YUKSaKMoLEKULLU BiRLa$MaLoR ASASINDA KOMPOZiSIYA …library.oyu.edu.az/books_sdu/N_-252.pdf · materi,ala gevirmek Ugiin ona miixtelif quruluf lu, tabii vc sintetik mangali rnaddalar

o.o.AGAYEV, Q.K.BAYRAMOV,p.T.gAxrAxrixsxey,q., i.n.qann vrva

YUKSaKMoLEKULLUBiRLa$MaLoR

ASASINDA KOMPOZiSIYAMATERiALLARI

\a\

Ali mekteblar tigiin ders vesaitiAzerbay can Respublikasr TehsilNazirinin 16.05.2012-ci il 848sayh emrina esason dors vasaitikimi negr edilmesi trivsiye olu-nub.

- 6?sf//y, 9E

Reygilar: Texnika elmlari doktoru, emakdar elm xadimi,Y.M.Bilalov

Kimya elmlari doktoru, professor O'H.Okberov

Kimya elmtari doktoru, professor M.H.Valiyev

Kimya elmlsri namizadi, dosent $.O'Tarrverdiyev

Redaktor: k.e.d., professor D.O.Agurov

K.c.d., prof. Okbar Oli ollu Afayev' k.e.n.'

dos.Qorxmaz Karim ollu Bayramov, ke.n., dos'PeriTurabxan qrzl $axtaxtinskaya, ke.n., dos.Irada Eyvazqrzr Qarayeva

YiJKSOKMOLEKULLU BiRLO$MALORASASINDA KOMPOZiSiYA MATERiALLARISumqayrt - 2012

Dars vasaiti pmqrama uylun olaaq ytikakmolekullubirlagmalor esasrnda kompozisiya materiallanntn istehsahna hasr

olunmuSdur.Dars vasaiti 8 fosildan ibaratdir. Bu fasillarda kompozisiya

materiallannrn haztrlanmastnda istifada olunan yUkakmolekullu

birlagmalardaq onlarrn sintez iisullartndan, polimer kompozisiya

materiallannrn altnmastnda istifada olunan inqrediyentlerden,polimer kompozisiya materiallanntn asas novlerindon va totbiqsahelarindon etraflt behs olunur.

Dars vesaiti universitetlarin kimya va kimya-texnologiyabdlmelerinda telsil alan telebolar 09iin nezerdo tutulmuSdur.

I Fesil

II Fe,sil

uUxuontcar

Giri9....... .......Pol imer kompozisi,v-a m aterial lannrntasnilatr.......... ll.Kornpozisilza m.ateriallanrunairnma-srnda iglodilen polimerlertitermo-plastlar) . ..............,..............

2.1.2.2.2.3.2.4.2.5.2.6.2.7.2.8.2.9.2.10.2.11.

III Fosil

lPolietilenPolipropilen...Polistirol........ 26Polimetilmetakrilat.......................,.... 35llolivinilxlorid 38Polivinildenxlc,rid................ 45llolitetrafliioretil:n................ 47Poliiigtetralfltioretilen........... 49Polivinilidenfliiorid.............. 50Poliformaldehid(polimetilepoksid) 52Polioksietilen ve polioksipro-pi1en.......,....... 52I(ompozisiya rnateriallannrn haz;rr-lanmasmda igledilen oliqomerler(reaktoplastlar),.... .. ......... 5jPoliamidlar.... 57Iroliimidlar..... 63F'enol-formaldehid oliqomerleri........ 56Iiarbomid-formaldehid..................... 8 Iltlelamin-forma.lclehid o I iqomeri....... l8'7

l\nilin-formaldehid oliqomeri........... 9 I

r818

22

3.1 .

3.2.3.3.3.4.3.5.3.6.

3.7.IV Fersil

Epoksid oliqonrerlari... 95Polimer-kompozisiya mate:riellarr-nln ahnmasrnda istifaLde ol unandiger polimerl.,r.................... 1 l0Tebiikauguk.. lllPolisaxaridlar lDSiinipoIimerler................................. 1 l5Xlorkauguk.... t 15Selltilozann r:firleri............ t17Sintetik kaugr:k1ar....... I 19I-Imunoi tay'inath sintetik kau-guklar'............. l2OXiisusri tey inath sinletik kau-guklar'............. 127Kaugukabenzer polimerlar.... l3lXlorlaLgmr$ polietilen........ 132Sulfo>llorlagmrg polietilen.............. 134Polim,er kc,mpozisiya matorial-lannrrL inqrediyentleri.....,.....Hellediciler....Berkidicilar....Doldurucular.Aktivlegdirici 1or..............,......Stabilz-atorlar.Plasti{ikator|ar.,....................Piqmentler.....Antipirenlar...Siiratlondiricil er:...................Antiol:sidanr-l;u

4.1.4"2.4.3.4.3.1.4,3.2.4.4.4"4.1.

4.4.2.

4.5.4.6.4.7.V Fesil

5.1"

5.2.5.l.5.4.5.5.

5.6.5.7 .

5.8.5.9.5.10.

13713914415015:i156

1s9166t7o172176

5.11.5.12.5.13.VI Iresil

6.1 .

6.1.i.6.t.:1.6.1.:1.

6.1.,1.

6.2.

6.3.6.3.1.6.3.2t.

6.4.6.4.16.4.2:..

6.5.6.5. r .

6.5.2

6.6.6.7.6.8.MI Iresil

7.1.

AntistatiklerMasameemelegetiricilerAntimikroblarPolirner kompozisiya materiallarr-nm esas ndvleri............Plastik kiitlelarPolimer kompaundlan.Premikslar.....PrepreqilerPrestozlar

Qazla doldurulmug plastik l:iit-

RezirrlarMesameli re2inlor...........Yuvacrqli rezinler...........Yaprgqanlar....'Iebii mangeli ;zaprgqanlarSintetik mangeli yaprgqanlarlt-ak-boya materiallan.

180181185

187t87193197199201

2042092122t5217217220225

Fiqmentleqmig lak-bo1a material-lan. Laklar..... 2251?iqmentlegmig lak-boya material-I an..................llolimer plyonl:alar......Germetikler...l-ifler

230235238244

255255

Polimerlanmasr.Polinrer kompo,zisiyalanrun tarkibi

komp,ozisiyalanrun hazrr-

'7.2.

7.3.7.3.1.

':t.3.2.

\nIIF osil8.1 .

f .it..8.:i.8.4.8.5.8.6i.

8 7.

8.8.8.9.

Komponentleri :a hazr rlanmasr.

Qangchrma risutlan..Agag iizltiltiklii qangrqlarrn hazrr-lanmasr...........Ytiksek dzliiliiklii qarrgrqlrrnnhazrrlanmasr.Sepala,nen qangrqlann haz,r'.an-m4s1..,..........."

257264

267

269

279Polimer kompc,zisiya materiallarrntetbiqi..........., 283Raket-kosmik sistemIer..............,.... 290'Ieyyare sisteml,rri.....,. ................, -... 293Yeriistii neq|iy1,a1..........................,.. 298Gemiqayrrma. 301Elektroradiote xrrika......................... 3 03Tikinti.".......... 306Kimya sanayesi.................... 309Herb v,a tehliikar;izlik vasiteleri...,... 3 12idman ve ir;tiirahet iigiinr kompo-2it1er...,........... 314Odebiyyat...... .......,....318

cini$

insarLlar materiallarla tsmasda olduqlan vaxtdanetibaran ilkin materiallann kompozisiya miihiti annalegetir,rn korrrponent kimi istifada ideyasr mdvcuddur.B, ura baxnayaraq kompozisiya materiallart ).aratmaqproblemi ;lncaq kegan esrin 50-60-cr illerinden xiisusidiqqot telieb edan obyekte gewilmig veaktuzrllaqnugdrr. Xasseleri ilkin komponentlarinxasse,lerin len farqlanen iki ve ya gox fazaigoxkr:mpc nentli materiallar kompo;risiya materiallanadlanrr. Kompozisiya materiallan yaratmaqda esasmeqsed y eni materialda ilkin komponentiare xasxassslerin kombinasiyasrna nail olmaqdrr. Bunurnlayana{,r kornpozisiyada igtirak edan her bir komponent6z ferdi xassesini saxlayr. Kompozisiyamateriallarlnr ele komponentierdan hazrrlur.u,l oi.,ki, onLlar ayrr-ayrrhqda materiala qargr qoyulan Ltttinteleblere c,rvab vermesin. Oger kompozisiyada igtirerkedan konrponentlerden biri polimeidirsa, oncla belekompozisi'ralar polimer kompozisiyalan, hazrrlananmateriallar ise polimer kompozisiya materiallan(PKM) adlanrr.

PKM-in ytuanma tarixi sivilizisasiyarunewellarindsn baglamrqdrr. Hela bizim eradan 4000 ilewel tebii polimerlar esasrnda mrihkemlenrlirilmigmateriallar hazrrlanu l,e isrifade olunurdu. Biturnqetranla hopdurulmug tikinti rnateriallan, xrrda dag veya i^ri mengali material alave olunmug gil, selliloza

asa^srnda hazrrlanmrg ka$nabanzar veroqler rre s.

insanlarm istifade etdiyi itk PKM olnrugdur,,PKM-in yaradrlmasr i.i9 asas meqsad dagryrr.

Birinci, materiala ve ya ondan hazrrlanmrq m.emulatalazrmi xassalerin, mesalarr, mdhkemlik, seftiik, qrz vaya buxzLr kegiriciliyi, ehrlf miihitin tesirirLe qarqrdavrlmlhq ve s. verilmosi. ikinci, bu va ya ,Jigerpolirnerlor esasmda ahnan materialltrnn va onlerdanhazrlanan marnulatm maya deyeri:rin rrga[rsalrnmasl. Ugiinciisii ise, PKM-in memulata emalte>:nologiyasrmn asanlagd:rrrlmasrdu'. Qeyd e'trnaklazrmdrr ki, bir }iompozisiyada taleb olurran t'iittinxass,elorin cemlegmesins nail olmaq rniirn}:iin cleyil.Bezan da kompoz:isiya hazrrlayan zaman cliger arzuoltmmayan hallar mtigah.iclo olunur. Lalcin onrr daroz;lte almaq lazlmdtr ki, adetan kornpozisiyaya:'atm adan polimerlari istismara ),rLrarh olanma.teriallara olan ehtiyacr gevirmek y,a mtinrki.inolmur, 1,a da mtjieyyen gotinliklerlo elaqe ,dar olur.Digor terefden har yerdo eyni kompleks xassrrleremalik materiallara. olan e,htiyacl ddemek iiqiin, yenipolimerlarin sintezi vo istehsah sarfeli <teyil. Buproblemin perspektivli yollarrndan bir:i m<i.rcudpolimerlar esasnlda kompoz isiya lannhazulanmasrdrr.

