Yûsuf el-Karadâvî Çev.: İshak Emin Aktepe •••••••• Giriş · PDF fileYusuf el-Karadâvî Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VII (2007), sayı: 1 202 yantlarında

Sünnet ve İslam Hukuku I••••

Yûsuf el-Karadâvî Çev.: İshak Emin Aktepe••••••••

Giriş

Batı fikrinin uşakları sünnete yönelik art niyetli bir hücum kampanyası yürütmektedir. Amaçları sünnetin yok edilmesini sağlamaktır. Sahip oldukları bütün kuvvetle ve bildikleri bütün hilelerle bu uğurda çalışmaktadırlar. Her ne kadar hedefleri aynı olsa da kullandıkları metotlar ve takip ettikleri yollar farklıdır.

Bunlardan bir kısmı sünnetin sübutu konusunda şüphe uyandırma işini yüklenmiştir: Ya sünnetin tamamından ya da sünnetin ana gövdesini oluşturan ve çoğunluğunu teşkil eden kavlî sünnetlerden veya haber-i vâhidlerden yahut da İmam Buhârî’nin (194-256/809-869) el-Câmiu’s-sahîh adlı eseri gibi muteber hadis eserlerinden ya da Ebû Hüreyre (ö. 58/678) gibi meşhur râvilerden kuşkulanılması için çaba sarfederler.

Bunların bazısı da sünnetin hücciyetini, İslâm hukukunun kaynaklarından biri oluşunu ve fıkhı yönlendirişini eleştirme bayrağını taşır. Kur’ân-ı Kerîm var olduğu için sünnete ihtiyaçları yokmuş!

Bazı kimseler de sünneti yine sünnetle yıkma gayreti göster-mektedir. Bunun için tahrif ettikleri bazı hadisleri kullanmakta ve bunların anlamlarını çarpıtmaktadırlar. Böylece hadisleri asıl anlamları dışında başka manalarda delil olarak kullanmaktadır-lar.

Tahrif Edilmiş Bir Hadis

Bu kimselerin kötü amaçlarla kullandıkları hadislerden birisi şudur: Hadis, hurma ağaçlarının aşılanması konusunu içeren meşhur bir haberdir ve İmam Müslim (ö. 261/874) tarafından el-Müsnedü’l-câmi’ adlı eserde nakledilmiştir. Bu hadisin bazı var-

• Orijinal adı “el-Cânibu’t-teşrî’î fi’s-sünneti’n-nebeviyye” olan makale için bk.

es-Sünnetü’n-nebeviyye ve menhecüha fî binâi’l-ma’rifeti ve’l-hadâra, I-II, Amman: Müessesetü Âlü’l-Beyt, 1991.

•• Dr, Türkiye Finans Katılım Bankası, [email protected]

Yusuf el-Karadâvî

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VII (2007), sayı: 1

202

yantlarında Hz. Peygamber’e şöyle bir söz nispet edilmektedir: “Sizler dünya ile ilgili işlerinizi daha iyi bilirsiniz”1.

Bazı kimseler sadece bu bir tek hadise dayanarak siyaset ve devlet yönetimi konularındaki İslâm’ın hükümlerini silmeye kal-kışmıştır. Zira siyaset, özüyle olsun teferruatıyla olsun dünya iş-lerine dahildir. O halde bizler bu konuyu daha iyi biliriz. Vahiy bu konularda ne hüküm verebilir ne de yönlendirme yapabilir. Bu kimselere göre İslâm, devletsiz dindir, şerîatsiz akîdedir.

Bir başka grup ise sadece bu tek hadise dayanarak bütün ekonomik düzeni İslâm’dan temizlemeye soyunmuştur.

25 yıllık eski bir dostla bu konuda bir tartışma yaptık. O, İs-lâm’ın ekonomik meselelerde kural koyma, yönlendirme ve dü-zenleme yapamayacağını iddia ediyordu. Dayandığı delillerin en başında gelenlerden biri de bu hadis idi. Bu tartışmanın kayıtla-rını ve arkadaşımın argümanlarını –bilakis şüphelerini- başka bir çalışmamda yazdım. Orada bunlara verdiğim cevapları da bulabi-lirsiniz.

Önemli olan şu ki bazı kimseler bu tek hadise dayanarak bü-yük hadis eserlerinde yer alan alışveriş, muâmelât, sosyal, eko-nomik ve siyâsî ilişkilerle ilgili pek çok hadisi devre dışı bırakmak istemektedirler. Sanki Hz. Peygamber bu hadisi nebevî sünneti oluşturan bütün söz, fiil ve takrirlerini neshetmek için söylemiş!

İşte bazı insanların bu aşırılıkları, büyük muhaddis Ahmed Muhammed Şâkir’i (1892-1958) Ahmed b. Hanbel’in (ö. 241/855) Müsned’ini neşrederken bu hadisle ilgi şu değerlendirmeyi yap-maya itmiştir:

“Bu hadis üzerinde Mısır’daki mülhidler ile şarkiyatçıların uşağı ve misyonerlerin talebesi olan Avrupa mamulü adamlar yaygara koparmaktadırlar. Bu hadis, herhangi bir sünneti yok etmek, sosyal olgular ve başka konulardaki İslâmî hükümlerden herhangi birini ortadan kaldırmak istediklerinde sünnet bağlıla-rına, onu ihyâ etmek isteyenlere, dinin hizmetkârlarına ve koru-yucularına karşı kullandıkları temel bir delil olmuştur. Onlara göre bu konular dünya ile ilgilidir ve Enes b. Mâlik tarafından nakledilen hadiste de açıkça “Sizler dünya ile ilgili işlerinizi daha iyi bilirsiniz” buyurulmaktadır. Allah bilir ya onlar ne dine, ne

1 Ahmed b. Hanbel, III, 152; Müslim, IV, 1836; İbn Mâce, II, 825; Bezzâr, Müsned, III, 153.

Sünnet ve İslam Hukuku I


203

ulûhiyete ve ne de nübüvvete kalplerinin derinliklerinde îmân etmekteler. Îmân ettiğini söyleyenler ise dilleriyle sadece bunu söylerler. Bunu güven ve itmi’nân içinde değil taklid ve korku se-bebiyle yaparlar. Kalpleri ise hayal ettiği şeylere îmân eder. İş ciddileşip din, Kur’ân ve sünnet Mısır’da ve Avrupa’da öğrendik-leriyle çelişince bunlarla diğerlerini karşılaştırmaktan ve arala-rından birini tercih etmekten çekinmezler. Her zaman efendileri-nin kendilerine öğrettiğini ve kalplerine yerleştirdiği şeye öncelik verirler.! Sonra da hem kendileri hem de başkaları bunların müslüman olduğunu söyler! Hadisin anlamı apaçıktır. Hiçbir nass ile çelişmemektedir. Sünnetin hiçbir alanda delil olamaya-cağına delâlet ettiği falan da söz konusu değildir. Hz. Peygam-ber’in hurma ağacının aşılanması meselesinde oradakilere söyle-diği şey “Bunun faydalı olduğunu zannetmiyorum” dan ibârettir. Onlara ne emir vermiş ne de yasak koymuştur. Allah’ın böyle bu-yurduğunu falan da söylememiştir. Burada bir sünnet koymuş da değildir. Dolayısıyla bu hadise dayanılarak dinin ahkâmını yıkmaya çalışmak yanlıştır”2.

O halde “Sizler dünya ile ilgili işlerinizi daha iyi bilirsiniz” ne anlama gelmektedir?

Aslında bu cümlenin anlamı hiç kapalı değil, açıktır. Bu, di-nin insanların dünyevî ihtiyaçlarının ve içgüdülerinin sevkiyle yaptıkları beşerî işlere müdâhele etmediği mânâsına gelir. Ancak bu işlerde de eğer ifrat, tefrit ve tahrif söz konusu olursa dinin müdâhelesi ortaya çıkar. Örneğin din, insanların içgüdüsel ve sıradan bütün davranışlarını Rabbânî yüce hedeflerle ve ahlâkî mükemmel değerlerle irtibatlandırmaya çalışır. Daha sonra da bu amellerin yapılmasında insanı hayvanlardan ayıran yüksek sevi-yeli beşerî edep kuralları ortaya koyar.

Aşağıda bir takım dünyevî işlerden örnekler sunacak ve İs-lâm’ın bu konulardaki yaklaşımını inceleyeceğiz.

1- Savaş

Örneğin savaş konusunu inceleyelim.

İslâmiyet, savaşın yapılma gerekçelerini sınırlamış, cihad için hazırlanılmasını emretmiş, düşmana karşı tedbir alınmasını is-temiş ve savaş için güç yetirilebildiği ölçüde kuvvet teçhiz edilme-sini buyurmuştur. Bu konuda şu âyetlere bir bakalım:

2 Ahmed b. Hanbel, hd. no: 1395 (ta’lik).

Yusuf el-Karadâvî


204

“Ey îmân edenler! Tedbirinizi alın; bölük bölük savaşa çıkın, yahut topyekün savaşın”3.

“Onlara karşı gücünüz yettiği kadar kuvvet ve cihad için bağ-lanıp beslenen atlar hazırlayın, onunla Allah’ın düşmanını, sizin düşmanınızı ve onlardan başka sizin bilmediğiniz, Allah’ın bildiği kimseleri korkutursunuz. Allah yolunda ne harcarsanız size eksik-siz ödenir, siz asla haksızlığa uğratılmazsınız”4.

“Sen de içlerinde bulunup onlara namaz kıldırdığın zaman, on-lardan bir kısmı seninle beraber namaza dursunlar, silahlarını yanlarına alsınlar, böylece (namazı kılıp) secde ettiklerinde (diğer-leri) arkanızda olsunlar. Sonra henüz namazını kılmamış olan di-ğer grup gelip seninle beraber namazlarını kılsınlar ve onlar da ih-tiyat tedbirlerini ve silahlarını alsınlar. O kafirler arzu ederler ki siz silahlarınızdan ve eşyalarınızdan gafil olsanız da üstünüze birden baskın yapsalar. Eğer size yağmurdan bir eziyet olur yahut hasta bulunursanız silahlarınızı bırakmanızda size bir günah yok-tur. Yine de tedbirinizi alın. Şüphesiz Allah, kafirler için alçaltıcı bir azab hazırlamıştır”5.

Bir de şu hadîs-i şeriflere bakalım:

“Dikkat edin! Kuvvet atmaktır!”6.

“Önce atıcılığı öğrenip sonra unutan, bahşedilmiş bir nimeti in-kâr etmiş olur”7.

“Allah’ın kelimesini üstün tutmak için savaşan kişi Allah yo-lunda demektir”8.

İslâmiyet savaşta gözetilmesi gereken bir takım kurallar koy-muştur: “Size karşı savaş açanlara, siz de Allah yolunda savaş

3 en-Nisâ (4), 71. 4 el-Enfâl (8), 60. 5 en-Nisâ (4), 102. 6 Tayâlisî, Müsned, I, 136; Ahmed b. Hanbel, IV, 156; Saîd b. Mansûr, Sünen, V, 223; Ebû Ya’lâ, Müsned, III, 283; Ebû Avâne, Müsned, IV, 503; İbn Hibbân, Sahîh, XI, 7; Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, XVII, 330; Hâkim, Müstedrek, II, 358; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, X, 13.

7 İbn Ebî Şeybe, Musannef, V, 303; Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat,.IV, 273. 8 Tayâlisî, Müsned, I, 66; Abdurrezzâk b. Hemmâm, Musannef, V, 268; Ahmed b. Hanbel, IV, 392, 401, 405, 417; Abd b. Humeyd, Müsned, I, 195; Ebû Ya’lâ, Müsned, XIII, 234; Ebû Avâne, Müsned, IV, 485-486; İbn Hibbân, Sahîh, X, 493; Hâkim, Müstedrek, II, 119; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, IX, 168.



205

açın. Sakın aşırı gitmeyin, çünkü Allah açırı gidenleri sevmez”9 âyeti ile “Ganimetten mal çalmayın, ihânet etmeyin, vahşice öl-dürmeyin ve çocuklara dokunmayın!”10 hadisi bu kurallardan bir kısmını içermektedir.

Bununla birlikte savaşta kullanılacak silahların türü, bunla-rın îmâli, nasıl kullanıldıklarının öğrenilmesi vb. konular dinin müdâhelesi söz konusu değildir. Bunlar Savunma Bakanlığını ve Genel Kurmay Başkanlığını ilgilendirir.

Herhangi bir yüzyılda silah nevinden kılıç, mızrak ve ok bu-lunurken; bir başka asırda mancınık, bir diğerinde tüfek ve top, bir başka asırda ise çeşit çeşit bombalar ve füzeler mevcut olabi-lir.

Ordular bir zaman atlara, bir diğer zaman fillere ve bir baş-kasında da tanklara, uçaklara ve uzay araçlarına binerek sava-şabilirler.

Orduların atlara binerek savaştıkları dönemdeki savaş konu-sundaki dînî emirler ile uzay araçlarına binerek savaştıkları dö-nemdeki aynıdır.

Amaç “Allah’ın kelimesinin üstün tutmak”, kural (edep) “ihânet etmemek ve vahşice öldürmemek” ve “aşırı gitmemek; çünkü Allah aşırı gidenleri sevmez”.

Güç yetirilebildiği ölçüde kuvvet teçhizi, tedbir alınması ve savaş eğitimi vs. vs. Aletler, vesileler ve keyfiyetler değişkenlik gösterebilir. Ancak kurallar ve amaçlar her zaman aynıdır.

2- Ziraat

İkinci bir örnek olarak da ziraat konusuna bakalım.

İslâmiyet ziraî faaliyetleri teşvik eder. Çiftçilerin Allah katında oldukça büyük mükafatları olduğunu ifade eder. Nakledildiğine göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Bir kuş, insan ya da hayvan bir çiftçinin ekininden ya da ağacından bir şey yediği za-man, bu yenilenler sadaka yerine geçer”11.

9 el-Bakara (2), 190. 10 Mâlik, II, 448; Abdurrezzâk b. Hemmâm, Musannef, V, 220; Ebû Ya’lâ,

Müsned, III, 6; Ebû Avâne, Müsned, IV, 234; Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat,.I, 49, 226; a.mlf., el-Mu’cemü’l-kebîr, VIII, 70; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, V, 256, 317, 318.

11 Ma’mer b. Râşid, Câmi’, X, 456; Tayâlisî, Müsned, I, 244, 267; Humeydî, Müsned, II, 536; Ahmed b. Hanbel, III, 147, 228, 243; Abd b. Humeyd,

Yusuf el-Karadâvî


206

Fakat din, insanların nasıl ziraat yapacaklarına, ne ekip biçe-ceklerine, ne zaman bunları yapacaklarına, hangi âletleri kulla-nacaklarına, ektikleri şeyleri ne ile –şâdûfla12 mı, silindirle mi, dereyle mi ve mekanik bir âletle mi ya da geleneksel sulama yön-temiyle mi, yağmurlama ile mi, damlatma sistemiyle mi vs.- sula-yacaklarına, karışmaz.

Dinin bu konulara müdâhelesi olmaz. Bu konular dinin ala-nına değil Ziraat Bakanlığı’nın ve ona bağlı kuruluşların ilgi sa-hasına girer.

Çiftçilikte kullanılan âletlerin hayvanlar tarafından çekilen sabandan mekanik sabanlara doğru yaşadığı gelişim, sulama yöntemlerinin şâdûftan ve derelerden yeni mekanik âletlere ve su ile kaplama şeklinden yağmurlama ve damlatma şekline doğru değişimi dinin ziraat konusundaki yerini ve yönlendirmelerini değiştirmez.

3- Tedavi

Konuyu daha fazla açmak için üçüncü bir misal olarak da te-davi mevzuunu inceleyelim.

Bazı insanlar eski zamanlardan beri hastalıkların Allah tara-fından insanların alnına yazılmış bir kader olduğuna inanırlar. Allah’ın takdirinden ise kaçış mümkün olmadığına göre tedavinin faydası var mıdır?

Hz. Peygamber de buna dikkatleri çekiyor ve hem hastalığın hem de devâsının Allah’tan geldiğini beyân ediyor:

“Ey insanlar! Tedavi olunuz! Çünkü Allah, verdiği her hastalı-ğın devâsını da yaratmıştır. Bundan sadece bir hastalık müstes-nadır. O da ihtiyarlıktır (bazı rivâyetlerde ölüm yer almaktadır)”13.

Müsned, I, 455; Ebû Ya’lâ, Müsned, V, 238; İbn Hibbân, Sahîh, VIII, 154; Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat,. IX, 15; a.mlf., el-Mu’cemü’l-kebîr, XXV, 100, 101; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VI, 13137, 138; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, III, 134.

12 Şâdûf: Bir ucunda kova, diğer ucunda taş bulunan uzun bir sırığın dere kenarında ucu çatallı bir diğer ağaç parçasına dengeli olarak yerleştirilmesi ve kova ile dereden su alınıp toprağa akıtılmasını sağlayan ilkel sulama âle-ti.

13 Tayâlisî, Müsned, I, 171; Humeydî, Müsned, II, 363; İbn Ebî Şeybe, Musannef, V, 31; Ahmed b. Hanbel, IV, 278; Abd b. Humeyd, Müsned, I, 212; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, IV, 368; İbn Hibbân, Sahîh, XIII, 426, 428; Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, I, 179; Hâkim, Müstedrek, I, 208, IV, 220, 442;



207

“Allah indirdiği her hastalığın şifâsını da indirmiştir”14.

“Allah hastalıklarınızın şifasını haram kıldıklarının içinde var etmemiştir”15.

