Werven van allochtone vrijwilligers

Handreiking voor speelotheken

Colofon

Auteur: Glenda Westzaan, adviseur PRIMO nhEindredactie: Marianne Bakker

September 2006

3

INHOUDSOPGAVE

INLEIDING blz.2

1) DE PILOT blz.3

2) OPZET STAPPENPLAN blz.3

3) DE STAPPEN blz.4

VOORBEREIDINGSFASE blz.4

PLANNINGSFASE blz.7

UITVOERINGSFASE blz.12

4) HET VERVOLG blz.16

BIJLAGEN blz.17

1

INLEIDING

U bent op zoek naar allochtone vrijwilligers voor uw speelotheek? U bent niet de enige. Veel vrijwilligersorganisaties spreken die wens al jaren uit. Organisaties willen graag een afspiegeling zijn van hun omgeving. En bestuurders en medewerkers vinden het belangrijk dat allochtonen de kans krijgen om bij hun organisatie te werken. Uit de door PRIMO nh uitgevoerde enquête onder de zestig Noord-Hollandse speelotheken in januari 2006 blijkt dat:De helft van de speelotheken in gebieden waar veel allochtonen wonen, vindt dat het aantal allochtone vrijwilligers onvoldoende is. Driekwart van deze groep wil graag dat meer allochtone vrijwilligers actief worden. Iets meer dan de helft van de overige speelotheken vindt dat zij minder allochtone leden hebben dan verwacht mag worden. Bijna 20% vindt het aantal allochtone leden ongeveer in verhouding.

PRIMO nh heeft in opdracht van De Provincie Noord-Holland in 2006 het project ‘Speelotheken in de schijnwerpers’ uitgevoerd. Het project gaat over de werving van allochtone vrijwilligers. Gedurende een paar maanden ondersteunde PRIMO nh wervingsactiviteiten in drie speelotheken in Zaanstad. Het stappenplan in deze brochure laat zien hoe u succesvol allochtone vrijwilligers kunt werven. De totstandkoming van dit stappenplan hangt nauw samen met de ervaringen die PRIMO nh in de pilot heeft opgedaan. De beschrijving van de stappen wordt daarom aangevuld met voorbeelden uit de pilot.

2

1) DE PILOT

St.Welsaen beheert tien speelotheken in Zaanstad. Ze zijn verspreid over verschillende buurten en dorpen. PRIMO nh begeleidde in samenwerking met de St. Welsaen van januari tot augustus 2006 drie speelotheken die graag allochtone vrijwilligers wilden werven. Het gaat om De Exter en De Schatkist in Zaandam en ’t Spelikaantje in Krommenie. Allereerst is bij deze speelotheken een nulmeting (onderzoek / gesprek over de startpositie van een organisatie) gedaan. Daarnaast is een plan van aanpak opgesteld en uitgevoerd. De deelnemende speelotheken kozen er voor om een of twee concrete activiteit(en) uit te voeren en een eigen doelstelling te formuleren. Op deze wijze leverde de pilot meerdere leerpunten op. Meer informatie over de deelnemende speelotheken vindt u in BIJLAGE 1.

2) OPZET STAPPENPLANPRIMO nh heeft een stappenplan gemaakt voor het werven van allochtone vrijwilligers. Dit is geen blauwdruk voor een geslaagde campagne. Het kan besturen en medewerkers van speelotheken wel helpen bij de werving. In het plan staan acht stappen omschreven. Deze stappen zijn bruikbaar bij werving van álle vrijwilligers. Voor het werven van allochtone vrijwilligers zijn sommige stappen extra belangrijk. Zo zijn de scholing van de huidige vrijwilligers en het organiseren van kennis-en ontmoetingsactiviteiten essentieel bij het werven van deze groep. De brochure beschrijft de stappen aan de hand van drie fases:

Voorbereidingsfase:Stap 1: Uitvoeren nulmeting (onderzoek/gesprek over de startpositie van een organisatie)

PlanningsfaseStap 2: Opstellen plan van aanpakStap 3: Opstellen functieprofiel (taakomschrijving voor de vrijwilliger)

UitvoeringsfaseStap 4: Scholing vrijwilligersStap 5: Benaderen doelgroepStap 6: Kennismaking en ontmoetingStap 7: Wegwijs maken nieuwe vrijwilligersStap 8: Evaluatie

De brochure gaat niet in op de fase ná de, geslaagde werving van allochtone vrijwilligers. Hier is tijdens de pilot in Zaanstad geen of weinig ervaring mee opgedaan. De brochure verwijst wel naar literatuur en ander informatief materiaal over het begeleiden en binden van allochtone vrijwilligers.

3

3) DE STAPPEN

VOORBEREIDINGSFASE

Stap 1: Uitvoeren nulmeting (onderzoek/gesprek over de startpositie van een organisatie)

Als u wervingsactiviteiten wil opzetten is het belangrijk om te weten wat de startpositie van uw speelotheek is. Wat speelt er intern en extern? In welke buurt bevindt uw speelotheek zich? Welke allochtone groepen wonen er? Wat heeft uw organisatie hen te bieden? Is er draagvlak bij de huidige medewerkers voor het werven van allochtone vrijwilligers?Om antwoord op deze vragen te krijgen zijn er hulpmiddelen: Samen met vrijwilligers tijdens een groepsgesprek een wervingscirkel doornemen Een SWOT-analyse uitvoeren Een vragenlijst door de huidige vrijwilligers laten beantwoorden

De wervingscirkel doornemen

U kunt een nulmeting uitvoeren (uitzoeken wat de startpositie is) voor uw speelotheek door tijdens een groepsgesprek de zogenaamde wervingscirkel met uw medewerkers door te nemen. De wervingscirkel is een schema waarin de belangrijkste vragen worden benoemd die u zichzelf stelt als u gaat werven. De wervingscirkel gaat uit van vijf wervingsthema’s: Doel: waar willen we vrijwilligers voor werven? Doelgroep: welk type vrijwilliger zoeken we? ( stagiaires, Marokkaanse moeders etc) Boodschap: wat willen we vragen en wat hebben we te bieden? Middelen: waar zitten de vrijwilligers en hoe bereiken we ze? Organisatie: hoe gaan we het aanpakken? Wat is het budget? Met hoeveel medewerkers?

