เอกสารประกอบการประชุมวิชาการสถาบันพระปกเกล้า ครั้งที่ 12 ประจำปี 2553 เล่ม 2 “คุณภาพสังคมกับคุณภาพประชาธิปไตยไทย” (Social Quality and Quality of Thai Democracy)

สถาบันพระปกเกล้า

ISBN:978-974-449-554-9

พิมพ์ครั้งที่1 ตุลาคม2553

จำนวนพิมพ์

1100เล่ม

ลิขสิทธิ์

สถาบันพระปกเกล้า

จัดพิมพ์โดย สถาบันพระปกเกล้า

ศูนย์ราชการเฉลิมพระเกียรติ80พรรษาฯอาคารบีชั้น5(โซนทิศใต้)

เลขที่120หมู่3ถนนแจ้งวัฒนะแขวงทุ่งสองห้องเขตหลักสี่กรุงเทพฯ10210

โทรศัพท์02-141-9600

โทรสาร02-143-8174

เว็บไซต์www.kpi.ac.th

พิมพ์ที่ สเจริญการพิมพ์

1510/10ถนนประชาราษฎร์1แขวงบางซื่อ

เขตบางซื่อกรุงเทพมหานคร10800

โทรศัพท์02-913-2080,โทรสาร02-913-2081

นางจรินพร

เสนีวงศ์ณอยุธยาผู้พิมพ์ผู้โฆษณา

�คุณภาพสังคมกับคุณภาพประชาธิปไตยไทยเล่ม 2

สารบัญ

เรื่อง หน้า

คุณภาพประชาธิปไตยและคุณภาพทางสังคม:ความเชื่อมโยงที่จำเป็น 7

ไชยวัฒน์ ค้ำชู และนิธิ เนื่องจำนงค์

การประชุมกลุ่มย่อยที่1 37

การปฏิรูประบบโครงสร้างสถาบันการเมืองกับการเสริมสร้างพลังทางสังคม

การเลือกตั้งฝ่ายบริหารโดยตรงกับการเสริมสร้างพลังอำนาจแก่สังคม 39

ศาสตราจารย์ ดร.ธีรภัทร์ เสรีรังสรรค์

การสร้างพรรคการเมืองของประชาชน 61

สุรนันทน์ เวชชาชีวะ

การตรวจสอบกลไกการทำงานของระบบราชการด้วยแนวทางเสริมพลัง 73

นิภาพรรณ เจนสันติกุล

การประชุมกลุ่มย่อยที่2 87

ประชาธิปไตยเชิงกระบวนการกับการสร้างความสมานฉันท์ในสังคม

ประชาธิปไตยแห่งการสานเสวนาหาทางออก:ทางออกของประเทศไทย 89

ศ. นพ.วันชัย วัฒนศัพท์

ความสมานฉันท์ทางสังคมสถาบันการเมืองและการพัฒนาประเทศ 95

สุรสิทธิ์ วชิรขจร

สภาองค์กรชุมชนขับเคลื่อนการเมืองภาคพลเมืองเพื่อชุมชนสมานฉันท์ 103

เฉลิมศักดิ์ บุญนำ

การประชุมกลุ่มย่อยที่3 129

การสร้างค่านิยมประชาธิปไตยกับสังคมที่มีคุณภาพ

ประชาธิปไตยในชีวิตประจำวัน 131

กฤษฎา แก้วเกลี้ยง

การสร้างค่านิยมประชาธิปไตยในสถาบันอุดมศึกษาเพื่อสังคมคุณภาพ 159

ดร.วรวรรณ ศรีตะลานุกค์ และ ดร.สุวิมล ธนะผลเลิศ

สิทธิชุมชน:คุณค่าของท้องถิ่นสู่การสร้างคุณภาพสังคม 177

วิศรุตา ทองแกมแก้ว

การประชุมกลุ่มย่อยที่4 195

ประสิทธิผลของประชาธิปไตย:ความมั่นคงทางเศรษฐกิจสังคม

และการเสริมพลังทางกฎหมายของคนจน

ประชาธิปไตย:เท่ดีแต่กินได้หรือ? 197

ศ.ณัฏฐพงศ์ ทองภักดี

เอกสารภูมิหลังการเสริมพลังทางกฎหมายของคนจนสำหรับชนส่วนน้อยและกลุ่มชาติพันธุ์ 207

ในประเทศไทย

ชูพินิจ เกษมณี

� การประชุมวิชาการสถาบันพระปกเกล้า ครั้งที่ 12 เล่ม 2

สารบัญ

เรื่อง หน้า

การจัดทำงบประมาณแบบมีส่วนร่วมในระดับองค์การบริหารส่วนตำบล: 233

ฤาเสียงของประชาชนจะมีความหมาย?

ดร.วีระศักดิ์ เครือเทพ

รัฐสวัสดิการกับความเป็นไปได้ในสังคมไทย: 235

ศึกษาเปรียบเทียบสวัสดิการไทยภายใต้ประชาธิปไตยแบบสฤษดิ์–ทักษิณ

วีระ หวังสัจจะโชค

การประชุมกลุ่มย่อยที่5 275

นวัตกรรมประชาธิปไตยเพื่อคุณภาพสังคมไทย

นวัตกรรมสร้างประชาธิปไตยฐานรากจากชุมชนเข้มแข็ง: 277

โครงการบูรณาการความร่วมมือแก้ไขปัญหาความยากจนพัฒนาสังคมและสุขภาวะจังหวัดกาฬสินธุ์

ดร.สม นาสอ้าน และคณะ

ประชาธิปไตยชุมชนประชาธิปไตยเพื่อคุณภาพสังคมไทย 291

ชัชวาลย์ ทองดีเลิศ

ชุมชนสมานฉันท์ประชาธิปไตยระดับรากหญ้าที่ตำบลน้ำเกี๋ยนอำเภอภูเพียงจังหวัดน่าน 299

ชูศิลป์ สารรัตนะ

บล็อก(Blog)เฟซบุ๊ค(Facebook)และทวิตเตอร์(Twitter): 309

สื่อทางเลือกเพื่อสังคมประชาธิปไตย

จักรนาท นาคทอง และ สุวิดา ธรรมมณีวงศ์

เครือข่าย:นวัตกรรมการจัดการเพื่อประชาธิปไตยและประโยชน์สาธารณะ 329

จามรี จำปา

บทบาทของอินเทอร์เน็ตกับการเสริมสร้างพลังทางสังคมประชาธิปไตย 349

ทศพนธ์ นรทัศน์

ประวัติวิทยากรการประชุมกลุ่มย่อยที่1 379

ประวัติวิทยากรการประชุมกลุ่มย่อยที่2 387

ประวัติวิทยากรการประชุมกลุ่มย่อยที่3 393

ประวัติวิทยากรการประชุมกลุ่มย่อยที่4 401

ประวัติวิทยากรการประชุมกลุ่มย่อยที่5 409

ประวัติผู้ดำเนินรายการกลุ่มย่อย 417

ประวัติผู้สรุปและนำเสนอผลการประชุม 429

คุณภาพประชาธิปไตย และคุณภาพทางสังคม Quality of Democracy and Social Quality

�คุณภาพสังคมกับคุณภาพประชาธิปไตยไทยเล่ม 2

คุณภาพประชาธิปไตย และคุณภาพทางสังคม: ความเชื่อมโยงที่จำเป็น (Quality of Democracy and Social Quality: Essential Linkage)

ไชยวัฒน์ ค้ำชู นิธิ เนื่องจำนงค์

I. ความนำ

ในช่วงกว่าทศวรรษที่ผ่านมาแวดวงวิชาการทางด้านสังคมศาสตร์ ในฝั่ งตะวันตกได้พบกับ

ความเปลี่ยนแปลงสำคัญในสองสาขาด้วยกันกล่าวคือในสาขาสังคมวิทยาและนโยบายสาธารณะในด้าน