Hz. Peygamber’e ilaçların Allah’ın kaderinden herhangi bir şeyi çıkarıp çıkarmadığı soruldu. “Onlar da Allah’ın kaderidir” ce-vabını verdi16.

Hz. Peygamber genel anlamda vücudun her türlü hastalıktan korunmasını ve muhâfaza edilmesini istemiştir. Çünkü Allah’a inanan bir kimse her zaman cihada hazır olmalı, Rabbine, kendi nefsine, âilesine ve bütün müslümanlara karşı vazifelerini yerine getirebilmelidir.

İlacın ne olduğuna, nasıl yapıldığına, hangi maddelerden ne kadar konularak imal edildiğine vs. gelince din bu konulara ka-rışmaz. Bunlar Sağlık Bakanlığı’nın ve bağlı kuruluşların işidir.

Ancak bu noktada dinin helallerle tedavi olma konusundaki teşviki ve haramlardan sakındırması ile vücudun hakkını gözet-me meselesindeki talimatları nı unutmamak gerekir. Bunlar ne mensûhtur ne de değiştirilmesi mümkündür.

İşte “Sizler dünya ile ilgili işlerinizi daha iyi bilirsiniz” hadisi-nin anlamı budur. Yoksa bu dünyadan dinin soyutlanması an-lamına gelmemektedir.

İslâm Hukukunda Sünnetin Etkisini İnkâr

Prof. Dr. Abdulmün’im en-Nemir sünnet ve teşriî yönü üzeri-ne bir çalışma neşretmiştir. Bu çalışmasında konu üzerinde Şihâbuddîn el-Karâfî (626-684/1228-1285), Şâh Veliyyullâh ed-Dihlevî (1114-1176/1702-1762) ve Mahmût Şeltût’un, hadis ki-taplarında yer alan her bilginin teşriî değer taşıdığını iddia ederek ifrata kaçanlara karşı yazdıklarına dayanmıştır. Yazarın bu ese-rinde çok faydalı görüş ve tahlilleri vardır. Ancak kendisi de aşırı giderek neredeyse muâmelât ve medenî ilişkilerin hepsini sünne-

Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, IX, 343; Heysemî, Mevâridü’z-zam’ân, I, 339; a.mlf., Mecmau’z-zevâid, V, 85.

14 13 nolu dipnota bk. 15 Tahâvî, Şerhu maâni’l-âsâr, I, 109; Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, IX, 345; Hâkim, Müstedrek, IV, 242, 455; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, V, 72, 86.

16 Ahmed b. Hanbel, III, 421; İbn Mâce, II, 1137; Tirmizî, IV, 399; 453; İbn Hibbân, Sahîh, XIII, 465; Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, III, 192; Hâkim, Müstedrek, I, 85, 86, IV, 221, 446; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, IX, 349; Heysemî, Mevâridü’z-zam’ân, I, 339; a.mlf., Mecmau’z-zevâid, V, 85.

Yusuf el-Karadâvî


208

tin hüküm koyma yetkisinin dışına çıkarmıştır17. Sonunda bu yöneliş öyle bir hale geldi ki, nebevî sünnetin helal kıldığı ve bü-tün mezheplerin, hukuk okullarının helal olduğu konusunda icmâ ettiği bir şeyi, kişisel reyine dayanarak haram yaptı. Haram olduğu açıklanan bu uygulama, Hz. Peygamber’in aldatma ve münâkaşayı önleyecek herkesi bağlayıcı esasları vazettikten son-ra insanların ihtiyacını gözeterek izin verdiği selem alış verişi-dir18. Selem alış verişi bazı kimselerce selef alış verişi adıyla da anılmıştır. Bu konuda hem hadis vardır, hem de on dört asırdır ümmet bununla amel etmektedir.

Abdullah b. Abbâs’tan nakledildiğine göre Hz. Peygamber Medîne’ye teşrif ettikleri zaman, Medînelilerin meyveleri bir ya da iki yıllık vâdelerle sattıklarını gördü. Bunun üzerine “Böyle para peşin mal veresiye satış sözleşmesi yapacaksanız, ölçü, tartı ve vâde kesin olarak belirlenmelidir” buyurdu19.

Hatta Abdullah b. Abbâs yemin ederek vâdesi belli olarak ya-pılan selem akdinin Allah tarafından Kur’ân-ı Kerîm’de helal kı-lındığını ve buna izin verildiğini söylemiş; ardından “Ey îmân edenler! Belirlenmiş bir süre için birbirinize borçlandığınız vakit onu yazın...”20 âyetini okumuştur21. Bu da Tercümânü’l-Kur’ân lakabıyla anılan İbn Abbâs’ın görüşüdür.

Ancak Profesör Abdulmün’im en-Nemir selem alış verişi hak-kında şöyle der: “Selem, olmayan ve zimmette borç olarak nitelik-leri belli olan bir şeyin satılmasıdır. Pek çok kimse köylerde çiftçi-lerin ihtiyaç içinde olmalarını suiistimal ederek onlarla selem

17 Abdulmün’im en-Nemir Hz. Peygamber’in muâmelât konularındaki emir ve yasaklarının çoğunun vahye değil ictihada dayandığını belirtir. Halbuki bu onun iddiasına bir destek sağlamamaktadır. Çünkü Hz. Peygamber’in ictihadı eğer reddedilmez onaylanırsa vahiy menzilesinde sayılır. Çünkü onun hatası takrir edilemez. Bu olgu usûl ilminde açıkça bilinmektedir.

18 Selem alış verişi: Malın bedeli olan paranın peşin olarak verilip, malın nite-likleri belirlenmek şartıyla belli bir vâdede teslimi öngörülerek yapılan alım satım akdidir.

19 Ahmed b. Hanbel, I, 217, 222; Buhârî, II, 781; Müslim, III, 1226; İbn Mâce, II, 765; Ebû Dâvud, III, 275; Tirmizî, III, 602; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, IV, 40; Ebû Ya’lâ, Müsned, IV, 296; Ebû Avâne, Müsned, III, 411; Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, XI, 130; Dârekutnî, Sünen, III, 3; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VI, 18, 24; Şevkânî, Neylü’l-evtâr, V, 342-343.

20 el-Bakara (2), 282. 21 Şevkânî, Neylü’l-evtâr, V, 342-343.



209

yapmaktadır. İşte bizim bu akdin haram olduğunu söyleme se-beplerimizden biri de budur”22.

Aslında Profesör yalnızca zulmün ve suiistimalin haram oldu-ğunu söylemekle yetinseydi, sünnet ve icmâ ile sâbit bir muame-lenin haram olduğunu iddia etmeseydi daha iyi olurdu.

İşte bu da “Sizler dünya ile ilgili işlerinizi daha iyi bilirsiniz” hadisinin niçin söylendiği görmezden gelinip asıl anlamından çı-kartılarak tahrif edilmesi ve aşırıya gidilmesidir. Ancak bu fiilin cevabı, bazı heyecanlı yazarların yaptığı gibi hadisin anlamını topyekün ortadan kaldıracak ve sünnette teşrî amacı gütmeyen hükümlerin de olabileceğini inkâr edecek şekilde mübâlağaya kaçmak değildir. Örneğin Dr. Fethi Abdulkerîm, Dr. Muhammed Selîm el-Avâ’nın “es-Sünne et-teşrîiyye ve ğaru’t-teşrîiyye / Hu-kuka Etki Eden ve Etmeyen Sünnetler”23 adlı makalesine reddiye olarak kaleme aldığı “es-Sünne teşîun lâzımün ve dâimun / Sünnet Her Zaman Bağlayıcı Olarak Hukuku Etkiler”24 isimli ki-tabında bu anlayışı sergilemiştir. Yine Dr. Mûsâ Lâşîn’in ve Dr. Ali Karadâğî’nin ayrı ayrı Dr. Abdulmün’im en-Nemir’e reddiye olarak yazdıkları ve Katar Üniversitesi Mecelletü Merkezi Buhûsi’s-Sünne ve’s-Sîre dergisinin ikinci sayısında yayınlanan makalele-rinde de aynı yaklaşım vardır.

Aslında bu meselenin halledilmesi itidalli ve dengeli bir yak-laşım sergilemekle; sorunu derinlemesine, insaflı bir yaklaşımla, dış etkenlerden soyutlanmış olarak Kur’ân ve sünnetteki muh-kem nasların, dinin amaç ve kesin kurallarının ışığı altında ince-lemekle mümkündür. Selef âlimlerinin yolunu ve anlayışını takip etmek de sorunun çözümünde yardımcı olacaktır. Zira onlar İs-lâm ümmetinin en fakih insanlarıdır.

İşte yıllardan beri meşgul olduğum şey de budur. Bugün siz-lere takdim ettiğim bu yazının takip edilecek yol için bir ışık ol-masını niyâz ederim.

Aşırılık ve indirgemecilik Arasında Sünnetin Hukuka Etkisi

Dolayısıyla burada araştırılması gereken önemli nokta, insan-ların tâbi olup amel etmesi gereken ve İslâm fıkhına etkisi olan

22 Abdulmün’im en-Nemir, es-Sünne ve’t-teşrî’, s. 42, 43. 23 el-Müslimü’l-muâsır, sayı: 1. 24 Kâhire: Mektebetü Vehbe.

Yusuf el-Karadâvî


210

sünnet ile hukûkî kural koymayan ve insanların uymakla mükel-lef olmadıkları sünnetin açıklanmasıdır.

Aynı şekilde kıyâmete kadar süreklilik arzeden ve bütün in-sanları kapsayan hükümler koyan sünnet ile ortaya çıkan bazı durumlara ya da belli hallere özel hükümler koyan sünnetin de beyân edilmesi bir zorunluluktur.

Vakıaya baktığımızda İslâm ümmeti içinde iki zıt grubun var-lığını müşâhede etmekteyiz: Birinci grup sünnetin tamamının her zaman, her yerde ve her durumda bütün insanları bağlayıcı hukûkî kurallardan ibaret olduğunu düşünmektedir. Halbuki sünnetin içinde cibillî (beşerî) davranışlar, âdet olan hususlar, çevresel deneyim ve tecrübeler ve gelişigüzel yapılan, insanları mükellef kılma amacı bulunmayan şeyler de vardır. Özellikle de Hz. Peygamber’in davranışlarında bu durum daha da belirgin olarak görülmektedir. Bu sebeple usûl âlimleri arasında ince de-taylara vâkıf olduğu bilinenler, Hz. Peygamber’in bir davranışta bulunmasının, eğer Allah’a yakınlaşma kastı olduğu kesin olarak bilinmiyorsa, sadece söz konusu fiilin mubahlığına veya meşrû olduğuna delâlet ettiğini belirtmişlerdir.

Bugün bazı kimselerin câmilerdeki minberlerin üç basamaklı olmasını dahi sünnet saydıklarını görmekteyiz. Basamkların adedi bundan fazla olunca bunu sünnete muhâlefet olarak algı-lamakta ve bunu yapanları kınamaya başlamaktadırlar. Halbuki Hz. Peygamber’in minberinin gelişimi bir hurma ağacı kütüğün-den başlamıştı. Resûlullah minberden önce o hurma kütüğünün üzerinden hitap ederdi. Bu arada minberin bundan daha büyük ya da küçük olmasının yasaklandığına dair bir haber de yoktur.

Başka bazı kimselerin ise hiç muhtaç olmadıkları halde ve mensubu bulundukları milletin bir âdeti olmamasına rağmen el-lerinde asa taşımaya sünnet hükmü verdiklerine şahit olmakta-yız. Halbuki asa taşımak kendi başlarına sardıkları bir zorluktur. Hiçbir zaman ona yaslanmazlar. Hayvanlarını onun yardımıyla gütmezler. Asayı taşımalarını gerektirecek başka herhangi bir ge-rekçeleri de yoktur.

Bunlardan başka bazı dindar kişilerin de hutbe okumak için minbere çıkan imamların ellerinde asa olmaksızın minbere çıkıp cemaate hutbe okumalarına kızdıklarını ve bu davranışı sünneti küçümsemek olarak telakki ederler.



211

Hatta bunlardan biri böyle yaptım diye beni ayıpladı. Ben de ona dedim ki: “Hayatımda hiç asa kullanmamışsam, sadece hut-be için nasıl asa taşıyayım ki?”

O da bana yakın zamana kadar birçok İslâm ülkesinde Cuma hutbelerinin gereklerinden biri olan tahta kılıçları hatırlattı. İn-sanlar bugün bu kılıçlardan da kurtulmuştur. Bu da Müslüman-larla dalga geçilmesinin bir sebebidir. Düşünsenize bütün herke-sin kılıçları demirden yapılırken, sadece hutbe okuyan imamların kılıçları tahtadandır!

Bir diğer grup ise sünneti çalışma hayatının tamamen dışına itmeyi arzulamaktadır. Âdetler, muâmeleler, ekonomik ve idârî meseleler, savaş hukuku vb. konuların dinden bağımsız olarak yalnızca insanlar tarafından yönlendirilmesi gerektiğini düşünür-ler. Sünnet bu mevzularda ne emredici, ne yasaklayıcı, ne kesin bağlayıcı ve ne de sadece yol gösterici bir işlev göremez.

Onların bu düşüncelerini temellendirirken dayandıkları delil, te’vil ederek asıl anlamının dışına çıkardıkları ve neden söylendi-ğini göz ardı ettikleri “Sizler dünya ile ilgili işlerinizi daha iyi bilir-siniz” hadisidir.

Bu hadisi İmam Müslim el-Müsnedü’s-sahîh adlı eserinde hurma ağacının aşılanması ile ilgili kıssa içinde nakletmiştir. Bu hadisle ilgili bütün rivâyetleri birarada görmemiz, hadisin ne an-lama geldiğini daha iyi anlamamızı sağlayacaktır.

Nakledildiğine göre Talha b. Ubeydullah şöyle demiştir: Resûlullah ile beraberken bazı insanların hurma ağacının başın-da çalıştıklarını gördük. Hz. Peygamber onların ne yaptıklarını sordu. Farklı cinsleri bir araya getirerek aşılama yaptıklarını söy-lediler. Hz. Peygamber de “Bunun fayda sağladığını zannetmiyo-rum” buyurdu. Bunun üzerine ağaçtakilere Hz. Peygamber’in sö-zü ulaştırıldı; onlar da aşılama yapmayı bıraktılar. Bu durum Resûlullah’a haber verilince şöyle dedi: “Eğer bu yaptığınız daha önce fayda sağlıyor idiyse yapmaya devam edin. Ben sadece fay-da vermeyeceğini zannettiğimi söyledim. Zannım sebebiyle bana kızmayın. Ancak sizlere Allah’tan geldiğini söylediğim şeylere mut-laka uyun. Zira ben Allah’a karşı asla yalan söylemem”.

Râfi’ b. Hadîc tarafından nakledilen hadis ise şöyledir: Hz. Peygamber Medîne’ye gelmişti. Medîneliler hurma ağaçlarını aşı-lıyorlardı. Hz. Peygamber onların ne yaptığını sordu. “Bizler bunu eskiden beri yaparız” dediler. Hz. Peygamber de onlara “Böyle

Yusuf el-Karadâvî


212

yapmasanız zannederim daha iyi verim alırsınız” dedi. Bunun üzerine aşılamayı bıraktılar. Ancak hurma ağaçlarının verimi düştü. Hz. Peygamber’e durumu haber verdiler. O da “Ben de bir insanım. Eğer dininizle ilgili bir şey emredersem onu yapın. Ama kendi reyimle bir şey söylersem, benim de bir insan olduğumu unutmayın” buyurdu.

Hz. Âişe ve Enes b. Mâlik tarafından nakledilen hadiste ise şunlar kayıtlıdır: Hz. Peygamber ağaçları aşılayan bir grupla kar-şılaştı. “Böyle yapmasanız sanki daha iyi olur” dedi. Ancak hur-maları düşük kaliteli oldu. Onlarla tekrar karşılaştığında “Hurma ağaçlarınıza bir şey mi oldu?” diye sordu. Onlar da “Siz şöyle şöy-le demiştiniz” dediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber “Sizler dün-ya işlerini daha iyi bilirsiniz” buyurdu.

Hadisin bütün rivâyetleri göz önüne alındığında görülmekte-dir ki Hz. Peygamber çiftçilikle (maîşet) ilgili bir konuda zannına dayanarak bir görüş beyan etmiştir. Onun bu konularda bir uz-manlığı yoktur. Kendisi ziraat ve ağaç işleriyle uğraşmayan Mek-kelilerden biridir. Zira Mekkeliler ziraata uygun olmayan bir yer-de yaşamaktadırlar. Ancak sahâbîler onun sözünü uyulması ge-reken dînî bir emir ve itaat edilmesi gereken bir hüküm gibi algı-ladılar. Hurmalar yeterince gelişmeyince Hz. Peygamber onlara söylediği sözün anlamını açıkladı: Bu söz dînî olmayan bir konu-da ifade edilmiş bir zan değildir. Ağaçların aşılanması tam anla-mıyla teknik bir meseledir. Bu konularda onlar Hz. Peygam-ber’den daha uzman ve bilgilidir. Bu sebeple onlara “Sizler dünya ile ilgili işlerinizi daha iyi bilirsiniz” demiştir.

Bu tür ziraat, sanâyi, tıp ve diğer teknik meseleler gibi uz-manlığa dayanan dünya işlerinde tâbi olunacak bir hüküm ko-yucu (teşriî) sünnet yoktur.

Bu yüzden İmam Nevevî söz konusu hadis için şu bab başlı-ğını uygun görmüştür: “Hz. Peygamber’in kişisel reyiyle dünya işleri hakkında söylediklerine değil, dînî emirlerine tâbi olmanın gerekliliği”.

