Yatirimci ve piyasa psikolojisi

YATIRIMCI ve PİYASA PSİKOLOJİSİ

Dr. Yaşar ERDİNÇ

2

DAVRANIŞSAL FİNANS-PSİKOLOJİ

� Yatırımcı Psikolojisi� Beyin Nasıl Programlanmıştır?

� Stres altında, bireysel Karar alma mekanizması nasıl çalışır?

� Piyasa Psikolojisi� Sürü hareketleri

� Büyük yükselişler ve çöküşlerin dinamikleri

YATIRIMCI PSİKOLOJİSİ

1. GÜN

Beynimizin Programı ve Zaaflarımız

4

ABUK BİR İSTEK!

� Şimdi lütfen katılımcıların yarısı dışarıçıksın.

5

BİR SORU

� Bir bölgede ortaya çıkan virüs, insanlarıöldürüyor. Bölge karantina altına alındı ve 600 kişi karantinada. Bilim adamları iki tür ilaç geliştirdiler. Sizler karar verici olarak lütfen hangi ilacın uygulanması gerektiği yönünde oy kullanınız.

1. Eğer “A” ilacını uygularsanız 200 kişinin kurtulması kesindir.

2. Eğer “B” ilacını uygularsanız yüzde 33 olasılıkla 600 kişi kurtulacak, ya da yüzde 66 olasılıkla 600 kişi ölecektir.

6

BİR SORU

� Bir bölgede ortaya çıkan virüs, insanlarıöldürüyor. Bölge karantina altına alındı ve 600 kişi karantinada. Bilim adamları iki tür ilaç geliştirdiler. Sizler karar verici olarak lütfen hangi ilacın uygulanması gerektiği yönünde oy kullanınız.

1. Eğer “A” ilacını uygularsanız 400 kişinin ölmesi kesindir.

2. Eğer “B” ilacını uygularsanız yüzde 33 olasılıkla 600 kişi kurtulacak, ya da yüzde 66 olasılıkla 600 kişi ölecektir.

7

YATIRIMCI VALEZQUEZ’in TABLOSUNA ULAŞMAK İSTER AMA TABLO GİTTİKÇE PİCASSO’NUN TABLOSU OLMAYA BAŞLAR. NEDEN?

� Beynimiz nasıl programlanmıştır?

� Beynimiz bilgiyi nasıl algılar?

� Teorideki rasyonel davranış varsayımı ne kadar geçerli?

8

AH BU BEYİN!

� Charles Roxburgh� Temel sebep ne olursa olsun, beyin rasyonel

karar vermek konusunda yanıltıcı bir rehberolabilir.

� Teorideki rasyonel davranış varsayımı, davranışsal finans bilim insanlarının bulgularıyla örtüşmemektedir.

� Eğer yatırımcı rasyonel değilse, etkin Pazar hipotezinden bahsedemeyiz

9

Psikolojik Önyargılar

� Kahneman ve Twersky; 2002 Nobel Ödülüsahipleri� Geleneksel ekonomi teorisi her bireyin

değişmeyen, doğru tanımlanmış tercihlere sahip olduğunu ve rasyonel olarak bu tercihleri maksimize edeceğini varsaymaktadır.

� Davranışsal yaklaşım ise; karar vericilerin irrasyonel davrandığına ve tercihlerinin yön değiştirmesine ilişkin sayısız bulgular ortaya koymuştur. Bunun sebebi PSİKOLOJİK ÖNYARGILAR’dır.

10

Psikolojik Önyargılar

� Psikolojik Önyargıların sebepleri;� Bilginin depolanması� Bilginin işlenmesi şeklinden kaynaklanan algı

hataları� Karar probleminin formülasyonu sürecindeki

hatalar� PSİKOLOJİK ÖNYARGILAR iki ana Başlıkta

toplanıyor;� Hevristikler ve Bilişsel Önyargılar� Duygusal Faktörler

11

Hevristikler ve Bilişsel Önyargılar

� Hevristik: problem çözmede çeşitli problemlere uygulanabilen, ama doğru çözümü her zaman sağlamayan strateji ya da kestirme yollardır. (Atkinson vd..1996:714)

� Yapılan bilimsel araştırmalar, bilgiyi analiz etme konusunda beynin tembel olduğunu ve hevristik ve başparmak kuralı (rule of thumb) adı verilen kısa ve kestirme çözümler ürettiğini göstermektedir.

12

Hangi durumlar, hevristik kullanımına (kestirme çözüm üretimine) neden olur?

1. Aşırı bilgi ile yüklendiğinizde ortaya çıkar;2. Bir sorunun çözümüne ilişkin olarak yeterli

zamanımız olmadığı zaman ortaya çıkabilir.3. Şansa bağlı ve bizim için önemli olmayan

olaylar üzerinde çok fazla düşünmek istenmemektedir.

4. Karar verirken, yeterli sayıda bilgiye ulaşamadığımızda ortaya çıkmaktadır.

� İşte tüm bu sebepler sistematik hataların ardı ardına yapılmasına neden olmaktadır.

13

Kestirme çözüm üretmenin biçimleri

� Hazır bilgiye sahip olma: En son yaşanan olaylar veya basın yayın organlarında üzerinde çok durulan gelişmeler genellikle önyargılara sebep olurlar. � Örnek: Taksim meydanında bir kişinin

vurulması sonrasında, insanlar, o meydan-daki kutlamalara gitmeme kararı alır. Fakat arabasına binip şehir trafiğine çıkabilir. Halbuki arabasıyla şehir içinde trafik kazasısonucu ölmesi olasılığı daha yüksektir.