PKIVI va onun komporrentleri hem ti:rv i, hern deqeyri-iizvi tebiatli olur. Bu ise PKM-in haz rlanmasrzarnDrLt miixtelif xaralte,rli qaryrhqh tasirlarin,xa-ss,elerin nezare almmasmr teleb edi.r. Br.rn I gdre de

PKM-in yaradrlma:;urda qeyri-i.izvi ve tizvi kimyamn,yiiksekmolekullu birlagrneler kimyasrmn,,polimerlerin fizikar;r va mexanikasnrn, bork cisimlerfizikasrrun, hcmg inin nazan mexanikanrn esasmtiddealanmn tetbiql vaciMir,

PKM-in sr:n 2t)-25 ilde mtiasir texnikanrn votexnologiyanrn bii:iin sahelerinin inkigafinda daimyiikselmekde olan rolu miigahide olunur. Digerkompozisiya rnatr:riallanna nisbotan pKM daharizlinamexsus ve miixtelifdir. Bu sababden pKlvldiger kompozisiya materiallarLndan aynlmrg ve geniqEekilde ciyranilir:.

l0

I Fosil. POLiMER fi:olvlPozisiYAMATI]RIALLARININ TOSNIFATI

P,rlimerlarle polimor rmteriallan arasmdaprinspial fer,q vardrr. Okse: hallarda polimerimateri,ala gevirmek Ugiin ona miixtelif quruluf lu,tabii vc sintetik mangali rnaddalar slave edilir. Belsmaddslar irLqrediyenrler arllanrr. polirnerlarinmiixtelil' inqr,:diycntlerle qarlrdrrrimasr noticasindapolimer konrpozisiyalarr ha zrrlanrr ve onlannesasmda PKI4 ahur. Kompozisiyalann tsrkibinedaxil cilrm polimera va inqrid il,entlara ise iimumi adaltrnda kompc,nenthr deyi lir.

PKM-rn tasnifatma rnilxtclif aspektlerden1'anagmaq olar'.

Ogar polimerlarin va polimerkompozisiyalarnmn material kirri istifade olunmasrnresirs g<i'fiirsak, oncla PKM-i n tes.nifatrndan ervel,onlann alrruna merheleleriui iimunti qekildenazerdan kegirrnek meqssdauv!,undur.(sxem l)

Sxemdsn gdrtindiiyii kimi PKM-in ahnmasrnrnilkin merhrlesinda uyliun monomerlerdenpolimerlagma ve polikondensl,rgmrr reaksiyalan iloiki istiqametde polirner ve oliqomerlar sintez olunur.

Birinci halda reaksiya qabiliyyatli qruplarrolmayan xett va gaxsli makxrmolekullardzur ibaratpolimcrlar (pclietilen(P}:). polistirol(PS),polikarbonat(I'K) r,e s.) ahn r. rJnlann kimyevi

lt

qurulu$u biitiinliikdo polimerirr ahnma prosesindsformaya diigiir.

ikinci halcla i,walca faaI funksional qrupluarahq birlegmalor o.arr reaksil'a qabi)ilyatli polimerve oliqomerlor (epcksid qotranr, doymamrg poliefirve poliurelan, kaugrrl:lar va s.) alrnu, sonra onlarrnmiixtalif barkidici,re vulkanla;dlncl itgentlerleqargrhqh tasiri aparrlrr'. Bu yolla ahnmrq polimerlerinkimyevi qurulugurrun formalagrrasr ve ondanmaterialln hazlrlannrasr evni prosesde ba5 verir.

Miielyon forma verildikden sonra da polimeralava kimyavi gevtilmalcro msruz qala bilor.Bunlara yeni crup ann va m,rlekullarara.sl vo yamolekulda.xili rabitalarin yaranma;rndan tutmugkimyavi qurulu;;un bi.iflinliikle yenid,tn qu.rulmasrnakimi miixtetif gervril rn:lcr aiddir.

t2

./'

Reiksiya qabiliryetli qruplanolmayan xetti vo gaxeli

makomolekullu polimerlarR.oaicsil'a qabiliyyatli

polimt:rlar va oliqomerler

Berkidilmiir poli-merl ar (srxtorluva politsiklik)

Qan gtqlar, arintiler, tcr.moplastik polimerlerirrblok va r:alaq soprrli,merl tri

Modifikaro rlir(stabil Ie$iriciler, plast ifi katorlar ve s.)

Doldurulmamug polinrer kornpozi tiya materiallan

Doldurulmug polim,:r kompozisiya nraterialarlarr

l\Ioditikasiya olunmuq polinrerlervo polimer kompozlisiyalan

Sxem

Berkidicilar,vrrlkanlagdrrrcr agentlar

Barkidilmigpolimerlarin

qanpr!r (qargrhqhniifiz edan torlar)

l. Pol;imer kompozisiya materiallannrnahrunastnm iinlumirnerhelaleri

t3

, Bele gevr:ilmeler naticesinde yeni materiallarhazrlamaq i.igr'in rmkanlar artrr. lBu zaman polimerlaztmi xassalora malik materiala uyfun seqilir,hemginin onun kirnyevi qurulugu istiqailetli olaraqnizamlanrr. Sonra isa avvelki rnsrhalede ahnrnrgpolimerlarden v.r polimer kompozisiyalanndanmiixtelif tarkibli, qurulul;lu, xassali polimerqangrqlan, erintiler.i, blok ve r:alaq sopolirnerleri lre s.ahnrr. Onlar polim,:r-polimer kornp,ozisivalan adlarur.Materiallann hiLzrrlanmasr nda poiimer_polimerkompozisiy.alannr homogen ve heterogen qariglqlarL,tikila bilon blok ve calaq sopoiLimeileri,' reaksiyaqabililyetli polimerle diger polimerin ve yaxu,Cpolimerle oliqomerin berkiyo bilen qanqrqlan kimimiixtelif ndvlerindln istifade olunur. polimer_polimerkompozisiyalarrmn kdmayile iki vo ya daha artrqpolimer qangrfir ve berkidiciden nriixtalif materiallaralmaq olar. Burrun iigiin polimerlerin ve berkidicilarfurmiqdarrm dayigmlk, hemginin berkime prosesinitenzimlemek kiftyatdir. Elu merholeya qedermodifikasiya olu nmamrg polirnerler,

- polimer-

kompozisiyalan al nrr.PKM-in ahnmasrnrn ntivb;rti merhelasindo

polimerlerin, polimer-kompozisiyalann, hemgininpolimer-polimer konr pozisiyal annur termiki

". ui, r.miixtelif inqredil.entlarla fizikt modifftasiyasraparrlrr. Bu halda onlann quruluEunun vc, xasselerinin

l"-y1l"*?ri iiq:tin genii; irnkanlar. yaranr.Modifikatorlara miixtelif sabitlepdiriciler,

t4

plastifikatorlar, erntillirenl.or , antistatikler,,Curulagdrrrcrlar ve diger inq rediyentlar aiddir..Modifi kasiya netii:esinrb I'eni rnar:erial almmlr, ancaq() yeni xassel.ere nralik r:lur ve yaxud cvvalki xasselerimtisbet istiqametde deyigir. Bu me rhclede modikasiyaolunmuq, lak in do lduru lmamr q ma teri allar ahmr.

Sonralo marhelede kompr,uisiyalann miixtelifdoldurucularla qanidrnlmasr aparrlrr ve neticededoldurulmug materiallar alnrr. Doldurucu kimitniixtelif maddelerdan (.tebagir, qu:n, 1iil, afac kapeyi,polimer maddelar, hava, azot va.s) istifada olunur.

Modifikasil,a olunmug ve ioklurulmuq pKMprinsipca bir-birlorinden farclhnirlar. Bele ki,modifikasil,a z*lmant inqredil,entterle polimer,termodinamil<i cehetden uyuqmalrdrr. yeni homogensistem alrrunahdrr, Faza tarazhpt ise riz-dztine gedenproseslerle toyin olunur. Dolduru.mup pKM-de fazaqurulugu doldurucunun formaslr:r polimer fazasrndapraylanmasr ile miieyy en olunur. Alman sistemdefhsilesiz polimer I'azasr ve doldurucu arasrnda deqiqayrrlma sarhedi oLur. Qargrhqh tosir ise esas etibarilaislanma ve ayrrlma serhaddinda adsorbsiya hesabrnatrag verir. Buntnla yanagr do ldurucularrn digarirnqrediyentlerden, yeni modifikal.orlardan farqi ondanibaratdir ki, dolduruculann konrpozisiyalara elaveolunmasr ilo hern xasseler m<difikasiya olunur(doldurucul,ann tas,irile lnateriallarrn termiki, elektrik,teplofiziki ve diger xasselari deyigir), hem detrmamila yeni matr:rialliu almaq li1 i.in imkan yaranlr.

l5

Belelikle,qrupa brilmek(sxem 2).

l-ci sxemi naz-ere EJmaqla pKM-i esal;okr: doldurulmaru$ va doldurutmur;

, Sxem 2. Polimer kompozisiya materiallanruniinrumi tasnifbtr

Doldurulnramrq PKM-a plastik kiitleter, rezinler,yaptgqanlar, Bernre,tiklar,lifler, 6rlyonkalar, doldu-

r6

Doldurulmamrg polimerkompozisiya rnate -ittllan

Dolduruhna-m19 rezir lar

Doldr.rrulmugve

m<ihkomlendi-rilmig

plastikler,penoplastlar

Doldurul:rugve m6hkernlsn-dirilmig n:zin-lor, penorr:zin-

ler

Doldurulmr g polimer kompozisi ya materiallan

Polimer kompozisi ya materiallan

Doldurul-mamls

plyonkalarve liflar

Doldu rulmamrgplastil< kiitleler

Doldurulm:rmrgyaprgqanlar,germetikler

Dolduru l-mu$ yaplg-

qanlar.germetiklergermetiklar

Doldurulrnugplyonkalar va

lifler

rulmuq PKIvt-e ise evvelce sadiilirdrlrmrz materiallarve penoplastlar, p,:norezinlar aidd :r.

Qeyd etmok lazrmdrr ki. doldurucular berk,tesirsiz, giic.tendidci va ya m6hkemlandirici, qaz vernaye halda olur. Bunu da neza re alsaq doldurulmuqIPKM-i doldunrlmuqr, m<ihk;rmlondirilmig vernesamoli materiallar kj.mi 3 asasi qrupa bOlmek olar.

Bu materiallilrda ilkin fasile siz faza - polimer1'azadr. Oger do lduru,cu toz gollinde olarsa, ondaikinci faza dispers harlda olur va bele materiallarrloldurulmuq materiallar adlamr,. troldurucu lifli ve yalent Eeklinde oldu,lda ikinci faza lifli fasilesiz olur vern<ihkemlandirilmig material ahn r. ()az ve ya mayedolduruculardan isti fade etdikdo mesameli polirnermaleriallan ahnrr.