De wervingscirkel wordt in het volgende schema weergegeven:

4

(Bron: Borging van het vrijwilligerswerk, Civiq, 2003)

Als u samen met uw medewerkers de tijd neemt om deze vragen zorgvuldig te beantwoorden, komt u er achter hoe groot het draagvlak is voor het werven van allochtone vrijwilligers en wat er nodig is om de activiteiten te organiseren. Begin het gesprek met de vraag of de medewerkers bereid zijn aan de wervingsactiviteiten mee te doen. Geef het niet meteen op als mensen het in eerste instantie niet zien zitten. Vrijwilligers die geen tijd of zin hebben om mee te doen, kunnen wel ideeën hebben over de organisatie of doelgroep die geworven moet worden. Soms raken vrijwilligers gemotiveerd als het bestuur of de leidinggevende duidelijk beargumenteerd waarom de speelotheek allochtone vrijwilligers nodig heeft. Als duidelijk is wie meedoet, kunt u in het groepsgesprek de thema’s in de volgende volgorde doornemen: doel, doelgroep, boodschap, middel, organisatie.Meer informatie over de wervingscirkel vindt u via internet: http://www.x-s2.nl/docs/wervingscirkel.pdf

TIPS: Geef medewerkers de tijd om over de vragen na te denken, laat ze per vraag het antwoord

noteren Deel het schema van de wervingscirkel uit of schrijf de vragen op een bord/ flap-over Laat iemand aan de hand van de thema’s een verslag maken Zet de belangrijkste conclusies uit het groepsgesprek op papier

Tijdens de pilot in Zaanstad zijn er met vijf speelotheken groepsgesprekken (nulmetingen) gehouden. Deze gesprekken duurden ongeveer 2,5 uur. Al gauw bleek dat het doornemen van de wervingscirkel ook informatie opleverde over de sterke en zwakke kenmerken van de speelotheken. Drie speelotheken kwamen tot de conclusie dat ze zich beter op één of twee specifieke activiteiten kunnen richten met een heldere doelstelling. Een algemene wervingsactie is minder gewenst.De activiteiten waarop zij zich op wilden richten waren: Het werven van een netwerker en / of een gastvrouw om meer leden te kunnen krijgen ( De

Exter, Zaandam) Vragen naar motivatie van reeds actieve Turkse vrijwilligers om in een speelotheek te werken

( De Schatkist, Zaandam) Het werven van een allochtone vrijwilliger voor de uitleen en verbeteren van het

inwerkprogramma om vroegtijdig afhaken te voorkomen ( “t Spelikaantje, Krommenie)Bij één van de twee overgebleven speelotheken was te weinig animo voor deze wervingsactiviteiten. Dat bleek tijdens de nulmeting. De deelnemers hadden wel ideeën, maar waren van mening dat vooral St. Welsaen de acties moest ondernemen op dit terrein. De andere speelotheek haakte om praktische redenen af na de nulmeting.

SWOT-analyse

U kunt ook een nulmeting doen met behulp van een SWOT-analyse. De letters SWOT staan voor Strenghts ( Sterke kenmerken), Weaknesses (Zwakke kenmerken), Opportunities (Uitdagingen) en Threats (Bedreigingen).

Bij een SWOT –analyse bespreekt u samen met uw vrijwilligers vier onderwerpen: Zaken waar uw speelotheek sterk (Strenghts) in is. Bijvoorbeeld het begeleiden van

vrijwilligers. Zaken waar uw speelotheek zwak ( Weaknesses) in is. Bijvoorbeeld kennis van de buurt en

de sociale kaart Ontwikkelingen in uw buurt, gemeente of landelijk, die werving van allochtonen makkelijker

maken, de kansen ( Opportunities) Ontwikkelingen in uw buurt, gemeente of landelijk die werving van allochtonen bemoeilijken,

de bedreigen (Threats)

Als hulpmiddel bij het gesprek gebruikt u het schema op de volgende pagina.

5

Dit schema is in twee helften onderverdeeld. Op de linkerhelft staan de zwakke en sterke kenmerken van de organisatie die invloed hebben op het werven van en samenwerken met allochtone vrijwilligers. Denk daarbij bijvoorbeeld aan het vrijwilligersbeleid, de begeleiding van vrijwilligers, de werksfeer. Het gaat hier om zaken die zich intern afspelen.Op de rechterhelft staat wat de medewerkers als kansen en bedreiging zien voor het werven van allochtone vrijwilligers. Het gaat daarbij vooral om invloeden die zich buiten de organisatie afspelen. Het schema kan geheel of per onderdeel (linkerhelft en rechterhelft apart) op een bord of flap-over worden getekend. Tijdens het groepsgesprek vullen de medewerkers (betaald en onbetaald) gezamenlijk de lege kolommen in.

6

Hulpmiddel bij SWOT-analyse: SWOT-schema:

Intern: sterkte en zwakte-Waar is de organisatie sterk in bijv. goed vrijwilligersbeleid, goede begeleiding van vrijwilligers, of veel goodwill, draagvlak bij vrijwilligers voor het werken met allochtonen, vrijwilligers zijn betrokken bij de buurt.-Waar is de organisatie zwak in bijv. weinig tijd om te werven, weinig kennis van de doelgroep.

Extern: kansen en bedreigingen-Welke kansen liggen er door m.n. externe factoren: bijv. migranten in de buurt willen integreren, er is veel animo voor buurtfeesten bij migranten, er is budget voor activiteiten voor participatie en integratie en promotiemateriaal-Welke belemmeringen zijn er: bijv. de bestaande netwerken dragen niet bij tot betere werving, allochtonen in de buurt zijn overwegend conservatief waardoor drempel hoog ligt voor vrijwilligerswerk.

Sterkte Zwakte kansen bedreigingen

7

Als u het schema tijdens een groepsgesprek invult en u daarmee zicht krijgt op de huidige situatie, kunt u samen met de groep bepalen of er draagvlak is voor wervingsactiviteiten. U kunt nu ook bepalen hoe u de sterke kwaliteiten van uw organisaties kunt uitbuiten. En u kunt nagaan hoe uw organisatie gebruik kan maken van de kansen die bepaalde ontwikkelingen bieden. Soms moet uw speelotheek eerst de zwakke elementen aanpakken, voorat u aan de werving begint. De begeleiding en scholing van vrijwilligers moeten bijvoorbeeld beter worden geregeld of er moet een duidelijke taakverdeling komen.

