2132

İZMİT SIRRI PAŞA KONAĞI BEZEMELERİ

Yıldırım KARADENİZ*

Giriş

Sırrı Paşa Konak, İzmit merkez Hacı Hasan Mahallesi Yukarı Hasan Mahallesi Pazar mev-kiindedir. 19. yüzyılın ikinci yarısında Kocaeli’nin ilk mutasarrıfı Sırrı Paşa tarafından

yaptırılmıştır. Ahşap ve kâgir olan konak iki kat üzerine çatı katından oluşmuştur.1 Konağın bahçeden ve avludan olmak üzere iki girişi bulunmaktadır. Yapının ana girişi güney yönündeki bahçe tarafındadır. Binanın zemin katı ve birinci katındaki sofalar oda olarak, taşlık ve holler ise sirkülasyon alanları olarak kullanılmaktadır. Zemin katta misafir odası ve taşlık arasındaki odada gömülü su küpleri bulunmaktadır.2 Konağın yüksek bahçe istinat duvarlarında Roma dönemi devşirme mimari parçalar kullanılmıştır. Yapı bahçe duvarlarındaki arkeolojik eserler ve içerideki kalem işi bezemeler ile İzmit’in en önemli tarihi yapılarından biridir.3

* Öğretim Görevlisi, Kocaeli Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları, Kocaeli. e-mail: yildirim.karadeniz@kocaeli.edu.tr

1 Taner Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli, 2011, s.142.2 Nevnihal Erdoğan, Mehtap Özbayraktar, Sonay Ayyıldız, Tarihi İzmit Kent Merkezi Geleneksel Konutları,

İstanbul, 2011, s.190-191.3 Nevnihal Erdoğan ve diğerleri; Tarihi İzmit Kent Merkezi Mahalleler-Sokaklar-Mimari Eserler, İstanbul, 2011,

s.80.

Yıldırım KARADENİZ

2133

Bu makalede Sırrı Paşa konağının muhtelif alanlarında yer alan bezemeleri incelenecektir. Ancak buna geçmeden önce Selim Sırrı Paşa hakkında bilgi vermek yerinde olacaktır.

Selim Sırrı Paşa

Konağa adı verilen Sırrı paşa, 1851 yılında Vidin’de doğmuştur. Babası Seyyit Bey, annesi Pem-be Hanım’dır. İptidaiye ve rüştiye eğitimini Vidin’de tamamlamıştır. Daha sonra Vidin hükümet dairesine kâtip olarak girmiş; bir süre sonra da Vidin’de vali olarak bulunan Hakkı Paşa’nın maiyetinde İstanbul’a gelmiştir. Onun yardımı ile eğitimini tamamlamış ve Hakkı Paşa’nın ye-ğeni Melek Hanım’la evlenmiştir. Yeniden devlet hizmetine girerek Sivas ili mektupçuluğuna oradan da Sivas merkez mutasarrıflığına yükselmiştir. Bu sırada uygulamaya giren bir kanunla Osmanlı Devleti’nin ilk Genel Yol İşleri Gezici Müfettişliğine atanmıştır. Gösterdiği başarı üzerine 1888’de İzmit mutasarrıflığı ile görevlendirilmiş.4Bayındırlıktan yetiştiği için İzmit mu-tasarrıflığı sırasında yol yapım işlerine hız vermiştir. İzmit Garı’ndan Taraklı’ya kadar olan ve 18 saat devam eden şose onun eseridir. Demiryolu boyunca sıralanan ve İzmit’in bir özelliği olan çınar ağaçlarını bu esnada diktirmiştir. Son yıllarını İzmit Yukarı Pazar’da yaptırmış oldu-ğu köşkünde geçirmiş, 1924 yılında vefat etmiştir.5

Sırrı Paşa Konağı Bezemeleri

Konak’taki bezemelerin en yoğun olarak görüldüğü yerler kabul salonunun tavanı ve girişteki sofanın tavanlarıdır. Sofalar Türk evinin en karakteristik öğelerinden biri olması sebebiyle di-ğer alanlara göre çok daha yoğun bir bezeme görülmektedir. Tavan resimlerinde ve kalem işi bezemelerde herhangi bir nakkaş adı ve imzası bulunmamaktadır. Fakat tavanlardaki manzara resimlerinde görülen ince ve güçlü işçiliğin “Dersaadet” ten gelen yetenekli nakkaşların veya ressamların eseri olduğu söylenebilir.6