Bu hadisin, dinin ruhlar için bir çağrı olduğunu iddia ederek, sünnetin hatta dinin tamamının hayatın dışına itilmesi ve sosyal yaşamla ilgili konuların dinden soyutlanması için dayanak ya-pılmasına gelince, işte bu sünnetin, Kur’ân’ın ve İslâm’ın kesin-likle reddedeceği bir düşüncedir.



213

İslâmiyet -Kur’ânıyla ve sünnetiyle- mükemmel bir hayat düsturu olarak gelmiştir. O ruh ve maddeyi biraraya getirmekte-dir. Dünya ve âhiretin her ikisini de ele almaktadır. Bütün haya-tın Allah’ın hükümleri çerçevesinde yönlendirilmesi için kurallar koymaktadır. Bu itibarla İslâmî hükümlerin ve tavsiyelerin ta-mamı hayatın her alanını kapsamaktadır: Yemek, içmek, giyin-mek, süslenmek, satmak, satın almak, almak, vermek, evlenmek, boşanmak, vasiyet etmek, miras bırakmak, suç işlemek, suçlula-rı cezalandırmak, barış yapmak, savaşa girmek, hilâfet ve devlet idâresini yürütmek. Hadis, tefsir, ahkâm ve âdâb kitapları bu ve benzeri konularla ilgili hükümlerle doludur. Aslında tamamen dünya ile ilgili olan borçların yazılması hakkındaki âyeti25 bile burada zikretmek bizim için yeterlidir.

İslâm hukukunu etkileyen sünnet –ki sünnetin çoğu böyle-dir- ile etkilemeyen sünnet ve umûmî mânâ kastedilen sünnet ile husûsî anlama gelen sünnet arasındaki ayırımı yapamamak, me-seleyi yanlış anlamak ve bunları birbirine karıştırmak en mühim konulardan biri olarak telakki edilir. Çoğu kimsenin, bu noktada da –genelde âdetimiz olduğu gibi- ifrat ve tefrit gibi iki aşırı uçtan birinde durduğunu görmekteyiz.

Yemek yemenin sünnet ve âdâbı üzerine iki grubun yaptığı bir tartışmayı izlemiştim.

Bunlardan biri masada yemek yemeyi, çatal ve kaşık kullan-mayı reddediyor; Hz. Peygamber’in davranışlarına uymak için yemeğin yere oturularak, sadece eller kullanılmak suretiyle yen-mesi; ardından da parmakların yalanması gerektiğini söylemek-teydi. Böyle yapmayanları da sünnete muhâlif olmakla suçluyor-du.

Diğerleri ise yeme ve içmenin hayatla ilgili olduğunu, zaman ve toplumlara göre değişiklik gösterebileceğini, farklılaşabileceği-ni ve gelişebileceğini söylemekteydi. Onlara göre din, insanlara yeme ve içme kurallarını anlatmak için gelmemişti. İnsanlar ister elleriyle ister kaşıkla yerler; ister sağ elleriyle ister sol elleriyle yerler. Bunlar dinin önem vereceği ve ilgileneceği konular değil-dir.

Her iki grubun düşüncelerine baktığımızda, birinci grubun Hz. Peygamber’in sâdelik, tevâzu, kanaat, hayatın süsleri arasın-

25 Bk. el-Bakara (2), 282.

Yusuf el-Karadâvî


214

da zühd, kibirlilere ve rahat yaşayanlara benzemekten uzaklık olarak şekillenen bütün hal ve tavırlarına uyma hırsıyla hareket ettiğini görmekteyiz. Kuşkusuz bunlar Hz. Peygamber’e tâbi olma konusunda eksik bırakmamak hırsıyla ve niyetiyle hareket ettik-leri için övgüye lâyık insanlardır ve bu davranışlarının karşılığını da umulur ki âhirette alacaklardır. Bunlardan önce Abdullah b. Ömer ve başka bazı sahâbîler de aynen böyle bir tutum içerisin-deydiler.

Ancak bu davranışlarını sünnet ve dinin bir parçası olarak telakki edip kendileri gibi davranmayanlara karşı çıkmaları hata-dır. Onlar değişen şart ve durumları hesaba katmamışlardır. Meydan okumaya gerek olmayan bu gibi konularda başkalarıyla mücâdeleye girmişlerdir. Halbuki onların sünnet zannettikleri şeylerin çoğu Arapların âdetidir. Ve bunlar kendi toplum ve za-manına uygun olan davranışlardır.

Diğer gruba gelince bunlar da dinin ilgi alanına giren şeylerle girmeyenleri karıştırmışlardır. Her ne kadar din, yerde ya da ma-sada, elle ya da kaşık çatalla yemeye karışmasa da, sol elle yeni-lip içilmeyip sağ elle yenmesine ve içilmesine karışmaktadır. Bu sadece Hz. Peygamber’in her işinde sağdan başlamayı sevmesiyle de ilgili değildir. Bilakis Resûlullah’ın bu konudaki emir ve ya-saklarıyla yaptığı yönlendirme oldukça açıktır.

Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Besmele çek! Sağ elinle ve önünden ye!”26.

Bir başka hadislerinde ise “Sol elinizle yemeyiniz! Çünkü şey-tan sol eliyle yer”27 buyurmuştur.

“Yemek yerseniz sağ elinizle yiyiniz. Bir şey içtiğinizde de sa-ğınızı kullanın. Çünkü şeytan soluyla yer ve içer” hadisi de aynı şeye delâlet etmektedir28.

26 İbn Ebî Şeybe, Musannef, V, 132, 326; Ahmed b. Hanbel, IV, 26; Dârimî, II, 129; Buhârî, V, 2056; Müslim, III, 1599; İbn Mâce, II, 1087; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, IV, 175, VI, 76, 77; Ebû Avâne, Müsned, V, 165; Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, IX, 26, 27, 28; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VII, 277.

27 Ahmed b. Hanbel, III, 334; Müslim, III, 1598; İbn Mâce, II, 1088; Ebû Ya’lâ, Müsned, IV, 178; Ebû Avâne, Müsned, V, 163, 268.

28 Mâlik b. Enes, II, 922; İbn Ebî Şeybe, Musannef, V, 132; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, IV, 172, 199.



215

Başka bir rivâyete göre ise Hz. Peygamber şöyle buyurmuş-tur: “Solunuzla ne yiyin ne de için. Çünkü şeytan soluyla yer ve içer”29.

Seleme b. Ekvâ’dan nakledildiğine göre adamın biri (Büsr el-Eşcaî) Hz. Peygamber’in yanında sol eliyle yemek yedi. Resûlullah da ona “Sağ elinle ye!” dedi. Adam “Ben sağımla yiyemiyorum” deyince Hz. Peygamber “Gücün mü yetmiyor! Onu kibri alıkoyu-yor” buyurdu. Bunun ardından adam elini ağzına götüremez ol-du30.

İşte bu emredici, yasaklayıcı ve sakındırıcı hadisler sağ elle yemenin amaç olduğunu göstermektedir. Bu davranış müslüman fert ve toplumların ayırıcı kurallarından biridir. Köklü milletler hayatın normal akışıyla ilgili şeyler de olsa kendilerine özel ayırıcı vasıflarının olmasını isterler. Üstad Muhammed Esed, “el-İslâm alâ müfteraki’t-turuk / Yolların ayrılış noktasında İslâm” adlı ese-rinde sünnetin hayat ve insanların âdetleriyle ilgili ortaya koydu-ğu kural ve gelenekler ile bunların müslüman birey üzerinde icrâ ettiği etki hakkında çok kıymetli bir değerlendirmede bulunmuş-tur. Bu tahlil mutlaka okunmalı ve okutulmalıdır. Bundan istifa-de etmek gerekir31.

Yukarıda tartışan iki grup ile ilgili bahsettiğimiz meselede doğru olan tutum teşriî sünnet ile olmayanı, her zaman geçerli olan ile bu özelliği taşımayanı ayırarak orta yolu takip etmektir. Bu da ancak Allah’ın kitabını ve Hz. Peygamber’in sünnetini in-celeyip anlamakla mümkündür.

Araştırılması Gereken Büyük Bir Mesele

Bu yazıda konumuzu teşkil eden, çağımızda sürekli tartışı-lan, araştırılması ve iyice incelenmesi gereken meselelerden biri de hiç kuşkusuz sünnetin İslâm hukukuna etkisi olan bölümü ile olmayanını ayırmaktır. Ayrıca taksim yapılırken dayanılacak esaslar ve bu taksimin uygulanmasının doğuracağı etki de önem-lidir. Konu hadis usûlünden daha fazla fıkıh usûlünü ilgilendir-mektedir. Ancak bu iki disiplinin birbirlerinden müstağni kala-mayacakları da açıktır.

29 Tirmizî, IV, 257. 30 İbn Ebî Şeybe, Musannef, V, 132; Abd b. Humeyd, Müsned, I, 149; Müslim, III, 1599; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VII, 277.

31 Muhammed Esed, el-İslâm alâ müfteraki’t-turuk, son iki bölüm.

Yusuf el-Karadâvî


216

Bu meselede sünnetin teşriî olan bölümü ile olmayanı böyle sarih bir başlık ya da terim altında inceleyen, teşriî sünneti de genel ve sürekli olan ve olmayan diye taksim eden ilk müellif bil-diğim kadarıyla Ezher’in eski üstâdı merhûm Mahmûd Şeltût’tur. Bu konudaki görüşlerini Fıkhu’l-Kur’ân ve’s-sünne: el-Kısâs adlı eserinde yazmıştır. Aslında bu kitaptaki bilgiler 1930’lu yıllarda Kâhire’de Hukuk Fakültesi’nde yüksek öğrenim talebelerine ver-diği derslerden müteşekkildir. Bu kitap daha sonraları meşhur eseri el-İslâm akîdeten ve şerîaten’in içinde yer almıştır.

Sünnet konusunda eser veren ve sünneti teşrîi ve teşrîi olma-yan diye ayıran çağdaş müeelliflerin çoğu Şeyh Mahmût Şeltût’tan istifade etmişlerdir32. Bunu söylerken başlık ve terim-leri ondan aldıklarını kastediyorum. Ancak içeriğe gelince Şeltût’tan önce Allâme eş-Şeyh Reşîd Rızâ Tefsîru’l-Menâr’da ve ondan da önce hicrî on ikinci asırda yaşayan Şâh Veliyyullâh ed-Dihlevî adıyla ma’ruf olan Hakîmü’l-İslâm Ahmed b. Abdirrahîm bu konuya değinmişlerdir.

Aynı zamanda İmâm Ebu’l-Abbâs Şihâbuddîn el-Karâfî de sünnetin özel teşrîî yönünden bahsetmiş ve tafsilatlı bilgiler sunmuştur. Bunların hepsini ileride inceleyeceğiz. Eski ve yeni ulemamız ile fukahâ ve usulcülerimizin birçoğu da mesele hak-kında değişik münâsebetlerle ve farklı başlıklar altında görüş be-yan etmişlerdir. Hatta ileride zikredeceğimiz üzere konu sahâbe döneminde bile tartışılmıştır.

İbn Kuteybe’nin Sünnetler Hakkındaki Görüşü

Bildiğim kadarıyla eski âlim ve musanniflerimiz arasında sünnetin çeşitlerinden ilk defa bahseden kişi Mu’tezile’yi savu-nan Câhız gibi ehl-i sünnetin koruyucusu olan büyük ansiklope-dik âlim Ebû Muhammed b. Kuteybe’dir (ö. 276). Her ne kadar meseleyi yeteri kadar incelememişse de konu hakkındaki düşün-celerini Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs adlı eserinde ortaya koymuştur. Halbuki İbn Kuteybe’nin ansiklopedik tarafı uzmanlık yönünden üstündür. Bu sebeple de Fakîhu’l-üdebâ ve Edîbü’l-fukahâ diye nitelendirilmiştir.

32 Örneğin Dr. Muhammed Selîm el-Avvâ’nın Mecelletü’l-Müslimi’l-muâsır’ın birinci sayısında yer alan “es-Sünnetü’t-teşrîiyye ve ğayrü’t-teşrîiyye” adlı makalesi ile Dr. Abdülmün’im en-Nemir’in es-Sünne ve’t-teşrî’ isimli kitabına bakılabilir. Başka misaller de verilebilir.



217

Ebû Muhammed İbn Kuteybe şöyle demiştir: “Sünnetler üç kısma ayrılır:

1- Cebrâil aleyhisselâmın Allah Teâlâ’dan getirdiği sünnetler. Hz. Peygamber’in “Bir kadın, halası veya teyzesiyle aynı kişinin nikahı altında birleştirilmez”33 sözü ile “Nesebden doğan haramlı-ğın hepsi süt kardeşliği ile de gerçekleşir”34 hadisi; yine “Bir ya da iki defa süt emmekle süt annelik oluşmaz”35 ve “Diyet âkileye âittir”36 gibi temel kural haline gelen haberler bu bölümün örnek-leridir.

2- Allah Teâlâ’nın Hz. Peygamber’e sünnet koyma izni verdiği ve kendi görüşüyle hareket etme özgürlüğü verdiği sünnetler. Bu bölümde Hz. Peygamber’in gerekçe ve mâzerete göre dilediği kişi-lere ruhsat verme hakkı vardır.

Örneğin ipek giymeyi erkeklere haram kıldığı37 halde hastalığı sebebiyle Abdurrahmân b. Avf’a izin vermesi38 böyledir.

Yine Mekke hakkında “Mekke’nin ne otu yolunur ne de ağacı kesilir” buyurunca Abbâs b. Abdilmuttalib “Yâ Resûlallah! İzhir

33 Buhârî, V, 1965; Müslim, II, 1029; İbn Mâce, I, 621; Ebû Dâvud, II, 224; Tirmizî, III, 432; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, III, 292, 293, 294; İbn Hibbân, Sahîh, IX, 376, 427; Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat, III, 293; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VII, 165-166.

34 Ahmed b. Hanbel, I, 339, VI, 51; Dârimî, II, 207; Buhârî, II, 935; İbn Mâce, I, 623; Tirmizî, III, 452; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, III, 295; Ebû Avâne, Müsned III, 111, 115; İbn Hibbân, Sahîh, X, 36; Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat, I, 174; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VII, 453;

35 Ahmed b. Hanbel, VI, 95, 216, 247; İbn Mâce, I, 624; Ebû Dâvud, II, 224; Tirmizî, III, 455; Ebû Avâne, Müsned, III, 116; İbn Hibbân, Sahîh, X, 38, 39, 40; Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, I, 124, XXV, 23; Dârekutnî, IV, 175; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VII, 455;

36 İbn Mâce, II, 879; Ebû Dâvud, IV, 192; İbn Hibbân, Sahîh, XIII, 375; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VIII, 105; Heysemî, Mevâridü’z-zam’ân, I, 366.

37 Tayâlisî, Müsned, I, 10; İbn Ebî Şeybe, Musannef, V, 152; Ahmed b. Hanbel, I, 43, V, 390, 397; Buhârî, V, 2069, 2133; Müslim, III, 1638, 1641; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, IV, 149; Ebû Avâne, Müsned, V, 214; İbn Hibbân, Sahîh, XII, 155; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, I, 27;

38 Tayâlisî, Müsned, I, 265; İbn Ebî Şeybe, Musannef, V, 154; Ahmed b. Hanbel, III, 127, 180; Buhârî, III, 1069; Müslim, III, 1646, 1647; Ebû Dâvud, IV, 50; Tirmizî, IV, 218; Ebû Ya’lâ, Müsned, V, 443; Ebû Avâne, Müsned, V, 235; İbn Hibbân, Sahîh, XII, 246, 247, 248; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, III, 268; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, V, 144.

Yusuf el-Karadâvî


218

müstesna değil mi? Onu evlerimizde kullanıyoruz” demiş; Hz. Peygamber de izhiri genel kuraldan istisna etmiştir39.

Eğer Allah Teâlâ Mekke’nin bütün ağaçlarını haram kılmış ol-saydı, Abbâs b. Abdilmuttalib’in izhiri istisna etmesi yönündeki sözüne itibar etmezdi. Ancak Allah Teâlâ ona böyle istisnalar yapma yetkisi vermiş, o da oradakilerin menfaati îcâbı izhiri is-tisna etmiştir.

Hz. Peygamber umre konusunda ise “Daha önce bilseydim umreye niyet ederdim”40 demiştir.

Yatsı namazı hakkında ise “Ümmetime ağır gelmeyeceğini bil-sem bu namazın vaktini şu vakte çekerdim”41 buyurmuştur.

Kurban etlerinin üç günden fazlalık kısmının saklanmasını, kabir ziyâretini ve şarap kaplarında nebiz yapılmasını yasakla-mıştır.

Daha sonra ise “Ben kurban etlerinin üç günlük kısmından fazlasının saklanmasını yasaklamıştım. Sonra baktım ki insanlar misafirlerine ikram edip sonra gelecek misafirler için de saklıyor-lar. Artık dilediğinizi yiyin, istediğiniz kadar da saklayın. Kabir ziyâretini de yasaklamıştım. Artık ziyâret edebilirsiniz. Ancak ka-birde (Câhiliye’den kalan) kötü sözler söylemeyin. Çünkü anladım ki kabir ziyâreti kalpleri yumuşatmaktadır. Şarap kaplarındaki nebizi içmekten de menetmiştim. Nebizi içebilirsiniz ama sarhoş eden bir şey içmeyin”42 buyurmuştur.

İşte bütün bunlar Allah Teâlâ’nın Hz. Peygamber’e yasak koyma ve yasakladığı şeyleri daha sonra dilediği kişilere serbest bırakma yetkisi verdiğini göstermektedir.