TIPS: Neem de tijd voor een groepsgesprek, minimaal 2 uur Bespreek eerst de sterke en zwakke kanten en daarna de kansen en bedreigingen Geef medewerkers per onderdeel de tijd om na te denken en laat ze het antwoord noteren Vraag iemand van buiten de speelotheek om het gesprek te leiden, bijvoorbeeld

via de vrijwilligerscentrale Gebruik het ingevulde schema als basis voor het verslag van het groepsgesprek Zet de belangrijkste conclusies uit het groepsgesprek op papier

Vraaggesprek met medewerkers

Aanvullend op een groepsgesprek kunt u ook peilen hoe individuele medewerkers denken over het werven en werken met allochtone vrijwilligers. Dit kan door een aantal vragen op te stellen en deze voor te leggen aan individuele medewerkers.Het verspreiden van de vragenlijst of afleggen van de interviews kan vooraf gaan aan een groepsgesprek. U heeft dan bij aanvang al een beeld van hoe medewerkers over de werving denken. Ook krijgen de medewerkers de kans om alvast een mening te formuleren.Vragen die u in de vragenlijst kunt opnemen zijn:-Wat heeft onze speelotheek ’allochtone’ vrijwilligers te bieden?-Welke kwaliteiten en kennis moeten vrijwilligers in huis hebben om met succes te functioneren in onze speelotheek?-Wat voor positieve bijdrage kunnen vrijwilligers van allochtone afkomst aan onze speelotheek leveren?-Wat zou er in onze speelotheek moeten veranderen om meer vrijwilligers met een allochtone achtergrond aan te trekken?-Noem een aantal redenen waarom allochtone vrijwilligers uit onze speelotheek kunnen vertrekken? Of waarom ze in het verleden zijn vertrokken?-Noem een aantal kenmerken van uw speelotheek die allochtone vrijwilligers kunnen aantrekken? Of in het verleden hebben aangetrokken?

Een voorbeeld van de vragenlijst die tijdens de pilot in Zaanstad is gebruikt vindt u in BIJLAGE 2.

Op de vraag naar positieve bijdragen van allochtone vrijwilligers antwoordde één van de vrijwilligers van een speelotheek in Zaanstad het volgende: “Ze kunnen qua dienstverlening en sfeer een positieve bijdrage leveren, omdat ze waarschijnlijk beter met allochtone leden communiceren. En ze hebben wellicht andere ideeën over dingen die voor de speelotheek heel handig zijn“

PLANNINGSFASE

Stap 2: Plan van Aanpak

Na het uitvoeren van de nulmeting start de planningsfase. De fase waarin u gaat bepalen wat u precies gaat doen. Door de nulmeting heeft u een beeld van de activiteiten en zaken waarop u kunt inzetten om met succes allochtone vrijwilligers te werven. De conclusies van de nulmeting kunnen als leidraad dienen voor een plan, waarin u beschrijft welk doel u wilt bereiken, op welke manier, met wie en wanneer: het plan van aanpak. Stapsgewijs geeft u hierin aan hoe uw speelotheek van de huidige situatie naar een gewenste situatie kan komen.

Wat hoort in het plan van aanpak te staan?.

8

Plan van aanpak1. Achtergrond2. Gewenste situatie3. Doelstelling4. Doelgroep5. Acties6. Voorwaarden

( Bron: Modellenboek Management van Diversiteit (sVM/CIVIQ)

AchtergrondBeschrijf hier de kenmerken van de speelotheek en de gebeurtenissen die van invloed zijn op de werving van allochtone vrijwilligers. Bijvoorbeeld: de speelotheek raakt leden kwijt en er komen meer gezinnen van Turkse afkomst in de wijk wonen.

Gewenste situatieBeschrijf hier wat de speelotheek concreet wil bereiken. Bijvoorbeeld, als de speelotheek graag meer contacten met allochtonen in de buurt wil: ‘De speelotheek heeft contact met Turkse moeders van de plaatselijke basisschool. De moeders bezoeken regelmatig de speelmiddagen van de speelotheek. Een of twee moeders willen als vrijwilliger bij ons komen werken en 15 moeders geven zich het komend jaar op als lid. “

DoelstellingBeschrijf hier het doel van de aanpak. Bijvoorbeeld: “Het werven van een vrouwelijke Turkse vrijwilliger in de buurt met goede contacten met andere Turkse vrouwen. Zij is in staat nieuwe leden binnen te halen.

DoelgroepBeschrijf hier op wie deze aanpak gericht is: Marokkaanse moeders en grootmoeders? Allochtone mannen? Studenten? Turkse vrouwen die een inburgeringscursus en taalles volgen?

ActiesBeschrijf hier de geplande acties. Geef ook aan wie welke actie gaat uitvoeren en wanneer. Als het niet mogelijk is om een tijdpad aan te geven, benoem dan in ieder geval de volgorde van de activiteiten, zodat iedereen weet wat er te verwachten valt. Bijvoorbeeld: Vrijwilliger x onderhoudt deze contacten en nodigt de moeders uit voor de speelmiddagen van de komende maanden. Voorbeelden van acties/ activiteiten voor een wervingscampagne voor allochtone vrijwilligers zijn: Contact leggen met organisaties die met allochtone doelgroep werken en intermediairs Bestaand wervingsmateriaal aanpassen en aantrekkelijk maken voor allochtone groepen Scholing, workshop voor huidige vrijwilligers organiseren Voorlichtingsactiviteiten organiseren Een ontmoetingsdag organiseren voor allochtone moeders en hun kinderen. Bijvoorbeeld een

spelevenement i.s.m. allochtone vrouwencentra, vrouwen moskee.

VoorwaardenZijn er verder nog bijzonderheden die van belang zijn voor de gekozen aanpak?Bijvoorbeeld: “In de bijeenkomst met Turkse ouders is de aanwezigheid van een tolk nodig.”

TIPS Het handig om vooraf met kleine groep een voorstel te maken en dit na bespreking met alle

medewerkers verder bij te stellen. Let er op dat de doelen realistisch zijn, zeker omdat werving vaak iets extra vraagt van

vrijwilligers en de kernactiviteiten intussen ook gewoon doorgaan. Te ambitieuze doelstellingen dragen het risico van mislukking, te triviale doelstellingen nodigen niet uit tot extra inspanning.

Zorg voor een helder tijdspad en meetbare doelen. Bijvoorbeeld binnen een half jaar twee vrijwilligers binnenhalen.

Verwerk de gemaakte afspraken over de geplande acties in een schema. Verspreid dit schema onder de medewerkers en betrokkenen. Hang het ook op een centrale plek zodat iedereen het kan lezen.