Sonuncularrn xassalori va qunrlugu miieyyencloraceda qaz halurda olan doldurrLculann tebietindencleyil, mesamalerin fitrmasrndarL I'a rilgiisiinden,onlann miqdannclan (materiallarrn rlhtimal olunansrxhgr) va xarakterinden (baftr vir.7a agrq) asrhdr.

Mesarneler agagr temperaturda qaynayannrayelarin, qaz yaradatlann ve porDforlann kiimeyile,hamginin qazlann mexzrniki yolla dzxil edilmasile vaya oliqomer kornpozisiyalann berl<imesi zarrranraynlan qazlar hesabrna ahnrr. \.r ranmrg masamelerdispers vs ya:rud qismerr fasilssiz cla b,iler.

li

.\

'\\

II F;rsit. KOMpO:ZiSiyAMATERiALLA RININ HAZIRLANIIIASINDA

igreoil-ax poLiMriRLoR(TE,RMOPLASTLAR)

Termoplastlar, - tarkib va xassalerini qrzdrr-drqda dayigmeyen polimerlardir. Termoplastlannilkin niimayendasi p,olietilendir.

2.l.Polietilen

ilk defa A.M.Butlerov terefirrdan metal ve yametal duzlarrnrn iqtirakr ile e tilenin polimer-legmesinden alrnmr; dir:

nCH:= CII: --+' [- CH2- CHz-.], + 93 kC/molSenaye miqyasrnda polietilen ilk defe olaraq

1938-ci ilde ingiitarade ahnmrqdrr. Bu zamanpolimerlegma 180-tl000c-da 50 Mpa teryiq altrndaapanlmrgdrr. 1'!)-s2-ci ilde 1'siqler-Nattakatalizatorunun [A(C2H5)3 r TiClr] iqtirakr ileatmosfer tazyiqinda \,'e otaq temperaturunda molekulkiitlesi m.k.=3x106 olan polietilen alurmrgdrr. Buqaraitde etilenin polietilena qevrilme dorecesi goxyiiksek olmugdur. Etilenden polietilen almaqmaqsadile AB$-mr "Flips" ftrmar;r algaq tszyiqdeetildni polimerlogdinnek iigtin yeni niiv katalizator(aliimosilikatlann t zarine Cr2O3 gekmskle) igleyibhazrrlamrgdr. Bele katalizatorup. igtiral:r ile etilen3,0-5,0 MPa tezyiqda ve 130--1700C_de

l8

polirnerlegdirilmi;;dir. Etilenin polimer-legmesizamanl onun tarnizlil< derecosi 99,9% olmu$dur.Etilenin temizlik derecesini yiiks lltmak meqsedile opolimerlegmeden evvel ton izlema kalonlan:;isteminden kegirilir, rretan vo t:tan qangrqlanndanr:amizlenir.

Etilenirr ytiksek lazyiq altnrda polimerlagmasir:adikal me:rzunizm ;jzra molekulyin oksigenin igtirakrile apanlrr.

Bu zaman ,rksigen radikaltara pargalarur velrolirnerlegrnoni he,yacanl arLdrrrr:

R'+Cl{,:CHz ---+ R-CH:,-.CH2IICH2{H2 + nCHz=CHz -r R(CjH2CFI2),-CH2- CH2

Zancirinr bolrunulr uzanmas 1 rntieyyan vaxtaqedar davam edir.. som.a ise zanc irin qrnlma prosesibaq verir. (Jrnlnra prosesi rekomL,inasilza ve yadisproporsiyallagnta hesabrna ba1 r;sri1-.

Polietiten istehsaltnda rcaksiyamn siireti\:aralizator kirm istifade c,lunan oksigeninrniqdarrndan asrlldr. Oksigenin miqdan artdrqcareaksiyamn siireti artrr, lakin mrrlekul kiitlesi azalrr.Oksigenin rniqdan miieyyen hedrlon (0,07%-dan) goxc,lmamahdu:. Oks teqdir:de partlayrg ola bilar ve CFIa,O ve H2 a.ynlar. Senaye miqyasrnda yiiksak tezyiqaltrnda istehsal c,lunan polietilen esasen iki osasq urfiuda apanla bil,ar. Borulu reaktorda veqanqdrrcrh reaktorda. Bu rea.<torlarda apanlanpolimerlagme prt>seslori bir-birindon temperaturrejimina vo reaksiya kiitlesinin reaktorda qalmamiiddetinin miixtelifliyi ile lerqlanir. Borulu

t9

reaktorlann uzunhrflu 350, diametri 34 E,qan$dncrh realdorun uzunlulu jim, diametri ise300mm-dir. Polimerlegme prosesnin parametrinideyigmekla ahnan polietilenin stxhprnr 918-950kq/m' intervahnda ,Io,yiqmek olar ye neticede erimsindeksi 0,3-20 q,'lOdeq olan polietilen almaqmiimkiindiir. Mesellrn, algaq tazyiqde P=0,3-0,5 Mpave 70-80'C-de rnetE l-iizvi katalizatorlann igtirakr ileyiiksek srxhqh (p:!t50 kq/m')" orta tezyiqde p=3,0-,4,0 MPa ve 130-1700c-de altinrosilil<at tizerinegekilmiq delgkon yalentli metallarrn (Cr, Mo, V),oksidlerinden kataliz,rtor kimi istilinde ederak, ortasrxhqh (p=918 k,q/m3) polietilen ahnrr. Orimeindeksinin gdstericil erini tenzimlomek iigiin reaksiya:miihitina hidrogen v erilir.

Polietilen adi rie,raitde heg bir helledicide hell,clmayan, iysiz, trerkliyi nisbaten az olarlt termoplastikpolimerdir. Terkit,i esasen (3:;-95 intervalda)kristallik ve qalan tLissa ise amorf :[azadan ibaretdir..Bele ki, yiikseh trrzyiq u,,rrr,ru ahnan polietileninterkibi 55-65%, orta teryiq altrnda a:hnan prolietileninferkibi 66-73Yo r.e aga[r tezyiqda ahnan prolietilenintarkibi ise 74.9596 kristallik fezadan ibaratdir..Polietilen oksigensiz mtihitdo 2900C temperahraJrimi kimyevi dav unhdrr, lakin onun yumgalmariemperaturu 105-13 s0c-dir. polietilen ZgO-:SOoC-aerrga[r molekullu polimerlere, 3j;00C-don yuxanti.emperaturda isa a9aflrmolekullu ma,Jdelere ve ya qazhahnda olan birlagraolere (butilen, hidrogen, etilen,

etan ve s.) pargalanrr. Polietilen uzun miiddet alifatik,aromatik va :rlorlagdrnlmrg kat'bohidrogenlordesaxlamldrqda figir. Hetta ),-iiksel< temperaturdaqzdmldrqda belc, suda, alifatik r;pirtlsrda, qliserindeve asetonda hell olmur. Polietilenin molekul kiitlasive kristallaqma darecasi artdrc ca ontur hellolmaqabiliyyeti azalrr. Polietilen adi g:irairde nirrat hr$usumi.istesna olmaqla biittin turgular4 duzlann veqelevilerin zeif Ia qatr mehlullanna. 600C-ya qadertemperaturda dav nmhdr. Polietik:nin ..qocalmasmm"

qar$rsrru almaq iigiin onun terk itrina sabitleqdiriciler(fenil-o-naftilamin, iki-o-krezolpropem ve s.) alaveedilir.

-Polietilen ekr;truziy4 tezyi<1 ,iltrnda tdkma (150-180'rc-da) le prt:slama (150-l6ji0c-do) tisullan ila,:mal olunur.

Polietiknden esas etibarr ill meigetde, tibbda,kimya va neft senayesinde qahiz.gdumad4 miixteliftabiotli maddalerin naql edilmer;inde borulann vekorroziyadan qorumo meqsoc i ile drtiiklarinhazrrlanmasrnda ir;tifad,a ol unur.

Polietilen asamhqla xlorlagrnrL ve sulfoxlorlagmareaksiyalanna girir ve bu zarnan onun esasgtrstaricileri rlayigiir. Meselen, ter:kibinds 25-40%o xlorolan polietil,en ),umgaq, kauguli:abenzar materialdrr,xassalarine g(iro plastifikasiya olunmugpolivinilxloride ibarucryir. Polie:tilenin terkibindexlortrn miqclan ,[9%o-der, 9ox clduqda ise onunelastikliyi itir, yumgalma tempet.aturu, barkliyi ve

2t

dartrlmaya qarqr n iihkemliyi artrr. Bu ise polietileninmolekulunun poly arh[rmn artmasr ile izah olunur.Polietilenin xlorlaimasr miixt,elif iisullarla _ mehluldave suspenziyada apanlr ve netica,la milxtelif xasselixlorlagmrg polietik:n alrrur.

Vulkanizasiya edilmi g sulfoxlorlaqmrg polietilenytiksek kimyavi davamh[a malik oldugundar; okimya senaye sinde iqlodi tan -aparatlann

futerlenmasind: ist ifade olunur.

2.2.polipropilen

ilk defa otaraq 1955-ci ilde italyan alimi Nattaye gnun amakdaqlan torafrinden tekrnillegdirilmipkatalizator kom plel<si miihitinde ah nmr gdrr:

Tarkibindo 957i, kristal faza olan, yiiksek fiziki-mexaniki xassele;:e. malik izotktik polipropilenlAl(c2Hr2cl + TiClllnCHr=611

-, (-CH2- CI-tr- -) +7l kc/motC", I Cr, J,Katalizator kc,nrpleksnin iqtirr*r ila 65_700C_dE

1,0- 4,0 MPa .azyiqde, 5-6 saat mtddetind,aahnmrgdrr. Polipropilenin molekul kiitlasiritenzimlomsk iir;iin reaksiya miihitine hidrogen elaveedilir. Propilenin polipropilene,;ewilme derecesi98%-dir. .Senaye ,niqyasrnda pollpropilen ilk defsglaraq italiyada 1957-ci

'ik[ ' Isiqler-Natt;r

katalizatorunun i gJ rekr ile ahnmrg,Crr. polipropileninmolekul kiitlesi 60000-200000 inteLryaida' olur.

N{olekul kiitles:i liatalizaton'n miqdanndan,monomerin qatrh[r,ndan ve temperrlfurdan asrh olaraq

de1,iqir. Bolo ki, katalizatorurr miqdan artdrqca

reaksiyanln siirati artu' vo mole kul ktitlesi azahr.