สังคมของยุโรปได้เกิดแนวคิดเรื่องคุณภาพทางสังคม(social

quality)และในสาขารัฐศาสตร์และการเมืองเปรียบเทียบ

โดยเฉพาะในฝั่ งอ เมริกาได้ เกิดแนวคิด เรื่ องคุณภาพ

ประชาธิปไตย(qualityofdemocracy)การเกิดขึ้นมาของ

แนวคิดทั้งสองในช่วงเวลาไล่เลี่ยกันนี้หากพิจารณาอย่าง

ผิวเผินจะพบว่าแนวคิดทั้งสองแทบไม่มีความเกี่ยวพันกัน

แต่อย่างใดไม่ว่าจะเป็นจุดเริ่มต้นของแนวคิดที่มาจากคนละฝั่ง

มหาสมุทรหรือบริบทในการก่อกำเนิดที่แนวคิดคุณภาพทาง

สังคมเกิดขึ้นมาเพื่อรับมือกับกระแสแรงกดดันที่มีต่อรัฐ

สวัสดิการของยุโรปทั้งจากอิทธิพลของโลกาภิวัตน์การขยาย

การรวมกลุ่มระดับภูมิภาคความเปลี่ยนแปลงทางสังคมและ

10 การประชุมวิชาการสถาบันพระปกเกล้า ครั้งที่ 12 เล่ม 2

ประชากรของยุโรป1แต่แนวคิดคุณภาพประชาธิปไตยเกิดขึ้นจากความท้าทายของ“วิกฤตประชาธิปไตย”

ในลักษณะต่างๆอาทิความเชื่อมั่นที่ลดลงของประชาชนต่อสถาบันการเมืองในระบอบประชาธิปไตย

ทัศนคติของประชาชนที่มองว่ารัฐบาลที่มาจากประชาธิปไตยประสบปัญหาคอร์รัปชั่นและไม่ตอบสนองต่อ

ความต้องการของประชาชนซึ่งปัญหาเหล่านี้พบได้ทั่วไปทั้งประเทศประชาธิปไตยเกิดใหม่และประเทศที่

เป็นประชาธิปไตยมาอย่างยาวนาน2

เนื่องจากความแตกต่างในลักษณะข้างต้นของแนวคิดทั้งสองทำให้ที่ผ่านมายังไม่มีงานที่ศึกษาความ

เชื่อมโยงหรือความเกี่ยวพันของแนวคิดทั้งสองอย่างจริงจังมีเพียงการตั้งคำถามเชิงวิพากษ์จากมาร์ค

แพลตต์เนอร์(MarcPlattner)ที่ถามว่า“เราจะสามารถประเมินคุณภาพประชาธิปไตยอย่างเต็มที่โดยปราศ

จากการพิจารณาคุณภาพชีวิต(qualityoflife)ได้หรือไม่?”3ทั้งนี้แนวคิดเรื่องคุณภาพของชีวิตนับเป็น

แนวคิดที่มีมาก่อนหน้าแนวคิดคุณภาพทางสังคมโดยแนวคิดคุณภาพทางสังคมเกิดขึ้นมาเพื่อพัฒนา

คำอธิบายของแนวคิดคุณภาพชีวิตที่มองมนุษย์ในระดับปัจเจกชนมากเกินไปและต้องการเพิ่มมิติในทาง

สังคมให้กับแนวคิด4ดังนั้นเราจึงอาจกล่าวได้ว่าการตั้งประเด็นคำถามดังกล่าวเป็นความพยายามแรกๆ

ที่เสนอให้พิจารณาแสวงหาความเชื่อมโยงระหว่างแนวคิดคุณภาพประชาธิปไตยและแนวคิดคุณภาพทาง

สังคมบทความชิ้นนี้ต้องการที่จะตอบคำถามที่แพลตต์เนอร์ตั้งไว้ข้างต้นโดยเปลี่ยนจากแนวคิดเรื่อง

คุณภาพชีวิตเป็นแนวคิดเรื่องคุณภาพทางสังคมด้วยเหตุนี้คำถามหลักของบทความชิ้นนี้คือ“เราจะ

สามารถประเมินคุณภาพประชาธิปไตยอย่างเต็มที่โดยปราศจากการพิจารณาคุณภาพทางสังคมได้หรือไม่?”

และ“อะไรคือความเชื่อมโยงที่จำเป็นระหว่างแนวคิดคุณภาพทางสังคมและคุณภาพประชาธิปไตย?”

สมมติฐานเบื้องต้นของบทความนี้คือแนวคิดเรื่องคุณภาพประชาธิปไตยสามารถเสริมหรือเติมเต็ม

ให้กับมิติทางการเมืองที่ขาดหายไปในการศึกษาคุณภาพทางสังคมในทำนองเดียวกันแนวคิดเรื่องคุณภาพ

ทางสังคมสามารถอุดช่องว่างของการศึกษาคุณภาพประชาธิปไตยที่มุ่งเน้นแต่มิติเชิงสถาบันของระบอบ

ประชาธิปไตยมากเกินไปจนอาจขาดน้ำหนักที่ให้ต่อมิติทางสังคมที่แวดล้อมการทำงานของประชาธิปไตย

กล่าวอีกนัยหนึ่งก็คือแนวคิดทั้งสองนั้นต่างเสริมซึ่งกันและกันนอกจากแนวคิดทั้งสองจะอุดช่องว่าง

คำอธิบายที่แต่ละแนวคิดอาจมองแบบแยกส่วนแล้วบทความชิ้นนี้จะชี้ให้เห็นว่าแนวคิดทั้งสองส่งผลกระทบ

ในทางบวกต่อกันอีกด้วยกล่าวคือคุณภาพทางสังคมเป็นพื้นฐานที่จำเป็นต่อการพัฒนาคุณภาพ

ประชาธิปไตยอย่างยั่งยืนในขณะเดียวกันประชาธิปไตยที่มีคุณภาพเป็นเงื่อนไขที่สำคัญต่อการพัฒนา

คุณภาพทางสังคม

ในการพิสูจน์สมมติฐานข้างต้นผู้เขียนจะแสดงให้เห็นถึงความเชื่อมโยงเชิงเหตุ-ผล(causal

mechanism)ระหว่างแนวคิดทั้งสองและองค์ประกอบสำคัญที่แนวคิดทั้งสองคาบเกี่ยวหรือทับซ้อนกัน

1 ดูนิธิเนื่องจำนงค์.“ตรรกะของแนวคิดคุณภาพทางสังคม(ของยุโรป):สู่สังคมยุคหลังรัฐสวัสดิการ”.บทความนำ

เสนอในงานสัมมนา“คุณภาพสังคม…สังคมคุณภาพ”.สถาบันวิจัยสังคมจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยและเครือข่ายการ

ศึกษาคุณภาพสังคมแห่งประเทศไทย.กันยายน2553.

2 LarryDiamondandLeonardoMorlino.“TheQualityofDemocracy”.InLarryDiamondandLeonardo

Morlino.eds.AssessingtheQualityofDemocracy.(Baltimore:TheJohnsHopkinsUniversityPress,2005).p.ix.

3 MarcPlattner.“ASkepticalPerspective”,inLarryDiamondandLeonardoMorlino.eds.Assessingthe

QualityofDemocracy.(Baltimore:TheJohnsHopkinsUniversityPress,2005).p.81.

4 ดูนธิิเนือ่งจำนงค.์“ตรรกะของแนวคดิคณุภาพทางสงัคม”.และClaireWallaceandPamelaAbbott,“Fromquality

oflifetosocialquality:RelevanceforworkandcareinEurope”,CalitateaVietii18:1/2(2007):pp.109-110.

11คุณภาพสังคมกับคุณภาพประชาธิปไตยไทยเล่ม 2

(overlap)โดยนอกจากจะพิจารณาในมิติทางทฤษฎีแล้วยังจะพยายามหยิบยกกรณีตัวอย่างเชิงประจักษ์มา

ประกอบเพื่อให้เห็นภาพที่ชัดเจนมากขึ้นด้วย

ในการนี้ผู้เขียนจะจัดลำดับการนำเสนอออกเป็นสี่ส่วนโดย

ส่วนถัดมาจะกล่าวถึงแนวคิดทั้งสองอย่างสังเขปทั้งในแง่ขององค์ประกอบและบริบทที่แวดล้อมการเกิดขึ้น

มาของแนวคิดทั้งสองจากนั้นผู้เขียนจะกล่าวถึงความเชื่อมโยงของแนวคิดทั้งสองและองค์ประกอบของ

แนวคิดทั้งสองว่ามีความคาบเกี่ยวทับซ้อนกันอย่างไรพร้อมทั้งยกตัวอย่างในเชิงประจักษ์ก่อนที่จะสรุป

ภาพรวมทั้งหมดในส่วนสุดท้าย

II. คุณภาพประชาธิปไตย

แนวคิดเรื่องคุณภาพประชาธิปไตยอาจกล่าวได้ว่าเป็นกระแสทางทฤษฎีที่เกี่ยวข้องกับประชาธิปไตย