14

BİR TEST

Sorular Alt Sınır Üst Sınır1-Martin Lutfer King hangi yaşta öldü?2. Nil Nehrinin uzunluğu kaç kilometredir?3. OPEC'e üye kaç ülke vardır?4. Eski incil'de kaç adet bölüm (kitap) bulunur5. Ayın çapı kaç Kilometredir?6. Boş bir Boeing 747 uçağın ağırlığı kaç kilogramdır7. Amadeus Mozart hangi yılda doğdu?8. Bir filin gebelik süresi kaç gündür?9. Londora'dan Tokyo, kuş uçuşu kaç Kilometredir?10. Okyanuslarda bilinen en derin yer kaç metredir?

Aşağıdaki sorulara yüzde 90 emin olduğunuz aralıkları belirterek cevap veriniz. Eğer sorunun cevabının yüzde 90 olasılıkla bu aralıkta olduğunu düşünüyorsanız, 10 soru sonunda 9 soruyu doğru cevaplamış olmanız gerekiyor.

15

BİR TEKLİF

Soruları cevapladınız. Şimdi cevaplarınızıtekrar kontrol ediniz. Eğer kontrolden sonra cevaplarınızın yüzde 90’ının doğru olduğunu düşünüyorsanız ve gerçekten de doğru bilmişseniz bir cep telefonukazanabilirsiniz. Eğer 10 soruda 9 doğrunuz yoksa 5 YTL kaybedeceksiniz.

16

SONUÇLAR

Sorular CEVAPLAR1-Martin Lutfer King hangi yaşta öldü? 392. Nil Nehrinin uzunluğu kaç kilometredir? 67373. OPEC'e üye kaç ülke vardır? 134. Eski incil'de kaç adet bölüm (kitap) bulunur 395. Ayın çapı kaç Kilometredir? 3475.56. Boş bir Boeing 747 uçağın ağırlığı kaç kilogramdır 1769047. Amadeus Mozart hangi yılda doğdu? 17568. Bir filin gebelik süresi kaç gündür? 6459. Londora'dan Tokyo, kuş uçuşu kaç Kilometredir? 9588.310. Okyanuslarda bilinen en derin yer kaç metredir? 11033.5

17

1. Beynin ilk zaafı : Aşırı Güven ve Aşırıiyimserlik

Beyin kendimize aşırı güven duymaya göre programlanmıştır. İnsanlar değer yargılarına veya tahminlerine aşırı güven duyarlar.

� Miktar ve seviye konusunda yüzde 98 olasılıklı bir güven aralığı belirlemeleri istendiğinde, genel olarak yüzde 60 olasılıkla doğru çıkmaktadırlar (Albert and Raiffa 1982).� İnsanlar olasılık tahmini yaparken çok yeteneksizdirler. Yüzde 100 emin oldukları bir olayın olması olasılığı sadece yüzde 80 olarak ortaya çıkarken, “olması imkansız” dedikleri bir olayın yüzde 20 olasılıkla ortaya çıktığı görülmüştür (Fischhoff, Slovicve Lichtenstein, 1977).

18

2. Optimizm ve Dileklerdeki İyimserlik

� Birçok kişi kendi yetenekleri ve yapabilecekleri konusunda haddinden fazla iyimserdirler.

� Yapılan testlerde, deneklerin yüzde 90’ı örneğin araba kullanmak, başkalarını anlamak ve arkadaşlıklar kurmak konusunda ortalamanın üzerinde yetenekli olduğunu söylemişlerdir. (Weinstein, 1980).

� İnsanlar sistematik bir planlama iyimserliğine sahiptirler. Örneğin bir ödev ya da araştırmayızamanından önce bitireceklerini düşünürler fakat her defasında planlananın üzerinde zaman harcarlar (Buehler, Griffin and Ross, 1994).

19

Bir Soru Daha…

� “Linda 31 yaşında, bekar, dışa açık ve çok zeki bir insandır. Felsefe alanında üniversite eğitimi

görmüştür. Sosyal adalet ve ayrımcılık konusuna

büyük ilgi duymaktadır, geçen ay organize edilen anti-nükleer yürüyüşüne katılmıştır.”

� Aşağıdaki ifadelerden hangisinin olasılığı daha yüksektir?

A. Linda bir bankada kasiyerdir.

B. Linda bir bankada kasiyer ve aynı zamanda feminist hareketin destekçilerindendir.

20

3. Temsil Sapması

� Sınıfın verdiği sonuçlara göre B şıkkındaki durumun olasılığının daha yüksek olduğu görülmektedir.

� Bu imkansız bir durumdur. Neden? (Kahneman ve Twersky, 1974)

21

3. Temsil Sapması (Represantativeness)

� İnsanlar bir olaya ilişkin örnek büyüklüğünüdikkate almama eğilimi içindedirler.

� Bir analist üç defa arka arkaya kazandırmışsa, insanlar O’nun çok yetenekli olduğunu düşünürler. Çünkü yeteneksiz analistlerin dört defa arka arkaya kazandırmaları olasılığı olmadığına dair inançları vardır. Halbuki bu konuda istatistiksel bir çalışma görmemişlerdir. Yani küçük bir örnek gurubundan elde ettikleri sonucu genelleştirirler.

