit.

10

Fjalët kyçe: elastike, deformuese, indikatori elektrik, materiale elastike, membrana, gypi i Burdonit, stomaku, kallepe me vale të dukshme, karakteristikat, elementi për shndërrim, vetitë, ndjeshmëria, preciziteti, saktësia, spiralja ne forme kërmilli, gypi mbrojtës, diafragma e rrafshët, membrana e gomës

MATJA E NIVELIT TË LËNGJEVE1. Definimi i nivelitNiveli L (m) paraqet siperfaqe të kufirit ndarës mes dy fluideve të cilet nuk perzihen – si lëng dhe lëng ose lëng dhe gaz (ajer). Me shpesh, në praktike niveli matet te lëngjet në enë të hapura dhe të mbyllura dhe rezervuare. Ne rastin special mund të flitet per matjen e nivelit të materieve te forta të fluidizuara, te të cilat thërrimet kanë diameter të mikronit

2. Shkaqet për matjen e nivelitEdhe pse niveli i lëngjeve nuk bënë pjesë në vetitë e tyre elementare, ajo është madhësi e rëndesishme, e cila është e lidhur me gjendjën e tyre, rrjedhjen e proceseve teknologjike dhe me gjendjën e pajisjeve të procesit – reaktoreve, kolonat për distilim, absorbim dhe për ekstraktim, rezervuareve etj.

Niveli caktohet në rastet vijuese:_ të vertetohet sasia e lengjeve në enë dhe në rezervuaret_ të caktohet nevoja per kryerjen e proceseve dhe operacioneve te caktuara_ të matet shtypja ne rezervuaret / enet_ të percillet gjendja e lëngjeve në rezervuare për shkaqe sigurie_ të kryhet rregullimi i nivelit në pajisjet etj.

3. Procedurat e matjes së nivelitNiveli i lëngjeve në enët është madhësi e rendësishme e procesit, e cila matet përshkak të percjelljës së gjendjës dhe ndryshimeve në rezervuare, enët nën shtypje, enët e hapura, shtigjet dhe në pajisje të tjera. Instrumentet për matje të nivelit mund të klasifikohen në 3 grupe, në varshmëri nga natyra e lëngjeve dhe nga parimi mbi të cilin ajo matet. Ne tabelën 2 janë treguar llojet e matesve të nivelit në industrine e procesit.

11

Tabela 2 – Ndarja matesve te nivelit

1. Matesit mekanik 2. Matesit hidrostatike 3. Matesit elektrik

Parimi i matjes:Metodat direkte me shtypje

Parimi i matjes:Ligje te shtypjes hidrostatike

Parimi i matjes:Ndryshimet elektrike dhe tjera

Lengjet:jo agresive,jo toksike, në enëjo hermetike

Lengjet:agresive, djegese,toksike, në enë hermetike

Lengjet:Agresive, djegese, avulluese,toksike, në enë hermetike

Pajisjet:- qelq i tejdukshëm- matese me notues- matese me lundrues

Pajisjet:- gypa hidrostatik- matese me membrana

Pajisjet:- matese me elektroda- matese me fotoqeli- Matese me ultrazë- matese rezistuese

Fjalët kyçe: niveli, siperfaqja, lëngu dhe gazi, procesi teknologjik, sasia e lëngjeve, shtypja, rregullimi, instrumentet, matësiet mekanike, mateset hidrostatike, mateset elektrike

MATËSET MEKANIK TË NIVELIT

1. Matja e nivelit në rezervuare të hapuraNë këtë grup të pajisjeve mund të vendosen të gjitha mateset që sherbejnë vetëm për matje dhe për regjistrimin e nivelit në rezervuare jo hermetike., pa bartje dhe shndërrim të sinjalit në at elektrik. Lëngjet që magazinohen në keto rezervuare nuk guxojnë të jenë të djegshëm,avullues ose toksik.

2. Konstruksioni dhe funksioni i matesve

a)Matëse me notuese – këto pajisje përbëhen nga notuese, litar, makare, dhe kundër peshore, që e bart shigjeta dhe e levizë sipas gjatësisë së shkallës matese. Gjatë ndryshimit të nivelit të lëngut në enë, notuesja e cila eshte nga materiali i lehtë, noton mbi siperfaqën e vetë, ngjitet lart ose leshohët, e levizë shigjetën dhe e tregon nivelin e vetë. Kur notuesja është lart, peshorja lëshohet, që do të thotë se gjatë rezervuarit të plotë ai është në pikën më të ulët. Për atë shkak tabela eshte e vendosur ndryshe.