Fleaksiya kiitlesirrds monomerirr qatrh[r yiiksek

olduqca ahnan polipropilenin n.olekul kiitlesi va

reaksiyanrn siireti artr ve polimel.legIne temperaturu

artdrqca reaksiyanur si.ireti artrr vo polimerin molekul

[i!1135i az:111. Propilernin polirLerlogmosi zamam

helledici k.irni n-hep.an, Uayt-spirt ve "Qalog"

t,enzinden istifade olunur. Ahnan polipropilen iysiz,pranltrh, gsffaf, loz hahnda olren termoplast

prolimerdir. Polipropilen polietilt,na nisbaten daha

t:rmiki davamhdl. Poliprc,pileniin erime temperaturu

160-1700C, srxhllr 900 kq/rrr:-dir. Polipropileny,iiksak dielektrik xassalere malirdir, lakin yiiksek

temperaturcla polipropilen ol<rigenin tesirinden

oksidtagir, onun fiziki-mexarliki ve dielektrikxasselari pislagir. Bunun qarqtsrru alttraq meqsedi ilepolipropilenin terk ibine sabitloqd,ilici l<imi I -2% amin(difenilamin) ve .luda alave edlli r. I'olipropilen adi

4ieraitda tizvi hell,:dicilarde hell r>lmr-tr, aromirtik ve

xlorlagdrrrlmrg karbohidrogenlenie qigir, 800C-den

:/uxan temperaturda aromatik ve xlorlagdrrrlmrq

karbohidrogenlerde h:rl olur. Polipropilen suya

davamhdu, turgul:rra vo qelevile'ra, qargl davamstzdrr.

Ilolipropilenden haztrlanan mernulatlar suda

qaynadrqda bele, 6z mexaniki v,a istismar xasselerinirleyiEnnir. Polipropilenin isl.iliyodavamhhlr

polietilenin istiliye davamhh[rndan ytksok olsa da,

$axtaya davamlhfr crndan aqaprdr (-20 - -150C), buise onun menfi cel,etlerindendir. Polipropilen qeyri-polyar polimerdir, ona gtire de yiiksak dielektrilxasselerina malikdir'.

Polipropilen tazyiq alturda tdkmc, presleme.vakuum-formalagmrr va s. trsullarla emal olunur.Teryiq altrnda tiikrnr 120-170 MPa tezyiq ve 200-3000C temperatur garaitinde trikma magrnlanndaapanlrr. Polipropilt:n yiiksak mexaniki mtihkamliyemalik oldu[una gcire ondan mar]:ezdonqagmanasoslan iigiin die metri 25- 150 rnm ,rlan borularhazrrlanrr. Pcrlipr opilenden rarliotexnikada v:)elekkotexnikadir .genig istifade olutur. Ondanhazrlanan liflar ytilcsek elastiklit suya davamhhq vemexaniki mdhkeml ik xassalaro malikdir. Polipropilenasasmda hazrrlaran 6rtii&ler istiyadavamhh[r,mexaniki mtihkemliy'i, qaz vo buxar ke,girmemezliyiile polietilendln ferqlenir Polipropilensulfoxlorla$rnldrq,1a. onun elastikJ iyi artrr ve tetbi<1

sahesi geniglenir.Propilenin etilen r,'o digar doyrnaLmrg birlegmelerlobirge sopolimerlelinin btiyiik texniki ehemiyyetivardrr. Etilenin ve propilenin nisbetinden asllt olaraqberk ve elastiki sopolimerlor alnr. Iltilenin vopropilenin sopolinrerlagma reaksiyasrnda nisbetlareyni olduqda amorf sopolinter (kaugukabanzar) -etilen-propilen kar.rguku ahnrr. Etilen-propilenkauguklannrn (SEI F. ve SUEPK) istehsrrhna Tsiqler-

24

Propilenin etilen ve diger doyrnrrmrp birlegmalerla

birje sopolimerlarinin b<iyiik tixniki ehemiyyeti.rar"drr. Eiilenin ve pr:op,ilerrin nisbrltinrlen asrlt olaraq

berk ve elastiki sopolimerler a'hnrr' Etilenin ve

oropilenin sopolimerlagme reakiyasrnda nisbetler

eyni olduqda- amorf sopolimer l'kauqukabanzar\ -,.iil.n-ptopit.n ltaugtku altnr' Etilen-propilen

kauguklanmn (I;EPK ve SUEPI() istehsahna

Isiqler-Natta kornpleks katalizatorunun igtirakr ila

196b-cr illerd,a baqlandr. .lJr'r kauquklar 6z

gdstoricilerine gdre tebii kauq'ukdan geri qalmtr'

Etilen-propilen kauquklarr erilenle propilenin

A(CrIi5)3lAlC13l\/oCl3 katalitlk sist'eminin igtirakt

ile birge polimerl aqrner;inden alrnrr:

ncH2=CH:+fHz= cn-, [cH,-c,r,."] I

Etiien-propilen }:auquklannrn i[:i n<ivii malumdur:

etilenle propilenin iki,lat sopollnieri (SEPK)' etilen'

propilen ve dienden ibaret ola.r tigqat sopolimeri

tstir.prl. Etilen-propilen kauqrklan hem xiisusi'

irem de iimumi msqsodler iigiin istifade olunur' Bu

kauguklar ozona, istiye, atrnosfera ve kimyavi

[o"ut.uyu qirsl davamhdrr' Istiyedavamh

otaug*i"n bu kauguklardan vtksak temperaturada

itf ."in re,zin ml,mula tlarm ha:'rt'lanmasrnda istifade

o'f"o"t. Etilen-propilen s<lpolimerinin molekul

CH:CHr

25

kiitlesi ve laxLaytr qargr dirvamlirhsr propilenin

miqdanndan asrir olaraq <layiqir' - Sopolimerde

propilenin miqclarr artrq olarsa, onda sopolimerin

moietut kiitlesi a;a[r ve $axtaya davamsrz ohu'

Etiten-propilen sopolimerinin (SIIPK-in) miisbet

cehetleii ile 1'ana 9r menfi cehatleri de vardrr:

yaprgqanhq qabiliy'yatinin zaif olmast, bagqa

lu"gukf*fu qanga bilmemesi, pis vulkanizasiya

olunmast, $axtaya qar$l davamsrz

olmast ve s. biitiin bu gatlgmantazhqlan aradan

qaldrmaq iigth etilen-propilen sopolimeri

modifikasiYa olunur.

2.3.Polistirol

ilk dafe olaraq 1839-cu ilda termiki

polimerlagma netic,osinde laboreLtoriya garaitinde'

atrnmrgOri. Senaye miqyasrnda alurmasr isa 1930-cu

ilda stiiolun (mononrerin) istehsahndan srlnra hsyatzr

kegirilmiqdir:CH=CHu -rlH- clH2-

66 kC/mol

Stirolu ise sanaye miqyrsrnda etilbenzolu

katalizator igtir'akrnda yiikssk temperaturda

dehidro genla gdim rakle al rrlar:

"0 --)

t ],,

<ri'bt(.H= CH,

,\

t:rj'\:\.,/

+Hz

Stirol istehsah iiq iin istifarle olunan etilbenzol

ise senay,o<le AlCl3 kamlizalorunun igtirah ile

benzolla etilenin tlarqrlrqh tesirinc an altnrr:cH2{H3

/'-,- eo-'ei;oc

f rl +'lH"{lH:til\,/

I

0Stirol rttaq temperaturunda qa1'drqda tiz-dziina

polimerloqir ve bu ciir p'olimerleqmenin

(alzuolunmrz polimerlegmenin'1 qarqrsrnt almaq

igtin ontun terkibina inl,ibitorlar tn-9Jlubutitpirokatexin ve 'ya hidroxinon) elave edilir'

polirnerlegmeden arnrol stirol lx inllibitorlardan va

Oiger qariyqta.drm tarnizlenmeli lir' Temizlanme 5-

fOX-ti qal,wi nrehlulu ile alranhr' PolimerleEme

iigtin istifa.de olunarl stirolun ternizlik deracesi

yit sat olmahdrr. Oks halda ahnan polistirolun

hziki-me::aniki ve istismar xirsselari a9a[r olur'

Polistirol ytiksel< tenrperaturadt depoiimerlegmeye

meruz qahi ve nllticeda flIonou'ltel - srtirol ahnrr'

Stiiol blokda, mohlulda, srl'penziyada asanhqla

oolimerlssir. Polimerhqme tasiltoli l'':r fasilesiz iisulla

upu.,lr.. btirolun fasilasiz iistrlla polimerlagmasi

27

daha elverigli iisul hesab olunur' Stirolun

polimerlegmasi sarrast radikal ve ion mexanizmi

iia.e bag verir. Blrllda stiro] radj,kal rnexanizmle

polimerlegir ve prosesin siiratina esasan temPeratur

iesir edir. Temperaturun artmasl ile stirolun

polistirola gevrilmo derocasi 9oo/o-a c4r:rr ' Stirolun

polistirola gevriime dorccesinin 999lo-e gatmast iigiitt

ieaksiya kiitlasinir tenlperaturu arttnltr, lakin bu

zaman altnan polisti.rolun molekul kiitlesi nisboten

agapr olur.-Temper;rtunr tedrican (30-40 saata) 800C-

dil 2300C-yo qeder artrllniasl neticasinde

terkibinde lolo rnonomer olan yiiksekmolekul

kiitlesino (80000-9r)Ct00) malil< polistirol altntr'

Stirolun mehtulda polimerleqrnasi prosesi hem

fasileli, hsrn r1e fasilesiz Isulla aparrlrr' Fasilsli

iisulla polistirolun mehlulda almmast iig merhaleden

kegir: polimerlsg66; polimerin mehluldrrn aynlmasr:

polimerin xrrdzLlanm ast ve renglamnasi'

Fasilesiz 'isulla da polimerleqme ii('

merheladan kegir, lakin biittitr proseslar fasilesiz

apanlrr.' Stirolrn emulsiyada polimerlaqmesi 25-950-de

su emulqator rniihitinde natrium-hidroksid vo

heyacanlandrncr rkalium-persulfat) igtirakr ila 6-7

saat mtddetirrda aparrlr' Fasila'li iisulla stirolun

emulsiyada polimerleqmesi prosesi aqafrdakr

merheielerden kegir: stiro:lun yuyulmasr';

polimerleqdirilma ii: polimerin gciJ<dtiriilmesi; tutqun

mehlulun rryrt.mast; polimr:rin yuyulmasL;

siiziilmesi; quruclulmasr; xrrda lanmasr ve elekdenkeqirilmasi. Emulsiyada stirohrn polimerlegmesizamant polistiroh:n terkibindo 0.502 monomer qalrrve ahnan polistirohur rnolekr.rl klitlesi taxminan100000 olur. Ernulsi;7ada stirolur polimerlegmasizamanl aluntm po1 imerin d.ielektrilt gc,stericileri aqa[rolur, gi.inki polimerin tarkihinde az da olsa,ernulqator ve kaLoqullyanl qahr. Bu iisulla ahnanpolistirolun molekul kiitlesi y;iksek oldu$undanonun tez)'iq altrnda trikma iisulu ile emah dagetinlegir. Bu gatrgmermazhqlarr aradan qalfurmaqtigtin stirol susp,enziyada polimerlagdirilir.Suspenziyada stirolu polimerlepdirdikde danavergeklinde polimer ahmr. Bu tisulla aluran polistirolunfiziki-mexaniki gdsrtericilari blokda ahnanpolistirolun fiziki-mexaniki gosrtr ricilerine yaxrndtr.Stirolun susperrziyacla polimr:rle;mesi prosesiemulsiyada polimerlogmode ol,lupu kirni gedir.Lakin he1'acanlandtnct kimi :suda helt olmayarlmonomerde hell olar birlegmdorden (peroksidlar,hidroperoksidler, azobirlaqmeler) istifade olunur.Emulqatoru niqasta, jelatin ve y'r,r lrolivinil spirti evszedir. Bu birlegmcler s uspenziyi rn rn sabitlegdiricilariadlamr. Srrspenzriyada ahnan polistirolun tamizlikderecesi emulsi)'ada ahnan polistirolun tamizlikderecasindan nisbetan viiksakdir.