4 İbrahim Kazan,” İzmit Mutasarrıfı Selim Sırrı Paşa”, http://www.ibrahimpazan.com/index.php?option=com_content&view=article&id=218:zm-t-mutasarrifi-sel-m-sirri-pasa-1851-1924&catid=18:koekler-ve-dallar&Itemid=142, (erişim tarihi, 12.05.2016)

5 Turgut Karaçoban, “ Yüzyıllık Çınarların İzinden: Selim Sırrı Paşa Ve İzmit-Ankara Demiryolu Serüveni”, Uluslararası Gazi Akçakoca Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli, 2015, s.739-752.

6 Candan Nemlioğlu, “Kocaeli İli’nin Zarif Yapısı Sırrı Paşa Konağı’nın Osmanlı Konak Mimarisindeki Yeri Ve Önemi”, Uluslararası Karamürsel Alp Ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II, c.III, Kocaeli, 2016, s.1731-1737.

İzmit Sırrı Paşa Konağı Bezemeleri

2134

18. ve 19. yüzyıl barok ve rokoko tarzı süslemeler sivil mimaride bilhassa konakların, sarayların

tavan süslemelerinde yoğun bir şekilde uygulanması ilk olarak Abdülaziz ve I. Abdülhamid

dönemindeki yapılarda dikkati çeker. Bu dönemlerdeki yapılarda uygulanan birbirinden güzel

bezemeler daha sonraki yapılara da örnek teşkil etmiştir. Barok; Klasik Rönesans üslubunu

eğri büğrü, sedef ve incilere benzeyen deniz kabukları şeklindeki bezemelerden meydana

getirilen bir süslemedir. Bu mimari üslubun üstadı mimar Berninidir.

Klasik Rönesans devrinden sonra bütün dünyaya yayılmış olan bu üslup 1730 dan sonra Türk

mimarisine girerek Türk barok üslubu olarak benimsenmiştir.7 Rokoko 18. yüzyıl ortalarına

doğru barok üslubundan sonra oluşmuş barok üslubuna göre daha ince ve kıvrımları daha

zariftir. Rokoko da barok üslubunda olduğu gibi Türk zevkine göre uygulanmış ve Avrupa

rokokosundan farklı Bir Türk rokokosu oluşmuştur.8

Osmanlı sanatında 18. yüzyıl başlarında görülmeye başlayan Avrupa sanatı etkisi, yüzyı-

lın ortalarından itibaren klasik Osmanlı mimarisiyle barok arası bir tür olarak ortaya çıktığı

görülmektedir. Barok’a daha yakın duran bu türde verilmiş ilk eser Nuruosmaniye Camii-

dir. Bu caminin planındaki yuvarlak hatların öne çıkarılması itibariyle barok mimarisi özelli-

ği göstermektedir.9 Mimarinin planlarında çok fazla kendini göstermeyen bu üslup, mimari

süslemede oldukça fazla uygulama alanı bulmuştur. Özellikle sarayların ve konakların tavan

bezemelerinde çok yoğun uygulanmıştır. Bu üslubun en güzel örnekleri Topkapı Sarayı’nda III.

Ahmed’in yemiş odasındaki bezemelerde görülür. Bu üslubun süslemelerinde çiçek motifleri,

buketli vazolar, meyveli kâseler, palmetler, lotüsler oldukça sık kullanılan motif örnekleridir.10

Sırrı Paşa konağının bezemelerinin de oldukça başarılı olduğu ilk bakışta göze çarpmaktadır.

Konağın kalem işi süslemeleri ve manzara resimleri tavanda yoğun bir şekilde yer alır. Tavan

süslemelerinde kıvrımlı yaprakları oluşturulan desenler üç boyutlu bir şekilde renklendirilmiş-

tir. Ayrıca bu kompozisyonların ortasında dikdörtgen şeklinde bir madalyon ve bu madalyon-

ların içinde manzara resimleri yapılmıştır. Yapılarda uygulanan resimleri ilk olarak “I. Abdulha-

mid döneminde bir süre Türkiye de kalmış olan Abbe Toderini gezdiği Türk evlerinde daha çok

çiçek ve gemi resimlerinden oluşan figürsüz kompozisyonlar gördüğünü yazmıştır”.11 Ayrıca Sultan