12

Ekziston edhe pajisje me makare e cila është e kapur dhe pas saj gjendët tabela matëse.Dy pajisjet përdoren gjatë ndryshimeve më të vogla të nivelit. Mekanizmat janë të ndjeshëm dhe në kulmin e rezervuarit ekziston hapje, për shkak të së cilës pajisjet nuk janë të aplikueshme te të gjitha lengjet.

B) Shndërrues me notuese magnetike – pajisja përdoret në rastet kur duhet që të matet niveli i materieve që digjen, avulluese dhe lëngje toksike në rezervuare hermetike. Rreth gypit të salduar është vendosur notuese me unaze magnetike, të cilen e percjellë lëngu dhe vete e levizë magnetin e brendshëm. Ky magnet e bartë sinjalin e indikatorit elektrik.

13

c) Matës me zhytës – zhytësi është bëre nga materiali më të ngjeshur nga lëngjet niveli i të cilave matet. Ai është zhytur në ate, kryen shtytje sipas ligjit të Arkimedit dhe ngrihet ose lëshohet më lëngun. Mundet që të përmbaj indikator ose regjistrator të nivelit, të përbëre nga shkruesi që i shënon vlerat e shiritit.

d) Qelq matës -përbehet nga gypa të qelqit, të cilat janë bashkangjitur drejt rezervuarit të pjesës së poshtme dhe të majes. Mbi parimin e enëve të ngjitura, niveli i lëngut në gypin është e barabartë me nivelin e enës. Gypat janë të bashkengjitur përmes valvulave drejt hapjeve, janë përpunuar nga qelqi i trash dhe perforcohën me manzhete metalike sipas gjatësise, në rast të shtypjës së lart në enë.

Fjalët kyçe:Rezervuar të hapur, matës me notues, kundërpeshe, makare, notuese magnetike, zhytës, qelq matës, enë te bashkuara

MATËSIT HIDROSTATIK TË NIVELIT

1. Matja e nivelit në rezervuare të mbyllura dhe në enë nën shtypje

Në këte grup të pajisjeve bejnë pjesë matësit e veqantë që shërbejnë për matjen dhe regjistrimin e nivelit edhe në rezervuar hermetik, në të cilët janë vendosur lëngje agresive, që ndizen, të avullueshme ose lëngje toksike. Parimi themelor i matjës së nivelit me matëse hidrostatike bazohët në barazimin e shtypjes hidrostatike, sipas saj shtypja varët nga lartësia e shtyllës së lëngut në rezervuar.

P= ρxgxh (N/m2)Ekzistojne disa matese të tilla, që e matin shtypjën në rezervuar, dhe pastaj nga ai e përcakton nivelin e lëngut L (m).

- Matëse me nivel referent- Matëse me lëshimin e ajrit- Matja e shtypjës në enë të mbyllur

MATËSE ELEKTRIKE TË NIVELIT

1. Matëset e nivelit me ndryshimet elektrike

14

Matëset elektrike të nivelit janë pajisje të ndryshme, të cilat bazohën te ndryshimi i elektro- rezistences, kapacitetit ose intensitetit te rrymes elektrike ne elektrodat e vendosura në rezervuar. Per atë shkak përdoren lloje të ndryshme të elektrodave, ndërsa me ato edhe instrumente adekuate matëse ose indikator të nivelit të lëngut.

2. Konstruksioni i matësve të nivelita) Matëset rezistuese – permbajne dy elemente rezistuese, të lidhura me rele elektrike.Përdoret për matjen e nivelit të elektroliteve (komponim të kriperave, acideve, bazave etj.)b) Matëse e kapacitetit te nivelit – pajisja perdoret gjatë matjës se nivelit në rezervuar me lengje dy-elektrike dhe me jo-elektrolite. Përdor dy elektroda me shtrese izoluese mbrojtese. Punon mbi bazë të parimit të ndryshimit të kapacitetit në elektrodat. (Ekziston ndryshim i konstantes dy-elektrike nga temperatura e lengjeve).

15

Matja e përmasave gjatesore

Matja si procedure paraqet marrje e të dhënave për vlerën e madhësisë së caktuar, por edhe krahasimi i tyre me vlerën referente që më parë të definuar të asaj madhësie të njejtë. Rezultatet nga matja gjate zhvillimit industrial jane marre në tri mënyra:

16

matja me dorë dhe shënimet;matja dhe regjistrimi i te dhënave me pajisje matëse dhe regjistrator;automatizimi i matjes dhe perpunimi i rezultateve me llogaritës.