Eğer bu meselelerde böyle davranması câiz olmasaydı aynen eşiyle tartışıp zıhâr hakkında kendisine soru soran kadına cevap vermeyip tevakkuf ettiği gibi bu meselelerde de görüş beyan et-mezdi. Zıhâr konusunda olduğu gibi buralarda da şöyle derdi: “Bu meselede Allah hükmünü verecektir”.

Yine nakledildiğine göre ihramda olmasına rağmen yün bir cüppe giymiş ve koku sürünmüş bir bedevî Hz. Peygamber’e gelip ne yapması gerektiğini sordu. Önce cevap vermedi. Elbisesine sa-

39 İbn Ebî Şeybe, Musannef, VII, 404. 40 Ahmed b. Hanbel, III, 266; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, III, 235. 41 İbn Ebî Şeybe, Musannef, I, 292; Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat, VII, 13. 42 Ahmed b. Hanbel, III, 237; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, V, 66.



219

rıldı ve kendisinden bir hırıltı sesi geldiği duyuldu. Daha sonra kendine gelip adama cevap verdi43.

3- İnsanları eğitmek (te’dip etmek) amacıyla koyduğu sünnet-ler. Bunları yaparsak fazîletli davranışlar sergilemiş oluruz (sevap kazanırız). Ancak yapmazsak -inşallah- bunun hiçbir günahı yoktur. Sarığın çene altından bağlanmasını emretmesi, pislik yi-yen hayvan (cellâle) etini44 ve hacamat yaparak para kazanmayı45 yasaklaması bu son bölümün örnekleridir46.

Karâfî’nin Düşünceleri

Hicrî yedinci asırda Mâlikî mezhebi âlimlerinden Şihâbuddîn el-Karâfî el-Mısrî’nin Hz. Peygamber’in söz ve fiillerini imâmet (devlet başkanlığı), kadâ (hâkimlik), fetvâ (müftülük) ve tebliğ (peygamberlik) olarak ayırdığını, bunların hükmün genel veya özel oluşuna, yine mutlak ya da mukayyed oluşuna etkisine de-ğindiğini görmekteyiz. Kendisinden önce hiç kimsenin yapmadığı kadar tafsilatlıca bu konuyu iki eşsiz kitabında işlemiştir: el-Furûk ve el-İhkâm fî temyîzi’l-fetâvâ mine’l-ahkâm. Burada, el-Furûk adlı eserinin otuz altıncı fark isimli bölümünde Hz. Pey-gamber’in kazâ, fetvâ ve imâmetle ilgili tasarrufları arasındaki farkı incelerken yazdıklarıyla yetineceğiz:

“Bilmelisin ki Resûlullah yöneticilerin en büyüğü (el-imâmu’l-a’zam), hükümleri en isâbetli kâdî (el-kâdı’l-ahkem) ve en bilgili müftüdür (el-müfti’l-a’lem). O, imamların imamı, kadıların kadısı ve âlimlerin âlimidir. Dînî mevkilerin hepsi Allah Teâlâ tarafından onun peygamberliğine dâhil kılınmıştır. Hz. Peygamber, kıyâmete kadar bu mevkilerden herhangi birini işgal edecek olanların en büyüğüdür. Dînî makamların hepsine en üst seviyede layık olan odur. Davranışlarının çoğu tebliğ ile ilgilidir. Çünkü onun asıl vasfı peygamber olmasıdır. Ancak genel olarak bakıldığında, dav-ranışlarının bir kısmının tebliğ ve fetvâ, bir kısmının kadâ ve di-

43 Buhârî, II, 634; Müslim, II, 836; İbn Hibbân, Sahîh, IX, 91; Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, XXII, 251; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, V, 56.

44 Tirmizî, IV, 270; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, IX, 332. Cellâle hayvan pisliği yediği için bu et ve sütüne etki edebilmektedir. Bu sebeple eti ve sütü yasak-lanmıştır. İbn Kuteybe buradaki yasağı tenzîhen mekruh olarak niteliyor.

45 Müslim, III, 1199; İbn Hibbân, Sahîh, XI, 556. HZ. Peygamber’in bu yasağı tenzîhen mekruhluk ifade eder. Çünkü Hz. Peygamber, hacamat yaptırdığı bir kişiye ücretini ödemiştir (Buhârî, II, 1741, V, 2154; III, 1204, 1205, IV, 1731; İbn Hibbân, Sahîh, XI, 554).

46 İbn Kuteybe, Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs, s. 196-197.

Yusuf el-Karadâvî


220

ğer bir bölümünün ise imâmetle alakalı olduğu hususunda icmâ bulunduğunu görmekteyiz. Bunların dışında kalanlar üzerinde ise bazen bir özelliği bazen de diğer özelliği ağır basan tasarrufla-rı olduğu için âlimlerin ihtilafı vardır.

Hz. Peygamber’in davranışları arasındaki farklılık İslâm hu-kukunu da etkilemektedir.

Hz. Peygamber’in tebliğ için söylediği ya da taptığı her şey kıyâmete kadar insanlar ve cinler için umûmi bir hükümdür. Bu emirle muhâtap olan herkes bunu yerine getirmek zorundadır. Mubahlar da böyledir. Hz. Peygamber bir şeyi yasaklamış ise herkes bundan kaçınmak mecburiyetindedir.

Hz. Peygamber’in imâmet sıfatıyla yaptıkları ise ancak mev-cut devlet başkanının Resûlullah’ın tasarrufuna uyarak izin ver-mesiyle uygulanabilir. Çünkü Hz. Peygamber’in söz konusu dav-ranışta bulunması imâmet sıfatından kaynaklanmakta, tebliğ amacı güdülmemektedir.

Hz. Peygamber’in kadılık sıfatıyla ortaya koyduğu hükümler ise ancak hâkimin Hz. Peygamber’e uyarak hüküm vermesiyle uygulanabilir. Çünkü Hz. Peygamber söz konusu tasarrufu kadı-lık niteliğiyle yapmıştır.

İşte bu üç kaide arasındaki farklar bunlardır. Bunları dört meseleyi ele alarak inceleyelim:

Birinci Mesele

Orduların kâfirlere, hâricîlere ve savaşılması gerekenlere kar-şı sevki, devlet hazinesinin gerekli yerlere dağıtılması, hazineye ödenmesi gereken malların toplanması, kadıların ve vâlilerin gö-revlendirilmesi, ganimetlerin taksimi, kâfirlerle zimmîlik ya da barış anlaşmalarının imzalanması vb. konular halîfeyi ve devlet başkanını ilgilendirmektedir. Bu gibi konularda Hz. Peygamber herhangi bir davranışta bulunduğu zaman, anlaşılır ki bu tasar-rufu sadece imâmet sıfatıyla ilgilidir. Hz. Peygamber her ne za-man mal mülk ya da bedenlerle ilgili davalarda delillere, yeminle-re, yeminden kaçınmalara ve benzer şeylere dayanarak iki kişi hakkında hüküm vermişse, anlarız ki bu tasarruf sadece kadılık niteliğiyle ilgilidir. Zira arzedilen durum mahkeme süreci ve hâ-kimlerle alakalıdır. İbâdetlerle ilgili her söz ya da fiili ya da dînî meselelerde soru soranlara verdiği cevapların hepsi tebliğ ama-cıyla ve müftülük sıfatıyla ortaya koyduğu tasarruflardır. Bu



221

noktalarda bir kapalılık söz konusu değildir. Ancak aşağıda ince-leyeceğimiz diğer meselelerde bir kapalılık ve şüphe mevzu bahis-tir.

İkinci Mesele

Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Kim sahipsiz boş bir ara-ziyi ihyâ ederse,. orası onun olur”47.

Âlimler bu hadis hakkında görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Acaba bu hüküm fetvâ niteliği mi taşır? Yani eğer böyle ise devlet başkanları ister izin versin ister vermesin, herkes, sahipsiz boş arazileri ihyâ etme hakkına sahip olur. İmam Mâlik (ö.179/795) ve İmam Şâfiî’nin (ö. 204/819) kanaatleri bu istikamettedir. Ya-hut da bu hüküm Hz. Peygamber’in imâmet sıfatıyla verdiği bir talimat mıdır? Eğer böyleyse hiç kimse devlet başkanı izin ver-meden sahipsiz arazileri ihyâ etme hakkına sahip değildir. İmam Ebû Hanîfe (ö. 150/767) ise bu görüştedir.

İmam Mâlik’in şehir yakınlarındaki arazilerin ihyâsını devlet başkanının iznine bağlarken, şehre uzak arazilerin ihyâsının ser-best olduğunu söyleyerek bir ayırıma gitmesi, şu an incelediğimiz konuyla doğrudan ilişkili değildir. Bilakis başka bir kâideyle ala-kalıdır. O da şudur: Şehirlere yakın bölgeler münâkaşa, fitne ve zararlı şeylerin meydana gelmesine sebep olur. Bu yüzden daha önce de değindiğimiz üzere böylesi hadiseler vukû bulmaması için devlet idarecilerinin şehirlere yakın bölgeleri de kontrolleri altında tutmaları gerekir. Ancak şehirlere uzak yerlerde böylesi olaylar olmayacağı için herkes sahipsiz boş arazileri imar edebi-lir.

Boş arazilerin ihyâsı konusunda İmam Mâlik ve İmam Şâfiî’nin görüşleri daha tercihe layıktır48. Çünkü Hz. Peygam-

47 Mâlik b. Enes, II, 743; Ahmed b. Hanbel, III, 381; Dârimî, II, 347; Buhârî, II, 823; Ebû Dâvud, III, 178; Tirmizî, III, 662, 663; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, III, 405; Ebû Ya’lâ, Müsned, II, 252; İbn Hibbân, Sahîh, XI, 616; Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat, I, 190, VIII, 147; a.mlf., el-Mu’cemü’l-kebîr, XI, 28, XVII, 14; Dârekutnî, Sünen, III, 35; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VI, 99, 141, 142, 143, X, 318; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, IV, 158, 258.

48 Kanaatimizce İmam Ebû Hanîfe’nin görüşü tercih edilmeye layıktır. Çünkü kamu menfaati devletin işlenmemiş arazilerin mülkiyetini elinde bulundu-rup, bunları yönetmesini gerektirmektedir. Oraları askeri mıntıka olarak ya da benzeri bir amaç için kullanabilir. Yahut da arkeolojik çalışma mekanları yapabilir. Böylece devlet oraların insanlar tarafından ihyâ edilmesine izin vermez; ya da bunun için şartlar koyar veya bir nihâyi sınır çizebilir vs.

Yusuf el-Karadâvî


222

ber’in tasarruflarının çoğu fetvâ ve tebliğ amacına matuftur. Bir şey fazla ile nâdir arasında gidip geliyorsa, onun fazla olana izâfe edilmesi bir kâidedir.

Üçüncü Mesele

Ebû Süfyân’ın karısı Hind bnt. Utbe, Hz. Peygamber’e “Ebû Süfyân çok cimri; çocuğumla bana yetecek şey vermiyor” deyin-ce; Resûl-i Ekrem “Sana ve çocuğuna örfen yetecek miktarda malı alabilirsin!”49 buyurmuştur.

İslâm bilginleri bu meselede de ihtilaf etmişlerdir. Acaba Hz. Peygamber’in bu tasarrufu fetvâ niteliği mi taşır? Buna göre baş-kasında alacağı bulunan bir kimse, hakkını ya da onu telafi ede-cek bir benzerini bulduğu zaman hasmının bilgisi dışında bunu alabilecektir. İmam Mâlik’in bilinen görüşü bunun aksinedir. An-cak İmam Şâfiî bu kanaattedir. Yahut da bu mahkeme kararı (kadâ) niteliği mi taşımaktadır? Buna göre de borçludan hakkını alamayan bir kimse hakkını kendisi tahsil edemez. Mutlaka mahkeme kararı gerekir. Hattâbî (ö. 388/998) âlimlerin bu hadisi ilgilendiren her iki görüşünü de aktarmıştır. Bu hadiste ifade edi-len hükmün mahkeme kararı olduğunu söyleyenler şuna daya-nırlar: Burada belli bir kişiye ödenmesi gereken mal ile ilgili bir dava söz konusudur. Bu da ancak mahkemede çözümlenebilir. Çünkü fetvâlar umûmi (genel, herkesi şâmil) bir nitelik taşır. Bunun fetvâ olduğunu savunanların ise delili şudur: Ebû Süfyân’ın Medîne’de olduğu rivâyette belirtilmemiştir. Mahkeme-ye celbedilmeleri mümkün olan kimselere haber vermeksizin haklarında karar vermek (kadâ) câiz değildir. Bu da Hz. Peygam-ber’in bu sözünün fetvâ olduğunu gösterir. Hadisin zâhiri de bu-nu ifade etmektedir.

Dördüncü Mesele

Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Savaşta düşmanı öldüren mücâhit, onun soykasını alabilir”50.

49 Abdurrezzâk b. Hemmâm, Musannef, IX, 126; Ahmed b. Hanbel, VI, 39, 50, 206; Buhârî, II, 769, V, 2052, VI, 2626; Müslim, III, 1338; İbn Mâce, II, 769; Ebû Dâvud, III, 289; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, III, 481, V, 378; Ebû Ya’lâ, Müsned, VIII, 98; Ebû Avâne, Müsned, IV, 164; İbn Hibbân, Sahîh, X, 68; Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, XXV, 71, 72; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VII, 466, 477, X, 141, 142, 269, 270.

50 Mâlik b. Enes, II, 454; İbn Ebî Şeybe, Musannef, VI, 478, VII, 417; Ahmed b. Hanbel, V, 306; Dârimî, II, 301; Buhârî, IV, 1570; Müslim, III, 1371; Ebû



223

Âlimler bu hadis üzerinde de görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Hz. Peygamber’in bu tasarrufu acaba devlet başkanlığıyla mı ilgi-lidir? Eğer böyle ise savaşta düşmanı öldüren mücâhit onun üze-rindekileri ancak devlet başkanının izniyle alabilir. İmam Mâlik bu düşüncededir. Bu görüşüyle İmam Mâlik, sahipsiz boş arazi-lerin ihyâsı meselesinde dayandığı, Hz. Peygamber’in tasarrufla-rının büyük bölümü fetvâ niteliği taşır; bu sebeple onun davranış ve sözleri genelde fetvâ olarak değerlendirilmelidir şeklindeki te-mel fikre muhâlefet etmiş olmaktadır. İmam Mâlik’in bu temel düşünceye burada muhâlefet etmesinin birkaç sebebi vardır:

1- Ganimet, ganimette hakkı olan herkesindir. Zira Allah Teâ-lâ şöyle buyurmuştur: “Eğer Allah’a ve hak ile batılın ayrıldığı gün, iki ordunun birbiri ile karşılaştığı gün kulumuza indirdiğimize inanmışsanız, bilin ki, ganimet olarak aldığınız herhangi bir şeyin beşte biri Allah’a, Resûlüne, onun akrabalarına, yetimlere, yoksul-lara ve yolculara aittir. Allah her şeye hakkıyla kadirdir”51. Öldü-rülen düşmanların soykalarının bunun dışında tutulması bu âyetin zâhiriyle çelişmektedir.

2- Bu, mücâhitlerin ihlasını bozabilir. İslâm’a yardım için de-ğil bu mallar için savaşmaya başlayabilirler. Bu sebeple de soy-kası çok olana yönelip diğerlerini bırakırlar. Netice de orduda bo-zulmalar olmaya başlar. Halbuki belki de soykası hafif olanlar Müslümanlara daha fazla zarar verebilirler.

İşte İmam Mâlik bunlardan hareketle yukarıda söz edilen te-mel düşünceye bu konuda muhâlefet etmiştir.

İşte Hz. Peygamber’in diğer tasarrufları da bu kâide ve farklar ışığında değerlendirilmelidir. Bu İslâm dininin temel ilkelerinden biridir”52.

İbnü’l-Kayyım el-Cevziyye’nin Düşünceleri

İmam İbnü’l-Kayyım el-Cevziyye (691-751/1291-1350) Zâdü’l-meâd adlı eserinde Huneyn Gazvesi’nden bahsederken yukarıda arzettiğimiz mesele hakkında şu değerlendirmelerde bulunur:

Dâvud, III, 70; Tirmizî, IV, 131; Ebû Avâne, Müsned, IV, 233, 235; Tahâvî, Şerhu maâni’l-âsâr, III, 243; İbn Hibbân, Sahîh, VIII, 102, XI, 131, 168, 173, 174; Tabrânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, VII, 245; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VI, 306, 307.

51 el-Enfâl (8), 41. 52 Karâfî, el-Furûk, I, 205-209; a.mlf., el-İhkâm fî temyîzi’l-fetâvâ mine’l-ahkâm, s. 86-109.

Yusuf el-Karadâvî


224

“Hz. Peygamber’in bu gazvede “Savaşta herhangi bir düşmanı öldürdüğünü kanıtlayabilen mücâhit, onun soykasını alabilir” bu-yurduğu nakledilmiştir.

Aynı sözü daha önceki bir başka savaşta da söylemiştir. İs-lâm hukukçuları bu hadisle alakalı olarak düşmanın soykasını almak dinin bir hükmü müdür yoksa bir şarta mı bağlıdır? şek-linde görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Ahmed b. Hanbel’den (ö.241/855) bu konuda her iki görüş de nakledilmiştir.

Birinci görüşe göre mücâhidin öldürdüğü düşmanın üzerin-dekileri alması dinin bir hükmü olarak hakkıdır. Devlet başkanı ister bunu onaylasın ister onaylamasın farketmez. Bu İmam Şâfiî’nin kanaatidir.