Abdülaziz Han tarafından İstanbul’a davet edilen P.D. Guillement, Sultan’ın da desteğiyle

Beyoğlu’nda “Resim Akademisi” açarak çalışmalar yapmıştır. Konağın tavan resimlerinin de

Sultan tarafından İzmit’te yaptırılan “Av Köşkü”nün tavan resimleriyle benzerlik göstermesi,

Sırrı Paşa Konağındaki resimlerinde saray için çalışan sanatçılar tarafından yapılmış olabileceği

düşüncesini güçlendirmektedir. 2011 de yanan binanın duvar ve tavan resimleri ile kalem

işlerinin yenilenmesinde Dolmabahçe Sarayından gelen nakkaşların çalıştığı belirtilir.12

7 K.Zeynep Güney - A. Nihan Güney, Osmanlı Süsleme Sanatı, Ankara, 2000, s.62.8 Güney, Age, s.63.9 Turgut Cansever, Anadolu’da İslam Kültür Ve Medeniyeti, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Sanat Eserleri-7,

Ankara, 2007, s.331.10 Nursel Gülenaz, Batılılaşma Dönemi İstanbul’unda Hanlar ve Pasajlar, İstanbul, 2011,s.96-97.11 Güney, Age, s.97.12 Nemlioğlu, “Kocaeli İli’nin Zarif Yapısı Sırrı Paşa Konağı’nın Osmanlı Konak Mimarisindeki Yeri Ve Önemi”,

Yıldırım KARADENİZ

2135

Sırrı Paşa konağının tavan bezemelerindeki manzara resimleri diğer kalem işi bezemelerle bir-likte tavana bir bütünlük ve hareketlilik katmıştır. Manzara resimleri sıva üzerine astar sürüle-rek yağlı boya tekniğiyle yapılmıştır. Konağın giriş tavanının desenini ortada kıvrımlı şekillerle ve lotüs motifleriyle bir kompozisyon oluşturulmaktadır. Tavan süslemesi ortadan başlayarak kademeli şekilde farklı genişliklerdeki bordürlerle yan duvarlarla birleşmiştir. Bezemeler kırık beyaz ve açık ton krem rengi zemin üzerine uygulanmıştır.

s.1733.

İzmit Sırrı Paşa Konağı Bezemeleri

2136

Üst Kat Tavan Süslemeleri

Tavanla yan duvarların birleştiği yerde yanları köşeli dikdörtgen ve sekiz kenarlı geometrik formların oluşturduğu geniş bir bordür bulunmaktadır. Bordürlerdeki dikdörtgenlerin içinde lotüs yapraklarla oluşturulmuş kompozisyonlar görülmektedir. Köşelerde ise içlerinde penç, gülbezek veya açılmış gül’e benzeyen motifleri bulunan sekiz kenarlı geometrik şekiller görül-mektedir. Bu motifler aralarda tek başına bir kompozisyon oluşturarak bordürde bir hareket-lilik sağlamıştır. Lotüs yaprakları da bir tepelikten çıkarak kıvrık dal üslubuyla kendi içinde ayrı bir kompozisyon oluşturmaktadır. Tavanın iki kısa kenarında dikdörtgenler içinde irili ufaklı yapıların olduğu manzara resimleri bulunmaktadır. Avrupa mimari özelliğinin yansıtıldığı re-simlerde derinliğe önem verildiği görülür. Tavandaki düzenlemeleri meander olarak adlandı-rılan dizisinin bulunduğu bir kuşak çevreler.13 Manzara resimlerinin bulunduğu madalyonların etrafında barok ve rokoko tarzı motiflerden oluşturulmuş kompozisyonlar bulunmaktadır. Ayrıca bu kompozisyonların ortasında acık mavi zemin üzerinde yağlı boya tekniğiyle yapıl-mış çiçek buketi görülmektedir.