Gabimet e matjes

Gjatë matjës dhe kontrollit mund të paraqitën kto lloj gabimesh të cilat mund ti klasifikojmë në:Gabime sistematike - që sillen drejt një ligjshmërie eqë kanë të njëjtën madhësi dhe mund t'i shohim dhe është lehët për të menjanuar. Këto gabime janë si rezultat i jo saktesisë në shkallë të ndarjës së instrumenteve matëse, efekti i temperaturës, fuqia e terheqëjes gjatë matjes së gjatësisë, gabimi në prodhimin dhe montimi të instrumenteve.Gabime personale ndodhin si rezultat i neglizhencës së kontrolluesit. Në ato mund të ndikojnë kuadri profesional i cili disponon pergjegjësin e që udheheq me reparte kontrolluese.personelit që merren me instrumente matëse.Gabime të rastit – janë gabime që vështirë se mund të vinë si pasojë e mos përqendrimit dhe lloji tjeter i mos kujdesit dhe nuk kanë ndonjë ligj definimi.

Shkaqet më të shpeshta të gabimieve janë si më poshtë:1. Trajtimi i gabuar i instrumenteve matëse2. Mos njohja në parim me instrumentin,3. Mënyra e manipulimit me instrumente e gabuar4. Jo preciziteti5. Paragjykimet,instinktiviteti që një person që mate para

objekteve të veqanta.ShembullPër shembull, në qoftë se ne duam të llogarisim fuqinë e makinave me motor, ne kemi nevojë të dimë parametrat themelore si në vijim:

Masën e kësaj makine Gjatësia e rrugës që e kalon me ndihmën e forcës vetanake Koha e nevojshme që duhet makinës për ta kaluar këtë rrugë

17

Klasifikimi i matjës

Pajisjet matëse ndryshojnë në madhësi varësisht për cilat matje janë të destinuara dhe gjithashtu në mënyra se si kryhen këto matje . Sipas qëllimit dhe funksionin, paisjët për matje mund të ndahennë :

Instrumente nga të cilat lexohën vlerat drejtpër drejt Instrumente për krahasimin dhe bartje Instrumente fikse ose instrumente për nje matje (kalibrat) Instrumentet për lexim jo të drejtpër drejt.

Instrumente nga të cilat lexohën vlerat drejtpër drejt

Këto instrumente na ofrojnë të dhëna standarde të cilat mund të lexohën në numër të vlerës në varshmëri nga madhësia e pjesës që matet.Ky grup i pajisjeve matëse përfshinë:

1. vizorin me ndarje milimetrike2. matësi sqepor me nonius3. mikrometër për matje të jashtme 4. mikrometër për matjen e brendshme 5. matesi i këndëve (këndori)

18

Leximi i vlerave në milimetra

Leximi i vlerave në inch

Figura 1: Vizori

Matja përcakton përmasat reale të materialit te punës (p.sh. gjatësinë, gjerësinë, lartësinë) me ndihmën e instrumentave matës. Një vizore çeliku mund të përdoret për të përcaktuar gjatësinë e materialit të punës në mm.

- Gjatë matjes, vizorja prej çeliku duhet të jetë paralel me gjatësine e materialit që matet

19

Matësi sqepor me nonius

Tek matësi sqepor me nonius vërejmë dy shkallë të ndryshme: Një shkallë të madhe (shkalla kryesore) që shtrihet mbi të gjithë gjatësinë e kalibrit dhe një shkallë e shkurtër nën shkallën kryesore (Nonius). Leximi i vlerave në shkallën kryesore është i thjeshtë. Vlera e matur lexohet në vëndin përballë shifrës 0 të Nonius-it. Tek shëmbulli i paraqitur janë 23 milimeter dhe një pjesëz e milimetrit. Madhësia e saktë e kësaj pjesëze nuk mund të lexohet në shkallën kryesore, sepse ndarja ështe shume e vogël.

20

21

Në këtë rast ndihmon Nonius-i. Me anë të kësaj pjese ndihmëse mund të hetohet, si me një lupë, vlera e saktë e kësaj pjesëze. Në këtë rast vlera lexohet në Nonius, i cili qëndron saktësisht përkundrejt një vije milimetrike mbi shkallën kryesore. Kjo vlerë (në shëmbullin 6 të paraqitur më lart) është vlera pas ,,presjes”, dmth. 0, 6 mm (tek 1/10 e Nonius-it) dhe i shtohet milimetrave të lexuara tek shkalla kryesore.