ระลอกล่าสุดหลังจากที่ความสนใจในการศึกษาประชาธิปไตยได้เพิ่มสูงขึ้นในยุคหลังสงครามเย็นซึ่งเป็น

ช่วงเวลาเดียวกับที่กระแสประชาธิปไตยคลื่นลูกที่สาม(thethirdwaveofdemocratization)กำลังพัดผ่าน

เนื่องจากประชาธิปไตยคลื่นลูกที่สามเกี่ยวข้องกับการเปลี่ยนแปลงระบอบจากระบอบที่ไม่ใช่ประชาธิปไตย

ไปสู่ประชาธิปไตย(democratization)ซึ่งสามารถจำแนกได้เป็นสี่ขั้นได้แก่ขั้นแรกการล่มสลายของการ

ปกครองภายใต้ระบอบอำนาจนิยมขั้นที่สองช่วงเปลี่ยนผ่านไปสู่ประชาธิปไตยขั้นที่สามช่วงการสร้าง

ความเข้มแข็งให้กับประชาธิปไตยและขั้นที่สี่ช่วงที่ประชาธิปไตยมั่นคง5สิ่งที่นักวิชาการที่ศึกษา

ประชาธิปไตยในช่วงนี้เป็นกังวลมากที่สุดคือช่วงเวลาของการเปลี่ยนผ่าน(democratictransition)ที่อาจมี

ความอ่อนไหวหรือความสุ่มเสี่ยงที่ประเทศที่ทำการเปลี่ยนผ่านจะหันกลับไปเป็นเผด็จการหรืออาจเรียกได้

ว่าปรากฎการณ์ประชาธิปไตยย้อนกลับ(reversewaveofdemocratizationหรือdemocraticrollback)6

โดยซามูเอลฮันทิงตัน(SamuelHuntington)ผู้ตั้งข้อสังเกตถึงการก่อตัวของคลื่นประชาธิปไตยลูกที่สาม

ได้ชี้ว่าคลื่นประชาธิปไตยสองลูกแรกล้วนแล้วแต่ตามมาด้วยคลื่นประชาธิปไตยย้อนกลับ7

จากความกังวลดังกล่าวทำให้ประเด็นสำคัญที่อาจกล่าวได้ว่าได้รับความสนใจมากที่สุดในช่วง

ทศวรรษที่1990คือประเด็นการสร้างความแข็งแกร่งหรือความมั่นคงและยั่งยืนให้กับประชาธิปไตย

(democraticconsolidationหรือconsolidationofdemocracy)ความสนใจดังกล่าวนี้แตกต่างจากในช่วง

ทศวรรษที่1960ถึง70ซึ่งในช่วงเวลานั้นประเด็นที่ดูจะได้รับความสนใจมากที่สุดในการศึกษา

ประชาธิปไตยคือการแสวงหาพื้นฐานหรือเงื่อนไขที่จำเป็นต่อประชาธิปไตย8โดยงานที่เป็นภาพสะท้อนของ

5

ดูDohChullShin.“OntheThirdWaveofDemocratization:ASynthesisandEvaluationofRecentTheory

andResearch”.WorldPolitics.47(October1994).p.143.ทั้งนี้การจำแนกขั้นตอนของการเปลี่ยนแปลงระบอบ

ไปสู่ประชาธิปไตยของนักวิชาการแต่ละคนอาจแตกต่างกันอาทิการแบ่งของอันเดรสเชดเลอร์ที่จำแนกเป็นขั้นแรก

เผด็จการอำนาจนิยมที่เข้มแข็งขั้นที่สองเผด็จการอำนาจนิยมที่อ่อนแอขั้นที่สามประชาธิปไตยอ่อนแอและขั้นที่สี่

ประชาธิปไตยที่เข้มแข็งดูAndreasSchedler.“TakingUncertaintySeriously:TheBlurredboundariesof

DemocraticTransitionandConsolidation”,Democratization.8:4(Winter2001).p.6.

6

LarryDiamond.“TheDemocraticRollback:TheResurgenceofthePredatoryState”.ForeignAffairs.87:2

(Mar/Apr2008):36-48.

7

SamuelHuntington.TheThirdWave:DemocratizationintheLateTwentiethCentury.(Oklahoma:University

ofOklahomaPress,1991).pp.290-295.

8

Shin.“OntheThirdWaveofDemocratization”.pp.138-139.

12 การประชุมวิชาการสถาบันพระปกเกล้า ครั้งที่ 12 เล่ม 2

การศึกษาในช่วงเวลาดังกล่าวได้เป็นอย่างดีคืองานของเซย์มูร์มาร์ตินลิปเซต(SeymourMartinLipset)

ที่ชี้ให้เห็นถึงรากฐานทางสังคมที่จำเป็นสำหรับประชาธิปไตยโดยชี้ว่าการพัฒนาเศรษฐกิจมีสหสัมพันธ์กับ

ประชาธิปไตยเนื่องจากการพัฒนาเศรษฐกิจทำให้รายได้ประชากรสูงขึ้นความมั่นคงทางเศรษฐกิจมากขึ้น

และการศึกษาสูงขึ้นซึ่งสิ่งเหล่านี้จะเปลี่ยนโครงสร้างชนชั้นสังคมในทิศทางที่ชนชั้นกลางจะขยายฐานมาก

ขึ้นและจากชนชั้นกลางที่มีมากขึ้นนี้เองที่จะมีบทบาทเป็นตัวกลางในการลดระดับความขัดแย้งภายในสังคม

ไม่ให้สุดโต่ง9

ความแตกต่างที่สำคัญอีกประการหนึ่งคือในช่วงก่อนหน้านี้(ทศวรรษที่1960-70s)การศึกษา

ประชาธิปไตยมักได้รับอิทธิพลจากทฤษฎีการทำให้ทันสมัย(modernizationtheory)ซึ่งมองพัฒนาการของ

ประชาธิปไตยเป็นเส้นตรงที่พัฒนาจากขั้นแรกจนถึงขั้นที่สี่ตามลำดับอย่างไรก็ตามการศึกษาในช่วง

ทศวรรษที่1990ภายใต้จุดมุ่งเน้นในเรื่องการสร้างความแข็งแกร่งให้กับประชาธิปไตยนั้นอยู่ภายใต้การ

ตระหนักว่าการพัฒนาประชาธิปไตยไม่ได้ดำเนินไปอย่างเป็นเส้นตรงดังที่ฮันทิงตันชี้ให้เห็นถึงการย้อนกลับ

ของประชาธิปไตยหรือดังที่อันเดรียสเชดเลอร์(AndreasSchedler)ชี้ให้เห็นถึงความเป็นไปได้ของการ

ล่มสลายของประชาธิปไตย(democraticbreakdown)ซึ่งอาจเกิดในกรณีที่ระบอบประชาธิปไตยแบบ

เลือกตั้ง(electoraldemocracy)หรือระบอบประชาธิปไตยแบบเสรีนิยม(liberaldemocracy)ล่มสลาย

กลับกลายเป็นระบอบการปกครองแบบเผด็จการอีกครั้งหนึ่งและการผุกร่อนของประชาธิปไตย

(democraticerosion)ซึ่งเกิดเมื่อระบอบประชาธิปไตยแบบเสรีนิยมผุกร่อนกลายเป็นเพียงระบอบ

ประชาธิปไตยแบบเลือกตั้ง10

แผนภาพที่ 1 ขั้นตอนของการเปลี่ยนแปลงไปสู่ประชาธิปไตย

เผด็จการอำนาจนิยม

ประชาธิปไตยแบบเลือกตั้ง

ประชาธิปไตยเสรีนิยม

ประชาธิปไตยก้าวหน้า

ที่มา:ปรับปรุงจากAndreasSchedler.“WhatisDemocraticConsolidation?”.JournalofDemocracy.9:2(1998).