Let op de haalbaarheid van het plan: Kleine inspanningen hebben een grotere kans van slagen dan grote acties die vrijwilligers niet aan kunnen en die daardoor niet beklijven.

9

De acties uit een plan van aanpak zet u in een apart schema. Daarin geeft u aan wat en wanneer iets wordt uitgevoerd en wie het gaat doen. Een voorbeeld hiervan is het schema van speelotheek de Exter in Zaandam, De doelstelling van de speelotheek was: “Het promoten van de speelotheek bij allochtone bewoners in de wijk, zodat er meer allochtonen gebruik gaan maken van de diensten van de Exter.” Een actie om dit doel te bereiken was: het aantrekken van een vrouwelijke Turkse vrijwilliger die kan netwerken in de wijk en eventueel gastvrouw wil zijn. Een deel van het actieschema hiervoor is te zien op de volgende pagina:

10

Actiepunt Resultaat/ bedoeling Wie Wanneer Paraaf1. contactadressen/-personen Het uitzoeken waar de volgende contactpunten zich bevinden:

Taalcursussen/trajecten ROC Vrouwencentrum Turkse moskee Marokkaanse moskee Turkse/islamitische (buurt) winkels Sociale dienst Asiel Zoekers Centrum (COA) Vluchtelingenwerk Consultatiebureau Intermediairs uit doelgroep Buitenlandse vrouwen overleg

anja 31-05-2006

2. vrijwilligers ‘de schatkist’ Benaderen voor intermediair. Begeleiden allochtone vrijwilligers tijdens inwerkperiode. 1 op 1 werken.

janine Week 22 XXXX

3. vertaling flyer turks Memet vragen om medewerking anja 31-05-2006 XXXX4. vertaling flyer Arabisch Mohammed vragen om medewerking anja 31-05-2006 XXXX5. vertaling flyer engels Doe ik zelf janine Week 23 XXXX6. opstellen tekst flyer vrijwilliger Het opstellen van de standaard tekst voor de flyer van het werven van de vrijwilliger voor de

speel-o-theekAnja/janine Week 22

Vrijdag 02-06

XXXX

7. intermediair doelgroep zoeken Benaderen van margot van welsaen janine 31-05-2006 XXXX8. onderscheid maken tussen

kwaliteiten flyer en intakegesprek

Keuze maken uit de kwaliteiten die we zoeken bij de vrijwilligers welke in de flyer kan komen te staan en welke meegenomen kunnen worden in het intakegesprek

janine Week 22 XXXX

9. bezoek sot overdie Is een sot in multi-culturele wijk. Kijken welke vrijwilligers hier werken. Hoe deze worden geworven en hoe men allochtone leden benaderd en behoud.

janine Week 23Di 6-06

XXXX

10. flyer beoordelen Flyer laten beoordelen door coördinatoren welsaen, intermediairs & vertalers. diversen Week 23 XXXX11. aanpassen flyer Input van beoordeling flyer verwerken in eerste opzet flyer janine 09-06 XXXX12. vertaling klaar Vertaling van de flyer in het Turks & Arabisch is klaar Memet &

Mohammed16-06

13. digitale versie Arabisch Een digitale (worddocument) van de flyer in het Arabisch Mohammed 16-0614. digitale versie flyer De digitale versie (worddocument) van de flyer verstrekken aan Memet en Mohammed anja 12-0615. actiepuntenlijst digitaal Uitwerken actiepunten lijst in een worddocument janine 30-05 XXXX16. contact opnemen met Ayse

(allochtone medewerker)Contact opnemen met Ayse van welsaen om afspraak te maken voor vinden intermediairs anja 31-05

11

Stap 3: Opstellen functieprofiel

Bij de planningsfase is het ook belangrijk om vast te stellen wat de nieuwe medewerker moet kunnen en voor welke taken de speelotheek hem/haar wil aanstellen. Meestal komt dit al aan de orde tijdens het bespreken van het Plan van Aanpak (Stap 2). Een speelotheek kan om uiteenlopende redenen een allochtone medewerker als vrijwilliger aannemen. Bijvoorbeeld om contacten te leggen met andere bewoners in de buurt. Of om nieuwe en oude leden te ontvangen en wegwijs te maken. Maar soms wil een speelotheek ook iemand de kans geven beter Nederlandse te leren. Stel daarom vooraf een functieprofiel op. Daarin staat duidelijk omschreven wat de nieuwe vrijwilliger moet kunnen en wat de taken zijn die hij/ zij gaat uitvoeren (zie onderstaand voorbeeld uit de pilot). U kunt het functieprofiel bekend maken via persoonlijke contacten, de radio of een wervingsbrief aan bewoners en contactpersonen. In een functieprofiel staan: Taken : dit zijn de werkzaamheden. Bijvoorbeeld uitvoeren van de uitleen, bezoekers ontvangen,

vergaderen. Vaardigheden en kennis : dit moet de vrijwilliger weten of kunnen. Denk aan vooropleiding, ervaring,

specifieke kennis en persoonlijke eigenschappen van de persoon. De vaardigheden en kennis vormen samen de functie-eisen.

Tijdsinvestering : vrijwilligerswerk kost tijd, geef aan om hoeveel uur per week het gaat. Beloning: vrijwilligers kunnen waardering krijgen voor hun inzet, bijvoorbeeld een uitnodiging voor

een jaarlijks uitje of gratis scholing. Ook onkostenvergoedingen zijn een vorm van erkenning.

Voor meer informatie over functieprofielen kunt u terecht bij www.vrijwilligerswerk.nl:’ Werken met vrijwilligers.

TIPS Probeer bij het opstellen van een functieprofiel te denken vanuit de positie van de vrijwilliger. Wat kan

hij of zij bij u leren of bijdragen. Vaak brengen allochtonen nieuwe kennis en vaardigheden mee.

De speelotheek “De Exter “ uit Zaanstad zocht gedurende de pilot twee vrijwilligers. Eén die in de buurt zou kunnen netwerken en nieuwe allochtone leden zou kunnen werven. Daarnaast zochten zij een vrijwilliger die een gastvrouwfunctie kon vervullen voor de speelotheek. Voor de gastvrouwfunctie stelde de medewerkers van de Exter het volgende profiel op: taken:Informatie en advies geven over spelen en speelgoed tijdens de uitleen aan klanten van despeel-o-theek.Klanten ontvangen en wegwijs maken tijdens de uitleenKlanten helpen bij het maken van een keuze voor speelgoedOpvoedingsvragen signaleren en klanten (eventueel) doorverwijzenIn vergadering advies geven over speelgoed beleid (aanschaf nieuw speelgoed)

Vaardigheden:Sociale vaardigheden om contacten te onderhouden met de doelgroepBeheersing van het Nederlands en de taal van de doelgroep.Klantgerichtheid en een dienstverlenende instelling.Vriendelijk, enthousiastNeemt initiatiefHoudt zich aan afspraken

Kennis:Kennis over spelen en speelgoed na training St. WelsaenKennis van overig aanbod van opvoedingsondersteunende instellingen/ activiteiten.