Polistirr:l arnorf quruluqa malik, aromatik,xlorlaqdrrrlmrg karbohidrogerrlerde, miirekkebefirlerde, ketonlarda, spirtlerd:r, hell olan, alifatik

karbohidrogenlerc e, agafirmc,lekullu spirtlerde, sad,refirlerde, fenolda, sirke turgusurLda hell olmayan,srxhfir 1050-1100 kq/m3, Briaele grire brrrkliyi i40-200 MPa Martens:r, g<ire istiyedavamtlllg, 7S-800C,dielektrik kegiriciliyi 2,6-2,ts olan ba;rk maddedir.Polistirol zeif tu:gu ve qelevi rnahlullanna qarg,rdavamldrr. Di,elel<trrik gdstaltcilerine g6re polistirolyalruz qey'i-pol;,a.r potimr:rlerden r/o politetra-fltioretilenden geri qair. Polistinrlun kiivrekiiyininytiksek olmasr. itrtiyedavamhh$rrun nishaten agalr(80"C) olmasr, 'tlocalmaya" u[ramasr onun menficehetlerindendir.

Polistirolun istiyadavamhhjjrm artrmaq omerner, kvars unu ve talk kimi mineraldoldurucularla doldurulmahdrr. polistirohur"qoca1ma"srrul:l rlzn.$lsml almacl tigiin ise oni:rplasti fi katorlar elavr:r edil ir.

Yiiksek lnexaniki, zarbeye ve istiyedavamhpolistirol almaq ii<:iin onun terkibi:ne gii:;e lifler aiavoedilir. Polistirrlur tezyiq altrnda emah lg0-2000c_de, 80-150 MIra tozyiq altrnda aprurlrr. polistiroldanmi.ixtelif elektroizolyasiya memulallan, ma$1hisseleri, meiget rnomulatlan ve ri. hazrrlanmasrndilistifade olunur. l)olistirol trava ile ve ya azotladoldurulmug qapiLll dzeklarden ibaret penoplastlaristehsahnda genig totbiq edilir. penoplastlar mtixtelif(PS-I, PS-4, PSII-,4, PSB ve pSB-s) markalardaburaxrlr. Penopolistirol asasen presleina ve qey.ri-presleme tisullarr ilo istehsal olunur. presleme iisulu

30

ile penopolistirol istehsaL tig m:rrhaledan ibaretdir:polistirolur qaz emcrlegetirici ile qarrgdrnlmast;kompozisi'yamn preslenmo:ri; preslenmi$kompozisiyzrmn kdpriklendiril;nasi (qazsrzlag-drnlmasr). llenotrrolistirol hidravlik preslarde 120-1450C tenlperah-]r vo 100- I 50MPa tazyiqdepreslenir. Preslerunig ve soyudulmurg kompozisiyaxr.isusi karneralarda 95-1000C de qlzdlnh vekiipiiklandinrne q;atdrrilrr. Pent4rl21s1l4p1 asanhqlayanmasl onlarrn menfi cohatlerindendir.Kompozisiyanrn terkibine anl' rrenler (sulfat vefosftrr turgulannrn anrmonim drrzlan va s.) elavaetmekla iiz-<iztine sdnen penopolistirollar almaqolar. Penopolistfu ol hacnri, ktitlosi, istilik ve sasizoly,asiyasr kigik, elektrik gostericileri ise ytiksekolan mtixtalif me,mulatlar - soyuducular,refrijeratorlar ve r,. almmasrnda ta:biq edilir.

Stirol bir fox monomerlerle - akdl nihil,metilstirol, roetimetakilat, vinill<r.rbozol, viniltoluol,butadien, divinillrcnzol ve s. birg: polimerlegme(sopolimerlegme) reaksiyasrna girir. Stirolun fiziki-mexaniki x;$selariri yiikseltmali meqsedi ile bumonomerlarle orrun sopolimerle,gmesi neticesindeistil,adavamh, yiiksek dielektrik xasseli, suy4benzine davamh sopolimel'ler alrn rr,

Stirohm akril-nikil ila mehluld4 emulsiyada vesuspenziyada birge polimerl,aq,mosi neticesindealnran soF,olimerin terkibinde 10-30o/o akril-nitrilolur. 'l'oz ve ya denever geklinde olan bu

3l

sopolimerdon tea,iq altrnda tcikrne va ekstruziyatisullarr ile m i,rrtalif memulatlar hazrlarur.Sopolimerin tarki :i nde 80%, stirr:l va 20o/o akil-nitril olduqda br.r sopolimeri:r rne xaniki vcistiyedavamhhgr rolistirola nisb:rten ;fi.iksak olur.Stirolun metilmetakrilat ilo suspenziyada birgcpolimerlegmesi. neticesinda ahnan sopolimerintarkibinde 60')6 nretilmetakrilat olur" Bu sopo-limerden taryiq iLhrnda t<ikma iisulu ila benzinodavamh mi.ixtalif rnomulatlar hazrrlanrr.

Senayedo terkrbinde 4()% srirol, 7,Soh akil-nitril ve 52,5oh metjlmetakrilat olzm tig komponentl isopolimerden istiy'a, suya ve rnexa:riki tesire davamlroldulundan avtorrobil ve rnaiget soyuduculanmnhissalarinin hrzrrlanmasrnda genig istifade olunur.Eyni zamanda bu r;opolimerin dielektrik g0staricileriyiiksak oldu[undan ondan radiotexnika voeiektrotexnika se,nayesinde do istifade olunur.Stirolun divinilberuzol ile birge sopolimerlegmesineticesindo torgel<illi sopolimer ahmr ki, onurrmexaniki mdhkenrliyi divinilbenzolun miqdanndanasrh olaraq davigir. Divinilbenzolun miqdarrsopolimerde 5'lo-e qader olduqda onun rnohkemliyiar7r, So/o-den gor olduqda ise ntohkemliyi azalr.Stirolun divinilberrz:ol ile birge polimerlegmesindenahnan sopolimerrlen kationdeyi;;dirici qatranlanrrhazrrlanmasrncla istifade olunur. Ytiksek mexanikidavamhh[a raal, k polistir.ol almaq meqsedilestirolun akril-nitrille sopoliimeri.ne butadien-nitril

kauguku ,elave t:dilir. Ahnan s,:polimer texnikadazerbeyedavrmh polistirol adlanrr. Zarbeyedavamhpc,listirol senay e miqyasrnda terl<ib ve ahnmatisulundan asrh olaraq miixtelif nrarkalarda buraxrlrr.em gen$ y'ayrlan zelbeysd6va111h polistirol (ZDP)stirolu butadien-slirol kaugulluna calaq etmakleahnu. Proses iasilesiz iisuila blokda hayacan-

landrrcmln igtirakr ila apanLr'. Ilayacanlandrncrkimi peroksidlarrlen istif:rda oLurrur. Uglii sopolimerolzur - AB$l plastiki akril-nitril, butadien va stirolunbirge polirmerlegmssinden al rlr. AB$ plastikiemulsiyada iki rnerhelede ahnLr. Birinci morhaledebutadien p,olimerlegdiriiir, ik.irrci merhalada ise

stirolla akril-nitril sopolimerlaqdirilir ve ahnansopolimer poli butadieno calt,q olunur. Hempolimerlegme, hern d:, sopolimerlegmohel,acanlanrhncrrrrn igtirakr ile apanhr.ltroyacanla'ndrncr kimi 0 t-0,5% kaliumpersulfatdan, emrrlqator kimi is,a l-3% sulfoturgu vaya ya[h {urqulann duzlannclan istifade olunur.Reaksiya 40-5,C0C-da, tenz:irnloyici - bufermehlulunun igtirakr ile geclir'.'Ienzimlayicininmiqdarr 0,1-0,5yo inten,'ahnda giitiiriiliir.Zerbayadavamh polistirol aromatik vexlorlagdrnlmrg karbotLidrogenlar,le yax$r hell olur.Duz mehlulllanna, mineral ve bitki y'aSlanna qargr

davamhdu:. Zerbeyadavamh srooolimerin miixtelifmarkalan xlorltqdrrr.lmrg karbchidrogenlerde veketon.larda. yaxgr hell olur. Neft rnahsullanna, qelevi

33

mehlullanna ve r:tineral furgulareL qar$.I davamhdn..Cedvel 2-da :rerbeyedavamh polistirotun vezerbey'edavamh sopolimerin r)sas gOstericileriverilmigdir.