การศึกษาการสร้างความแข็งแกร่งให้กับประชาธิปไตยนอกจากจะมุ่งเน้นมิติความเปลี่ยนแปลงด้าน

ลบไม่ว่าจะเป็นการล่มสลายของประชาธิปไตยหรือการผุกร่อนของประชาธิปไตยแล้วยังให้ความสำคัญกับ

มิติความเปลี่ยนแปลงในด้านบวกไม่ว่าจะเป็นการทำประชาธิปไตยให้สมบูรณ์(completingdemocracy)

หรือการยกระดับประชาธิปไตยแบบเลือกตั้งให้กลายเป็นประชาธิปไตยแบบเสรีนิยมการหยั่งราก

ประชาธิปไตย(deepeningdemocracy)ที่ต้องการยกระดับประชาธิปไตยไม่ว่าจะเป็นแบบเลือกตั้งหรือ

เสรีนิยมให้กลายเป็นประชาธิปไตยก้าวหน้า(advanceddemocracy)และการวางโครงสร้างให้กับ

ประชาธิปไตย(organizingdemocracy)ที่มุ่งเน้นการวางโครงสร้างเชิงสถาบันและกฎเกณฑ์ให้กับ

9

SeymourMartinLipset.“SomeSocialRequisitesofDemocracy:EconomicDevelopmentandPolitical

Legitimacy”.TheAmericanPoliticalScienceReview.53:1(March1959).pp.83-85.

10

AndreasSchedler.“WhatisDemocraticConsolidation?”.JournalofDemocracy.9:2(1998).pp.94-97.

13คุณภาพสังคมกับคุณภาพประชาธิปไตยไทยเล่ม 2

ประชาธิปไตยแบบเสรีนิยมให้เข้มแข็ง11อย่างไรก็ตามเชดเลอร์ชี้ว่าการรวมสองมิติเข้าด้วยกันสร้างความ

สับสนให้กับการศึกษาความแข็งแกร่งของประชาธิปไตยเป็นอย่างมากและเสนอว่าควรจำกัดขอบเขตของ

การศึกษาเพียงแค่มิติในด้านลบ12

สำหรับการศึกษาคุณภาพประชาธิปไตยนั้นหากพิจารณาจากเกณฑ์ที่เชดเลอร์จำแนกจะพบว่า

เกี่ยวข้องกับมิติในด้านบวกของการสร้างความแข็งแกร่งให้กับประชาธิปไตยหรือหากพิจารณาตามขั้นตอน

สี่ขั้นที่ชินโดชูล(ShinDohChull)เสนอไว้จะพบว่าคุณภาพประชาธิปไตยเกี่ยวข้องกับการยกระดับจากขั้น

ที่สาม(การสร้างความแข็งแกร่งให้กับประชาธิปไตย)ไปสู่ขั้นที่สี่(ประชาธิปไตยที่มั่นคง)ดังนั้นคงจะไม่

ผิดนักหากจะกล่าวว่าการที่จะมีคุณภาพประชาธิปไตยได้จำเป็นต้องมีประชาธิปไตยที่แข็งแกร่งเป็นพื้นฐาน

ก่อนจอร์จโซเรนเซน(GeorgSorensen)ชี้ว่ากระบวนการสร้างความแข็งแกร่งให้กับประชาธิปไตยนั้น

เกี่ยวข้องกับหลายด้านทั้งการวางโครงสร้างสถาบันทางการเมืองความสามารถในการถ่ายโอนอำนาจ

ระหว่างฝ่ายรัฐบาลและฝ่ายค้านการปรับโครงสร้างทางเศรษฐกิจและสังคมในทิศทางที่จะสร้างความยั่งยืน

และความชอบธรรมให้กับประชาธิปไตยและการที่วัฒนธรรมทางการเมืองแบบประชาธิปไตยกลายเป็นที่

ยอมรับทั้งในหมู่ชนชั้นนำและมวลชน13ในภาพรวมตัวชี้วัดที่สำคัญของความมั่นคงและยั่งยืนของ

ประชาธิปไตยสามารถสรุปได้ดังตารางที่1

ตารางที่ 1 ตัวชี้วัดความมั่นคงและยั่งยืนของประชาธิปไตย

ระดับ ปทัสถานและความเชื่อ พฤติกรรม

ชนชั้นนำ ชนชั้นนำในทุกภาคส่วนเชื่อในความชอบธรรมของ

การปกครองแบบประชาธิปไตยและเห็นว่ า

ประชาธิปไตยเป็นรูปแบบการปกครองที่ดีที่สุด...

-ชนชัน้นำเคารพในสทิธิในการแขง่ขนัทางการเมอืง

ของฝ่ายต่างและหลีกเลี่ยงการกระตุ้นให้ผู้ติดตาม

ของตนใช้ความรุนแรงหรือวิธีการที่ผิดกฎหมาย

-ผู้นำทางการเมืองไม่พยายามที่จะใช้ทหารเพื่อ

ความได้เปรียบทางการเมืองของตน

องค์กร องค์กรที่ มี ความสำคัญทางการ เมื อง(อาทิ

พรรคการเมืองกลุ่มผลประโยชน์ขบวนการ

เคลื่อนไหวทางสังคม)ยอมรับในความชอบธรรม

ของประชาธิปไตย...

ไม่มีกลุ่มองค์กรใดที่พยายามล้มล้างประชาธิปไตย

หรือใช้วิถีทางความรุนแรงหรือแนวทางที่ผิด

กฎหมายในการแสวงหาอำนาจหรอืบรรลเุปา้ประสงค์

ทางการเมือง...

มวลชน -มากกว่าร้อยละ70ของมวลชนมีความเชื่ออย่าง

สม่ ำ เสมอว่ าประชาธิปไตยเป็นระบอบที่พึ ง

ปรารถนากว่าระบอบอื่น

-มวลชนน้อยกว่าร้อยละ15ต้องการการปกครอง

ในแบบเผด็จการอำนาจนิยม

ไม่ มี ค วาม เคลื่ อน ไหว ในลั กษณะที่ ต่ อต้ าน

ประชาธิปไตยและพลเมืองไม่ใช้ความรุนแรงหรือ

วิธีการที่ผิดกฎหมายในการเรียกร้องทางการเมือง

ที่มา:

ปรับปรุงจากLarryDiamond.Developing Democracy: Toward Consolidation.(Baltimore:JohnsHopkins

UniversityPress,1999).p.69.และGeorgSorensen.DemocracyandDemocratization.3rdedition.

(Boulder:WestviewPress,2008).p.52.

11

Ibid.pp.97-100.

12

Ibid.p.102.

13

GeorgSorensen.DemocracyandDemocratization.3rded.(Boulder:WestviewPress,2008).pp.51-53.

14 การประชุมวิชาการสถาบันพระปกเกล้า ครั้งที่ 12 เล่ม 2

ทั้งนี้ตัวชี้วัดที่สำคัญของการพิจารณาความมั่นคงและยั่งยืนของประชาธิปไตยดังที่ฮวนลินซ์และ

อัลเฟรดสเตฟาน(JuanLinzandAlfredStepan)ชี้ไว้คือหากตัวแสดงหรือกลุ่มทางการเมืองต่างๆ

ตระหนักร่วมกันว่าประชาธิปไตยเป็น“เกมเดียวเท่านั้นในเมือง”(theonlygameintown)หรือกล่าวอีกนัย

หนึ่งคือทุกฝ่ายยอมรับในความชอบธรรมของการปกครองแบบประชาธิปไตยทั้งกลุ่มการเมืองหรือชนชั้น

นำที่จะไม่พยายามโค่นล้มประชาธิปไตยเพื่อตอบสนองเป้าประสงค์ทางการเมืองและมวลชนที่เชื่อมั่นใน

กระบวนการทางการเมืองแบบประชาธิปไตยแม้ว่าจะประสบปัญหาวิกฤตการณ์ทางการเมืองหรือทาง

เศรษฐกิจ14ลาร์รีไดมอนด์และมาร์คแพลตต์เนอร์(LarryDiamondandMarcPlattner)กล่าวเสริมว่า

ในระบอบประชาธิปไตยที่มีความมั่นคงและยั่งยืนแล้วแม้ว่าจะมีความขัดแย้งกันอย่างตึงเครียดและรุนแรง

แต่ไม่มีตัวแสดงใดในประเทศที่จะใช้วิธีการที่ไม่เป็นประชาธิปไตยผิดกฎหมายและขัดรัฐธรรมนูญเพื่อ

บรรลุเป้าประสงค์ทางการเมืองของตนและแม้ว่าจะมีปัญหาการจัดการปกครอง(governance)และปัญหา

ที่พลเมืองอาจไม่ยอมรับหรือไม่นิยมในรัฐบาลแต่ทั้งชนชั้นนำและมวลชนยังคงเชื่อมั่นว่ากระบวนการแบบ

ประชาธิปไตยเป็นวิถีทางที่เหมาะสมที่สุดในการบริหารจัดการการใช้ชีวิตร่วมกันของคนในสังคม15