İkinci görüş ise düşmanın soykasının alınmasını devlet baş-kanının iznine bağlamaktadır. Bu da İmam Ebû Hanîfe’nin dü-şüncesidir.

İmam Mâlik ise şöyle hükmetmiştir: Düşmanın soykasını al-mak, savaş sonrasında devlet başkanının buna izin vermesiyle mümkündür. Eğer savaştan önce soykaların alınamayacağını söylemişse mücahitlerin öldürdükleri kimselerin üzerindekileri alması câiz değildir. İmam Mâlik “Bildiğim kadarıyla Resûlullah bu sözü sadece Huneyn’de söylemiştir. Savaş bittikten sonra mücâhitlere bunları bağışlamıştır”53 demektedir.

Aslında görüş ayrılığının sebebi şudur: Hz. Peygamber devlet başkanlığı, hakimlik (ya da kadılık), müftülük ve peygamberlik niteliklerinin hepsini haizdir.

Bazen peygamberlik niteliğiyle bir hüküm verir ve bu hüküm kıyâmete kadar bütün Müslümanları bağlayan genel bir dini ku-ral olur. Örneğin “Kim bizim bu dinimizde olmayan bir şeyi sonra-dan dine sokmak isterse o reddolunur”54 ve “Kim izinlerini alma-dan başkalarının arazisini ekip biçerse mahsulden bir şey alamaz;

53 Yani Hz. Peygamber’in amacı harbin ardından savaşanları teşvik etmek ve ödüllendirmektir. Buna göre Resûlullah, müşriklerin soykalarını mücâhitlere bir armağan olarak düşünmüştür.

54 Ahmed b. Hanbel, VI, 240, 270; Buhârî, II, 959; Müslim, III, 1343; İbn Mâce, I, 7; Ebû Dâvud, IV, 200; Ebû Ya’lâ, Müsned, VIII, 70; Ebû Avâne, Müsned, IV, 171; İbn Hibbân, Sahîh, I, 207; Dârekutnî, Sünen, IV, 224; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, X, 119, 150, 251.



225

ancak kendisine nafakası verilir”55 hadisleri ile bir şâhit ve dava-cının yeminine dayanarak hükmetmesi56 ve taksim edilemeyen mallarda da şuf’a olabileceğine hükmetmesi57 böyledir.

Hz. Peygamber kimi zamanda fetvâ olarak hüküm verir. Me-sela kocasının (Ebû Süfyân) cimriliğinden şikayet eden ve kendi-sine yetecek miktarda mal vermediğini söyleyen Hind bnt. Utbe’ye söylediği “Sana ve çocuğuna örfen yetecek miktarda malı alabilirsin!”58 sözü böyledir. Bunlar fetvâdır, mahkeme kararı (hüküm) değildir. Çünkü Hz. Peygamber ne Ebû Süfyân’ı mah-kemeye çağırtmış, ne ona bu iddiaya cevabını sormuş ve ne de Hind’den davasını kanıtlayacak bir delil istemiştir.

Hz. Peygamber bazı durumlarda da devlet başkanlığı sıfatıyla konuşur. Onun bu meyandaki sözleri, o dönemde, o yerde ve o hal içinde bulunan ümmet için genel bir maslahat içeriyordur. Ancak Hz. Peygamber’den sonraki idareciler Resûlullah’ın gözet-tiği maslahata göre hareket eder ve kendi zaman, mekan ve du-rumlarını göz önünde bulundururlar.

Bu sebeple âlimler, hakkında Hz. Peygamber’den gelen haber-lerin de bulunduğu bir çok meselede ihtilaf etmişlerdir. Mesela “Savaşta düşmanı öldüren mücâhit, onun soykasını alabilir”59 ha-disi bunlardan biridir. Acaba Hz. Peygamber bu sözü devlet baş-kanlığı sıfatıyla mı söylemiştir? Bu durumda hüküm, devlet baş-

55 Tayâlisî, Müsned, I, 129; İbn Ebî Şeybe, Musannef, IV, 492; İbn Mâce, II, 874; Tirmizî, III, 648; Tahâvî, Şerhu maâni’l-âsâr, IV, 117.

56 Ebû Avâne, Müsned, IV, 55; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, X, 167. 57 Mâlik b. Enes, II, 713; Abdurrezzâk b. Hemmâm, Musannef, VIII, 79; İbn Ebî Şeybe, Musannef, V, 420; Ahmed b. Hanbel, III, 296; Abd b. Humeyd, Müsned, I, 326; Buhârî, II, 787; İbn Mâce, II, 835; Ebû Dâvud, III, 285; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, IV, 62; İbn Hibbân, Sahîh, XI, 592; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VI, 103.

58 Abdurrezzâk b. Hemmâm, Musannef, IX, 126; Ahmed b. Hanbel, VI, 39, 50, 206; Buhârî, II, 769, V, 2052, VI, 2626; Müslim, III, 1338; İbn Mâce, II, 769; Ebû Dâvud, III, 289; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, III, 481, V, 378; Ebû Ya’lâ, Müsned, VIII, 98; Ebû Avâne, Müsned, IV, 164; İbn Hibbân, Sahîh, X, 68; Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, XXV, 71, 72; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VII, 466, 477, X, 141, 142, 269, 270.

59 Mâlik b. Enes, II, 454; İbn Ebî Şeybe, Musannef, VI, 478, VII, 417; Ahmed b. Hanbel, V, 306; Dârimî, II, 301; Buhârî, IV, 1570; Müslim, III, 1371; Ebû Dâvud, III, 70; Tirmizî, IV, 131; Ebû Avâne, Müsned, IV, 233, 235; Tahâvî, Şerhu maâni’l-âsâr, III, 243; İbn Hibbân, Sahîh, VIII, 102, XI, 131, 168, 173, 174; Tabrânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, VII, 245; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VI, 306, 307.

Yusuf el-Karadâvî


226

kanlarının inisiyatifindedir. Yahut da risâlet ve nübüvvet niteli-ğiyle mi bu hükmü vermiştir? Bu durumda ise söz konusu hü-küm dini ve herkesi bağlayan bir özellik arzeder.

Aynı şekilde “Kim sahipsiz boş bir araziyi ihyâ ederse,. orası onun olur”60 hadisi de böyledir. Acaba bu, devlet başkanları ister izin versin ister vermesin herkesi bağlayan umûmi şer’î bir hü-küm müdür? Yahut da bu da devlet idarecilerinin inisiyatifinde midir? Yani sahipsiz arazilere sahip olmak için idarecilerin izni şart mıdır? Konu üzerinde iki farklı görüş vardır. Birincisi mez-heplerinin zâhirine göre İmam Şâfiî ve Ahmed b. Hanbel’in kana-atleridir. İkincisi ise İmam Ebû Hanîfe’nin düşüncesidir. İmam Mâlik ise insanlar arasında çekişmeye yol açmayacak kadar ge-niş açık arazilerle, insanların birbirine düşmesine sebep teşkil edebilecek yerleri birbirinden ayırmış; ikinci kısımda yer alanlar için devlet başkanlarının iznine itibar ederken ilk bölümdekiler için böyle bir şart koymamıştır”61.

İbnü’l-Kayyım el-Cevziyye burada Hz. Peygamber’in tasarruf-larının taksimi konusunda Karâfî’nin yolunu izlemiştir. Ancak her iki müellif de nebevî sünnet içinde yer alan ve kesinlikle teşriî nitelik taşımayan kısımdan bahsetmemiştir. Bu kısım sünnetler, Hz. Peygamber’in beşerî davranışlarını, zaman zaman yaptığı ve içinde yaşadığı toplumun âdeti olan uygulamaları ve çevresinden kazandığı tecrübeleri içermektedir. Bunların ne vahiyle ne de dînin bağlayıcı yönüyle hiçbir alakası yoktur. Bununla birlikte İbnü’l-Kayyım başka eserlerinde değişik münasebetlerle bu bö-lümle ilgili bilgiler sunmuştur. Miftâhu dâri’s-saâde adlı eserinde yazdıklarından bir kısmını ileride nakledeceğiz.

Şâh Veliyyullâh ed-Dihlevî’nin Sünnetleri Taksimi

Bu olgunun bütün yönlerini kapsayacak bir tarzda açıkça bahseden ve kendisinden sonraki herkesin yararlandığı bir tak-sim sunan ilk kişi, Hindistan’da yaşayan ve Hakîmu’l-İslâm la-kabıyla anılan Şâh Veliyyullâh ed-Dihlevî ismiyle ma’rûf Ahmed b. Abdirrahmân’dır ((1114-1176/1702-1762). Eşsiz eseri 60 Mâlik b. Enes, II, 743; Ahmed b. Hanbel, III, 381; Dârimî, II, 347; Buhârî, II, 823; Ebû Dâvud, III, 178; Tirmizî, III, 662, 663; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, III, 405; Ebû Ya’lâ, Müsned, II, 252; İbn Hibbân, Sahîh, XI, 616; Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat, I, 190, VIII, 147; a.mlf., el-Mu’cemü’l-kebîr, XI, 28, XVII, 14; Dârekutnî, Sünen, III, 35; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VI, 99, 141, 142, 143, X, 318; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, IV, 158, 258.

61 İbnü’l-Kayyım, Zâdü’l-meâd, III, 489.



227

Huccetullâhi’l-bâliğa’da sünnetin teşriî nitelik taşıyanları ile ta-şımayanlarını ayırmak ya da kendi ifadesiyle “ا�� / Peygamberlik Vazifesinin İfasına Dâhil Olanlar” ile “ ب�ب ��

� ا�� / Peygamberlik Vazifesinin İfasına Dahil Olmayanlar” arasındaki farkı açıklamıştır. Müellif şunları yazmıştır:

[Sünnetin Kısımları]

“Hz. Peygamber’den nakledilen ve hadis kitaplarında topla-nanlar iki kısımdır:

1- Peygamberlik Vazifesinin İfasına Dâhil Olanlar

Bunlardan birincisi peygamberlik vazifesinin ifasına dahil olanlardır. “...Peygamber size ne verdiyse onu alın, size ne yasak-ladıysa ondan da sakının...”62 âyeti bununla ilgilidir. Aşağıda sa-yacaklarımız bu bölüme girer:

a. Âhiretle ilgili malumat ve melekût âleminin mucizevî yönle-rine ilişkin bilgiler. Bunların hepsi vahye dayanmaktadır63.

b. İbâdetleri ve daha önce anlatılan irtifakların zaptı yollarıyla irtifakların zaptını ilgilendiren kuralları koyan sünnetler. Bunla-rın bir kısmı vahye, diğer bir kısmı ictihada dayanır. Ancak Hz. Peygamber’in ictihadı da vahiy derecesindedir. Çünkü Allah Teâ-lâ Hz. Peygamber’i yanlış bir hükme varmaktan korumuştur. Zannedildiği gibi onun ictihadının naslardan istinbat şeklinde olması zorunlu değildir. Bilakis çoğu ictihadı, Allah’ın dini hü-kümlerin amaçlarını, teşrî, kolaylaştırma ve hüküm koyma ku-rallarını öğretmesi ve Hz. Peygamber’in de bunlardan hareketle vahiyle öğrenilen maksatları açıklaması şeklindedir.

c. Hiçbir süre şartı koymaksızın ve sınırlarını belirlemeksizin her türlü kayıtlardan azade (mutlak) olarak zikrettiği maslahatlar ve hikmetler. Örneğin güzel ahlak ilkeleri ve bunlara zıt olan şey-ler böyledir. Bunların dayanağı büyük oranda64 ictihaddır. Bun-dan şunu kastediyorum: Allah Teâlâ irtifakların kanunlarını Hz. Peygamber’e öğretmiş, o da bu kanunlardan hükmünü istinbat

62 el-Haşr (59), 7. 63 Yani bu konularda ictihad olmaz. Bunlar görünmez âleme (gayba) dair bilgi-lerdir. Bu sebeple itikad konularında uzman âlimler bu gibi konuları “ا��ت / İşitmeye Dayanması Zorunlu Olanlar” diye isimlendirmişlerdir. Bundan maksat bunların yalnızca işitmeye ve vahye istinad ettiklerinin belirtilmesi-dir.

64 Yani her zaman böyle değildir. Bazen vahye de dayanıyor olabilir.

Yusuf el-Karadâvî


228

etmiş ve bu hükmü meselenin genel (küllî) hükmü haline getir-miştir.

d. Amelleri faziletleri ve amel edenlerin menkıbeleri. Kanaa-timce bunların bir kısmı vahye, diğer bir kısmı ise ictihada daya-nır. Bu kanunların açıklaması daha önce yapılmıştı.

İşte Hz. Peygamber’in şerhetmeyi ve ne anlama geldiklerini beyan etmeyi amaçladığı sünnetler bu kısımda yer alanlardır.

2- Peygamberlik Vazifesinin İfasına Dahil Olmayanlar

İkinci kısmı ise peygamberlik vazifesinin ifasına dahil olma-yanlar teşkil eder. Örneklendirecek olursak,

a. Hz. Peygamber’in “Nihayetinde ben de bir insanım. Dininiz-le ilgili bir şeyler emredersem, onları yapın. Ama kendi kişisel re-yimle bir şeyler söylersem, benim de bir insan olduğumu unut-mayın”65 sözü ile hurma ağaçlarının aşılanması meselesinde söy-lediği “Ben böyle olur zannetmiştim. Zannım sebebiyle bana kız-mayın. Sizlere Allah’tan bir şeyler aktardığım da onun gereğini yerine getirin. Çünkü ben Allah’a karşı yalan konuşmam”66 sözü bununla ilgilidir. Tıp ile ilgili söyledikleri de bu kısma girer.

b. “Atların en iyisi alnında beyazlık bulunan ve rengi simsi-yah olanlardır”67 hadisine benzer olanlar. Bunlar tecrübeye da-yanmaktadır68.

c. Hz. Peygamber’in ibâdet maksadıyla değil, içinde yaşadığı toplumun âdeti olduğu için ve bir amaca binâen değil gelişigüzel yaptıkları69.

d. Yaşadığı topluma özgü olan sözler. Ümmü Zer’70 ve Hurâfa71 hadisleri böyledir. Zeyd b. Sâbit’in kendisinden Hz. Pey- 65 Müslim, IV, 1835. 66 Müslim, IV, 1835. 67 Tayâlisî, Müsned, I, 84; Ahmed b. Hanbel, V, 300; İbn Mâce, II, 933; Tirmizî, IV, 203; İbn Hibbân, Sahîh, X, 531; Hâkim, Müstedrek, II, 101; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VI, 330; Heysemî, Mevâridu’z-zam’ân, I, 394.

68 “Gözlerinize sürme olarak sürdüğünüz en iyi şey ismiddir (rastık taşı). O göz-lere faydalıdır” hadisi de bu bölüme dahildir (Humeydî, Müsned, I, 240; Ahmed b. Hanbel, I, 231, 247, 328; İbn Mâce, II, 1157; Ebû Dâvud, IV, 51; Tirmizî, IV, 388; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, V, 427; İbn Hibbân, Sahîh, XII, 242; Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat, IV, 7; Hâkim, Müstedrek, IV, 205, 452).

69 Örneğin giyim kuşam konusundaki davranışları böyledir. Hz. Peygamber bir zorlamaya girmeksizin kolayca ulaştığı şeyleri giyerdi. İbnü’l-Kayyım Zâdü’l-meâd adlı eserinde Hz. Peygamber’in giyim kuşam tarzı hakkında bilgi su-narken buna işaret etmiştir.



229

gamber’den hadis nakletmesini isteyenlere söylediği “Ben onun komşusuydum. Vahiy indiği zaman beni çağırır, ben de yazar-dım. Bizler dünya ile ilgili şeyler konuştuğumuzda o da bizimle birlikte konuşurdu. Âhiretten bahsetsek o da bizimle birlikte âhiretten bahsederdi. Yiyeceklerden konuşsak o da konuşurdu. Şimdi bütün bunları sizlere nasıl anlatayım?”72 sözü de bu kısım-la ilgilidir.

e. Yaşadığı dönemle ilgili küçük bir maslahat temin edebil-mek amacıyla yapılanlar. Bunlar bütün ümmeti bağlayıcı bir ni-telik arzetmez. Orduyu harekete geçirme, Müslümanları düş-mandan ayıracak işaretlerin belirlenmesi vb. konular ile Hz. Ömer’in “Remelden bize ne! Biz o gün Allah’ın sonradan perişan ettiği bir topluma karşı güçlü olduğumuzu göstermeye çalışıyor-duk” sözü bu kısımla ilgilidir. Fakat Hz. Ömer daha sonra reme-lin başka bir amacı olabileceği ihtimalini düşünmüştür. Hz. Pey-gamber’in verdiği hükümlerin çoğu bu kısımdan sayılmıştır. Ör-neğin “Savaşta düşmanı öldüren mücâhit, onun soykasını alabi-lir” hadisi böyledir.

Özel bir mesele hakkında verdiği karar (kadâ). Hz. Peygamber böylesi hükümlerinde delillere ve yapılan yeminlere itibar ederdi. Hz. Ali’ye söylediği “Olaya şâhit olan orada olmayanın göremedi-ğini görür”73 sözü de bu kısımla ilgilidir.