Cedvel 2.1.Zerbay eda' t amh polist.irolun ve sropolimerin

asas gQglg5icileriG<istaricilar Zsrbeyedavamlr

polistirolZerbeyedavamlr

1 2 JSrxhq, kq/mi r040-1070 I100-l150

I 2 JBrinele giiraberklik, MPa

110-120 90-130

Qrnlmadanisbiivarrna,%o

25-40 30-100

Martensa g<ire

istiyadavam-hhq, oC

65-70 70-74

Dielektrikkegiriciliyi, (1Mtrs)

2,6-2,7 3,04,1

pielektrikitkisinintangensi(lMhs)

I'l04- +Ioz= 2.10'J - 4.lo-3

14

AB$ markal sopolimer yiiksek mrihkemliya vabarkliye nra.lik oJmaqla istiye, atrnosfere ve kimyevitesire qargr,:lavarn.hdr"

Zerbayadavirmh polistirof i,:r bagqa hisselerinin,radioqebu.ledicilorin, televizor,re maqnitofonlanncdvdasinin, so.ruducularrn trisselerinin ve s.

hazrrlanmasrnda istifa<ie olunur.

il.4.Polimetilme takrilat

Metilmetakrilatrn serbest radikal mexanizrnii.izra polirnerleqmesinden alrrur:

cHr a cHr )rlt-lnCHr=g | -<'H.-' C- |-tlll

COOCHT I COOCH3 JnPolinrrerlegms iisulundem asrh olaraq

hoyacanlanclrrrcr kimi peroksidle r, hidroperoksidler,azobirlegmeler, p ve y giialan igladilir.Metimetakri lat te,rmiki iisulla cla poJ.irnerlegir, lakinbu tisulda reaksil'a uzun rniiddat;, getdiyindan tetbiqolunmur. It',Ietilrnetakrilatln p,o irnerlegmasi tigtfur

heyacanlanchrrcr kimi esas en benzoil peroksidindenistifado olunur. lMehlulda nLetilmetakrilatrnpolimerlegmresi zlmam hclledic,irrin l.abietinden asrlrolaraq bklkd4 suspenziyada, mehlulda voernulsiyada alrrur. Metilm etakrilat blokdapolimerlagdikda "tizvi gtge" adlanan polimer alrrur.Bu zaman polimerlegme prosesi I enzoil peroksidi ve

35

ya porofor iqtirah ila xiisusi qaliblarde aparrlrr,Proses aqagrdakr nrerhelalerden ibaretdir: qetibinhazrrlanmasr; fbrpolimerin hazrrlanmast; polimer-legme va polimerin qablagdrnlmrsr. polimerlagmamiiddati iizvi :;0Ecnln qahnhlrndan asrh olaraq 40-100"C-de 20-100 siaat davam edir. polimerlegmaprosesinin sonu qeliblordski clahq monomerirrmiqdarr ile yoxlanrhr. Sonra qalibler suda soyudulur.ve sdktiliir. Metil metakrilat suspr:nziyada polimer-legdikde xrrda derreler gakiide t,olimetilmetakrila:almrr. Polime,rle; naede su ile metilmetakrilatrrrmiqdarr 2:l le 4:l nisbetinde gdttiriiltir.Suspenziyaru sabit tegdirmak meqsedi ilt nigastadan,poliakril vo polim:t ilmetakri tat turgusundan istifadoolunur. Polimerlegma evvalca 70-'250c-de, sonra iso80-850c-de apanlrr. Reaksiya 4 saata baga gatr.

Metilmetakrilatr emulsiyada polimerleq-dirdikde ahnan p,rlimetilmerakrilrrt lateks geklindoolur. Prosesde emrrl,qator kimi miixtelif sabunlardan,heyacanlandiri,;i l.dmi isa suda hell olanperoksidlarden (mosalen, H2O2) istifado olunur.

Mahlulda p:limerlegma iisulu ile ahnarrpolimetilmetakrilal lak klmi istifade olunurPolimerlegme berulc,il peroksidi igtirah ile 60-750C..de apanlr. Alnarr polimetilmetalrilat toz geklindaolur.

Polimetilmetakr:ilat amorf quruluglu gaffaftermoplastik polimerdiq xlorh-r v,e aromatil..karbohidrogenlerdr hell olur, adi geraitde zeir:

tur$ulitrm, qelsvilsrin vi;) strlirtlerin tesirin:,davanrhdrr. Ontrn gdzel optiki rasselari vardrr. BrLisc onun mtisbat cahotidir Polimctilmetakrilar.ultrabon<ivgsy i qualarrn 75')21:-ni keqirdi),inden c,

"tizvi qiiqe" :rdlanrr, Ahnma irsulundan asrh olaraqpolimetilmetaki,Iatrn orta nrolekul kiitlesi 20000.200000 intervairncia ola bi.ler'. Emulsiyada ahnanpolimr:tllmetakrilat ise !1n 't'tlksek, blokda ahnanpolimr:tilmetakrilat iss an atLg,rq rnolekul kttlasinamalikdir. Polimetilmetalirilatrr yumEalma tempe-ratrru 1600C, srxhEr ll80-1190 kq/m3, zarbeyedavarrrhhpr 1'1-24 kq'c/sln', rJartrlmaya qar$r

miihkonrlik had,li 6110-800 liq/sm:r. q,rtl-uda nisbiuzanma isa 3-6o,,6-d ir.

Polimetilmetakri lat ekstru ziya ve lazyiq alhndatdkmo iisullau ila emal olunur. Onun manti cehetinisbeton agagL nrOhkemlil,e vs srxllSa malik olmasr,eyni zamanda, istiye da',,amsr:zLrErdrr. Polime-tilmeftrkrilatrn gatr$mavan cehctlarini aradanqaldrrrniq meqsadi ile meti .melakrilat stirol vaakrilnitrille sopolimerlsgdirilir.

Blc,kda ahnan polime,tilmetakilat osasrnda

Eaftaf borulal r,'a.uoraqalar h,rzrlanrr. $effaf iizvigiigo vareqalarindon aviasiya.d I vo cihazqayrrmadageni$ istifsde rlunur.

Emulsiya.da ahnan polimet.ilmetakrilat dz-iiziinobarkiyarr plastik kiitloler istehsi:hnda talbiq edilir. Buplastik kUtl;lardan dig protezlai'i va l6kmo modellerihurrla.n rr. Pc limetilmetakrilatlan elektroizolyasiya

37

materiall kimi istifatla olunur. Kimf a senayesindepolimetilmetakrilirt o:.ai;rnda hazt rlanarL kompozisiyamateriahndan xlor vannalarrnln elektrodlannrnhazrlanmasrnda istilads olunur. E1'ni zamanda bukompozisiyalar (doltlurucu kimr qral-rtden istifadaolunur) istidayiqdirici qur[ulann hzu:trlanmastnda,elastiki plyonkalzLr v:, laklar istehsahnda da istil'adoolunur.

2.5. Polivinilxlorid

ilk defa olaraq 1835-ci ildo laboratoriya Eerai-tinda qaz hahnda ol;n vinilxloride igrprn tosirindentozgekilli birlagm;rya qevrilmcsi ila alurmrqdrr. 1872-

ci ilda isa bu proses llauman tarefinden genig tadqiqedilmigdir. Senaye niqyastnda ise,xrlivinilxlorid1930-cu ilde emulsiyada vinilxloridinpolimerlagmesinccn trlt nmtgdrr:

Polivinilxlorid vinilxkrridin kiitleda.emulsiy'ada, suspen.riyada va mahlulda radikalpolimerlegmasi iisulr ile ahnrr. SanaS,e miqyasrndavinilxloridin suspenu iyada va emulsiyada ahnmasrgenig ya,vrlmrgdrl. Vrnilxlorid ion me:ranizrni ila depolimerlaga bilir. la <in bu zaman i:;tifade olunankatalizatorlar mahduddur. Vinilxloridin kiitlade

nCrrz= cH -+ [.rlri"]

38

(blokda) polimertaqmasi prosesi firlanan horizontalavtoklavdaL kata.lizator igtiralcr ile 40-600Ctemperaturd,a apanlrr. Reaksiya <1anr;tpmrn fasilasizolaraq qiur$rnilmast neticesirLde polimer tozqaklinde ahnrr. Vinilxlorid in suspenziyadapolimerlegrnesi prosesi hidrofil l<olloid (ielatin vo yapolivinil spirti) ve mo.nrlmerde hellolanheyacanlandrncllann igtirakr ile apanlrr.Heyacanlarxlrrrcr kimi benzoil peroksidi vo azo(bis)izoy a[ turqusunurr din ir.ri li tetbicl c dilir.

Suspen:liyada polimerlegm; neticesinde ahnanpolimer hissecililarinln dlgtisrti is,tifada olunanrsabitlegdiricinin n0r,.ti.nden, miqdanndan verlafl$dlrmaDln irrtensirrli)'inden asrhdrr.iSuspenziyada alirnan polivin il rloridin tamizlikrlerecesi emulsiyaCa alrnan polilirLitxloridirr temizlikdaracesindon. yiiksekdir. Suspenziyadapolimerlegrnode nriihitin pH-nr riiabit saxlamaq iigiinbufer (suda hell oian karbonatlar vo ya tbsfatlar)olavolerden istifacle edilir. Polivirr ilxloridin molekullii.itlesi ve istiyedavamlth$r polim,:rlerpme prosesinintemperaturundan asrhdir, mesele r, 500C-da sintezedilan polivinilxloridin istiyeda.ramhhgr 600C-daahnan polimere ni lbaten yiiksekcliri.

Vinilxloridi emulsiyada pol inerlaEdirmek tigiintarkibinde iut miq,larda emulqator (meselen, sabun)ve hayacanlandncr ( meselon, qelovi metallannpersulfbtlan, hidrogen peroksid i,a s.) olan suyuntizcrine monomer elave edilir. Emulqator suyun

J9

kiitlesine g6ra 0,1-0,5y,, rniqdeLnnda gcittiri.iliir.Emulsiyada pxrlirrerlaqme prosesinde reaksiyanrnsiireti ve alrnarr polivinilxtoridin xasselariheyacanlandrrlc:r i le emulqatorun qatlhfimdan vendviinden, miihitin pH-dan, vinilxlorid ile sufazasrmn nisbatin lon ve s. anLillerden asrhdrr.Polimerlegma dar:,casine prosesin temperaturu vehelledici tesir gi)sterir. Polimerlagme prosesinitenzimlemek [i5:tin sisteme (mononrerin 0.3- 0,5%,-i)tenzimlayiciler - rrakium pirofosfat, fo,sfat turqusuve onun duzlarr, rrahium asetat vo s. alave edilir.Mtihitin pH-nr ney'ral (pH:7) saxlamaq iigiin bufermaddelerden - nu trium qalovisinden (0,2- O,4y,o)istifade olunur. Polivinilxlor idin mehlutdapolimerlaqma tisulu ile ahnmasr tizvi peroksidlariniqtirakr ile apanlrr. Polivinilxlorid mLehlulda ikivariantda altnrr:

- polimerlegme halledicide apanlrr ve huzaman istifada oluran halledicidemonom,lr hell olur, alrnan polimer isahell oln ur (meselan, spirt).

- polin'rerlagme ele bir helledi,:ide aparrluki, bu zrman hem mr:nomer, hem depolimer halledicida ho. I olur (meselon,dixloret an, aseton ve s.).

Birinci rrariiurtda potimerlagme (spirtde)heterogen fazad4 ikinci variantda ise polimerlagma(dixloretan ve ya asetonda) homogen fazada bag

40

verir. Bu variantda aluran polimer mahlulda qalrr vepolivinilxlorid "lak"r a,llarur.

Polivinilxlorld srxhgr 1350-t46Cr kq/m3 olan a!vo )ra sarlmrtll r:urgli toz gekilti polimerdir. O4unmolekul kijtlesi 30000-150000 ola biler. Turgulannva qelevilarin te,sirins davamlr<lrr, xlorlagdrnlmrgkarbohidrogr:nlerde qr:ldrrildrqda helJi olur. su, spirtva benzin ona he1: bir tesir giist::,rnir. Polivinilxlorid'yanmayan polimerdir, yalruz,qrzdrnldrqda 1400C-

'Jan yiiksell ternperzrturda onrlan HCI aynhr,pargalanma bag verir va ikiqat t abite emele gelir.Bunun qar$rsrnr almaq tigiirr sabitlegdiricilar(kalsiurn stearat, melamin, qalal' tizvi birlegmeler)olave edilir'. Polirinilxloridi 60()tJ tenrperatura qeder.rgletmak olar. I700C-de poliv nil>;loridden HCIasanhqla 1am avnlr. Sanaye rniqyasrnda ahnanpolivinilxloridin lristallik darecer;i 10%, giigalegmel.emperaturu 75- I (t5oC <llur.