ความเชื่อมโยงระหว่างการสร้างความเข้มแข็งให้กับประชาธิปไตยและแนวคิดคุณภาพประชาธิปไตย

สะท้อนให้เห็นได้เป็นอย่างดีจากเป้าประสงค์การศึกษาคุณภาพประชาธิปไตยสามประการที่ชี้ไว้โดยลาร์รี

ไดมอนด์และลีโอนาร์โดมอร์ลิโน(LarryDiamondandLeonardoMorlino)ได้แก่ประการแรกการมอง

ว่าการหยั่งรากประชาธิปไตยเป็นสิ่งที่ดีในเชิงคุณค่าประการที่สองการพัฒนาคุณภาพประชาธิปไตยเป็นสิ่ง

ที่จำเป็นสำหรับเสริมสร้างความชอบธรรมให้คงทนและยืนนานและประการที่สามแม้กระทั่งประชาธิปไตย

ที่มีรากฐานมาอย่างยาวนานยังคงมีความจำเป็นที่จะต้องปฏิรูปเพื่อรับมือกับปัญหาความไม่พึงพอใจของ

สาธารณชน16ทั้งนี้การประเมินคุณภาพประชาธิปไตยไม่ได้มีเป้าหมายที่จะชี้วัดว่าประเทศใดมีความเป็น

ประชาธิปไตยมากกว่ากันหากแต่ต้องการประเมินว่าระบอบประชาธิปไตยในประเทศใดที่มีการทำงานที่ดี

กว่าด้วยเหตุนี้จึงมีความแตกต่างกันโดยแก่นสารระหว่างการประเมินคุณภาพประชาธิปไตยและการวัด

ระดับของความเป็นประชาธิปไตย(levelofdemocratization)17

ในปัจจุบันมีกลุ่มนักวิชาการสถาบันองค์กรระหว่างประเทศหลายแห่งที่พยายามคิดค้นแนวคิดและ

ตัวชี้วัดที่เกี่ยวข้องกับประชาธิปไตย18ที่สำคัญอาทิการสำรวจของFreedomHouseในการวัดระดับสิทธิ

14

JuanLinzandAlfredStepan.“TowardConsolidatedDemocracies”.JournalofDemocracy.7:2(1996).pp.

14-15.

15

LarryDiamondandMarcPlattner.“Introduction”,inLarryDiamondandMarcPlattner.eds.TheGlobal

DivergenceofDemocracies.(Baltimore:TheJohnsHopkinsUniversityPress,2001).p.xiii.

16

DiamondandMorlino.“TheQualityofDemocracy”.p.ix.;LarryDiamondandLeonardoMorlino.“The

QualityofDemocracy:AnOverview”.JournalofDemocracy.15:4(October2004).p.20.

17

DavidAltmanandAnibalPerez-Linan.“AssessingtheQualityofDemocracy:Freedom,Competitiveness

andParticipationinEighteenthLatinAmericanCountries”.Democratization.9:2(Summer2002).p.87.

18

ทั้งนี้งานชิ้นแรกๆที่มีการตีพิมพ์เกี่ยวกับการ“ตรวจสอบ”หรือ“ประเมิน”ระดับประชาธิปไตยคืองานของเดวิดบีแธม

ดูDavidBeetham.ed.DefiningandMeasuringDemocracy.(London:Sage,1994).

ซึ่งในงานชิ้นดังกล่าวมัก

ใช้คำว่า“การตรวจสอบประชาธิปไตย”(democraticaudit)ซึ่งแนวคิดเรื่องการตรวจสอบประชาธิปไตยนั้นต่อมา

หน่วยงานของประเทศที่พัฒนาแล้วมักนำไปประยุกต์ใช้เช่นแคนาดา

สวีเดนสหราชอาณาจักรออสเตรเลีย

เดนมาร์กเนเธอร์แลนด์รวมทั้งสหภาพยุโรปสำหรับงานของเดวิดบีแธมต่อมาได้ถูกนำไปพัฒนาโดยสถาบัน

InternationalIDEAดังปรากฎในแนวทางการประเมินคุณภาพประชาธิปไตยแนวทางที่สอง

15คุณภาพสังคมกับคุณภาพประชาธิปไตยไทยเล่ม 2

เสรีภาพในด้านต่างๆการสำรวจของHumanRightsWatchในด้านสิทธิมนุษยชนการวัดความเป็น

ประชาธิปไตยโดยนิตยสารEconomistการประเมินการจัดการปกครอง(governance)ขององค์การ

ระหว่างประเทศด้านการพัฒนาต่างๆเป็นต้นอย่างไรก็ตามหากจะพิจารณาเฉพาะในมิติเรื่องคุณภาพ

ประชาธิปไตยจะพบว่ามีสามกลุ่มหรือสถาบันที่มีบทบาทสำคัญกลุ่มแรกที่อาจกล่าวได้ว่ามีบทบาทมาก

ที่สุดในแวดวงวิชาการนำโดยลาร์รีไดมอนด์แห่งมหาวิทยาลัยสแตนฟอร์ดและหนึ่งในบรรณาธิการ

วารสารJournalofDemocracyและนักวิชาการจากอีกหลากหลายสถาบันโดยเฉพาะในอเมริกากลุ่มที่

สองสถาบันนานาชาติเพื่อการสนับสนุนการเลือกตั้งและประชาธิปไตย(InternationalInstitutefor

DemocracyandElectoralAssistance:InternationalIDEA)19(โดยมักใช้วารสารDemocratizationเป็น

สื่อหลักในการนำเสนอความคิด)และกลุ่มที่สามเป็นกลุ่มนักวิชาการในยุโรป(โดยเฉพาะออสเตรีย)ที่ตั้ง

กลุ่มชื่อว่า“การจัดลำดับประชาธิปไตยบนหลักคุณภาพประชาธิปไตย”(TheDemocracyRankingofthe

QualityofDemocracy)20(กลุ่มนี้ยังไม่มีวารสารหลักแต่กำลังตีพิมพ์บทความเกี่ยวกับคุณภาพ

ประชาธิปไตยลงในวารสารInternationalJournalofSocialEcologyandSustainableDevelopment)

ความแตกต่างสำคัญของทั้งสามกลุ่มจะสะท้อนให้เห็นได้จากการให้นิยามของประชาธิปไตยโดย

นักวิชาการในกลุ่มแรกมักจะเริ่มต้นการศึกษาจากนิยามประชาธิปไตยตัวแบบพหุนิยม(Polyarchy)ที่เสนอ

โดยโรเบิร์ตดาห์ล(RobertDahl)ที่จำแนกองค์ประกอบไว้แปดประการได้แก่1)เสรีภาพที่จะจัดตั้งและ

ร่วมองค์กร2)เสรีภาพในการแสดงออก3)สิทธิในการลงคะแนนเสียงเลือกตั้ง4)การมีฝ่ายบริหารที่มา

จากการเลือกตั้ง5)สิทธิของผู้แข่งขันทางการเมืองที่จะหาเสียงเลือกตั้ง6)การมีแหล่งข้อมูลข่าวสารที่

หลากหลาย7)การจัดการเลือกตั้งที่เสรีและเป็นธรรมและ8)สถาบันขับเคลื่อนนโยบายรัฐบาลขึ้นอยู่กับ

ผลการเลือกตั้งและช่องทางการแสดงความต้องการ(preference)อื่นๆของประชาชน21

ในขณะที่นักวิชาการและผู้ปฏิบัติงานในกลุ่มInternationalIDEAได้กำหนดนิยามที่มีขอบเขตค่อน

ข้างกว้างบนหลักการสองประการที่เชื่อกันว่าเป็นหลักการสากลของประชาธิปไตยในทุกกาละและเทศะนั่น

คือหลักการควบคุมการตัดสินใจสาธารณะโดยประชาชน(popularcontrol)และหลักความเสมอภาค

ทางการเมืองบนฐานของสิทธิความเป็นพลเมือง(politicalequality)22ส่วนนักวิชาการในกลุ่มที่สามได้

กำหนดขอบเขตนิยามประชาธิปไตยบนฐานของแนวคิดเรื่องเสรีภาพและความเสมอภาคนอกจากนี้

สำหรับเป้าประสงค์ในการประเมินคุณภาพประชาธิปไตยนักวิชาการในกลุ่มนี้ได้เสริมมิติที่สามสำหรับการ

ประเมินนั่นคือผลการดำเนินงานของระบอบ(performance)เนื่องจากมองว่าหลักการเรื่องความเสมอภาค

เป็นแนวคิดของฝ่ายซ้ายในขณะที่หลักการเรื่องเสรีภาพเป็นแนวคิดของฝ่ายขวาจึงเสนอแนวคิดที่เป็น

กลางดังเช่นผลการดำเนินงานของระบอบเพื่อให้ได้สมดุลระหว่างสองฝ่าย23

19

ดูรายละเอียดเพิ่มเติมของสถาบันดังกล่าวได้ในhttp://www.idea.int/

20

ดูรายละเอียดเพิ่มเติมของกลุ่มดังกล่าวได้ในhttp://www.democracyranking.org/en/index.htm

21

RobertDahl.Polyarchy:ParticipationandOpposition.(NewHavenandLondon:YaleUniversityPress,

1971).p.3.