Tijdsinvestering:Aanwezig zijn bij de uitleen.(uitleen eens per week 2 uur. Een gastvrouw moet minimaal 1 keer per maand aanwezig zijn bij de uitleen, vaker kan ook)Aanwezig zijn op de vergadering (eens per 6 weken 2 uur)Training ( 2 keer 4 uur, eenmalig)

12

UITVOERINGSFASE

Stap 4: Scholing vrijwilligers

In de uitvoeringsfase moeten de huidige medewerkers in staat zijn om vrijwilligers met een niet-Nederlandse cultuur en achtergrond te werven en te behouden. Dit lukt beter als zij van tevoren weten wat zij kunnen verwachten. Daarom is scholing of een workshop met aandacht voor werving, netwerken en samenwerking tussen mensen van verschillende culturen belangrijk.

Een cursus die aandacht besteedt aan het werven van nieuwe vrijwilligers en netwerken is nodig om medewerkers kennis en vaardigheden bij te brengen over: doelgroepen, wervingsmethoden en planning. De cursus “Vinden en Binden” van PRIMO nh , besteedt hier stapsgewijs aandacht aan. Medewerkers leren: Kenmerken en eigenschappen van nieuwe doelgroepen uiteen te zetten Kritisch te kijken naar de gebruikelijke manier van werven ( deelnemers wordt bijvoorbeeld gevraagd

een advertentie of wervingsbrief) mee te nemen. Een concreet stappenplan te schrijven met tijdsindeling, actiepunten en taakverdeling. Het plan is er

op gericht om binnen een redelijke termijn (6 weken) nieuwe vrijwilligers te werven.

Een cursus of workshop over het communiceren en samenwerken met vrijwilligers van niet-Nederlandse afkomst is nodig. Medewerkers leren: Via welke media en op welke manier zij allochtone doelgroepen kunnen bereiken: persoonlijke

contacten zijn vaak een betere manier om allochtone vrijwilligers te bereiken dan schriftelijk materiaal. Denk bij gebruik schriftelijk materiaal aan eventuele vertaling.

Weerstanden en twijfels bespreekbaar te maken: veranderingen in organisaties roepen vaak onzekerheid op bij medewerkers. Hoe gaan we straks om met vrijwilligers met een andere achtergrond of met een geheel eigen taak binnen een speelotheek (bijv. gastvrouw)? Dit zijn vragen die kunnen spelen bij de huidige vrijwilligers? Het is goed om deze voorafgaand aan de werving te bespreken. Het liefst onder leiding van een deskundige.

Praktische vaardigheden om contact te leggen met allochtone zelforganisaties en/of contactpersonen: potentiële allochtone vrijwilligers bereikt u vaak op plekken waar zij samenkomen. In de moskee, bij een Turkse vrouwengroep, een ouderkamer op een basisschool, een Marokkaanse of Surinaamse vereniging. Het benaderen gebeurt planmatig en vergt soms extra vaardigheden.

Een organisatie die dergelijke trainingen aanbiedt is Stavoor Opleidingen BV. (zie BIJLAGE 3)

TIPS Trainingen en cursussen zijn meestal niet kosteloos, zorg vooraf voor een budget ( bijvoorbeeld door

fondswerving) Raadpleeg Civiq, PRIMO nh of een regionale vrijwilligerscentrale als u een cursus voor vrijwilligers

wil organiseren. Zij weten vaak hoe u de kosten voor scholing betaalbaar kunt houden.

Een vrijwilliger en een stagiaire van een speelotheek in Zaandam namen tijdens de pilot deel aan de cursus “Vinden en Binden”. Dit leverde een uitgebreid actieplan op en een heldere planning. De medewerkers gaven in het actieplan aan wanneer en hoe zij bepaalde organisaties benaderen om aan allochtone vrijwilligers te komen. Een reactie van de deelnemende vrijwilliger: “Ik heb veel geleerd op de cursus. Het is een goed begin om mee te starten en praktijkgericht” (uit: evaluatie Vinden en Binden 2006)

Stap 5: Benaderen doelgroep

Tijdens de uitvoering zijn twee zaken heel belangrijk voor u en uw medewerkers. Kennis van de doelgroep en actief netwerken. Tijdens een scholing of workshop kunt u nuttige algemene informatie krijgen over Turken, Marokkanen, Surinamers, inburgeraars of vluchtelingen. Maar de beste informatie krijgt u door in de buurt of gemeente contact te leggen met allochtone contactpersonen, groepen of organisaties.

Netwerken is een belangrijk onderdeel van elke wervingsactiviteit. De meeste speelotheken hebben al heel wat contacten in de buurt, bijvoorbeeld met het buurtwerk, de welzijnsinstelling, de gemeente of met scholen. In het Plan van Aanpak (Stap 2) heeft u in het actieschema al aangegeven welke bestaande contacten van belang zijn voor de werving en waarom. Ook staan daarin de nieuwe contacten die gelegd moeten worden.

13

Contact leggen begint altijd met kennismaken. U wilt tenslotte weten met wie u te maken heeft. Bereid een kennismakingsgesprek goed voor en neem er de tijd voor want de eerste indruk is belangrijk. Één bezoek is meestal niet genoeg. De relatie moet groeien.Zorg ervoor dat u contact legt met personen waar u werkelijk mee kunt samenwerken. De persoon met wie toevallig het eerste contact gelegd wordt, is in de praktijk vaak meteen contactpersoon. Dit is echter niet altijd de persoon die u in contact kan brengen met potentiële vrijwilligers of met wie u een voorlichtings-of andere bijeenkomst kunt organiseren. Houd rekening met wat je als speelotheek de ander te bieden hebt. Een vrouwenorganisatie of Ouderkamer *op een basisschool heeft er bijvoorbeeld baat bij dat allochtone vrouwen actiever betrokken worden bij de opvoeding van hun kinderen buitenshuis.Houd er rekening mee dat veel allochtonen niet bekend zijn met het ‘organisatie- en verenigingsleven’ in Nederland. Vaak weten zij niet wat speelotheken zijn en ook niet dat deze uitsluitend op inzet van vrijwilligers draaien. Pas na het leggen van het eerste contact kunt u spreken over eventuele mogelijkheden voor samenwerking. Meer informatie over netwerken vindt u op internet via: www.civiq.nl met als zoektermen ‘Stap twee’ en ‘hulpmiddelen’ en in de brochure “Van hofmakerij tot huishouding’ (ook via www.civiq.nl te verkrijgen).