Yi.iksak elektroi:zoly'asiya xassasina malikoldu[undan kabertlerin izrrlyasi.,,asrnda genig tatbiqcdilir. Polivinilxlc,riddon texnikadir konoziyaya qarqrrnaterial kirni istifade olunur.

Polivinilxlorid .,sasrnda viniplast, vinilit,plastikal linole.rm, tekstovini t ve s. kimitermoplastik ktitlaler hazu lamr. Viniplastpolivinilxlomdin termili plastiflrkirsiyasr neticesindeahnrr ve korroziyaya qargr materi;il kimi neft-kimyasenayesinda qurljularrn futerlerrnasinda istifadeolunur. Vinilplastrn istiyedavanrlLhp,t ytiksek deyil

4l

(60-700C), $axtaya qar$l davamsuzdrr va -100c-dekdvreklegir, 700C-den yiiksek lemperaturda isselastiklegir.

^ 16,0-1700c-de p,lastili deformasiyaya

ulrayrr. 22OoC-de (izlii-axrcr bala k,:gir.Viniplast vaxlr dielektrikdir, degdrcr maye ve

qazlann tasirino davrrmhdrr.Vinilit nazik Farnbrq -kaprz parganln bir tizi.inii

plastifikasiya edi nrig polivinilxlorid parda iledrtmekle ahnrr, V:nilit qalantereya memulatlarrntn,tirt'tiklorin, silfreler:in hazrrlanmasrnda istifadeolunur.

Plastifikat polivinilxloriclin tarkibineplastifrkator ve sabitlegdirici elave etmekleverdelenma ve <alandrrlama iisulu ile alrrur.Plastifikat yiiksek elektroizolye.siyaya nemliyikegirmayen, ben:zina, ya$a davamh, yiiksekelastiklik kimi llir rrua qiymetli xas:;slere malikdir veyanmr. Plastikatclan neft-kimya ve neft emahsenayesinde kabeltarin izolyasiyasrnd4 elece de su,hav4 qaz va ya[lann <ltiiriilnrasinrle daxili diametriI -50 mm olan borularm hazrrlanmasrnda istifadeolunur.

Linoleum salayede plitalar ve ya rulonlargeklinde buraxrlrr. Linoleurn istehsahndapolivinilxlorid, plar;tifikator, sabitlegirici, rengleyicive'doldurucu kimi k,cmponentlerde n istifada olunur.Bu komponentlar ewelc:, qeLngdrnlrr, sonraverdanelanir vo krrlandrlaEdrnlrr. l-inoleum birqath

42

ve goxqath olur. - Vardalenrle l S0- 1600c-da,kalandrlanra 140- 1 800(l-de aparrl r.

Tekstovinit pamblg - kagz parga esash siinideridir. Tekstovinit 700C-ye qeder

-temperaturda

suya, benzine, kernsina v€r yaSlann tesirinadavamhdrr'. Telhstovinit ayaqqabr, qalanteriyamehsullarr va s.mamulatlann is;tehsahnda istifadaolunur. M.odifiJ<asiya olurunrrg polivinilxloridterkibinde .56%-o kilni xlor olan xlorlagdrnlmrqpolietilenla gox ya:K$l qan$rr. Xorlagdrnlmrgpolietilen plastilikator rolunu oynayaraq onunistiyedavarnllhfiurLr a$alii1 salmadanzerbeyedavamlh[lrnr artrrrr ve erral c,lunma geraitiniasanlagdrnr. T<:kstovinit 3li;- 700t- temperaturintervahnda suya, benzine, ketosine va ya$laradavamhdrr.

Polivinilxlorid tarkibindo .10-4}yo akrilnitrilolan butadien-nitril kauguhr ite de yax$l q.ulglr..Bela kompozisiya tu rqulara, qerlevilera, benzine,va[lara ve helledicilore qarst rlava,rnh glanqlannhazrrlanmasrnda, maft illerin elehro.izolyasiyasrndagenig istifado olunur. Xlorlagdrrrl mrg polivinilxlorid(perxlorvinil) pol ivinilxloridin h rllerlici rniihitindexlorlagdrnLnasr (qazgekilli xlorla) naticesinde aLmr.Xlorlagma zamaru orta hesabla her birrnetilen qnrpumrr hidrogeni x.lorla evezhidrogen xlorid aynlrr:

rigiinciiedilerek

43

{HrtH-CH:r{H-CHrCIr- +Cl, -}

------)CH2{H - ('H - CH- CH2 -CH- + 1161ttt't----CI (]I CI CI

Perxlorvinil jstehsah agafirdakr merhelelerdanibaretdir: po livilril.xloridin xlorben:zolda halledilmesi; polimerin xlorlagdrrrlmasr; pen<lorvinilinayrlmasr; xrrdeLlan nasr; qurudulmrsr ve helledicininrekuperasiyasr .

Hellolma qabiliSyetina, yaprgqanhq veelastiklik g<ista:'icilerine gdte pendorvinilpolivinilxloridden ijstiindtir. pelxlorvinil sutfat*to.ia ve s. hrrgular4 qele,vilero, yaglarikarbohidrogenlore yiiksek kimyevi davrrmh oldu[utigiin neft-kinrya senayesinde istifado olunanqur[ularda qoruyucu ttrtiik kimi tetbiq olunur.Perxlorvinilin xarald:erik xiisusiy,votlerindan biri deonun asetonda hell olmasrdrr. Ona gcire daperxlorvinil mehlulu "xlorin', adlanan r;intetik lifinahnmasrnda istifz de olunur. ..Xlorin,' yriksekkimyevi davamhla rnalik olub, yanmayan hidrofobliflardandir. Onda:r siizgec pargalar, transporryorlentleri, bahq torlaLn, mtialice lgeyimleri ve s.hazrrlarur.

Vinilxloridin sopolirnerleri - vinilxloridledoymamrg birlogmalerin sopolimerlegmereaksiyasrndan ahnrr. Senayede en gox vi:nilxloridin

CICICI

vinildenxlorid, vinilasetat, stirotr, akrilnitril, akril vemetakril turgulannrn eflrrlari ile s opolimerleri tetbiqolunur.

Terkibinde liOolo vinildenxlorid olan sopolimerliflerin hazrrlanmiasrnda geniq istil'ade olunur.

Vinilxloridin vinilasetatlrr sopolimerinhterkibinda adetelr. 5-l5o/o, nadir hallarda ise 40Yovinilasetat olur.'llerkibind e 30-{11%o vinilasetat olansopolimerclen ytiksek keyfivletli mebel lakrhaarlanmasrnda istifhdo olunrr. Umumiyyatle,vinilxloridle vinilasetatrn sopcilimerindan borular,qrammofon plastinkalan, llnoleum vo kabelhazrrlanmasrnda istifadle olunur.

i!.6.Poliviniliderrxlorid

(-CH2-CCI2-)" - vinilidr:nxloridin radikalpolimerlag-me reakt;iyasr nlrticesinde ahnrr.Vinilidenxloridin 1836-cr ilds sintez olunmaslnabaxmayaraq onun polimerle$mo reaksiyasr 1930-cuilde melum olmugdur. 1936-cr ilde onun esasrnda"saran" adlanan liflor ahnmrEdrr.

Vinilidenxlorid tiz-<iziin:r polimerlegmeqabiliyyetino matikdir, lakin tru ctir arzuolunmazpolimerlegmanin qargrsrm aimaq tigiin sabitle$iricikimi tigmetilaminden istifade olunur.Vinilidenxloridin polimerle$mo reaksiyasr radikalmexani-zni iizre g;edir ve naticadc yiiksek yumgalmatemperaturuna maLlik la'istal polimer ahnrr:

45

nCH2: CC12

PolivinilideruCoridin meblulda, btokda,emulsiyada ve suspenziyada polinrerlegma tisulu ilaahrur. Poliviniliderrxloridin srxlLgr 1875 kq/m3,yumqalma tempe:aturu 185-200')C, p:ugalanmatemperaturu 21 O-i,200 C olan pol irnerdir.' Bu zamarrpolimer hem amorf, ham de kristal hahnda ola biler.Amorf polimerin gi.iqeiogma temperaturu - I goc-dir,lakin soyuq gerrritde zeif qaz,Crnldtqda siiretlakristallagr. Kristal hahnda olan ltolivinilidenxloridI 85-2000C temperlurda ariyir.

Vika ci-hazurcla istiyadavamlrh$ 210-22000temperatura gatrr. 1500c-den y'iil:sek temperaturdapolivinilidenrloricden hidrogen-xlorid a1,111s.

Polivinilxloridin istiyedavarnhhgrru artrrmaq tigtinonun terkibin a qirlay ve ya kadrniumlu tizvibirlegmelari, fbnilbenzoatrn xlorlu tdremeleri, o -doymamrg ketonla r ve s. kimi sab itlegdiriciler elavoolunur. Polivinilidenxlorid dietilsulfondan bagqa her;bir i.izvi helledic:de hell olmur. Onun qelevi votwgulara davarnh!,r vtiksakdir., Poliviniliden<l,rridin terkibinde 5-15%

akrilnitril olan r;opolimerlari kalium persulfaturiqtiral<r ile emulsi'ga.da polimerlegrrra yolu ile ahnrr.Onlar polivinilidenxlorids nisbetan iizvihelledicilarde yaxgr hell olur. plastifikatorlar va

46

,,-",1 ],

diger pc,limerlerla asanhq la qan$lr. Busopolimerlorin rnehhrllan lak ve lif istehsahndageniq tetbiq edilir.