22

DavidBeetham,EdziaCavalho,ToddLandman,andStuartWeir.AssessingtheQualityofDemocracy:

APracticalGuide.(Stockholm:InternationalInstituteforDemocracyandElectoralAssistance,2008).

pp.20-21.

23

ดูDavidCampbell.TheBasicConceptfortheDemocracyRankingoftheQualityofDemocracy.(Vienna:

DemocracyRanking,2008).pp.30-32.

16 การประชุมวิชาการสถาบันพระปกเกล้า ครั้งที่ 12 เล่ม 2

จากฐานนิยามที่แตกต่างกันดังกล่าวได้ส่งผลทำให้เกณฑ์การประเมินคุณภาพประชาธิปไตยของแต่ละ

กลุ่ม/สถาบันมีความแตกต่างกันดังต่อไปนี้นักวิชาการที่ศึกษาคุณภาพประชาธิปไตยบนฐานประชาธิปไตย

แบบพหุนิยมได้จำแนกตัวชี้วัดออกเป็นสามกลุ่มบนเกณฑ์แนวคิดเรื่องคุณภาพในสามด้าน24ได้แก่

1)คุณภาพของกระบวนการ(proceduralquality)ซึ่งเกี่ยวข้องกับหลักนิติธรรมการมีส่วนร่วมการแข่งขัน

ความสามารถในการตรวจสอบได้ทั้งในแนวราบและแนวดิ่ง252)คุณภาพของเนื้อหา(qualityofcontent)

ซึ่งเกี่ยวข้องกับเสรีภาพทางการเมือง(ซึ่งจำแนกย่อยได้เป็นสิทธิทางการเมืองสิทธิพลเมืองและสิทธิทาง

เศรษฐกิจสังคม)และความเสมอภาคและ3)คุณภาพของผลลัพธ์(qualityofresult)ซึ่งหมายถึงการตอบ

สนองของระบบการเมืองต่อความต้องการของประชาชน(responsiveness)อย่างไรก็ตามนักวิชาการ

บางคนที่ใช้ตัวแบบประชาธิปไตยพหุนิยมในการประเมินคุณภาพประชาธิปไตยอาจให้ความมุ่งเน้นที่ตัวแปร

ที่แตกต่างกันออกไปดังเช่นในงานของเดวิดอัลต์แมนและอนิบัลเปเรซ-ลินัน(DavidAltmanand

AnibalPerez-Linan)ที่วิเคราะห์คุณภาพประชาธิปไตยในละตินอเมริกาได้มุ่งเน้นที่จะประเมินคุณภาพ

ประชาธิปไตยในสามมิติได้แก่สิทธิพลเมืองการมีส่วนร่วมและการแข่งขันทางการเมือง26

ตารางที่ 2 เปรียบเทียบแนวการศึกษาคุณภาพประชาธิปไตย

นิยามประชาธิปไตย กรอบการศึกษาคุณภาพประชาธิปไตย

LarryDiamond

และนักวิชาการใน

อเมริกา(1)

ประชาธิปไตยแบบพหุนิยม(Polyarchy) -คุณภาพของผลลัพธ์(การตอบสนองความ

ต้องการของประชาชน)

-คณุภาพของเนือ้หา(เสรภีาพและความเสมอภาค)

-คุณภาพของกระบวนการ(หลักนิติธรรมการมี

ส่ วนร่วมการแข่งขันความสามารถในการ

ตรวจสอบได้ทั้งในแนวราบและแนวดิ่ง)

24

ดูDiamondandMorlino.“TheQualityofDemocracy”.pp.x-xii.

25

ความสามารถในการตรวจสอบได้ในแนวราบ(horizontalaccountability)หมายถึงการที่ผู้ที่ดำรงตำแหน่งทาง

การเมอืงตอ้งอธบิายและชีแ้จงการกระทำตอ่ตวัแสดงเชงิสถาบนัอืน่ๆเชน่หนว่ยงานราชการอืน่ๆรฐัสถาศาลหนว่ยงาน

ด้านการป้องกันและปราบปรามการคอร์รัปชั่นเป็นต้นสำหรับความสามารถในการตรวจสอบได้ในแนวดิ่ง(vertical

accountability)หมายถึงพันธกรณีที่ผู้นำที่ได้รับเลือกตั้งจะต้องชี้แจงการตัดสินใจทางการเมืองต่อพลเมืองผู้มีสิทธิ

ออกเสียงเลือกตั้งหรือหน่วยงานอื่นๆเช่นองค์กรพัฒนาเอกชน(NGOs)สื่อมวลชนกลุ่มผลประโยชน์และองค์กร

ในภาคประชาสังคมอื่นๆดูDiamondandMorlino.“TheQualityofDemocracy”.และดูรายละเอียดในPhilippe

Schmitter.“TheAmbiguousVirtuesofAccountability”inLarryDiamondandLeonardoMorlino.eds.

AssessingtheQualityofDemocracy.(Baltimore:TheJohnsHopkinsUniversityPress,2005).

26

AltmanandPerez-Linan.“AssessingtheQualityofDemocracy”.pp.88-89.

17คุณภาพสังคมกับคุณภาพประชาธิปไตยไทยเล่ม 2

นิยามประชาธิปไตย กรอบการศึกษาคุณภาพประชาธิปไตย

I n t e r n a t i o n a l

IDEA(2)

-การควบคุมการตัดสินใจสาธารณะโดยประชาชน

-ความเสมอภาคทางการเมือง

-หลักประชาธิปไตย7ด้าน(การมีส่วนร่วมการ

ใช้อำนาจอย่างเป็นทางการการเป็นตัวแทนความ

สามารถในการตรวจสอบได้ความโปร่งใสการ

ตอบสนองและความสมานฉันท์)

-กรอบการประเมิน4ด้าน1)ความเป็นพลเมือง

กฎหมายและสิทธิ2)รัฐบาลที่มีความเป็นตัวแทน

และสามารถตรวจสอบได้3)ประชาสังคมและการ

มีส่วนร่วมของประชาชน4)ประชาธิปไตยในระดับ

ที่มากกว่ารัฐ

D e m o c r a c y

Ranking(3)

-เสรีภาพ

-ความเสมอภาค

-ผลการทำงานของระบอบ(performance)

-Qualityofdemocracy=QualityofPolitics+

QualityofSociety

-ประเมินการเมือง50%มิติ เรื่องเพศ10%

เศรษฐกิจ10%องค์ความรู้10%สาธารณสุข

10%สิ่งแวดล้อม10%

ที่มา:

(1)LarryDiamondandLeonardoMorlino.“TheQualityofDemocracy”.InLarryDiamondandLeonardo

Morlino.eds.AssessingtheQualityofDemocracy.(Baltimore:TheJohnsHopkinsUniversityPress,2005).

(2)DavidBeetham,EdziaCavalho,ToddLandman,andStuartWeir.AssessingtheQualityofDemocracy:

APracticalGuide.(Stockholm:InternationalInstituteforDemocracyandElectoralAssistance,2008).

(3)DavidCampbell.TheBasicConceptfortheDemocracyRankingoftheQualityofDemocracy.(Vienna:

DemocracyRanking,2008).