TIPS: Een Ouderkamer op een basisschool, een opvoedcentrum, het plaatselijke buurt-en vrouwenwerk of

een organisatie die inburgeringslessen verzorgt, zijn heel geschikt om te benaderen voor contactpersonen

Het kennismakingsgesprek is niet bedoeld om meteen tot zaken te komen. Weesopen en toon belangstelling. Nodig de ander uit op de speelotheek

Probeer de samenwerking zo simpel mogelijk te houden: een geslaagde eerste activiteit is de beste manier om een langduriger samenwerking op te bouwen.

Wees bereid flexibel om te gaan met cultuurverschillen en taalproblemen. Bedenk dat verschillen niet alleen voorkomen uit culturele achtergrond, ook verschillen

in organisatiecultuur kunnen een rol spelen.

(Bron: Modellenboek: Netwerk in kaart, Civiq:)

De speelotheek ‘De Schatkist’ is opgezet in de Ouderkamer van de basisschool ‘De Loopplank’ in een Zaanse wijk met veel Turkse bewoners.. De moeders van de Ouderkamer in de Loopplank zijn voor het merendeel van Turkse afkomst. Een aantal van hen wilde graag een speelotheek oprichten in de Ouderkamer en gaf zich op als vrijwilliger. St.Welsaen ondersteunde dit initiatief. Tijdens de pilot, in mei 2006 is de speelotheek feestelijk geopend. Bij aanvang waren er zes Turkse en twee Nederlandse moeders als vrijwilliger actief. Zij waren betrokken bij de inrichting van de speelotheek, de werving van leden en de uitleen. Daarnaast volgden zij een workshop over het werken bij speelotheken. Door de aanwezigheid van veel Turkse vrijwilligers kregen de leiding van de speelotheek (St Welsaen) de mogelijkheid om uit te zoeken wat allochtone moeders leuk en lastig vinden aan vrijwilligerswerk in een speelotheek. Uit interviews met de vrouwen blijkt onder meer dat zij het leuk vinden om nieuwe leden te werven en speelgoed uit te zoeken. Maar dat zij moeite hebben hun taak zelfstandig in te vullen en vergaderingen bij te wonen. St.Welsaen houdt hiermee in de toekomst rekening. Zij besteedt bijvoorbeeld meer aandacht aan inwerken en taakverdeling..

* Een Ouderkamer is een ruimte in of nabij een basisschool, waarin moeders begeleiding en ondersteuning krijgen bij de opvoeding en het onderwijs van hun kinderen.

14

Stap 6: Kennismaking en ontmoeting

Een bijzonder onderdeel van de wervingsactiviteiten zijn de kennismakings- en ontmoetingsactiviteiten. Door te netwerken (Stap 5) bent u vaak al in contact gekomen met personen die de allochtone doelgroep goed kennen. De Turkse, Surinaamse of Marokkaanse vrouwen en mannen die u als vrijwilligers wilt aantrekken, kent u echter nog niet. En nog belangrijker: zij kennen uw speelotheek en haar medewerkers nog niet. Soms wandelt een mogelijke vrijwilliger zomaar binnen (bijvoorbeeld iemand die een inburgeringscursus volgt). Maar in de meeste gevallen moet u eerst investeren in één of meerdere activiteiten waardoor mensen kennis kunnen maken met uw organisatie.

Een speelochtend in samenwerking met het buurtwerk voor moeders, grootmoeders en kinderen kan een mogelijkheid zijn. Vaak organiseert de moskee, het buurthuis of de school al een activiteit voor allochtone vrouwen en/ of mannen. Hier kunt u op aansluiten door iets over de speelotheek te vertellen. Andere mogelijkheden om potentiële vrijwilligers te ontmoeten zijn: een speelgoed- of rommelmarkt voor bewoners in het buurthuis, een buurtfeest voor kinderen, een introductiebijeenkomst bij een zelforganisatie over spelen en opvoeden.Kennismakings- en ontmoetingsactiviteiten organiseert u uiteraard in nauw overleg met contactpersonen uit de doelgroep en organisaties die u eerder (Stap 5) heeft benaderd. Deze personen kunnen u praktische adviezen geven.Na deze activiteiten kunt u gerichter gaan werven. Soms komt u er juist door de persoonlijke contacten achter dat u het functieprofiel (Stap 3) voor de vrijwilliger moet aanpassen. Soms werft u in eerste instantie alleen leden, maar deze kunnen na verloop van tijd ook gemotiveerd raken om vrijwilliger te worden.

TIPS Kennismakings- en ontmoetingsactiviteiten kunnen ook kleinschalig zijn. Denk aan een

koffieochtend in een speelotheek voor allochtone moeders Zorg dat de activiteiten een informeel karakter hebben. De allochtone doelgroep laat zich dan

makkelijker uitnodigen. Zorg dat je speelotheek een uitnodigende uitstraling heeft voor allochtone bewoners; denk

bijvoorbeeld aan de posters op de muur met afbeeldingen van allochtone kinderen of de aanwezigheid van een allochtone stagiaire van een hogeschool.

De speelotheek De Schatkist uit Zaandam heeft ter gelegenheid van haar opening ( mei 2006) in samenwerking met de basisschool De Loopplank een feest georganiseerd. Het feest werd gepromoot via de buurtkrant en de vrijwilligers hadden bewoners persoonlijk aangesproken. Moeders kregen samen met hun kinderen de gelegenheid om een kijkje te nemen in de speelotheek. Tijdens het feest waren er hapjes en drankjes en de vrijwilligers beantwoordden vragen.. Na afloop van het feest meldden zes Turkse moeders zich aan als lid.De speelotheek De Exter organiseerde tijdens de pilot twee speelmiddagen. Door het onverwachte vertrek van de kinderwerker in het buurthuis waar de speelotheek is gehuisvest, kwamen er nauwelijks bewoners op de eerste middag. Op de tweede middag kon de speelotheek wel samenwerken met een allochtone medewerker van het buurthuis. In totaal bezochten ongeveer 50 moeders en kinderen die middag. Er waren drankjes en buiten en binnen konden de kinderen spelen.Deze middag leverde drie nieuwe leden op, twee leden van Nederlandse en één van Turkse afkomst.