13 Nemlioğlu, Kocaeli’nin Zarif Yapısı…., s.1734.

Yıldırım KARADENİZ

2137

Tavanda yapılan bezemelerde oldukça ince ve güçlü bir işçilik göze çarpmaktadır. Ortada ve köşelerde girland denilen tasarımlar görülmektedir. Bezemenin dallarında altın yaldız kulla-nılmıştır. Motiflerde ise, açık mavi ve bordo renk sulandırma veya gölgelendirme tekniği ile uygulanarak süslemeye derinlik kazandırılmıştır. Madalyonların etrafında palmet ve lotüs mo-tiflerinin oluşturduğu barok şekiller görülmektedir. Bir diğer tavan bezemesinde ise diğerleri-ne göre daha sade bir bezeme görülmektedir. Ortada dikdörtgen bir şekil içinde barok farklı kompozisyonlar uygulanmıştır. Bordürlerle yan duvarlar birleştirilmiştir. Köşelerde köşebent formuna benzeyen paftalı alan içinde palmet yapraklarıyla oluşturulmuş penç veya gülbezek motifi kademeli bir şekilde uygulanmıştır.

İzmit Sırrı Paşa Konağı Bezemeleri

2138

Konağın yan duvarlarında çok fazla bezeme yoktur. Sadece dikdörtgen bir bölüm içinde ba-rok şekillerin olduğu bezemeler görülmektedir. Ortada barok formlardan oluşan bir sehpa, üzerinde içinde çiçeklerin olduğu bir vazo tasarlanmış olup etrafında lotüs ve palmet yap-raklarının oluşturduğu girlandlar yer almaktadır. Yan duvarlarda yapının girişindeki desenin benzerinin uygulandığı görülmektedir. Geniş ve dar bordürlerle oluşturulan şekillerin içinde lotüs ve palmetlerle kıvrık dal üslubu kullanılarak simetri tasarımlar uygulanmıştır.

Konağın Yan Duvarlarındaki Bezemeler

Yıldırım KARADENİZ

2139

Yan duvar bezemeleri pano şeklinde tasarlanarak içlerinde barok bezemelerinin olduğu sade bir süsleme görülür. Tavanlarda görülen manzara resimlerini yan duvarlarda göremiyoruz. Fa-kat bitkisel bezemelerde benzerlik görülmektedir. Genel olarak bezemelerde fazla rengin kullanılmadığı ancak süslemelerdeki sadelik dikkat çekicidir. Konağın bezemelerindeki bu sa-deliğin yanında çok zarif ve ince bir işçilik göze çarpmaktadır. Yapıdaki bezemelerde barok ve rokoko üslubu motiflerin yanı sıra geometrik şekillerin birlikte uygulandığını görmekteyiz. Bu geometrik şekiller genelde dikdörtgen, kare, sekizgen ve yuvarlak formlar olarak tasarlan-mıştır. Geometrik formlar genelde tavan süslemelerinde daha yoğun olup yan duvarlarda ise daha çok dikdörtgen panolar tasarlanarak barok ve rokoko bezemenin ağırlık kazandığı gö-rülmektedir. Panoların ortası boş bırakılarak süsleme kenar kısımlarda simetri olarak uygulan-mıştır. Aslında bu uygulama sadece Sırrı Paşa konağına özgü bir durum değildir. Kocaeli’nde bulunan diğer yapıların barok tarzı bezemelerinde de sıklıkla karşılaşılan bir uygulamadır. Ta-van süslemeleri yoğun ve girift olmakla birlikte yan duvarlar bunun tam aksine daha sadedir. Tavan bezemelerinde görülen renklerin aynısı yan duvarlarda da kullanılmıştır. Yine de yapıda uygulanan barok ve rokoko bezeme her ne kadar batı tarzı görülse de daha çok Türk zevkine göre yapıldığı dikkati çekmektedir.

Sonuç

Selim Sırrı Paşa konağı, Mimarisi ve bezemeleriyle Kocaeli’nin en önemli yapılarındandır. Ko-nağın bezemelerinin oldukça ustalıkla yapıldığı ve iyi bir şekilde korunduğu görülmektedir. Yapının süslemesindeki manzara resimlerinin Sultan Abdülaziz döneminde İzmit’te yaptırılan Av Köşkü’nün resimleriyle benzerlik göstermesi bakımından da oldukça önemli bir yapı oldu-ğu anlaşılmıştır. Kocaeli’ndeki birçok yapının süslemelerin de görülen bozukluklar bu yapıda görülmemektedir. Örneğin İzmit’te bulunan Atatürk ve Redif Müzesinin bezemeleri de barok ve rokoko tarzda yapılmış, fakat Selim Sırrı Paşa konağıyla kıyaslanamayacak kadar bozuk bir bezemeye sahiptir. İki yapıda mimari bakımdan oldukça güzel örneklerdir. Fakat bezeme bakımında Sırrı Paşa konağı çok daha ustalıkla yapılmış zarif bir süslemeye sahiptir. Bunun da konağa olan ilgiyi bir kat daha artırdığı, gelen ziyaretçi yoğunluğundan anlaşılmaktadır. Bunun nedeni yapıda görülen kalem işleri sadece duvarların boş kalmaması için yapılan bir iş olarak görülmemesi aynı zamanda insan ruhuna hitap edebilmesi ve bunu da kalemişi tekniği ile gerçekleştirilmesidir.