22

3. Temsil Sapması (Represantativeness)

� Yatırımcılar son verdiğiniz iki öneriyi baz alarak sizin hakkınızda “inanç” oluştura-caklardır.

� Hiçbir yatırımcı sizin son üç yılda verdiğiniz önerilerin performansına bakmayı akıl etmeyecektir.

� “Hot hand” olarak literatüre giren olay bunu en iyi şekilde açıklar. Bu durum “küçük sayılar yasası” olarak da literatüre girmiştir. (Gilovic, Vallone and Twersky, 1985) ve (Rabin, 2002)

23

4. Akli muhasebeleştirme (Mental Counting)

� Bu ismi davranışsal Finansa Richard Thalerkazandırdı.

� İnsanlar parayı nereden geldiği, nerede muhafaza edildiği ve nasıl harcandığına bakarak kategorize etme eğilimi içindedirler.

� Örneğin kumarcılar, kumardan kazandıkları parayıkaybettiklerinde, hiçbir kayıpları olmadığını düşünürler.

� İşletmeler kurulurken su gibi para harcarken, işbaşladıktan sonra cimrileşirler

� Aslında hangi kategoriye konulursa konulsun 1 Dolar her kategoride 1 dolardır ve alım gücü aynıdır.

24

5. Statüko Sapması (The Status quo bias)

� Klasik bir deneyde 2 öğrenci grubuna, miras kalmış yüksek bir meblağı nasıl bir yatırımda kullanacakları soruldu. Birinci gruba 5 milyon dolarlık düşük riskli bono mirası kaldığıbelirtilirken, ikinci gruba yüksek risk içeren 5 milyon dolarlık hisse miras kaldığı söylendi.

� Her iki grup da risk faktörünü gözetmeden genel olarak mirası aynı yatırım araçlarında değerlendirmeyi yeğlediler.

25


� Sahiplenme Sapması: İnsanlar sahip oldukları varlıklara daha fazla değer biçmekteler (değerli görmektedirler).

� Richard Thaler, Cornell Universitesi öğencile-rinin bir kısmına üzerinde üniversitenin amb-lemi ve ismi olan kupa dağıttı ve bunu en az kaç dolara satacaklarını sordu. Ortalama fiyat 5.25 dolardı. Kupa dağıtılmamış öğrencilere bu kupaya kaç dolar ödeyecekleri sordu-ğunda ortalama cevap 2.75 dolardı.

26


� Bu sapma, işletme ve hisse sahiplerinin ellerindeki varlıkları satma konusunda gönülsüz kalmalarına sebep olmaktadır.

� Bu fenomen diğer taraftan portföy yapısında, değişen şartlara karşı köklü değişiklik yapabilme yeteneğini zayıflatmaktadır.

� Hisselere aşık olan yatırımcılar ciddi statüko sapması içindedirler.

27

Bir soru…

� Cep telefonu numaranızın son iki rakamınıkağıda yazınız.

� Sizce Ardahan’a bağlı kaç köy vardır?

28

Cevap

� Ardahan’a bağlı 283 köy vardır?

29

6) Çıpalama (Anchoring)

� İnsanlara bir sayıdan bahsedin. Daha sonra bu sayıile hiç ilgisi olmayan bir soru sorun. Genel eğilim sorunun cevabı ile sayı arasında ilişki kurulmasıdır.

� Bir deneyde insanlara telefon numaralarının son üçrakamını yazmaları istendi. Daha sonra da Cengiz Han’ın ölüm yılının tahmin edilmesi istendi. Defalarca yapılan bu testte telefon numaraları ölüm yılıarasında yüksek korelasyon tespit edildi.

� Aslında Cengiz han 1162-1227 yılları arasında yaşamış olmasına rağmen, ölüm yılı olarak üçrakamlı 1000 yılından önceki rakamlar verildi.

30

� Çıpalama, fiyat starejistleri açısından önemli bir güçolabilir. Bir varlığın satışı öncesinde bir fiyattan bahsedildiğinde genellikle pazarlık bu fiyat etrafında yoğunlaşmaktadır.

� Fakat geçmiş rakamlara dönük çıpalama çok zarar verici olabilmektedir.

� Örneğin hisse senedine uzun vadeli yatırım yapıldığında kazanılır sözü, eğer geçmiş 3-4 yıllık getirilere bakılarak yapılıyorsa, öyle bir döneme girilebilir ki, gelecek 3-4 yılda hiçbir getiri elde edilmeyebilir. Aynen 2000 yılı ile 2005 yılları arasında borsanın dolar bazında hala zararda olması gibi.


31

� Çıpalama etkisi yatırımcı davranışlarında sıkça görülmektedir. Herhangi bir uzmanın bir hisse veya yatırım enstrümanı için bahsettiği fiyat seviyesi varsa, yatırımcı bu seviyeye odaklanmakta ve tabiri yerindeyse kilitlen-mektedir. Yeni şartlar ne getirirse getirsin, o varlığın bahsedilen seviyeye ulaşacağı yanıl-gısı ve beklentisi içinde olmaktadırlar.


32

� Çıpalamanın bir diğer etkisi de hedef ve beklenti rakamlarıdır. Piyasalarda en güçlühareketler bu rakamlardan önemli sapmalar olduğunda gerçekleşir.


33

7. Batık Maliyet Etkisi (The Sunk-costeffect)

� Büyük yatırımlara girmiş ve yatırımın belirli bir döneminde yatırımın verimliliğin çok düşük olacağını anlamış olmasına rağmen, firma-ların yatırıma devam etme isteğidir.