สำหรับเกณฑ์การประเมินของสถาบันInternationalIDEAนั้นมีลักษณะสำคัญคือจำแนกหลักในเชิง

คุณค่าของประชาธิปไตยไว้เจ็ดด้านได้แก่การมีส่วนร่วม(participation)การใช้อำนาจอย่างเป็นทางการ

(authorization)การเป็นตัวแทน(representation)ความสามารถในการตรวจสอบได้(accountability)

ความโปร่งใส(transparency)การตอบสนอง(responsiveness)และความสมานฉันท์(solidarity)และ

จำแนกกรอบการประเมินไว้สี่ด้านได้แก่ความเป็นพลเมืองกฎหมายและสิทธิ(citizenship,lawand

rights)รัฐบาลที่มีความเป็นตัวแทนและสามารถตรวจสอบได้(representativeandaccountable

government)ประชาสังคมและการมีส่วนร่วมของประชาชน(civilsocietyandpopularparticipation)

และประชาธิปไตยในระดับที่มากกว่ารัฐ(democracybeyondstate)เช่นปัจจัยภายนอกที่ส่งผลกระทบต่อ

ประชาธิปไตยในประเทศทั้งนี้สถาบันดังกล่าวชี้ว่าผู้ประเมินควรเป็นคนในประเทศนั้นๆและผู้ประเมินควร

จะเป็นผู้ที่จัดลำดับความสำคัญของหัวข้อหรือเกณฑ์การประเมินให้สอดคล้องกับบริบท27

ในส่วนของเกณฑ์การประเมินของกลุ่มDemocracyRankingเป็นที่น่าสนใจว่าแทนที่จะใช้เกณฑ์เชิง

หลักการหรือคุณค่าของประชาธิปไตยเป็นหลักในการประเมินนักวิชาการในกลุ่มนี้เสนอให้มองแนวคิด

27

Beetham.etal.“AssessingtheQualityofDemocracy”.Part1.;DavidBeetham.“TowardsaUniversal

FrameworkforDemocracyAssessment”.Democratization.11:2(April2004):1-17.

18 การประชุมวิชาการสถาบันพระปกเกล้า ครั้งที่ 12 เล่ม 2

คุณภาพประชาธิปไตยว่าหมายถึงคุณภาพการเมืองบวกกับคุณภาพของสังคม(Qualityofdemocracy=

QualityofPolitics+QualityofSociety)เนื่องจากมองว่าการทำงานของระบอบประชาธิปไตยไม่ได้ขึ้นอยู่

กับเพียงแค่ระบบการเมืองเท่านั้นหากแต่ยังเกี่ยวข้องกับการทำงานของระบบอื่นๆในสังคมด้วยเช่นกัน

ด้วยเหตุนี้จึงเสนอที่จะให้น้ำหนักกับการประเมินในแต่ละด้านแตกต่างกันกล่าวคือให้น้ำหนักกับการประเมิน

การเมืองร้อยละ50และการประเมินมิติเรื่องเพศเศรษฐกิจองค์ความรู้สาธารณสุขและสิ่งแวดล้อมใน

แต่ละด้านในสัดส่วนร้อยละ1028

ในภาพรวมจะเห็นได้ว่าจากนิยามประชาธิปไตยที่แตกต่างกันส่งผลทำให้จุดมุ่งเน้นของการศึกษา

หรือการประเมินแตกต่างกันไปด้วยความแตกต่างของนิยามประชาธิปไตยนี้ส่วนหนึ่งเกิดจากมุมมองที่

แตกต่างกันที่มีต่อคำถามที่ว่า“ประชาธิปไตยที่ดีคืออะไร?”จากคำถามดังกล่าวจะเห็นได้ว่านักวิชาการที่

ตั้งต้นด้วยประชาธิปไตยตัวแบบพหุนิยมมีแนวโน้มที่จะให้จุดมุ่งเน้นกับสถาบันและกลไกของการ

เป็นตัวแทนในระบอบประชาธิปไตย29มากกว่ากลุ่มอี่นๆซึ่งนี่อาจทำให้ถูกวิพากษ์วิจารณ์ได้ว่าไม่เป็นกลาง

มีเป้าหมายในตัวเอง(teleologicalconcepts)และอยู่บนฐานของชาติพันธุ์(ethnocentric)30ในขณะที่แนว

การประเมินของInternationalIDEAพยายามกำหนดนิยามประชาธิปไตยแบบกว้างๆซึ่งนี่สะท้อนให้เห็น

ถึงเป้าประสงค์ในแง่ของการประยุกต์ใช้ที่ต้องการสร้างความยอมรับให้กับผู้ประเมินที่เป็นคนในท้องถิ่นของ

ประเทศต่างๆอย่างไรก็ตามแนวการประเมินดังกล่าวถูกวิพากษ์วิจารณ์ว่าขาดมิติในแง่ของตัวแสดงการ

ทำงานของกลไกและกระบวนการนอกจากนี้การประเมินยังมักขึ้นกับ“ผู้ให้ทุน”อีกทั้งข้อมูลในบางด้าน

อาจมีไม่ครบถ้วนในบางประเทศดังเช่นอินโดนีเซียและมักเป็นข้อมูลจากมุมมองของชนชั้นนำ31ในขณะที่

นักวิชาการในกลุ่มจัดลำดับประชาธิปไตยนอกจากให้ความสำคัญกับสถาบันการเมืองแล้วยังให้น้ำหนักกับ

สถาบันทางสังคมอื่นๆอีกด้วยแต่เนื่องจากขาดการอธิบายเกณฑ์การประเมินในแต่ละด้านและการอธิบาย

ถึงความเชื่อมโยงที่ชัดเจนระหว่างสถาบันการเมืองแบบประชาธิปไตยและสถาบันทางสังคมอื่นๆรวมทั้ง

ขาดงานที่เข้ามาศึกษาต่อยอดจึงทำให้เป็นช่องโหว่สำคัญที่อาจถูกวิพากษ์วิจารณ์ได้

ทั้งนี้นอกเหนือจากแนวการศึกษาทั้งสามแล้วยังมีแง่มุมการศึกษาคุณภาพประชาธิปไตยในอีกด้าน

หนึ่งที่นำโดยกิลเยโมโอดอนเนลล์(GuillermoO’Donnell)โดยใช้กรณีศึกษาจากกลุ่มประเทศละตินอเมริกา

เป็นหลักความน่าสนใจของแนวการศึกษานี้คือการเสนอให้มองประชาธิปไตยในระดับตัวแสดง(agent)

นั่นคือมนุษย์หรือพลเมืองของประเทศในการนี้แทนที่จะพิจารณาประชาธิปไตยเพียงด้านเดียวโอดอนเนลล์

พิจารณาประชาธิปไตยควบคู่กับแนวคิดเรื่องสิทธิมนุษยชน(humanrights)และแนวคิดเรื่องการพัฒนา

มนุษย์(humandevelopment)เนื่องจากแนวคิดเรื่องสิทธิมนุษยชนนั้นเป็นแนวคิดที่ครอบคลุมประเด็น

เรื่องสิทธิทางการเมืองสิทธิพลเมืองและสิทธิทางสังคมซึ่งล้วนแล้วแต่เป็นรากฐานของประชาธิปไตย

ในขณะที่แนวคิดเรื่องการพัฒนามนุษย์ให้ความสำคัญกับเงื่อนไขพื้นฐานหรือความสามารถ(capacities)

ที่เอื้ออำนวยให้ปัจเจกชนแสดงบทบาทในฐานะตัวแสดงในแง่นี้แนวคิดทั้งสามจึงมีความเชี่อมโยงหรือ

28

Campbell,“TheBasicConceptfortheDemocracyRanking”.pp.33-37.

29

LeonardoMorlino.“HowtoconductresearchintotheQualityofDemocracy”.InDerekHutchesonandElena

Korosteleva.eds.TheQualityofDemocracyinPost-CommunistEurope.(London:Routledge,2006).p.8.

30

ดูตัวอย่างการวิพากษ์ได้ในGuillermoO’Donnell.“IllusionsaboutConsolidation”.JournalofDemocracy.

7:2(1996):34-51.

31

OlleTornquist.“AssessingDemocracyfromBelow:AFrameworkandIndonesianPilotStudy”.

Democratization.13:2(April2006).p.234.