Stap 7: Nieuwe vrijwilligers wegwijs maken

Als u eenmaal allochtone vrijwilligers heeft binnengehaald, komt het er op aan dat u ze ook behoudt voor uw speelotheek. Een goede introductie, een begeleider en inwerkplan zijn daarbij essentieel.De antwoorden op de volgende vragen moeten duidelijk zijn: wie gaat de nieuwe vrijwilliger begeleiden en waarbij? Zijn de taken van de nieuwe vrijwilliger helder? En hoe zit het met de informatie over zaken als lidmanschap, inschrijvingen, de uitleenprocedure, openingstijden, prijzen en boetes?Het is raadzaam van tevoren een aantal zaken vast te stellen en te plannen, zoals: Procedure voor de aanname van vrijwilligers, bijv. van de melding vrijwilliger tot na het

evaluatiegesprek De verantwoordelijke begeleider Een inwerkschema: welke acties vinden er plaats: bijv. gesprekken en welk infomateriaal wordt

uitgereikt, themabijeenkomsten medewerkers over speelgoed etc. Inwerkperiode: na hoeveel weken moet de vrijwilliger zijn ingewerkt Inhoud van introductiegesprekken en evaluatiegesprekken

15

Tijdstip van evaluatiegesprek(ken)*

Basishandleiding voor de speelotheek: hierin staan alle werkzaamheden en procedures in de speelotheek beschreven*

TIPS U kunt de nieuwe vrijwilligers laten begeleiding door een beroepskracht of door een andere

vrijwilliger, die hier de tijd en kennis voor in huis heeft.

Tijdens de pilot wilde ‘t Spelikaantje uit Krommenie, een goedlopende speelotheek met 14 vrijwilligers van Nederlandse afkomst en 80 leden, meer aandacht besteden aan het inwerken van allochtone vrijwilligers. In het verleden hadden zij allochtone organisaties voor de werving benaderd. Maar het was hen nooit gelukt om allochtone vrijwilligers voor een langere periode te behouden. In de toekomst wil ’t Spelikaantje de begeleiding beter organiseren. Tijdens intern overleg over dit onderwerp gaven de medewerkers aan hoe zij zelf hun inwerkperiode hebben ervaren. Verbeterpunten waren: verduidelijking administratiesysteem en taakverdeling. En uitleggen dat vrijwilligerswerk niet vrijblijvend is. Naar aanleiding van deze opmerking stelde de speelotheek de handleiding voor de uitleen bij. En er kwam een introductieplan met de volgende punten: Twee ‘oude’ vrijwilligers worden aangewezen om nieuwe vrijwilligers in te werken De nieuwe vrijwilliger krijgt een kennismakingsgesprek met de inwerkvrijwilliger (en de coördinator

van St. Welsaen) De vrijwilliger komt eerst 1 à 2 keer meekijken om te ervaren hoe het gaat. De nieuwe vrijwilliger gaat 2 maanden meedraaien onder begeleiding van de inwerkvrijwilliger. De vrijwilliger krijgt aan het begin van deze 2 maanden de handleidingen wegwijs in de speelotheek

‘t Spelikaantje en de handleiding voor vrijwilligers van St. Welsaen. De inwerkvrijwilliger zorgt dat de nieuwe vrijwilliger deze informatie kent en begrijpt.

Aan het einde van de inwerkperiode maakt de coördinator een afspraak met de nieuwe vrijwilliger dan wordt de vrijwilligersovereenkomst getekend en afspraken gemaakt over trainingen.

Als de vrijwilliger afhaakt, neemt de inwerkvrijwilliger contact op met de vrijwilliger en informeert hij/zij de coördinator. Vanuit de ervaringen wordt beleid eventueel aangepast.

* (Uit: planning van speelotheek De Exter m.b.t.begeleiding)*

16

Stap 8: Evalueren

Elke organisatie leert van de activiteiten die zij opzet en uitvoert. Dit geldt ook voor het werven van allochtone vrijwilligers. Door na te gaan wat goed en fout ging , kunt u het in de toekomst beter aanpakken. Een evaluatieverslag is ook goed voor nieuwe medewerkers. Niemand hoeft dan het wiel opnieuw uit te vinden en kennis verdwijnt niet met vertrekkende medewerkers. Bij een evaluatie komt aan de orde: Taakverdeling: Wie heeft wat gedaan? Hoe hebben medewerkers het ervaren? Wat ging goed? Wat ging fout? Hoe kan het de volgende keer beter?

Uiteraard hoeft u niet pas na het wegwijs maken van de nieuwe vrijwilliger (Stap 7) met een evaluatiegesprek te beginnen. U kunt ook na elke fase: voorbereiding, planning en uitvoering een evaluatiemoment plannen. TIPS Betrek niet alleen de medewerkers van de speelotheek bij een evaluatie, maar ook de mensen

en organisaties met wie u heeft samengewerkt Zorg dat er iemand een verslag maakt van de evaluatie en dat iemand het gesprek leidt.

4. HET VERVOLG

Als u de vrijwilligers eenmaal gevonden hebt, wilt u ze ook behouden voor de organisatie. In het kort moet u na de werving (binnenhalen) van vrijwilligers nog investeren in: Begeleiden: vrijwilligers inwerken en ondersteunen tijdens hun werkzaamheden Belonen: erkenning en waardering geven aan vrijwilligers bijvoorbeeld door scholing,

personeelsuitjes, onkostenvergoeding Behouden: zorgen dat u goed communiceert met vrijwilligers; wat gaat er goed of fout en wat moet er

veranderen? Beëindigen: de samenwerking met een vrijwilliger op een bevredigende manier afsluiten en de reden

van vertrek als leerpunt meenemen in het ontwikkelen van beleid

Informatie over de bovengenoemde onderwerpen is onder andere te vinden in de volgende brochures: 5 x B! : binnenhalen, begeleiden, belonen, behouden beëindigen, Civiq 2005 ( te bestellen via

www.civiq.nl) Succesvol werken met vrijwilligers, J. Veldkamp en K. Remmerswaal, HOF (te bestellen via

www.hofnet.nl)