� Avrupada birçok bankanın büyük yatırım şirketleri kurmak için çok büyük harcamalar yapmaları sonrasında goldman Sachs, MerillLynch gibi devlerle rekabet edememeleri ve bütün bir yatırımı zarar yazmaları en güzel örnektir. Diğerleri hala bu tuzaktan kurtulmak için çabalamaktadırlar.

34

8. Hazzın yanlış tahmin Edilmesi (mis-estimating future hedonic states)� İnsanlar belirli bir olumlu ya da olumsuz gelişme

öncesinde, bu gelişmenin kendilerinde yaratacağıhaz veya stresi yanlış tahmin etmektedirler.

� Bir yatırımcıya, 5 YTL’ye mal olmuş bir hisse senedinin 4,5 YTL seviyesine kadar düşebileceğini söylediğinizde, orta ve uzun vadeli düşünmek gerektiğini ve o fiyata düşse de satış yapmayacağınısöyler. Fakat fiyat o seviyeye gerilediğinde yaşadığıstres daha önce tahmin ettiğinden çok daha yüksek olur. Sürü psikolojisine kapıldığında o seviyede satışyaparak rahatlar.

35

9. Yanlış Görüşbirliği (false consensus)

� İnsanlar kendi görüşlerinin başkaları tarafından paylaşıldığı veya desteklendiği konusunda iyimser sapma içindedirler. Karşı görüş tam aksi yönde olsa da kendi görüşünü destekleyebilecek cümle veya kelimeleri cımbızla seçerler.

� Hisse almış ve borsanın yükselmesi beklentisi içindeki bir yatırımcının, borsanın düşeceğini söyleyen bir uzmana duyduğu tepki veya uzmanısuçlaması bu nedenden dolayıdır. Uzman O’nu kandırmak ve elindeki hisseyi almak istemektedir.

Yatırımcılar Üzerinde Yapılmış Deneyler ve

Sonuçları

Sistematik Hatalar

37

Lo, Repin Steenbarger- Finansal Piyasalarda korku ve Hırs : Günlük alıp satanların klinik deney sonuçları

� Etkin Pazar hipotezi rasyonel davranış üzerine kurulmuştur.

� Yapılan bilimsel çalışmalar bireylerin irrasyonel davrandıklarını net biçimde ortaya koymaktadır.

� İrrasyonel davranışın temelinde “duygular” vardır.

� Son çalışmalar karar vermedeki rasyonellik ve duygular arasında önemli bağlantılar ortaya çıkarmıştır. (Groosberg and Gutowski, 1987; Damasio, 1994; Lo, 1999; Loewenstein,2000;).

38


� 80 gönüllü katılımcı, beş haftalık on-line bir eğitim programına tabi tutuldu.

� Eğitimi Linda Bradford Raschke verdi. Linda çok iyi bilinen profesyonel Amerikalı bir future traderı’dır.

� Katılımcılar eğitim öncesinde, eğitim sırasında ve eğitim sonrasında psikolojik durumlarını yansıtan anket formlarını doldurdular.

� Her katılımcının gün içinde trade yapmasına izin verildi ve her günün sonunda duygusal durumlarınıve perfomanslarını ölçmeyi amaçlayan sorular soruldu.

39


� Çalışma 7 Temmuz 2002’de başladı ve 9 Ağustos 2002’de bitti. Toplam 25 gün trade yapıldı.

� Dersler on-line ve chat şeklinde oldu. Her yatırımcının, eğiticiler tarafından verilen hisseler üzerinde hipotetik trade yapmasıistendi ve kendi özel tradelerini de yapabildiler.

� Katılımcılar Amerika’nın çok çeşitli yerlerindendi. Beş haftalık eğitim başlamadan önce önemli üç anketi cevapladılar.

� Her sabah piyasa açılmadan önce, piyasa açıkken ve piyasa kapandıktan sonra soruları online olarak cevapladılar. (http://www.riskpsychology.net)

� Eğitim bittikten sonra üç ayrı anket grubundaki sorularıcevapladılar.

40


� SONUÇLAR:

� Eğitim süresi içinde S&P500 indeksi 1006’dan 797’ye yüzde 20 düşüş yaptı.

� Eğitime katılan 80 kişiden sadece 33 tanesi 5 haftayı tamamlayabildi ve diğerleri trade yapmaktan vazgeçerek ayrıldılar.

41


� Aşırı duygusal tepki vermek ve tradingperformansı arasında çok sıkı negatif bir ilişki ortaya çıktı.

� Duygusal tepkilerin azaltılması trade performansını artırıcı etki yapacaktır.

42


� Bu çalışmalar nöro-bilimsel çalışmalarının söylediklerini destekler niteliktedir. Korku ve hırs gibi otomatik duygusal tepkiler, beynin amygdala bölümünden kaynaklanmakta ve prefrontal cortex’den gelen daha kontrollütepkilerin önüne geçmektedir.

43


� Bu çalışmanın sonrasında yazarlar, Gilbert’in 2004’de yayınlanan tavsiyelerini yatırımcılara tavsiye etmektedirler. � İçe dönük olun.

� Duygularınızı istikrarlı ve kararlı hale getirin.

� Yeni tecrübelere açık olun.

� Herşeyin sizin kontrolünüzde olduğunu düşünmekten vazgeçin.

� Patronunuzdan yardım beklemeyin.