Në shëmbullin e dhënë janë 23 mm (shkalla kryesore) + 0, 6 mm = 23,6 mm. Nga ndarja jo e barabartë përputhet gjithmonë vetëm një vijë ndarëse e shkallës Si pasojë e ndarjes jo të barabartë kemi përputhjen e vetëm një vije ndarëse të shkallës me atë të Nonius-it.

Ndarje të njohura janë: 10 vija ndarëse me distancë 0,9 mm 20 vija ndarëse me distancë 0,95 mm 40 vija ndarëse me distancë 0,975 mm 50 vija ndarëse me distancë 0,98 mm Nga kjo del edhe saktësia e matjes, që mund të lexohet me një kalibër. Kështu, për një ndarje prej 20 vijave ndarëse është 0,05 mm, pa marrë parasysh devijimet e matjes. Për të lexuar vlerën e saktë, shkalla kryesore konsiderohet si milimetrí e plotë dhe vlera e Nonius-it si vlerë pas presjes, ku kjo e fundit i shtohet rezultatit përfundimtar.

Gjatë leximit të Nonius-it ka rëndësi që të bëhet kujdes që të shmangen gabimet nga paralaksi. Tek një ndarje me 50 vija ndarëse tek kalibri me Nonius është arritur vlera kufi, meqenëse syri i njeriut nuk arrin të lexojë ndarje më të madhe se kjo pa ndihmën e mjeteve ndihmëse. Në këtë pikë rekomandohet të futet në përdorim një kalibër dixhital. Saktësia e matjes prej 0,02 mm arrihet vetëm nga përdorues të stërvitur.

22

23

Mikrometri

Mikrometri posedon dy shkallë leximi,njëra e pa lëvizëshme në të cilën lexohën vlerat e përmasës në milimetra dhe tjetra për lexim të 1/100 e milimetrit.

24

25

Mikrometrat për matje të përmasave specifike

Mikrometri për matjën e filetoveMikrometri i tillë shërben për kontrollimin dhe matjën e përmasave në të cilat janë të punuara filetot. Nuk dalon nga mikrometrat e zakonshën përnga leximi i vlerave por nga shipërfaqet matëse e që janë shabllone të standardizuara sipas ISO standardit për fileto. Kto shabllone vendosën në pjesën e pa lëvizëshme dhe të lëvizëshme (cilindrit) dhe kanë forma të shkronjës “V”,por që varën nga lloji i filetove dhe përmasave të saja.

26

27

Mikrometri për matje e përmasave të dhëmbëzorëve

28

Mikrometri për vegla

Mikrometri për matje të llamarinave

29

Mikrometri per matje të telit

Mikrometri për matjën e trashësisë së murit të gypave

Matësit e tolerancave

30

Janë instrumente të destinuara për kontrollim të përmasave. Punohën prej qeliqeve me kualitet dhe saktësi të përpunimit të lartë. Kualiteti i sipërfaqeve kontaktuse te instrumentit varën nga toleranca e përmasës nominale që mund\ të ketë shmangëje pozitive dhe negative H/2, p.sh

deri në 4 µm (H/2) ka kualitet N1nga 4 µm deri 10 µm (H/2) ka kualitet N2nga 10 µm deri 25 µm (H/2) ka kualitet N3nga 25 µm deri 60 µm (H/2) ka kualitet N4

Në kta Instrumente (shabllone) matese duhet të jetë e shënuar me saktësi permasa nominale,fusha toleruese, kualiteti i fushës toleruese dhe vlerat e shmangëjeve( të epërme dhe të poshtëme).Në figurën 1.do të pasqyrojm realizimin e një kontrolli të permasës së jashtme ,p.sh. φ24 g7 ku janë:φ24 mm- permasa nominaleg – fusha toleruese për permasën e jashtme7 – kualiteti i fushës toleruese

Fig.1

31

- 0.0

07

-0.0

28

K NK

K- Kalon NK- Nuk kalon

23.9

93

23.9

72

Në figurën 2.do të pasqyrojm realizimin e një kontrolli të permasës së brendshme ,p.sh. φ24 H7

Fig.2

32

Kontrolli i përmasave të jashtme

Kontrolli i përmasave të brendshe

33

4 mm 4.012 mm

34

35

36

Veglat për matjën e tegelit

37