Reşîd Rızâ’nın İttiba Konusundaki Değerlendirmeleri

Allâme Müceddid es-Seyyid Muhammed Reşid Rıza (ö. 1354/1935), Hz. Peygamber’e ittiba meselesinden ve bu konuda-ki yanlış anlayışlardan bahsederken, “De ki: Ey insanlar! Gerçek-ten ben sizin hepinize, göklerin ve yerin sahibi olan Allah’ın elçisi-yim. Ondan başka tanrı yoktur. O diriltir ve öldürür. Öyle ise Al-

70 Buhârî, V, 1988-1990; Müslim, IV, 1896-1901. 71 Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat, VI, 156; Heysemî, Mevmau’z-zevâid, IV, 315. 72 Bütün bunları anlatmaya gücüm yetmez anlamına gelmektedir. İstifhâm-ı inkârî söz konusudur. Hadis için bk. Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat, VIII, 301; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, IX, 17.

73 Ahmed b. Hanbel, I, 83. Ahmed Muhammed Şâkir, isnadının munkatı’ ol-ması sebebiyle hadis hakkında “zayıf” hükmü vermiştir.Ancak Buhârî, et-Târîh’te, İbn Mende, Ma’rifetü’s-sahâbe’de ve Ebû Nuaym da Hilyetü’l-evliyâ’da hadisi muttasıl ve ceyyid bir isnadla nakletmişlerdir. Kudâî’nin eş-Şihâb’da rivâyet ettiği Enes b. Mâlik’ten gelen bir hadis söz konusu hadisin şâhididir. Bu sebeple el-Elbânî hadisi Sahîhu’l-Câmi’i’s-sağîr’de zikretmiştir (hd. no: 1904).

Yusuf el-Karadâvî


230

lah’a ve ümm^ü Peygamber olan Resûlüne -ki o, Allah’a ve O’nun sözlerine inanır- iman edin ve ona uyun ki doğru yolu bulasınız”74 âyetinin tefsiri sadedinde üzerinde durduğumuz mevzuya da de-ğinmiştir. Şöyle demiştir: “Allah Teâlâ’nın buradaki “ittiba edin/uyun” sözü, bir önceki âyette geçen “...O Peygamber’e ina-nıp ona saygı gösteren, ona yardım eden ve onunla birlikte gönde-rilen nûra (Kur’ân’a) uyanlar var ya, işte kurtuluşa erenler onlar-dır”75 ifadeden daha geneldir. Bu ikinci âyette yalnızca Kur’ân’a ittiba kastedilmektedir. Halbuki ilk zikrettiğimiz âyette, Allah’ın kendisine verdiği yetki ve izin ile Hz. Peygamber’in kendisinin va-zettiği, Kur’ân’dan yaptığı istinbat ve ictihadlarla koyduğu hü-kümlere ittiba edilmesi mevzubahistir. Örneğin Kur’ân’da iki kardeşin aynı anda tek kişinin karısı olmasını yasaklayan âyet vardır. Hz. Peygamber ise bir kadının teyze ya da halasıyla aynı anda aynı kişinin nikahı altında bulunmalarını haram kılmıştır.

Hz. Peygamber’in içinde yaşadığı toplumun âdetleri ile ilgili talimatları, ona ittiba edilecek konuların kapsamına dahil değil-dir. Mesela “Zeytinyağını hem yiyin hem de onunla yağlanın. Çün-kü o hem güzel hem de bereketlidir”76 hadisi böyledir. Bu hadis, Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) İbn Mâce (ö. 273/886) ve Hâkim en-Neysâbûrî (ö. 405/1014) tarafından Ebû Hüreyre’den (ö. 58/678) rivâyet edilmiştir. Hâkim en-Neysâbûrî hadisin sahih olduğunu belirtmiştir.. Başka müellifler de bu hadisi nakletmiş-tir; fakat hadisin isnadları zayıftır77.

74 el-A’râf (7), 158. 75 el-A’râf (7), 157. 76 Ahmed b. Hanbel, III, 497; Dârimî, II, 139; İbn Mâce, II, 1103; Tirmizî, IV, 285; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, IV, 163; Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, XIX, 269; Hâkim, Müstedrek, II, 432.

77 İbn Mâce’nin rivâyeti böyledir. İbn Mâce’nin Zevâid’inde şunlar kayıtlıdır: Bu hadisin isnadında yer alan Abdullah b. Saîd el-Makburî metrûktur. Hâkim her ne kadar hadisi sahih olarak nitelese de Zehebî (748/1247), Abdullah zayıf bir râvi olduğu için ona karşı çıkmıştır. Münâvî’nin (ö.1032/1623) be-lirttiğine göre Zeynüddîn el-Irâkî (ö. 806/1403)de Abdullah b. Saîd’i zayıf di-ye vasfetmiştir (Feyzü’l-Kadîr, V, 43). Hadis, Tirmizî tarafından Hz. Ömer’den (ö. 23/643) nakledilmiştir. Yine Tirmizî, Ahmed b. Hanbel ve Hâkim, Ebû Saîd el-Hudrî’den (ö. 74/693) “Zeytinyağını hem yiyin hem yağlanın. Çünkü o bereketli bir ağacın meyvesidir” hadisini nakletmişlerdir. Hâkim bu hadisi de sahih diye nitelemiş ve Zehebî de ona muvâfakat etmiştir. İbn Abdilber (ö. 463/1071) ise bu hadisin senedinin iki noktasında ızdırap olduğunu söyle-miştir (bk. Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, V, 43). Ayrıca bk. Elbânî, Sahîhu’l-Câmi’i’s-sağîr, hd. no: 4374.



231

“Yaş hurmayı kuru hurmayla birlikte yiyin”78 hadisi de bu şe-kildedir. Bu hadis Nesâî (ö. 303/915), İbn Mâce ve Hâkim en-Neysâbûrî tarafından Hz. Âişe’den (ö.58/677) rivâyet edilmiştir. Hepsi de bu hadisin sahih olduğu kanaatindedir79. Bu hadislerde yer alan hususlar Hz. Peygamber’in içinde yaşadığı toplumun âdetlerindendir. Ne Allah’a yakınlaşma ne de dinin emrettiği bir hukuk kuralıyla ilgilidirler.

Ancak “Kurban etlerini yiyin ve biriktirin”80 hadisi böyle değil-dir. Bu hadis, Ahmed b. Hanbel ve Hâkim en-Neysâbûrî tarafın-dan Ebû Saîd el-Hudrî (ö. 74/693) ve Katâde b. Nu’mân’dan (ö. 23/643) nakledilmiştir. Senedi sahihtir81. Kurban kesmek bir ibâdettir. Bunların etinden yemek sünnettir. Kurban kesenlere yönelik bu emir mendupluk ifade eder. Kurban kesenin etleri saklaması ise câizdir. Eğer böyle bir emir olmasaydı kurbanın bayramla ilgisi sebebiyle bunun haram ya da mekruh olduğu zannedilebilirdi. Çünkü kesilen kurbanlar Allah’ın bayram günle-rinde mü’minlere sunduğu birer ziyafettir.

Teşrî/dînî hüküm ya vâcip veya mendup hükmü taşıyan ve Allah’a yakınlaşmak için bizlere emredilmiş bir ibâdet ya da in-

78 İbn Mâce, II, 1105; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, IV, 166; Ebû Ya’lâ, Müsned, VII, 365; Hâkim, Müstedrek, IV, 135.

79 Bu hadis Nesâî, İbn Mâce ve Hâkim tarafından Hz. Âişe’den nakledilmiştir; fakat bildiğim kadarıyla hiçbiri hadisi sahih diye nitelememiştir. Münâvî’nin Feyzü’l-Kadîr’de belirttiğine göre bu hadisin isnadlarında Ebû Zükeyr ortak râvidir. İbn Hibbân (ö. 354/965) Ebû Zükeyr’in “Hadisiyle ihticac edilmeyen” bir râvi olduğunu; bu hadisi naklettiğini ve hadisin aslının olmadığını söy-lemiştir. Ukaylî (ö. 322/934) ise kendisine mütâbi olunmadığını ve sadece bu hadisle ma’rûf olduğunu belirtmiştir. el-Mîzân’da bu hadisin münker ol-duğu, Hâkim’in hadislerin sahîh olduğunu açıklamada mütesâhil olmasına rağmen rivâyet ettiği bu hadisi tashih etmediği kayıtlıdır. Hatta İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1200) bu hadisi el-Mevzûat adlı eserinde zikretmiştir (Feyzü’l-Kadîr, V, 44). Elbânî ise Daîfu’l-Câmi’i’s-sağîr adlı çalışmasında hadisi uydurma olarak nitelemiştir (hd. no: 4204). Seyyid Reşid Rıza’yı bu yanlış değerlen-dirmeye iten şey Suyûtî’nin (ö. 911/1505) el-Câmiu’s-sağîr’indeki işaretler-dir.

80 Mâlik b. Enes, II, 484; Ahmed b. Hanbel, III, 85; Buhârî, V, 2115; Müslim, III, 1562; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, III, 68; Ebû Ya’lâ, Müsned, II, 431; Ebû Avâne, Müsned, V, 82; İbn Hibbân, Sahîh, XIII, 252; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, IX, 292.

81 Seyyid Reşid Rıza bu hadisin tahricinde de Suyûtî’ye dayanmıştır. Ancak burada bazı eksiklikler vardır. Hadis Müslim tarafından Ebû Saîd, Câbir ve Âişe’den, Buhârî tarafından ise Seleme b. el-Ekva’dan nakledilmiştir (Bk. Elbânî, Sahîhu’l-Câmi’i’s-sağîr).

Yusuf el-Karadâvî


232

sanların yardım etmelerinin mümkün olmadığı konularda Al-lah’tan başkasına dua etmek, Allah’tan başkası adına kesilmiş olan hayvan etlerini yemek, kurban kesmek ve adıyla yemin et-mek gibi Allah’ı ta’zim için emredilmiş bir şeyle Allah’tan başka-sını ta’zim etmek gibi dine zarar veren; yahut da akıl, beden, ırz ve genel kamu yararı için mazarrat teşkil eden şeylerden korun-mak için yasaklanmış bir mefsedet/kötü davranışla ilgili olabilir. Ayrıca miras, nafaka ve eşlere iyi davranmak gibi ehline karşı ye-rine getirmemiz gereken maddî ya da mânevî bir hak ile, yahut da akidlere sadık kalmak gibi anlaşmaların zabtı için yapmamız gereken şeylerle alakalı olması da mümkündür. Müstehablık hükmü ile tenzîhen mekruhluk hükmü de teşrîye dahil olunca, aşağıda anlatacağımız üzere âdet olan şeylerin ahkâma girmesi mümkün olmaktadır.

Allah’ın ya da kullarının haklarıyla ilişkisi bulunmayan, bir maslahatı celbetmek veya bir mefsedeti defetmek kabilinden ol-mayan âdetler, meslekler, ziraat, tecrübeye ve araştırmaya daya-nan ilimler ve teknik bilimler, hakkındaki emirlere itaat edilmesi ve yasaklardan kaçınılması gereken dini hükümlere girmezler. Böylesi meselelerle alakalı olarak gelen emir ve yasaklar âlimler tarafından teşrî olarak değil, irşad olarak adlandırılır. Ancak er-keklerin ipek elbise giymelerinin yasaklanması meselesinde oldu-ğu gibi söz konusu yasakla birlikte tehdid/vaîd de varsa o zaman bunlar da dînî hükümlere dahil olurlar.

Sahâbîlerden bir kısmı tecrübeye dayanan dünyevî şeylerin Hz. Peygamber tarafından kabul edilmemesini dînî bir hüküm zannetmişlerdir. Mesela hurma ağaçlarının aşılanması böyledir. Hz. Peygamber’in sözüne istinaden hurma ağaçlarını aşılamaktan vazgeçtiler. Ancak hurmaları düşük kaliteli olunca hemen Hz. Peygamber’e müracaat ettiler. Resûlullah da konu hakkındaki sözlerini kişisel zan ve reyine dayanarak söylediğini, bunların dînî hüküm niteliği taşımadığını onlara açıkladı. Onlara “Sizler dünya ile ilgili işlerinizi daha iyi bilirsiniz” dedi. Bu hadis Müs-lim’in rivâyeti olarak herkesçe malumdur. İnsanlara, dünya işle-rinin, ziraat ve sanatlar gibi mesleklerin özel anlamda teşrî ile bir ilgileri olmadığını, bilakis bunların insanların bilgi ve tecrübele-rine istinad ettiğini göstermesi bu hadisin hikmetlerindendir.

Yine sahâbîler anlayamadıkları meselelerde Hz. Peygamber’e başvururlardı. Acaba verdiği emir kendi rey ve ictihadı mıdır yok-sa Allah’ın isteği midir? Eğer Allah’ın emri değilse o zaman söz



233

konusu istek dînî hüküm niteliği taşımamaktadır. Örneğin Bedir savaşında Müslümanları konumlandırırken seçtiği mekan hak-kında kendisine böyle bir soru yöneltilmiştir. Habbâb b. Münzir82 “Burası başka yere gitmemiz yasak olacak şekilde Allah’ın sana bildirdiği bir yer midir? Yahut da senin şahsî düşüncen , savaş bilgin ya da müşriklere kurduğun bir tuzak mıdır?” demiştir. Hz. Peygamber bu tercihin vahye değil, kişisel düşüncesine dayandı-ğını söyleyince Habbâb savaş hilesi olarak maslahata daha uy-gun olan yerin başka bir mekan olduğuna işaret etmiş; Hz. Pey-gamber de ona uymuştur83.

Eğer bu gibi meselelerde bir kısım sahâbîler kafa karışıklığı yaşıyorsa başkalarının daha fazla kafa karışıklığı yaşaması nor-maldir. Hadi Hz. Peygamber onların anlayamadıkları şeyleri be-yan ediyordu. Peki sonrakilere kim açıklama yapacak.

Eğer Hz. Peygamber’in ölümünden sonra insanlar onun ictihadlarını da dinin hükmü olarak algılamasalardı, konu üze-rinde durmaya gerek kalmazdı. Ancak Hz. Peygamber’in ictihadlarının da din olarak telakki edilmesi sorumluluk sınırla-rını genişletmiştir. Bu sebeple, Resûlullah’a ittibanın zayıfladığı dönemlerde Müslümanlar büyük sıkıntılara girmişlerdir. Tabiat-ları bu büyük yükü kaldıramaz olmuştur. Onlar da ağır gelen bu yükün bir kısmını terketmişlerdir. Hatta kesin olarak emredilmiş olan ve insana zor gelmesi veya sıkıntı vermesi imkansız emirleri de dinlememe cüreti göstermeye başlamışlardır. Yine bu sebeple bazı insanlar ise topyekün dinden uzaklaşmışlar ve başkalarını da dinsizliğe davet etmişlerdir. Fıkhı taklit olarak algılayan ve fa-kihlerin ictihadlarına uyularak dinin yaşanabileceğini ümmete empoze eden aşırı derecede tutucu çevreler bu kötü sonun neden olduğunu anlayamazlar. Hatta ümmetin kurtuluşu için çalışan-lar (muslihûn), bu hali onlara anlatsa umurlarında bile olmaz.

Seyyid Reşid Rıza (Allah’ın rahmeti üzerine olsun) şunları da eklemiştir: Bunların sıkı bir şekilde uyguladıkları şeylere örnek olarak ağarmış saçlarını siyaha boyamayı gösterebiliriz. Ağarmış saçların siyaha boyanması yapılması serbest olan süslenme ile ilişkili normal davranışlardan biridir. Bunun ne ibâdetlerle ne de Allah ya da kul hakkıyla bir ilgisi vardır. Ancak bu ve moda gibi

82 Hz. Ömer’in hilâfeti döneminde vefat etmiştir. Hakkında bk. İbn Sa’d, et-

Tabakâtu’l-kübrâ, III, 567. 83 Haber için bk. İbn Hacer, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, II, 10.

Yusuf el-Karadâvî


234

benzeri şeylerde kâfirlere özel şekil ve giysileri giyinmek ve yap-mak doğru değildir. Müslümanların bir kısmı kafirlere benzeme sevdasıyla bunları yaparlar. Hatta bazıları bu filleri sebebiyle on-lara o kadar benzemiştir ki onlardan sayılır olmuştur. İşte bu toplumsal sünnetler üzerinde araştırma yapanların da bildiği gibi mânevî ve siyâsî zararları olan bir davranıştır. Başkalarına dış görünüş itibariyle benzemeye çalışanlar onları kalbinde yüceltir-ken, kendi milleti ve toplumuna bağlılığı zayıflar. Ağaran saçların boyanması meselesinde bir çok haber ve söz nakledilmiştir. Bun-ların bir kısmı siyah renge de boyansa bu davranışın ibâdet değil âdet olarak güzel bir uygulama olduğunu göstermektedir. Ancak bazı âlimler bunun dînî anlamda müstehap olduğu kanaatinde-dirler. Başka bazı âlimler ise saçları siyaha boyamanın dinen mekruh olduğuna hükmetmişlerdir. Hatta iyice aşırıya kaçanlar bunun haram olduğunu dahi söylemişlerdir. Bunları taklid eden-ler de saçlarını siyaha boyayanlara kerşı çıkmış ve onu Allah’a isyan etmekle suçlamışlardır. Neticede bu meselede selef âlimle-rinin yoluna ve “Üzerinde ihtilaf bulunan ictihada dayalı konu-larda başkalarına karşı çıkmak yanlıştır” şeklindeki genel kâideye muhâlefet etmişlerdir.

Reşid Rıza ağarmış saçların boyanması konusuyla ilgili ola-rak başka şeyler de yazmış, ardından şöyle demiştir:

Hz. Peygamber’in, bir takım ibâdetlerdeki, Arafat’ta ve Müzdelife’de durmak gibi bazı uygulamalarının dini nitelik taşı-madığı konusunda, bunları dinin birer emriymiş gibi algılayıp uygulamak suretiyle Allah’ın izin vermediği şeyleri dinin parçası haline getirmesinler diye ümmetini uyardığı bir gerçektir.