44

Yatırıma Dair

Unutmayın;

“Ucuz hisseler yalnızca serin kanlı, analitik düşünceli ve yaşlı olanları heyecanlandırır.”

Korkular, Hırs ve Panik

Temel Motivasyon

46

KORKULAR ve DİJİTAL BİLGİ

� İçgüdüsel temel iki korku : Düşme ve Gürültükorkuları

� Bu korkuları yenmek mümkün değildir. Finansal karar vericiler, bu korkular yüzünden bilgiyi dijital olarak alırlar ve uygulamaya koyduklarında, kararlarının yanlış olması olasılığı yükselir. Halbuki çözüm; gelen bilgiyi analog hale çevirmektir.

47

BİR KOPUŞ HİKAYESİ

BORSANINHAREKETLERİ

YATIRIMCININDUYGULARI

Mutlu oldu

Alım Yaptı

Üzüldü

Borsa Yükseldi

Düştü

ÇokYükseldi

ÇokMutlu oldu

ÇokDüştü

ÇokStreslendi ve sattı

Yine Yükseldi

Daha da streslendiAlım yapmazsa rahatlayamaz, herkes kazanırken ve coşku içindeyken tek aptal kendisidir. (Gürültükorkusunun tezahürü)

Daha da Yükseldi

Halbuki aynı seviyede Daha önce mutluydu

48

KOPUŞ SONRASI…

� Artık yatırımcı borsadaki yükselişe kayıtsız kalmaz ve alım yapar….

� Fakat aldığı yer tepe noktalarına yakın seviyelerdir.

� Bir defa tepede alınca gerisi gelir…

� Artık diplerde satıp, tepelerde almayı ustaca becerir.

� ÇÜNKÜ, artık bilinçaltı kaybetmeyi öğren-miştir.

49

KAYBETMEYİ ÖĞRENMEK…

� Farkında olmadan kaybetmeyi öğrenen kişi, artık kayıplarının tümünü çıkartabileceği o mucizevi hareketi arar.

� Fakat o mucizevi kurtarıcı hareket geliyor gibi olsa bile, gelmeyeceğini anlaması en az 6-7 yılını alır.

� Artık işi öğrenme zamanı gelmiştir.� İlk adım, beynin zaaflarının ve açıklarının

yönlendirdiği farkında olmadığımız aklımıza (bilinçaltına) doğru mesajları göndermektir.

50

Yatırımcı Gözüyle Borsa

küçüğünü kaçırıp büyüğünü tutmaya kalkışınca dibe dalıyorsun ve boğulabilirsin.Balık

Üzerinde dururum zannediyorsunuz fakat o sizi üzerinden her defasında atmayı

başarıyor.Rodeo Atı

Çok inatçıEşek

Sebep verilmemişYılan ve Kirpi

Sebep verilmemişTilki

Biz acemilerin kuyruğundan tuttuğu bir YILAN. O bizi hep sokuyor.Yılanın başından tutmak lazım. Ama bunun için de borsada işlem gören bir şirketin ortağı olmak ve en az 10 trilyon nakit sahibi olmanın gerekli olduğunu düşünüyorum.

Yılan

Sebep verilmemiş.Tilki

Yunus balığına benzemekte, ne gariptir ki bu hayvan çok sevimli ve insanlarla dost olabilen nadir hayvanlardandır. Gerçekte bir köpek balığını bile öldürebilecek güce ve hırsa sahip sevimli ancak denizin diplerinde acımasız olabilir.

Yunus Balığı

Yavaş yavaş hissetirmeden yiyip bitiriyor.Karınca

Kini bakimindan deve ile ozdeslestirirdim. Kimse her zaman kazanamiyor ve bir gunmutlaka kazandigindan cok kaybediyor. Buna borsanin kini diyorum

Deve

Besleyip duruyorsunuz ama o hep aynı büyüklükte hatta bazen hastalanıp daha da zayıflıyor. Evcil bir aslan olduğu için de hiç bir işe yaramıyor...Gün gelirde çok kıymete(nesli tükenmeye başlarsa!) biner diye besleyip duruyoruz.

Evcil Aslan

EhlileştirilemezLeopar

SebebiBorsa hangi

hayvana benziyor

BEYNİN ZAAFLARINI YENMEK

Doğru Sorularınıza Piyasa Doğru Cevaplar Verir

52

Bilinçaltının Gücü?

� “Zihninizin inandığı şey, zihninizdeki düşüncedir. Bu kadar basit. Ne fazla ne eksik”

� Sonucu ortaya çıkaran güç, sizin inandığınız şey değil, zihninizin ta kendisidir.

� İyi şeyler düşünün ki iyi şeylerle karşılaşın. Kötü düşünürseniz, kötüyü bulursunuz. Gün boyunca ne düşünürseniz onunla karşılaşırsınız.

53


� Zihinsel yaşamın yüzde doksanından fazlasıbilinçaltındadır. Günde 24 saat iş başındadır ve hiçuyumaz.

� Beyin ve omurilik sistemi, bilinçli zihnin organlarıdır. � Sempatik sinir sistemi (istem dışı sinir sistemi) ise

bilinçaltının organıdır.� Sempatik sinir sisteminin merkezi solar plexus olarak

bilinen midenin arkasındaki sinir düğümleridir.� Bilinçli zihninizde yer alan ve gerçek olarak kabul

edilen her düşünce beyniniz tarafından solar plexus’a, yani bilinçaltı zihninizin beynine gönderilir ve burada biçimlenir ve bir gerçeklik olarak yaşadığınız dünyada karşınıza çıkar.