Maalesef günümüzde yapılan birçok yapının süslemesinin oldukça bozuk olduğu görülmek-tedir. Bunun en önemli sebebi; bu işin eğitimini almamış, motif, renk ve tasarım bilgisi olmayan kişilere veya guruplara yaptırılmış olmasından kaynaklanmaktadır. Bunun yanında, bir mimari yapının süslemesinin en az o yapı kadar önemli olduğu bilincinin olmaması bu sebeplerden birkaçı olarak gösterilebilir. Dolayısı ile bizimde gelecek nesillere bırakabileceğimiz güzel eş-siz bezemelerle dolu yapılar yapmamız gerekmektedir. Bunu yapmak için öncelikle aşağıda birkaç maddeyle anlatmaya çalıştığım önerilerin süratle hayata geçirilmesi gerekmektedir.

Öneriler

1. Bir yapının mimarisi kadar süslemesinin de ne kadar önemli olduğu tarihten örnekler verilerek halkta bu bilinç oluşturulmalıdır. Çünkü halk bu konuda bilinçlendirilmediği takdirde ne kadar güzel, zarif ve sanatsal süslemeler yapılırsa yapılsın gelecek nesillere aktarılmasında büyük sıkıntılar yaşanır.

İzmit Sırrı Paşa Konağı Bezemeleri

2140

2. Mimarideki kalem işi süslemeleri yapanlar bu işin eğitimini almış kişilerden oluşmalıdır. Üniversitelerin Geleneksel Türk Sanatları bölümündeki akademisyen ve alanında uz-man kişiler ekiplerin başında görevlendirilmelidir.

3. Üniversitelerin ilgili alanlarından mezun olan öğrenciler bu tarz yerlerde istihdam edi-lerek hem mimarideki çarpık ve hiçbir sanatsal değeri olmayan süslemelerin önüne geçilmiş olur, hem de bu alanlardan mezun olanlara iş imkânı sağlanmış olur.

4. Her il de Türk İslam sanatlarında alanında uzman ve akademisyenlerden oluşan bir kurul oluşturularak mimaride yapılacak kalem işi süslemelerin bu kurullar tarafından onaylandıktan sonra yapılmalıdır.

KAYNAKÇA

Aksoy Taner, Kocaeli Kültür Envanteri, Kültür Yay., Kocaeli, 2011.

Erdoğan Nevnihal - Özbayraktar Mehtap - Ayyıldız Sonay, Tarihi İzmit Kent Merkezi Geleneksel Konutları, Kültür Yay., İstanbul, 2011.

Kazan İbrahim, ”İzmit Mutasarrıfı Selim Sırrı Paşa”, erişim tarihi,12.05.2016, http://www.ib-rahimpazan.com/index.php?option=com_content&view=article&id=218:zm-t-muta-sarrifi-sel-m-sirri-pasa-1851-1924&catid=18:koekler-ve-dallar&Itemid=142,

Karaçoban Turgut,“Yüzyıllık Çınarların İzinden: Selim Sırrı Paşa ve İzmit-Ankara Demiryo-lu Serüveni”, Uluslararası Gazi Akçakoca Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli, 2015.

Nemlioğlu Candan, “Kocaeli İli’nin Zarif Yapısı Sırrı Paşa Konağı’nın Osmanlı Konak Mima-risindeki Yeri Ve Önemi”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II, Kocaeli, 2016.

Güney K.Zeynep - Güney A. Nihan, Osmanlı Süsleme Sanatı, Ankara, 2000.

Cansever Turgut, Anadolu’da İslam Kültür Ve Medeniyeti, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Sanat Eserleri-7, Ankara, 2007.

Gülenaz Nursel, Batılılaşma Dönemi İstanbul’unda Hanlar ve Pasajlar, İstanbul, 2011.