19คุณภาพสังคมกับคุณภาพประชาธิปไตยไทยเล่ม 2

จุดร่วมกันที่ตัวแสดงหรือหากกล่าวเป็นการเฉพาะคือ“สิทธิ”และ“ความสามารถในการใช้ศักยภาพ”

ของตัวแสดง32คุณูปการสำคัญในงานของโอดอนเนลล์คือการทำความเข้าใจแนวคิดประชาธิปไตยในมิติของ

ตัวแสดงและความพยายามเชื่อมโยงแนวคิดประชาธิปไตยเข้ากับแนวคิดอื่นๆที่เกี่ยวข้อง

III. คุณภาพทางสังคม33

แนวคิดคุณภาพทางสังคมนั้นอาจกล่าวได้ว่าเป็นกระแสแนวคิดที่เกี่ยวข้องกับประเด็นเรื่องนโยบาย

การพัฒนาสังคมหรือสวัสดิการสังคมระลอกล่าสุดที่เกิดขึ้นบนผืนแผ่นดินยุโรปโดยการเกิดขึ้นของแนวคิด

คุณภาพทางสังคมนั้นถูกแวดล้อมด้วยบริบทที่สำคัญสองประการได้แก่ประการแรกบริบททางแนวคิด

เดนิสบูเกต์(DenisBouget)ตั้งข้อสังเกตว่าการเกิดขึ้นมาของแนวคิดคุณภาพทางสังคมนั้นเนื่องมาจาก

“ความไม่เพียงพอ”ของแนวคิดที่มีมาก่อนหน้าในการให้คำตอบกับปัญหาสังคมที่โลกกำลังเผชิญอยู่34

ตัวอย่างของแนวคิดที่มีมาก่อนหน้าอาทิแนวคิดคุณภาพชีวิต(qualityoflife)35และแนวคิดการกีดกันทาง

สังคม(socialexclusion)โดยแนวคิดเรื่องคุณภาพชีวิตถูกวิพากษ์วิจารณ์ว่ามุ่งเน้นการวิเคราะห์ในระดับ

“ปัจเจกชน”มากเกินไปและละเลยมิติในระดับ“สังคม”นอกจากนี้แนวคิดดังกล่าวมักจะมองปัจเจกชนว่า

เป็นเสมือน“เครื่องบันทึก”เหตุการณ์ชีวิตในแต่ละช่วงเวลาไม่ได้มองมิติที่ว่าปัจเจกชนนั้นเป็นตัวแสดงที่

มีความสามารถสร้าง“วิถีชีวิต”ของตนได้

ดังนั้นแนวคิดนี้จึงมักจะมองว่าหากเราปรับปรุงเงื่อนไขการใช้

ชีวิตของปัจเจกชนจะทำให้ปัจเจกชนมีความพึงพอใจมากขึ้นนอกจากนี้แนวคิดดังกล่าวยังถูกวิจารณ์ว่า

ไม่มีความเป็นทฤษฏี(a-theoretical)เป็นแค่เพียงมาตรวัด“ความพึงพอใจ”ทั้งในเชิงอัตวิสัยและ

วัตถุวิสัย36

จากข้อวิจารณ์ดังกล่าวดูเหมือนว่าแนวคิดคุณภาพทางสังคมจะถูกออกแบบมาเพื่อปรับปรุง

ข้อบกพร่องดังกล่าวของแนวคิดคุณภาพชีวิตในขณะที่แนวคิดคุณภาพชีวิตมุ่งเน้นการ“ประเมิน”ในระดับ

ปัจเจกชนแนวคิดคุณภาพทางสังคมพยายามแสวงหาจุดสมดุลระหว่างการมองในระดับปัจเจก(faits

32

ดูรายละเอียดเพิ่มเติมในGuillermoO’Donnell.“HumanDevelopment,HumanRightsandDemocracy”,in

GuillermoO’Donnell,JorgeVargasCullellandOsvaldoIazzetta.eds.TheQualityofDemocracy:Theory

andApplications.(NotreDame,Indiana:UniversityofNotreDamePress,2004).pp.9-11.

33

เนื้อหาส่วนนี้ส่วนหนึ่งปรับปรุงจากนิธิเนื่องจำนงค์.“ตรรกะของแนวคิดคุณภาพทางสังคม(ของยุโรป):สู่สังคมยุค

หลังรัฐสวัสดิการ”.บทความนำเสนอในงานสัมมนา“คุณภาพสังคม…สังคมคุณภาพ”.สถาบันวิจัยสังคมจุฬาลงกรณ์

มหาวิทยาลัยและเครือข่ายการศึกษาคุณภาพสังคมแห่งประเทศไทย.กันยายน2553.

34

DenisBouget,“Identificationofthe‘Problematique’”,inWolfgangBeck,LaurentJ.G.VanDerMaesen,

Fleur

ThomeseandAlanWalker.eds.Socialquality:AvisionforEurope.(TheHague:KluwerLaw

International,2001),p.49.

35 แนวคิดคุณภาพชีวิตถูกนำเสนอขึ้นมาเพื่อที่จะเพิ่มเติมมุมมองในการวิเคราะห์“ความเป็นอยู่”ของพลเมืองจากเดิมที่

มองแต่ในเชิงเศรษฐกิจ(เช่นตัวเลขผลิตภัณฑ์มวลรวมของประเทศ)ให้ขยายขอบเขตครอบคลุมประเด็นทางสังคม

มากขึ้นนักคิดในกลุ่มคุณภาพชีวิตจึงพยายามพัฒนา“ตัวชี้วัด”ที่เกี่ยวกับความเป็นอยู่ของพลเมืองทั้งในเชิง

“วัตถุวิสัย”(objective)เช่นตัวชี้วัดรายได้การจ้างงานและตัวชี้วัดเชิง“อัตวิสัย”(subjective)ซึ่งเกี่ยวข้องกับการ

ประเมิน“ความพึงพอใจ”ของปัจเจกชนในมิติต่างๆที่เกี่ยวข้องกับการใช้ชีวิตดูรายละเอียดเพิ่มเติมในWallaceand

Abbott,“FromQualityofLifetoSocialQuality”.pp.109-110.

36

ดูข้อวิจารณ์แนวคิดดังกล่าวได้ในWallaceandAbbott,“FromQualityofLifetoSocialQuality”,pp.110-111.

20 การประชุมวิชาการสถาบันพระปกเกล้า ครั้งที่ 12 เล่ม 2

individuals)ตามแนวการศึกษาแบบอัรรถประโยชน์นิยม(utilitarianapproach)และแนวการวิเคราะห์ที่

มองจากระดับสังคม(faitssociaux)ตามแนวทางสังคมวิทยาแบบเดอร์คไคเมียน(Durkheimian

approach)ด้วยเหตุนี้แนวคิดคุณภาพทางสังคมจึงนำเสนอมุมมองในเชิง“สัมพันธ์”(relationalview)ที่ชี้

ว่าทั้งปัจเจกชนในฐานะตัวแสดงและสังคมในฐานะของบริบทนั้นส่งผลซึ่งกันและกันในสองทิศทางใน

ลักษณะที่เรียกว่า“การพึ่งพาระหว่างกันที่ส่งผลซึ่งกันและกัน”(constitutiveinterdependency)37ในแง่นี้

แนวคิดคุณภาพทางสังคมจึงสามารถอุดช่องว่างของแนวคิดคุณภาพชีวิตทั้งในส่วนของการเสริมมุมมองที่

สมดุลในทวิลักษณะของปฏิสัมพันธ์ระหว่างปัจเจกชนและสังคมและในส่วนของการเสริมรากฐานทางทฤษฏี

บริบทที่สำคัญประการที่สองที่แวดล้อมการเกิดขึ้นของแนวคิดคุณภาพทางสังคมคือแรงกดดันที่มีต่อ

โครงสร้างรัฐสวัสดิการของยุโรปแรงกดดันดังกล่าวมีคุณลักษณะสำคัญตามที่พีเตอร์เทย์เลอร์-กูบี้(Peter

Taylor-Gooby)เรียกว่าการเผชิญหน้ากันระหว่างกระแสการลดบทบาทรัฐและกระแสเรียกร้องให้รัฐเข้ามา

แทรกแซงใหม่(hollowingoutversusthenewinterventionism)38กล่าวคือในด้านหนึ่งรัฐถูกบีบคั้นจาก

กระแสการแข่งขันทางเศรษฐกิจให้เพิ่มขีดความสามารถในการแข่งขันของประเทศด้วยการดำเนินนโยบาย

เศรษฐกิจแบบเสรีนิยมใหม่เช่นการปรับเปลี่ยนระบบแรงงานให้ยืดหยุ่นและลดสวัสดิการที่ให้กับแรงงาน

และลดสวัสดิการทางสังคมซึ่งมักมองว่าเป็น“ภาระทางเศรษฐกิจ”39สภาวะดังกล่าวบ๊อบเจสสอบ(Bob

Jessop)เรียกว่าการที่นโยบายสวัสดิการสังคมต้องอยู่ภายใต้ความจำเป็นทางเศรษฐกิจ40แต่ในอีกด้านหนึ่ง

ปัญหาสังคมที