54


� Psikolojik ve duygusal koşullar aracılığıyla korku, yanlış inanç ve olumsuz modeller bilinçaltına yerleştirildiğinde, bilinçaltının, kendisine verilen düz komutları yerine getirmekten başka yapabileceği hiçrbirşey yoktur.

� Bilinçaltınızın kendine özgü bir yaşamı vardır ve bu yaşam her zaman uyum, sağlık ve huzura doğru yönelmiştir. Bu ilahi bir normdur ve bu norm sizin araclığınızla her zaman bu ifadeleri yakalamaya çalışır.

55


� Başarısızlığa yol açan başlıca faktörler güvensizlik ve aşırı gayret’tir.

� Sakın ha irade gücü kullanarak bilinçaltınızıbir düşüncenizi kabul etmeye zorlamayın. Dileğinizin tersiyle karşı karşıya kalırsınız.

56

Beynin Zaafları Yenilebilir mi?

� “EVET”!

� “NASIL”

� “DOĞRU SORUYU SORMALISINIZ”

� “DOĞRU SORU NEDİR?”

� Şimdi her katılımcı elinde bulunan hisse senedine veya almayı düşündüğü hisseye ilişkin olarak, bana hitaben bir soru yazsın.

57

Sorularınız!

� “Sizden ricam Tofaş (özellikle lütfen !), Tat ve Aselsanın mümkünse analizlerini yapmanız.”

� “1500 ytl kadar Doğan Holding ve Anadolu Cam hissem var. Bu hisseler ile ilgili analiz yapmanız mümkün mü? Niyetim en az 1 yıl tutmak ama nereye kadar?”

� “İyi günler hocam elimde ihlas holding hisseleri var sizce ne tür bir yol izlemeliyim?”

58

Yatırım İçin Doğru Sorular

� Yatırım vadem nedir?

� Ne kadar getiri bekliyorum?

� Bu vadede bu getiriyi sağlamak için hangi stratejiyi izlemem gerekir?

59

Piyasa Psikolojisi

Piyasaların Tepeleri: Çılgınlıklar Tarihi

60

Biraz Tarih

“Geçmişi hatırlamayanlar onu tekrarlamaya mahkumdur”George SANTAYA

“Gelişme değişime bağlı olmaktan çok, unutmamaya bağlıdır.Geçmişi hatırlamayanlar, tekrar yaşamak zorunda kalırlar.”

George SANTAYA

“Yeni olan hiçbir şey yoktur, yalnızca tarih okumamışsınızdır.”Larry SWEDROE

61

Alparslan sorar:-hiç tarih okur musun?

Diyojen şaşırarak cevaplar:-Hayır okumam; neden?-Çünkü tarih okumayan ve tarihini bilmeyen bir milletin

sonu, senin sonun gibi olur.

Ve bizden bir söz...

62

Piyasaların Tarihi

Finans alanında tartışma götürmez tekrar döngüsü vardır. Neredeyse her kuşakta bir kez piyasalar çıldırır. Bu gerçekleştiğinde, çoğu yatırımcı ciddi zararlarla karşılaşır, kimi de bütünüyle mahvolur.

Son birkaç yılı bir kuyunun dibinde geçirmediyseniz, böylesi bir dönemin ortasında bulunduğunuzun kesinlikle farkında olmalısınız.

63

Piyasanın Tepeleri Çılgınlıklar Tarihi

İlk Teknoloji Balonu:

İlk borsaların Paris, Amsterdam ve Londra’da başladığınıhatırlayın. İngiliz “borsası” Change Alley civarındaki bir dizi kahveden oluşuyordu. 17. yüzyılın sonuna gelindiğinde bu kahvehaneler dünyanın en aktif ve en ileri alım satım mekanlarıhaline geldi. İlk teknoloji balonu da bu borsada oluştu

64

Change Alley

65


New England kaptanı William Phipps 1687’de İngiltere limanına bir İspanyol korsan gemisinden alınan 32 ton gümüş indirdi. Hem kendisi, hem mürettebatı hem de destekçileri rüyalarında göremeyecekleri kadar zengin oldular. Bu durum, yatırımcıların zihinlerini meşgul etti ve çok geçmeden çeşitli türlerden “dalış motorlarına” muhtelif patentler verilmesine yol açtı. Bunu kısa zamanda çok daha çeşitli dalış şirketi hisse senetlerinin ihracı ve alım satımı izledi. Bu patentlerin neredeyse tümü değersizdi. Yalnızca kendi şirketlerinin hisse senetlerine ilgi duyulmasını sağlamak için piyasaya sunulmuşlardı. Dalış şirketinin yükseliş ve çöküşleri 1689 civarında doruk noktasına ulaştı. Bu olayın ilk teknoloji balonu olduğu söylenebilir.

66

Yatırım Balonu

Para kuramcısı Hyman Minsky, her türlü balonun oldukça mantıklı bir açıklamasına yakınlaşmıştır. Bunun en az iki zorunlu ön koşulu olduğunu varsaymaktadır.

*Birincisi; modern dönemde genellikle devrimci teknoloji ya da finansal yöntemlerde önemli değişmeler anlamına gelen “yerini alma” dır.

* İkincisi; kolay kredinin bulunabilmesi, yani spekülasyon için borç para alınabilmesidir.

67

Yatırım Balonu

Bu ikisine iki koşul daha eklenebilir.