Elbette böylesi âdetlerde dahi Hz. Peygamber’e duyduğu mu-habbet sebebiyle ve onun güzel hayatını hatırlamak için ona ittiba eden kişinin, bu davranışlarıyla Peygamber sevgisinin art-masını ve onu daha fazla hatırlamayı amaçladığı için imanının daha mükemmel olduğunu söylemek uygun olacaktır. Ancak bu kişi kendisinin yaptığı bu âdetleri dinin bir parçası olarak gör-memeli, insanlara bunu telkin etmemeli ve dinen girişilmesi mu-bah olmayan zararlı fiiller yapmamalıdır. Ayrıca onun bu davra-nışları dinen hoş görülmeyen bir şöhret sebebi de olmamalıdır.

Sahâbe arasında Abdullah b. Ömer (ö. 74/693), Hz. Peygam-ber’in davranışlarını, âdetlerini, yolculuktaki dönüşlerini izleme konusunda tektir. Özellikle de Vedâ haccında Resûlullah’ı takip



235

etmiş ve onun yaptığı her şeyi kendisi de uygulamaya çalışmıştır. Halbuki diğer sahâbîler, insanlar bu yapılanları dinin birer em-riymiş gibi algılamasınlar diye onun gibi yapmıyorlardı. Eğer öyle olsaydı dine karşı gerçekten çok büyük bir suç işlenmiş olurdu. Zira dini hükümleri artırmak, onun bazı emirlerini çıkarmakla aynıdır. Böylesi bir davranış Allah Teâlâ’nın “...Bugün size dinini-zi ikmal ettim...”84 âyetini tekzib etmek anlamına gelir”85.

Mahmûd Şeltût’un Sünnet Hakkındaki Düşünceleri

Çağımızda bu meseleyi önemseyen ve araştırmamızın girişin-de açıkladığımız gibi hali hazırda konu tartışılırken kullanılan başlıklandırmayı yapan kişi hocamız Üstad Mahmûd Şeltût’tur. Kendisi Karâfî, Dihlevî, Reşid Rıza ve başkalarının konu hakkın-da yazdıklarından istifade etmiştir. Neticede sünneti çok güzel bir şekilde taksim etmiştir. Burada onun düşüncelerini aktaracağız. Üstad şöyle demiştir:

“Hz. Peygamber’den gelen ve hadis kitaplarında toplanan söz-leri, fiilleri ve takrirleri birkaç kısımda değerlendirmek gerekmek-tedir:

Teşriî Nitelik Taşımayan Sünnetler

1. İnsânî ihtiyaçlardan kaynaklanan şeyler. Yemek, içmek, uyumak, yürümek, ziyâretleşmek, örfün gösterdiği yollarla kişile-rin anlaşmasını sağlamak, aracılık yapmak ve alışverişte pazarlık yapmak gibi davranışlar böyledir.

2. Tecrübe ya da kişisel alışkanlık ve toplumsal âdetlerden kaynaklanan şeyler. Ziraat ve tıp alanında gelen bilgiler ile elbi-senin uzun ya da kısa olması konusundaki hadisler böyledir.

3. Özel durumlar karşısında alınmış beşerî tedbirden kaynak-lanan şeyler. Örnek olarak orduların savaş alanındaki dağılımını yapmak, askerî birlikleri tek bir yerde konuşlandırmak, tuzaklar kurmak, saldırıp geri çekilme stratejileri uygulamak ve ordunun duracağı yerleri tespit etmek gibi özel deneyime ve içinde bulunu-lan halin kişiye ilham ettiği şeye dayanan mevzuları burada sa-yabiliriz.

Bu üç nokta hakkında rivâyet edilen hiçbir şey yapılması is-tenen ya da yasaklanan dînî niteliği olan bir bilgi değildir86. Bun- 84 el-Mâide (5), 3. 85 Reşid Rıza, Tefsîru’l-menâr, IX, 317. 86 Bu düşüncesi hakkında ileride bir değerlendirmede bulunacağız.

Yusuf el-Karadâvî


236

lar Hz. Peygamber’in ne hüküm koyma ne de hükme kaynaklık etme gibi bir durumunun olmadığı beşerî işlerdir.

Genel ve Özel Anlamda Teşriî Nitelik Taşıyan Sünnetler

Dînî bir hüküm olması amacıyla ortaya konan davranışlar. Bunlar da birkaç kısma ayrılırlar:

a. Hz. Peygamber’in peygamber niteliğiyle tebliğ ettiği şeyler. Kur’ân’daki mücmel/kapalı âyetleri açıklaması, umûmî hüküm taşıyan âyetleri sınırlaması (tahsîs), mutlak/kayıtsız hüküm içe-ren âyetleri kayıtlandırması (takyîd), ibâdetler, helaller, haramlar, inanç esasları, ahlak ve bunlarla ilişkili şeyler hakkında açıkla-malar yapması böyledir. Bunlar kıyâmete kadar geçerli olan genel bir teşrî vasfı taşır. Eğer bunlara dahil olan bir yasak söz konusu ise herkes bu yasağa uyar. Bunları bilmeme veya duymama dı-şında hükmün uygulanmasında kararsızlık (tevakkuf) olamaz.

b. İslâm toplumu hakkında taşıdığı genel sorumluluktan ve imâmet sıfatından kaynaklanan şeyler. Öorduları savaş için gön-dermesi, devlet hazinesinin gerekli yerlere dağıtılması, hazineye ödenmesi gereken malların toplanması, kadıların ve vâlilerin gö-revlendirilmesi, ganimetlerin taksimi ve anlaşmalar imzalanması gibi şeyler Müslümanların faydasına olan genel tedbirlerdir ve devlet başkanlığı ile ilgilidir.

Bunlar genel bir dînî hüküm niteliği taşımaz ve uygulanması ancak devlet başkanının izniyle mümkündür. Hiç kimse Hz. Pey-gamber söyledi ya da yaptı diye bunlardan birini kendi inisiyati-fiyle yapamaz.

c. Hz. Peygamber’in kadılık vasfıyla verdiği hükümler. Hz. Peygamber, Allah’tan aldığı bilgileri tebliğ eden bir peygamber, Müslümanların yaşantılarını tanzim eden ve siyâsetlerini yürüten bir genel idâreci olması yanında, bir de delile, yemine ve yemin-den kaçınmaya dayanarak davalar hakkında hüküm veren bir kadıdır.

Bu da önceki ile aynı hükme tâbidir. Genel bir teşrî niteliği taşımaz. Hiç kimse, Hz. Peygamber’in böylesi bir hükmüne ya da haklarında karar verdiği kimselere özel bir davadaki fiiline daya-narak kendisiyle ilgili olarak aynı hükmü uygulamak isteyemez. Bilakis herkes mevcut hakimlerin hükümlerine uymak zorunda-dır. Çünkü Hz. Peygamber kadılık vasfıyla hüküm vermiştir. Do-layısıyla onun hükmünün aynısı verme mecburiyeti yoktur. Bir



237

kişinin başkasında alacağı olduğunu, bunu ispatlayacak delillere sahip bulunduğunu ve borçlunun da borcunu inkar ettiğini farzedelim. Alacaklı hakim kararı olmaksızın kendi başına hak-kını tahsil edemez. Çünkü herkesin hakkını kendisinin tahsil etmesi, Hz. Peygamber döneminde inkar edilen borçların tahsili için uygulanan bir yöntemdi.

Bunları arzettikten sonra değinmemiz gereken gerçekten fay-dalı bir şey de Hz. Peygamber’in tasarruflarının hangi niteliğine dayanarak ortaya çıktıklarını tespit etmektir. Ondan nakledilen haberlerin pek çoğunda bu husus gizli kalmaktadır. Bunlara Hz. Peygamber yaptı, söyledi veya takrir etti gözüyle bakılmaktadır. Bu sebeple de ondan rivâyet edilen bilgilerin çoğu, şeriat ve dinin bir parçası yahut sünnet ya da mendup hükmü taşıyan bir dav-ranış gibi telakki edilmektedir. Halbuki hakikatte bunlar kesin-likle teşrî amacıyla ortaya konmuş fiiller değildir. Özellikle Hz. Peygamber’in insan olmasından, içinde yaşadığı toplumun âdet-lerinden ve kendi kişisel tecrübelerinden kaynaklanan davranış-larında bu olguyla çokça karşılaşılmaktadır.

Yine Hz. Peygamber’in imâmet ve kadılık nitelikleriyle verdiği bazı hükümler genel bir dînî hükümmüş gibi algılanmaktadır. İşte bu yüzden hükümler çelişmekte ve hükümlerin dayandığı nitelikler karışmaktadır.

Bu konular hakkında nakledilen haberlerde bazen hükmün hangi niteliğe dayandığı açık bir şekilde görülebilmektedir. Böyle-ce her fiil kendi ait olduğu nitelik bağlamında değerlendirilmek-tedir. Ancak bazen de fiilin Hz. Peygamber’in hangi vasfına istinad ettiği kestirilememektedir. Bu da önce âlimlerin hükmün dayandığı vasıf hakkında ihtilaf etmelerine, sonra da söz konusu hükmün niteliği konusunda farklı kanaatlere ulaşmalarına sebep olmaktadır.

Bu kısmı daha iyi anlamamızı sağlayacak örnekler sunalım:

1- İsnadı sahih olan bir hadiste Hz. Peygamber şöyle buyur-muştur: “Kim sahipsiz boş bir araziyi ihyâ ederse,. orası onun olur”.

İslâm âlimleri bu konuda görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Aca-ba bu hadis genel bir hüküm olması amacıyla Hz. Peygamber’den tebliğ ve fetva olarak mı vârid olmuştur? Eğer böyleyse başkasına ait olmayan her arazi bir başkası tarafından ihyâ edilip sahip çı-kılabilir. Ayrıca devlet başkanının böyle bir uygulamaya izin verip

Yusuf el-Karadâvî


238

vermemesi durumu değiştirmez. Yahut da bu söz Hz. Peygam-ber’in devlet başkanlığı ve idarecilik niteliğine mi dayanmaktadır? Eğer böyleyse genel bir hüküm değildir ve hiç kimsenin devlet başkanının izni olmaksızın sahipsiz boş arazileri ihya edip sahip-lenmesi mümkün değildir.

İslâm hukukçularının çoğu ilk ihtimali, Ebû Hanîfe ise ikinci-sini doğru bulmuştur.

2- İsnadı sahih bir hadiste Hz. Peygamber’in kendisine “Ebû Süfyân çok cimri biri; bana ve çocuğuma yetecek şey vermiyor” diyen Hind bnt. Utbe’ye “Sana ve çocuğuna örfen yetecek miktar-da malı alabilirsin!” cevabını vermiştir.

İslâm âlimleri bu meselede de ihtilaf etmişlerdir. Acaba bu fetva ya da tebliğ midir? Böyleyse alacaklılar borçlularının haberi olmaksızın kendi alacaklarını tahsil edebilirler. Yahut da bu Hz. Peygamber’in kadılık sıfatına mı dayanmaktadır? Eğer bu şekil-deyse hakim kararı olmaksızın hiç kimse alacağını almakta zor-landığı borçlusunun haberi olmadan hakkını kendiliğinden tahsil edemez. Bu konu fukaha arasında “Zafer Konusu”87 olarak bili-nir. Bu meselede pek çok görüş ve tercihler söz konusudur.

3- Yine isnadı sahih bir hadiste Hz. Peygamber şöyle buyur-muştur: “Savaşta düşmanı öldüren mücâhit, onun soykasını alabi-lir”.

Soyka (Arapça’da seleb) öldürülen düşmanın üzerindeki elbi-se ve başka âletlerdir. Öncekilerde olduğu gibi bu meselede de âlimler görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Bir kısmı bunu Hz. Pey-gamber’in imâmet sıfatından kaynaklanan bir söz olarak görmek-tedir. Bunlara göre devlet başkanı savaşla ilgili olarak mücâhitlerin öldürdükleri düşmanın soykasını alabileceklerini söylemedikçe hiç kimse böyle bir şeye kalkışamaz. Başka bazı âlimler ise bu sözü tebliğ olarak algılamışlardır. Bunlara göre ise devlet başkanı ister izin versin ister vermesin düşmanı öldüren mücâhit onun soykasını alabilir.

87 Şu anlama gelir: Başkasında alacağı bulunan biri, alacağının aynısını ya da yerine geçecek başka bir şeyi kendiliğinden alma gücü varsa bunu borçlu-sundan alması câiz midir değil midir? Fakihler bu konuda ihtilaf etmişlerdir. Bir kısmı ister alacağının cinsinden bir şey olsun ister olmasın ya da ister borçlunun haberi olsun ister olmasın bunu câiz görmüştür. Ancak bu dav-ranışı fitne ve rezalete yol açmamalıdır. Bazı âlimler ise bunu doğru bulma-mışlardır. Bir kısım âlimlerse konuyu teferruatlandırmışlardır.



239

Kemâlüddîn b. Hümâm (ö. 861/1457) şöyle bir değerlendir-mede bulunmuştur: Hz. Peygamber’in böyle buyurduğunda kuş-ku yoktur. Ancak tartışma Hz. Peygamber’in bunu bütün zaman ve hallerde geçerli bir dînî hüküm olarak mı yoksa kendi döne-mindeki belli olaylara özel olarak mücâhitleri teşvik etmek ama-cıyla mı söylediği üzerindedir. İmam Şâfiî’ye göre bu bir dînî hü-kümdür. Çünkü Hz. Peygamber’in hadislerinde aslolan budur. O, bunun için gönderilmiştir88.

Bu meseleden İmam Karâfî tarafından el-Furûk adlı eserinde ve İbnü’l-Kayyım el-Cevziyye tarafında Zâdu’l-meâd’da Huneyn Gazvesi’ni işlerken bahsedilmiştir. Daha önce de söylediğimiz gibi pek çok İslâm hukukçusu da âlimlerin ihtilafının Hz. Peygam-ber’in tasarruflarının hangi niteliğinden kaynaklandığı konusun-daki görüş ayrılıklarına dayandığı cüzî meseleleri incelerken bu hususa değinmiştir.

Bütün bunlardan anlaşılmaktadır ki İslâm hukukçularının hepsi Hz. Peygamber’in tasarruflarının kaynaklandığı bu iki yönü birbirinden ayırmak gerektiği konusunda ittifak halindedir. En azından bütün âlimler bu olguyu kabul etmektedir89.

Bu noktada Üstadımız Mahmûd Şeltût’un özellikle sünnetin teşriî nitelik taşımayan kısmı hakkında söylediği bazı şeylere açıklama getirme zorunluluğu hissetmekteyim.

Bana göre yemek, içmek, uyumak, oturmak, ziyaretleşmek vb. şeylerin hepsi insânî ihtiyaçlardan doğmaz. Bu konularda Hz. Peygamber’in fiilleri ile sözlerini birbirinden ayırmak iktiza et-mektedir.

Daha önce de değindiğimiz üzere Hz. Peygamber’in fiilleri söz konusu fiilin meşrû (yapılması sakıncasız) olduğunu göstermek-ten başka bir şeye delalet etmez. Hz. Peygamber bir davranışta bulundu diye ne fiilin vâcip olduğu ne de müstehap olduğu söy-lenebilir. Örneğin yemeğin el ile yenilmesi ve benzeri şeyler böy-ledir.

Ancak yukarıda arzettiğimiz üzere bir kimse, Resûl-i Ekrem efendimize benzeme düşüncesiyle ve onun yaptığı her şeyi sev-mesi sebebiyle bunları yaparsa güzel bir davranışta bulunmuş olur ve niyetinden dolayı sevap kazanır. Seyyid Reşid Rıza da ko-

88 İbnü’l-Hümam, Fethu’l-Kadîr, IV, Ganimetler Bölümü. 89 Mahmûd Şeltût, el-İslâm akîdeten ve şerîaten, s. 427-431.

Yusuf el-Karadâvî


240

nu hakkındaki değerlendirmelerinde buna ve açıkladığı şartlara uymak kaydıyla bunların kişi üzerindeki olumlu etkilerine de-ğinmiştir. Ayrıca Hz. Peygamber’in fiilleri meselesinde bu şekilde bir tavır takınmak Abdullah b. Ömer’in genel tutumudur90.

Hz. Peygamber’in bu mevzulardaki sözlerine gelince Reşid Rı-za’nın ve usul âlimlerinin de söylediği gibi bunlar irşâda delalet eder. Eğer bir fiil sözlü olarak emrediliyorsa söz konusu fiilin müstehap olduğu, yasaklanıyorsa mekruh olduğu anlaşılır. Fiil emredilirken ısrarlı olunması ya da yasaklanırken yapanların tehdit edilmesi gibi karinelere göre emrin, fiilin vâcip olduğunu, nehyin ise haram olduğunu göstermesi de mümkündür. Mesela sol el ile yemek, ipek giymek, altın ve gümüş kaplardan yiyip iç-mek vb. delillerin haram olduğunu gösterdiği davranışlar böyle-dir.

Tecrübe ve toplumsal âdete dayanan davranışlarla ilgili sözlü hadisler de aynı hükme tabidir. Örneğin tıp ile ilgili hadisler ile elbiselerin uzun ya da kısa oluşuyla alakalı haberler böyledir. Tıpla ilgili haberlerin bir kısmı tecrübeye dayanır. Bu sebeple de her hal ve kişiyi kapsayacak şekilde genel bir hükümmüş gibi değerlendirilmez. İbnü’l-Kayyım el-Cevziyye Zâdü’l-meâd adlı ese-rinde bunların pek çoğuna işaret etmiştir. İleride bunlar hakkın-da açıklamalar yapacağız.