17

BIJLAGEN

BIJLAGE 1In het volgende overzicht vindt u een korte beschrijving van de deelnemende speelotheken en hun geformuleerde doelen voor het project “Speelotheken in de Schijnwerpers”:

1. Speelotheek De Exter (Zaandam)De speelotheek zit in hetzelfde gebouw als het buurthuis. Er werken vijf vrijwilligers, waarvan één van niet-westerse afkomst en vier van Nederlandse afkomst. De speelotheek staat in een wijk met veel Turkse gezinnen. En had bij aanvang van de pilot 15 leden. Doel tijdens de pilot: Promoten van de speelotheek bij allochtone bewoners in de wijk, zodat zij meer gebruik gaan maken van de diensten van de Exter. Een actie om dit doel te bereiken is: het aantrekken van een vrouwelijke Turkse vrijwilliger die kan netwerken in de wijk en eventueel gastvrouw wil zijn. Daarnaast zullen twee vrijwilligers actief deelnemen aan een scholingsactiviteit, die gericht is op het werven van vrijwilligers( Vinden en Binden).

2. Speelotheek De Schatkist (Zaandam)Deze speelotheek moest bij aanvang van de pilot nog opgezet worden. Tijdens de pilot in mei 2006 is de speelotheek geopend in de Ouderkamer van de basisschool de Loopplank. Daar is ook een peuterspeelzaal. De vrijwilligers van de speelotheek zijn moeders van schoolkinderen, zij bezoeken regelmatig de Ouderkamer. In mei 2006 waren er acht vrijwilligers actief. Zeven Turkse vrouwen en één Nederlandse vrouw. De speelotheek staat in een wijk met veel Turkse en andere allochtone bewoners. Doel tijdens de pilot: Voor de opening zullen de vrijwilligers meedoen aan wervings- en promotieactie in de buurt en via de school. Zij krijgen ondersteuning van een professionele medewerker van St. Welsaen. Daarnaast is ‘De Schatkist’ een soort proeftuin, om te onderzoeken wat de behoeften en interesses van de Turkse vrijwilligers zijn m.b.t. de activiteiten en werkzaamheden in de speelotheek;

3. Speelotheek ’t Spelikaantje ( Krommenie))Deze speelotheek staat in een dorp met een kleine allochtone gemeenschap, Marokkanen vormen de grootste groep. Er zijn voldoende leden en vrijwilligers, maar nog te weinig van allochtone afkomst. Het is een goedlopende speelotheek. De speelotheek heeft ongeveer 80 leden, overwegend van Nederlandse afkomst. Bij aanvang van de pilot had de speelotheek 14 actieve leden. Er zijn voldoende vrijwilligers om een nieuwe vrijwilliger in te werken en te begeleiden. Doel tijdens de pilot: iemand die een inburgeringtraject volgt een (Nieuwkomer of Oudkomer) werven en laten meedraaien bij de uitleenadministratie. Het inwerkprogramma voor vrijwilligers wordt aangepast om te voorkomen dat nieuwe ( allochtone) vrijwilligers afhaken. De allochtone vrijwilliger krijgt de mogelijkheid om op eigen tempo en niveau het werk leren.

BIJLAGE 2:

Schriftelijke vragenlijst t.b.v. Speelotheken

Deze vragenlijst is opgesteld voor onze speelotheek. De vragen gaan over het interculturaliseren van de speelotheek ( in oprichting). Interculturaliseren wil zeggen dat onze organisatie zo wordt ingericht dat het aantrekkelijk is voor alle vrijwilligers, dus ook voor mensen met een allochtone achtergrond. Deze vragenlijst is gericht op: de communicatie tussen medewerkers, de begeleiding van vrijwilligers en het algemeen beeld dat er over de speelotheek bestaat. Wij willen graag je mening hierover horen.

Wij vragen je om bij vraag 1 enkele algemene gegevens in te vullen. Vervolgens kunt je in vraag 2 tot en met 7 je mening geven over een aantal zaken die met de interculturalisering samenhangen.

18

1) a) Naam: speelotheek:

b) Kruis aan wat van toepassing is: Ik ben 0 Vrijwilliger 0 Bestuurslid/leidinggevende 0 stagiaire

c) Kruis aan wat van toepassing is: Ik ben 0 van autochtone afkomst 0 van allochtone afkomst

d) Geef een korte omschrijving van je functie: 2) Wat heeft uw speelotheek vrijwilligers te bieden?

Qua sfeer:

Qua begeleiding vrijwilligers:

Qua training vrijwilligers: Qua werkzaamheden:

Iets anders namelijk:

3) Welke kwaliteiten en kennis moeten vrijwilligers in huis hebben om met succes te functioneren in uw speelotheek?

4) Welke positieve bijdrage kunnen vrijwilligers van allochtone afkomst aan uw speelotheek leveren?

Qua sfeer:

Qua dienstverlening:

Qua beeldvorming van uw speelotheek:

Iets anders namelijk:

5) Wat kunt u in uw speelotheek veranderen om meer vrijwilligers met een allochtone achtergrond aan te trekken? Qua beleid:

Qua sfeer:

Qua taakstelling/ uitvoering van werkzaamheden:

Qua informatie aan vrijwilligers:

Iets anders namelijk:

6) Noem een aantal redenen waarom vrijwilligers met een allochtone achtergrond uit uw speelotheek weg zouden willen? Of waarom ze in het verleden zijn vertrokken?

7) Noem een aantal kenmerken van uw speelotheek die vrijwilligers met een allochtone achtergrond kunnen aantrekken? Of in het verleden hebben aangetrokken?

Ruimte voor eventuele vragen en opmerkingen:

Bedankt voor het invullen!

19

BIJLAGE 3:

Organisaties die trainingen over interculturalisering aanbieden:

Stavoor Opleidingen BV, Jarig van der Wielenwei 32, 9243 SH Bakkeveen, T 0516-543838, E info@stavoor.nl

Odyssee BV, Oude Utrechtseweg 36-40, Postbus 156, 3740 AD Baarn, T 0900 639 77 33,E info@odyssee-groep.nl

OdaT Advies Training en Coaching, Hoogwerf 10, 2641 LW Pijnacker, T 015 - 36 12 041,06 - 100 40 800, 06 - 401 104 ,E info@odat.nl

Organisatieadviesbureau De Beuk , Koningstraat 1-3, 1777 AA Hippolytushoef, T 0227 59 34 08, E info@beuk.nl

20