Üçüncüsü; yatırımcıların en son çılgınlığı unutmuş olması gerekir. Bu nedenle yaklaşık her kuşakta bir kez balonlar ortaya çıkmaktadır.

İkincisi; beklenen getirileri ve risk primlerini hesaplama yeteneği bulunan rasyonel yatırımcıların yerini, hisse satın almaları için yalnızca makul bir hikayeye gereksinim duyanların alması.

Bu iki koşul tek bir kelimeyle özetlenebilir: COŞKU!!!. Yatırımcılar fiyatların yükselmesinden başka bir gerekçe olmadığı halde, varlık satın almaya başlarlar.

68

Yatırım Balonu

Özetleyecek olursak, balonun zorunlu koşulları şunlardır:

* Büyük bir teknolojik devrim ya da finansal pratiğin değişmesi.

* Likidite, yani kolay kredi.

* Son balonun unutulması.

* Piyasanın deneyimsiz yatırımcılarca ele geçirilmesi.

69

Yatırım Balonu

Yatırımcılar yalnızca yükseldiği için hisse senetleri satın almaya başladıklarında balonlar oluşur. Bu süreç bir şenlik ateşi gibi kendi kendisini besler, tüm yakıt bitince tükenir, sonunda da çöker. Minsky’nin işaret ettiği gibi yakıt genellikle nakit olarak borçalınır ya da kredili alımlarla sağlanır.

70


South Sea Balonu:

South Sea Balonu tek bir balon değil, ikisi de 1720’de başlayan iki balondu. Birincisi Fransa’da başladı ve hemen ardından İngiltere’de ikincisi izledi.

71

Mississipi

17. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Fransa’nın bütçesinde derin bir açık görünüyordu. Paris’teki finansal kaosa çok olağandışı bir İskoçyalı katıldı, adı John Low idi. John Low, 1694’te bir düelloda adam öldürüp idamdan kaçtıktan sonra, Amsterdam’da bankacılık sistemini incelemiş ve sonunda Fransa’ya gelerek burada Mississippi Şirketi’ni kurmuştu. Orleans Dükü’nün gözüne girdi ve Dük’ün şirkete 1719’da iki etkileyici imtiyaz sağlamasını sağladı. Bunlar;Kuzey Amerika’daki tüm Fransız bölgesinde ticaret tekeli ve şirket hisseleri karşılığında Fransız Rant’larını (Fransız hükümetinin yıllık ödemeli tahvilleri) satın alma hakkıydı.

72

Son konu kraliyet sarayı açısından özellikle cazipti, çünküyatırımcılar Mississippi Şirketi’nin hisseleri karşılığında devlet tahvillerini iade edecek ve hükümetin büyük miktardaki savaşborçlarını hafifletecekti. Buna karşın Mississippi Şirketi hisselerinin fiyatı arttıkça para basacaktı.

Mississipi

73

Artık balonun oluşması için tüm bileşenler hazırdı: Finansal sistemde önemli bir değişiklik, şirketin yeni banknotlarıyla yaratılan likidite ve son spekülasyon üzerinden geçen otuz yıl.

1720’de Mississippi Şirketi’nin hisseleri yükseldi, şirket yeni banknotlar basarak yeni hisseler satın aldı ve fiyatlar daha da arttı.

Mississipi

74

South Sea Balonu

Borca batan yegane hükümet Fransa değildi. 1719’a gelindiğinde İngiltere de İspanya tahtı savaşı sırasında çok büyük borçlara girdi ve sonunda Fransa’daki Mississippi Şirketi uygulamasına benzer bir şekilde, South Sea şirketine devlet borçlarını devralması karşılığında, İspanyol İmparatorluğu ile ticaret tekeli hakkı tanıdı bununla birlikte yıllık bir ödeme yapılması da kararlaştırıldı.

75

South Sea şirketi hisseleri de yükselme olanağı buldu. 1720’de Avrupa finansal sistemine akan likidite bunu yapmasına izin verdi. Bir noktaya gelindiğinde, hisse fiyatları kendi başlarına yükselmeye başladı 150 pound’dan ve 1720’de 1000 poundu bulduve daha sonra 150 dolara kadar düştü.

South Sea Balonu

76


Ne Mississippi ne de South Sea Şirketi dış ticaret konusunda gerçek bir beklentiye sahipti. Mississippi’nin hiçbir geliri bulunmazken South Sea’nin hiç değilse devletten gelen bir gelir akışı vardı. Çağdaş gözlemciler bu gelir akışını incelediklerinde South Sea Şirketi’nin hisse başına 150 sterlinlik bir gerçek değere sahip olabileceğini öngörüyorlar. Bu da ortadaki toz bulutu dağıldıktan sonra fiyatın geldiği son nokta oldu.

77


Şimdi bir balonun oluşması için gereken dört koşul üzerinde duralım.

Bunlardan birincisi olan Minsky’ın “değişim”i, bu vakada kamu borçlarının beklenmedik bir biçimde özel bir sermaye ile yer değiştirmesi olarak ortaya çıkmıştır. İkinci koşul olan kolay kredi olanakları, özellikle Mississippi Şirketi’nden gelen kağıt paranın kendi kendisini sürekli kılmasıdır. Üçüncü koşul ise dalış şirketi olayının üzerinden 30 yıl geçmesiyle gerçekleşmiştir. Son koşul ise, piyasanın giderek artan biçimde varlık değerlemesi konusunda bilgisiz ve profesyonel olmayan kişilerin egemenliği altına girmesiyle gerçekleşmiştir

78


Balon: Fiyatların yükseldiği ve güvensizliğin rafa kaldırıldığı kısa bir dönemdir ve kuşkulu kuruluşlara fazlasıyla düşük iskonto oranlarıve yüksek fiyatlarla yatırım yapmak isteyen çok sayıda yatırımcının ortaya çıkmasına neden olmaktadır.