Ancak bunların bir kısmı ise dînî hüküm ve yönlendirme an-lamındadır. Mesela “Ey Allah’ın kulları! Tedâvi olunuz. Çünkü Al-lah ihtiyarlık dışında verdiği her hastalığın ilacını da yaratmıştır”91 90 Rivâyete göre İbn Ömer yolculuk esnasında bir yere varınca biraz kavis yapmış. Kendisine niçin böyle yaptığı sorulunca, Resûlullah’ın da böyle yap-tığını söylemiştir (Ahmed, II, 32). Bineğiyle Resûlullah’ın bineğiyle geçtiği yerlerden geçer, bineğinin ayaklarının Resûlullah’ın bineğinin ayaklarının bastığı yerlere basmasını arzularmış (Hatîb, Târîh, I, 183). Resûlullah’ın al-tında durduğu ağaca sürekli gider, onu kurumasın diye sularmış (Ebû Şâme, Muhakkak, s. 49). İbn Ömer’i gömleğinin düğmeleri çözülmüş olarak namaz kılarken gören, Zeyd b. Eslem bunun sebebini sorunca, İbn Ömer, Resûlullah’ı böyle yaparken gördüm cevabını vermiştir (İbn Huzeyme, Sahîh, I, 382). Yine o hac sırasında Resûlullah’ın tuvalet ihtiyacını giderdiği yerde tuvaletini yapmıştır (Ahmed, II, 131). Yine İbn Ömer’in Resûlullah’ın ayakta bevl yaptığı bir çöplüğe giderek ayakta bevl ettiği nakledilmiştir (Şevkânî, Neylü’l-evtâr, I, 116).

91 Tayâlisî, Müsned, I, 171; Humeydî, Müsned, II, 363; İbn Ebî Şeybe, Musannef, V, 31; Ahmed b. Hanbel, IV, 278; Abd b. Humeyd, Müsned, I, 212; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, IV, 368; İbn Hibbân, Sahîh, XIII, 426, 428; Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, I, 179; Hâkim, Müstedrek, I, 208, IV, 220, 442;



241

hadisi ile “Tedâvi olunuz! Ancak haramla tedâvi olmayınız!”92 ha-disi bu meyanda zikredilebilir.

Elbiseler hakkında gelen haberleri burada örnek olarak zik-redebiliriz. Hz. Peygamber’in erkeklere ipek giymeyi ve altın tak-mayı yasakladığı nakledilmiştir. Yine elbiselerin uzatılması mese-lesinde de şiddetli bir tehditte bulunmuştur. Ancak bunların ço-ğunda kibir sebebiyle elbiseyi uzatmak kaydı vardır. Bir kısmın-da ise yasak kayıtsızdır (mutlak). Bu durumda mutlak olanların kayıtlı olanlara göre değerlendirilmesi icab eder. Daha önce de söylediğimiz üzere elbisesini Hz. Peygamber’e uymak için kısal-tanlar elbette sevap kazanmaktadırlar.

İslâm’ın giyim, yemek ve içmek gibi meselelerde de ihmal et-mememiz gereken dînî, ahlâkî, sosyal, ekonomik ve siyâsî amaç-larla vazedilen ayırıcı kuralları vardır. Başka bir münasebetle bunlara değinmeyi umuyoruz.

Tâhir b. Âşûr’un Değerlendirmesi

Araştırdığımız konuya ilgi gösterip konuyu inceleyen ve ayrın-tılı malumatlar ve örnekler sunan çağdaş âlimlerden biri de Tu-nuslu âlimlerin üstadı Allâme Muhammed Tâhir b. Âşûr’dur (ö. 1973). O bu konuya Makâsıdu’ş-şerîati’l-İslâmiyye adlı eserinde yer vermiştir. Önce Karâfî’nin el-Furûk’taki sözlerini özetleyerek nakletmiş sonra da şunları söylemiştir:

“Hz. Peygamber’in bir şeyler söyleyip yapmasına etki eden çe-şitli durum ve nitelikleri vardır. Burada insanları üzen ve müna-kaşaya sevkeden pek çok meselenin de hallini sağlayacak bir ışık yakmak istiyoruz. Sahâbîler Hz. Peygamber’in emirlerini teşriî olan ve olmayan diye ikiye ayırmaktaydılar. Hangisine dahil ol-duğunu anlayamadıkları zaman ise Resûlullah’a danışırlardı.

Sahih bir hadiste nakledildiğine göre Berîre sahipleri tarafın-dan azat edildiğinde Muğîs adlı birkölenin hanımıydı. Tabii hür-riyetine kavuşunca kendisi hakkında karar verebilme gücünü elde etti. O da kocasından boşandığını açıkladı. Muğîs Berîreyi çok seviyor; Berîre ise ondan hiç hoşlanmıyordu. Resûlullah bu konuda Berîre ile konuştu ve kocasına dönmesini istedi. Berîre de “Ey Allah’ın Resûlü! Bana bunu emrediyor musun?” diye sor-

Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, IX, 343; Heysemî, Mevâridü’z-zam’ân, I, 339; a.mlf., Mecmau’z-zevâid, V, 85.

92 Ebû Dâvud, IV, 7; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, X, 5.

Yusuf el-Karadâvî


242

du. “Hayır, sadece aracılık yapıyorum” cevabını alınca, kocasına dönmek istemediğini söyledi93. Bu davranışı sebebiyle ne Hz. Peygamber ne de sahâbîlerden azar işitmiştir.

Yine İmam Buhârî’nin el-Câmiu’s-Sahîh adlı eserinde nakle-dildiğine göre Câbir b. Abdillah’ın babası Abdullah b. Amr b. Hâzim vefat ettiğinde ödemesi gereken bir borcu vardı. Câbir Resûlullah’la konuşarak alacaklıların indirim yapmaları konu-sunda yardımını istedi. Hz. Peygamber de alacaklılardan bu ko-nuda yardım etmelerini istedi. Ancak onlar bunu yapmadılar. Câbir b. Abdillah “Resûlullah onlarla konuştuğu zaman sanki ben onu tahrik etmişim gibi baktılar”94 Ancak Müslümanlar onla-rı kınamamaışlardır. Buna benzer başka hadisler ileride aktarıla-caktır.

Fıkıh usûlü âlimleri, nebevî sünnet konusunda Hz. Peygam-ber’in cibillî/beşerî davranışlarının dînî hüküm ifade etmediğini söylemişlerdir. Çünkü onlar, teşrî ve irşada dahil olmayan Resûlullah’ın yaratılış özelliklerini ihmal etmemişlerdir. Deve üzerinde hac yapmak gibi dînî ya da beşerî olma ihtimali taşıyan fiillerde tereddüt etmişlerdir. Ancak bazen âlimlerin bir kısmı Resûlullah’ın tasarrufları konusunda hata etmiş ve söz konusu tasarrufun hangi niteliğe dayanarak ortaya konulduğu tespit edilmeden ona kıyasta bulunmuşlardır.

Üstad Tâhir b. Âşûr sözlerine şöyle devam etmiştir:

“Resûlullah’ın söz ve fiillerinin dayandığı hallerin on iki kısma ayrıldığını tespit etmiş bulunmaktayım. Bunların bir kısmını Karâfî zikretmiş, diğer kısmını zikretmemiştir. Bu halleri şöylece sayabiliriz:

1- Teşrî / Peygamberlik

2- Fetva / Dînî konulardaki açıklamalar

3- Kadâ / Hakimlik

4- İmâret / Devlet başkanlığı

5- Hedy / Yol gösterme

6- Sulh / Anlaşma yapma

7- Yardım isteyene klavuzluk etme

93 Buhârî, V, 2023; İbn Mâce, I, 671; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VII, 222. 94 Buhârî, III, 1023, IV, 1489; Nesâî, VI, 244.



243

8- Nasihat

9- Nefis eğitimi

10- Yüksek hakikatleri öğretme

11- Edep eğitimi

12- İrşadla ilgili olmayan durumlar

Üstad bunların hepsi hakkında bilgi sunmuş ve örnekler vermiştir. Bunların bir kısmında ona katılmakta bir kısmında farklı düşünmekteyiz. Üstadın verdiği geniş malumat için kendi eserine müracaat edilmelidir. Burada bizim amacımız Tâhir b. Âşûr’un da daha önce zikrettiğimiz âlimler gibi sünneti, genel ve sürekli olarak teşriî yönü olan ile teşrî ile alakası olmayan şek-linde ikiye ayırdığını ortaya koymaktır.

Burada son durum olarak saydığı irşadla ilgili olmayan du-rumlar hakkında söylediklerini aktarmayı yeterli görüyorum:

“İrşadla ilgili olmayan durumlara gelince bunlar, teşrî, din-darlık, nefis tezkiyesi ve sosyal nizam ile değil; beşerîlik ve maddî hayatın ihtiyaçları ile ilgili olan hallerdir. Bu durum kafa karışık-lığına yol açmayacak kadar bellidir. Zira Resûlullah ne teşrî amacı ne de kendisine tâbi olunma isteği bulunan ev işleri ve günlük hayat ile alakalı davranışlarda bulunurdu. İslâm hukuk metodolojisinde Hz. Peygamber’in beşerî davranışlarının ümme-tin ittiba etmesi gereken fiiller kapsamına girmediği bilinen bir kuraldır. Bilakis böylesi davranışlarda herkes kendi durumuna göre tutum benimser. Yemek, giyinmek, yatmak, yürümek, bin-mek vb. davranışlar bu kısma girer. Bu tür davranışlar ister yol-culuk yaparken yolda yürümek gibi dînî amellerden ayrı olsun-lar; ister hacda deve üzerine binmekte olduğu gibi dînî bir amelin içinde yapılsınlar farketmez. Hz. Peygamber’in yaşlanıp şişman-layınca secdeye giderken ellerini dizlerinden önce yere değdirdi-ğini düşünenlere göre secdeye giderken elleri dizlerden önce yere değdirmek de bu tür davranışlardandır. Mesela Ebû Hanîfe bu kanaattedir.

Hz. Peygamber’in veda haccı sırasında Kinâne Oğulları’na ait bir düz alan olan el-Muhassab’da konakladığını bildiren rivâyet de böyledir. Bu yere el-Ebtah da denilir. Nakledildiğine göre Resûlullah burada öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazlarını kıl-dıktan sonra uyumuş ve sonra kalkıp yanındakilerle birlikte veda tavafını yapmak üzere Mekke’ye doğru yola çıkmıştır. Abdullah b.

Yusuf el-Karadâvî


244

Ömer hac sırasında burada konaklamayı sünnet olarak telakki etmiş ve Hz. Peygamber’in yaptığı her şeyi yapma arzusuyla eda ettiği bütün haclarda el-Muhassab’da durmuştur95.

Ancak İmam Buhârî’nin naklettiğine göre Hz. Âişe şöyle de-miştir: “el-Muhassab’da durmanın bir anlamı yok! Orası Hz. Pey-gamber’in Medîne’ye çıkışı kolay olsun diye durduğu bir yerdir o kadar!”96 Oranın insanların toplandığı geniş bir mekan olduğunu söylemek istiyor. Abdullah b. Abbâs97 ve İmam Mâlik de Hz. Âişe ile aynı kanaattedir.

Sabah namazının ardından sağ tarafa uzanmakla ilgili hadis de bu kısımda ele alınabilir98.

Hülasa, İslâm hukukçusunun bu halleri araştırması ve Hz. Peygamber’in tasarruflarıyla ilgili karineleri belirlemesi zorunlu-dur. Teşrî amacını gösteren karinelerden bazıları şunlardır: Hükmün bütün Müslümanlara tebliğ edilmesine önem vermesi, davranışı iştiyakla yapması, “Dikkat edin! Vârise vasiyet olmaz”99 ve “Velâ hakkı azat edene aittir”100 hadislerinde olduğu gibi hük-mü küllî kaide biçiminde duyurması vs.

Teşrî amacı taşınmadığını gösteren alametler ise şunlardır: Hz. Peygamber’in ölüm döşeğindeyken “Sizlere bir vasiyet yazdı-rayım da benden sonra dalâlete düşmeyesiniz” sözünde olduğu gibi fiilin uygulanmasında ısrar etmemek. Abdullah b. Abbâs’ın belirttiğine göre sahâbîler Hz. Peygamber’in bu sözünün üzerine ihtilafa düşmüşlerdir. Bir kısmı “Bizlere Allah’ın kitabı yeter” de-miş; diğer bir kısmı ise “İstediklerini getirin ki vasiyetini yazdır-sın. Hz. Peygamber’in huzurunda çekişme olmamalı” demişlerdir.

95 Buhârî, II, 627. 96 Ahmed b. Hanbel, VI, 190; Ebû Dâvud, II, 209; İbn Huzeyme, Sahîh, IV, 323, 324; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, V, 161.

97 İbn Huzeyme, Sahîh, IV, 324. 98 Abdurrezzâk b. Hemmâm, Musannef, III, 55; İbn Ebî Şeybe, Musannef, V, 324; Ahmed b. Hanbel, II, 173; Buhârî, I, 225, 389; Ebû Dâvud, II, 39; İbn Huzeyme, Sahîh, II, 149; İbn Hibbân, Sahîh, VI, 187, 219; Dârekutnî, Sünen, I, 416; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, II, 486; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, II, 218.

99 Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, XVII, 35; Dârekutnî, Sünen, IV, 97; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VI, 85.

100 Buhârî, II, 904; Müslim, II, 1141, 1142; İbn Hibbân, Sahîh, XI, 521.



245

Resûlullah münakaşa ettiklerini görünce “Beni bırakın, benim mevcut halim daha iyidir” buyurmuştur101.

Yukarıda arzedilen durumlardan Hz. Peygamber’e en fazla özgü olanı teşrî halidir. Çünkü teşrî Allah’ın Hz. Peygamber’i pey-gamber olarak göndermesindeki ilk amaçtır. Hatta Allah Teâlâ Hz. Peygamber’in durumlarını “Muhammed, ancak bir peygam-berdir”102 âyetinde toplamıştır. Bu sebeple ümmetin çeşitli halle-rine göre Resûlullah’tan sâdır olan bütün söz ve davranışları, ak-sini gösteren bir delil olmadıkça teşrî durumuyla ilişkilendirmeli-yiz. İslâm âlimleri Sa’d b. Ebî Vakkâs’ın naklettiği haber ile amel etme konusunda icmâ etmişlerdir. Bu habere göre Sa’d Resûlullah’a vasiyet konusunu sormuş; Hz. Peygamber de “Üçte bir; hatta üçte bir de çok!” yanıtını vermiştir103. Bu hadisle amel eden fukaha vasiyeti malın üçte birlik bölümüne hasretmiş ve diğer üçte ikilik bölümde vasiyet edilebilmesi için vârislerin iznini şart koşmuşlardır. Her ne kadar hadiste Resûlullah’ın “Vârisleri-ni zengin olarak bırakman, başkalarına el açacak şekilde fakir olarak bırakmandan hayırlıdır” buyurduğu nakledildiği için klavuzluk etme ve nasihat durumlarıyla ilişkili olduğu söylenebi-lirse de İslâm âlimleri hadisi böyle yorumlamamışlardır. Ayrıca olayın Sa’d b. Ebî Vakkâs’a, vârislerine ve bunların fakirlik du-rumlarına özel olması, yalnızca Hz. Peygamber ve Sa’d b. Ebî Vakkâs arasında geçmesi, Resûlullah’ın bunu uygulayıp Sa’d’ın da ondan bunu nakletmesi gibi bir durumun olmaması gibi et-kenler de hadisi nasihat ve klavuzluk etme hali ışığında değer-lendirme ihtimalini gündeme getirmektedir. Eğer böyle olsaydı herhangi bir İslâm hukukçusu, vârisleri zengin olanlar için mal-larının üçte birden fazlası hakkında vasiyette bulunabileceklerine hükmedebilirdi. Ancak hiçbir âlim böyle bir görüş zikretmemiştir. Yine hiç vârisi olmayanların da mallarının üçte birinden fazlası hakkında vasiyet tasarrufunda bulunabileceklerine hükmedilebi-lirdi. İbn Hazm’ın (ö. 456/1064) el-Muhallâ’da söylediğine göre İbn Mes’ûd, Ubeyde es-Selmânî ve başka bazı kimseler böyle hükmetmişlerdir. Ancak bu şaz bir görüştür”104.

101 Ebû Ya’lâ, Müsned, IV, 298. 102 Âl-i İmrân (3), 144. 103 Buhârî, V, 2145, 2343; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, IV, 103. 104 Tâhir b. Âşûr, Makâsıdu’ş-şerîati’l-İslâmiyye, s. 30-39.

Yusuf el-Karadâvî


246

Değerlendirme

Âlimlerin düşüncelerini naklettikten sonra bu mühim usul meselesi hakkındaki görüşleri yeniden kontrol etmemiz, kanaat-leri tartışmamız ve değerlendirmemiz gerekmektedir. Burada amacımız arzedilen fikirleri yeniden inceleyerek naslar, kaideler ve dinin maksatları ışığında bir görüş ortaya koymaktır. Allah’tan bizleri doğruya iletmesini ve sevaptan mahrum bırakmamasını niyaz ederiz. Ayrıca bizleri taassup, taklit, hevaya uymak ve baş-kaları hakkında kötü zanda bulunmak gibi şeylerden de koru-masını dileriz.

Documents

Yûsuf el-Karadâvî Çev.: İshak Emin Aktepe •••••••• Giriş · PDF fileYusuf el-Karadâvî Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VII (2007), sayı: 1 202 yantlarında