79


Balonlar yatırım cennetlerinde hızla yol alır ve arkalarında ne akıl ne de sosyal sınıf tanıyan bir finansal yıkım ile hayal kırıklığı bırakırlar. South Sea olayında kazık yiyen muhtemelen en ünlü kişi, “uzay cisimlerinin hareketlerini hesaplayabilirim, ama insanların deliliğini hayır” diyen Sir Isaac Newton’dur.

80

Demiryolları Balonu

Demiryolları, karayolu ulaşımını bir anda ucuz, güvenli, hızlı ve nispeten konforlu hale getirdi. Daha da önemlisi, buhar makinesi, bütün çağların en önemli, romantik ve de sanatsal çekiciliği olan teknolojik buluşuydu.

81

İlk buharlı yolculuk hattı 1825’te Darlington ile Stocktonarasında kuruldu. 1831’de ise Liverpool-Manchester hattı sağlıklıkar payları ve yükselen hisse fiyatları üretmeye başladı. Bu coşku beraberinde demir yollarında oluşan bir boğa piyasasını da getirdi. Ardından 1837 çöküşünde fiyatlar büyük bir düşüş gösterdi.


82

Ancak İngiltere’de daha önce hiç görülmeyen ikinci hisse cinneti, Kraliçe Viktorya 1842’de ilk tren yolculuğunu yaptıktan sonra ortaya çıktı. Kraliçenin tren yolculuğu yapması halkın tren yolculuğu yapmaya ilgisini öylesine tetikledi ki, bunu modern teknoloji tutkunları bile anlamakta güçlük çekebilirler. Tıpkı günümüzde insanların “internet zamanı” demeleri gibi, 1840’larda da “tren zamanı” geçerli deyim sayılıyordu.


83

1844 yılının sonuna gelindiğinde, en büyük üç demiryolu şirketi %10 kar payı ödüyordu. 1845’in başında ise 16 yeni hat planlanmış, 50 yeni şirkete lisans verilmişti. Bu kuruluşlar çoğunlukla %10’luk bir kar payı garantisi veriyor ve yönetim kurullarında genellikle el altından aldıkları hisseler karşılığında hatırı sayılır paralar ödenen milletvekili ve aristokratların oturmasıyla tanınıyorlardı.


84

1845 yazının sonunda, mevcut hisselerin %500 artmasıyla en az 450 yeni şirket tescil edilmişti. Dünya ölçeğinde Bengal’den Guyana’ya kadar yabancı demiryolu hatları yapılması tasarlanıyordu. Yalnızca İrlanda’da 100’den fazla yeni hat tasarlanmıştı. Balonun ileriki döneminde, kelimenin tam anlamıyla “hiçbir yerden hiçbir yere”hatlar planlandı. Yol üzerinde hiçbir kasaba yoktu.

Minsky’nin “değişim”i burada açığa çıkıyordu.


85

Kredi aynı şekilde boldu: 1840’larda satın alma iştirak taahhüdübiçimine dönüştü. Buna göre yatırımcı alım fiyatının küçük bir bölümü ile “iştirak taahhüdü”nde bulunuyor ve inşaat sermayesi gerektiğinde bedelin kalan kısmını ödemeye davet ediliyordu.


86

Tüm balonlarda olduğu gibi, kredinin aniden daralması bu balonun patlamasına neden oldu. İnşa sürecinin başladığı 1845 yılında yatırımcılar gerekli sermayeyi ödeme davetine icabet edebilmek için mevcut hisselerini sattılar. Ekim 1845’e gelindiğinde herşey bitmişti. Fiyaskoyu bildiren Times of London “balon” kelimesini popüler finans

sözlüğüne şöyle soktu:

“Dev bir servet balonu gözlerimizin önünde patladı.”


87


Sonuç:

“Eski kuralların unutulacağı spekülatif piyasalar daima varolacaktır. Sinyallerini fark etmeyi öğrenin: Teknolojik ya da finansal “değişim”, aşırı kredi kullanımı, son balonun unutulması ve zor matematikle uğraşmaktansa makul hikayelere inanmaya hazır bir yeni yatırımcı akını.”

Bunlar olduğunda cüzdanınıza sahip çıkın ve John Templeton’un ünlü uyarısını hatırlayın:

Dilimizin en pahalı dört sözcüğü,

“Bu kez farklı olacak”

88

Yatırıma Dair

Unutmayın;

“Ucuz hisseler yalnızca serin kanlı, analitik düşünceli ve yaşlı olanları heyecanlandırır.”

89

Panikle Nasıl Başa Çıkılır?

Profesyonelleri amatörlerden ayıran iki şey vardır:

Birincisi, acımasız ayı piyasalarının yaşamın bir gerçeği olduğunu ve bunların etkilerinden kaçmanın imkansızlığını bilmektir.

İkincisi, işler zorlaştığında profesyonel plana bağlı kalır, amatör ise yolunu kaybeder.

90

KAYNAKÇA

91

KAYNAKÇA

Documents

Yatirimci ve piyasa psikolojisi