2.7.Politetrafl ii oretilen

[-CF-{Fr]. doymamr; monomerlerinhalogenli tdrenreleri ve onlla r osasrnda ahnanpolimerlardandir. Tetrafltioretilt,n i lk defe olaraq1933-cii ilda, onun tOremelari iso l94l-ci ildaahnmrgdrr. Polltetrafloretilen (teflon) hidrogenatomlannrn hamrsrnrrL fl[iorla e yez edilmig etilentdremesidir. Bu birlegmeda fl lior karbon atomunam<ihkem elaqe ila birleqir ve prilimere ytiksek fiziki-mexaniki xasselor verir. Meselen, polimerin istiya,kimyovi tasirlera qargr davamhljr artrr, dielektrik veantifriksion g,Sstericileri yriksolir. Kimyevidavamhhgura gdra po litetratliion:tilen biiti.in tebii vesintetik polim orlerden davamldrr. Politetra-fltioretilen esasrnda hazrrlanar:r momilattar 2600Ctemperaturda istismar oluna bilir.Politetrafllioretilenin hidroskopikliyi 9ox apaEldrr.Politetrafliioretileni tetrafltio-retilenin katalizatorigtirakr ile polimerlegmesinden rhnrr. Polimerlegmeqarrgdrrcr ve kiil'nekla techiz olunmug paslanmayanpoladdan hazrrlmmrq avtoklarda yiiksek teryiqaltrnda apanhr. Katalizator kimi kalium ve yaammoniurn perr;ulfatdan. istii'arla olunur. Prosessuyun igtirakr ilo aparrlrr. Reak:;iyanln temperaturu

47

800C, reaksiyafln getme mi.iddeti I silat olduqda.polimerin grxunr 8t5oZ olur. Polimerlogrna prosesiekzotermikdir ve aynlan istilik vaxtrnda delolunmazsa monorr erin partlayrqr neticesinde karbonve tetraflUormr:tile ,n emela gelir. Tetrarfliioretileninpolimerlagmssi l, iitlade, nrehlutda, osason desuspenziyada apanlrr:.

Politetrafltiorr:tilen ap ren13li, yum$aq lir,(ftoroplast - 45), t'tzt (0,1- 0,3mk) ve ftoroplast-4D-nin a[ si.id rangJ.i sulu suspr:nziyasr gaklindeburaxrlrr. Onun rli.rmetli fiziki-limyevi xasselari.,ardrr. Heg bir: h.,lledicide tLell olmur, yalnrz esaszencira fliior evez inLe bagqa atonr lar d;rxil etmeklahellolma yaxgrlagrr. Politetrafli.ior,etilen mineral veiiz:ui turgulann, q:rlevilerin. iizvi helledicilanln,qazlann ve dig:rr aqressiv miihitlerin tesirinodavamhdu. Politetrafliioretilen 80-85% kristal fazaltpolimerdir. Tarkit,i 15-25o/o amorf fazadan ibaretoldu[u u9un nisboten yumugaqdrr.Politetrafltioretilenirr erime temperaturu 3270c-dirve bu temperalurda polimer liristai qunrlugunu itirirve 9affaf amorf materiala qewilir.Politetrafliioretilenin o va B grialanmn tasirindenmexaniki xassele:i pislegir, Politetra.fliioretileninsrxLr|r 2250-2270 ktlmj, molekul ktitlesi 100 000 -500 000, barkliyi Ilrinele gcira 3-4 kq.c/mm2, xiisusihacmi elektrik mriqavimati l0r7 - 1020 Om.sm,dielektrik kegiriciliyi 106 hs-de 1,9-2,2 intervahndaolur.

48

Politetrafl iioretilenin eflmemesr v3hallolmamasr ondan memulatlat' emal etmek iginigetinlagdirir. Polimer toz geklinrte c,lub, 360-3800Ctemperaturda yurngalrni qabiliyy:rtino malikdir.

Politetrafliic,retilen er;a ;rnda mtixtalifmemulatlar erna I etnLek iigtin 4afirdakr texnoloj imerheleleri kegir

-toz hahnda olan ftoroplaslrrr ha:zrrlanmasr;-polirnerin toz,viq alb nda f<rnnalaqdrrrlmasr;-formalann bigiril mesi ;-formalann rioyucilulmasr.Politetrafl iioretilen asasen ekstruziya [sulu ile

emal olunur.

Qiymetli fizikiJ<imyevi ve fiziki-mexanikixassalerino g6re politetrafliioretilen (istiyedavamh,mexaniki mtihkanq antikorroziyl, elektroizolyasiyave suyadar.amh) senayenin bir go;i sahelerinde tetbiqolunur.

2.S.PoliiigtetraIlIoretilen

-[CF2-CC['-]. (ftoroplast-3 ve ya ftorlon-3)iigfliior-xloretilenin radikal polimerlaqmesinden,drmr. Ugfliiorxloretilen ilk defe olaraq 1933-cii ilde,politiqtetrafliioretilen ise 1939-,:trn ilde ahnmrgdrr.Politigtetraflrioretilen 2l0uC-da eriyon kristalpolimerdir. Srxhllr ?r1 10-2150 kq/m3, Vika gdreistiliyedavamhg 1300r3-dir. O bir gox qiymetlikiml,avi ve fizilli-mexaniki, clir:lektrik ve bagqa

49

xasselere mzLlikdir. Po litigtetrafliioretilentigfliioretilenin bkrkda va mshluftIa (su miihitinda)polimerlegmesind:,n ahnrr. Ahnem polimer maycmonomerde ve helledicide holl olmadrgrndarrgdkiintti hahncla ahnrr. Bu p,rlirner adi gerairde heq:bir holledicido hlrll olmur, qrzdLnldrqda ise bezihelledicilelde gigir. ve noha),at hall olur (meselcn,benzold4 ksitolda.t. Kimy:rvi davanrh[rna gdrcrpoliiigtetra-fltioetilendan geri qalmrr. yalnrz dunrqalavi vo turgu lara qargr davamltdrr.

Politiqtetrafl ii orxloreti len 100-1950c1temperatur interva hnda tetbiq oluna biler.

Politigtetr.afliioretilen preslenre, tezyiq altrndat<ikma ve ekstnrzi ya lisullarr ile emal oLunur. Emaltemperahlru I 50-3 C()oC-dir.

Politigtetrlfltior:etilen metal, $tige, cini vokeramika iizerine ijrtiik kimi gekilir ki, belo rirtiiklerde mamulatr korroziyadan qoruyLlr. Elektrotexnika,kimya ve radi.ote.mikada istifade olunan mtixtolifavadanhqlan va cihazlarr korro ziyad,an qorumacliigiin poliiiqtetrafltj oretilenden istiflde olunur.

2. 9, Poliviniliden f liiorid

- F aa, - CI z - CFr - CF'--- almaq iigtin

I cd3nistifado

tolunan vin.ilidenfliiorii inuno,neri ikt dafa

olaraq 1901-ci ilda, polivinilidenfliioricl ise 1949-cuilda almmrgdrr. Vinilidenfliiorid hrlvada oksidlegmir

ve giine $ iqn[rnul tesirinrlan polimerlegmir.Vinilidenfliiorid heyecanlandrncr igtirakr ilomehlulda red ikal polimerlegme iisulu ilcpolimerlegir. Poliviniliden danevor halda buraxrlarra! rengli kristaLl maddedir.. Orrun molekul kiitlesi100 000-dan y:xan,

- srxh[r 760 kq/m3, arimetemperahtru I70-1800C, kristallagma iemperatunr141-1510C, gtiqalegnLe remperatunF4Ooc, dimetil..sulfoksid,Jo, dirnetilasetamiddo, dirnetilformamidderhellolan ketonlarda ve eljr{orde hellolmayan:polimerdir.

Polivinilide,nfl iiorid yiiksek mexaniki gostericilare - siirtiiruneyo, atmosferin tesirino, ultra-beniivgeyi giialan'a, rnineral trrrguLlar4 qelevilere,hologenloro va l:arbohidrogenlala qarqr davamhdrr.Polivinilidenfliic,rid I 500C le nperaturda bir ilmtiddetindo qalCrqda xassaler.ini deyigmir, yalnrz340"C-de destruksiya'ya u[rayrrre bu proses [IF-iinaynlmasr ile gedir. Polivinilid,errflii,crid 190-2700C-de ekstruziya ver y'a tezy=iq altrrda tOkme tisulu ileemal olunur. Polivinilidenfltio,rid asasrnd a hazr-lanan memulatleLr asanhqla mr:xaniki emal olunur.Ekstruziya tisulur ilo rsterjinler, Icivheler, plyonkalar(hansr ki, naqillorin iistiine keq:iriliir) ve s. memu-latlar formalagdlrlrr. Iezyiq alturda t6kme [sulu ilamiixtalif formah momulatlar hazrrlamr. polivi-nilidenfliiorid kimya, yeyinti. elelktrotexnika sena-yesinds, tikintid.e, tibbde va s. istifade olunur,Polivinilidenfliioridden hazrrlanrm plyonkalar yiik-

5l

sak hassashfia malik olan cihazlann qorunmasrnda.tibb aletlerin sa xlanmasr iigtfur taralafln hazrr-lanmasrnda, layh plastiklerin (nretall4 afacla vaplastik ktitle ile btga) htrzrrlamasrnda istifadoolunur. Senaye trinalarrmn divar.lanmn renglon-mesinde istifade c h.man boy,ada alaqalendirici kimiistifado olunur ki, bu boyalann davamh[r 30 ilcqader olur.

Polivinilidenfli.iorid esastnda hazrianankompozisiya materiallanndan yastlqclqlar dahazrrlanrr.

2. I 0.Polifrrrmaldehid (po)limetiilepoksid)

(-CH-O--), sade poliefir pclimerler qrupunaaid olub, asas zerLcirda sada efir alaqasi {-O{-ile xarakterizo ohmur. Sade E>liefirlor qrupunapolioksialkelerrler (polioksietilen, polioksipropilen,poliformaldehid, lrcliasetal-dehid), pentaplast ve s.polimerler daxildir. On genig 1'ayrlanr isapoliformaldehid vr pentaplastdtr.

2. I l.Irolio ksietilen r,o pollioksip ropilen

Etilen ve propilen oksridinirr ion. mexanizmiiizre polimerlagnie,si naticasinde alrrur. Aniorrmexanizmi iizre KOH igtirakr ila gedenpolimerlegma zatnanl agafrmohkulluL polimerler

52

alrrur. Etilen oksidi Lyiiis tur$ulan ile kationrmexaniziizra polimerle,gdikcls yiiksak molekul kiitlesina,malik poli.mer ahmr, Polifonrraldehid ve pentaplasl.sade poliefirlar igerisinde an maraqh ve lazrmhmehsullar oldu[undan onlan]n alurmast va tatbiqiboyiik ehemirrryet kesb edir. Poliformaldehidtemizlik deracesi 99"9%o olan xm formaldehiddenalmr. Su5run ndqda:l 0,05?o-d;n !)ox olmamahdlr.Formaldehid algaq temperatu rd a sorbsiya iisulu ilotemizlonir. Poliformaldehid ilk defe olaraq[itaudinqer tcrrafinden formaldehidinpolimerlegmesitrden ahnml$dlr. Poliformaldehidsenaye miqyaslrda itk defa olalaq.AB$-da 1959-cuilda ahnmrgdrr. Formaldeh jdin polimerlegmerealisiyasrnrn geraitinden aslh olaraqpolioksirnr:tilen ahnrr. Bu zalnn ya metilen qrupuzancirde oksigr:n at<tmu ile bi rlegir, ya da zencirkarbon-karbon elaqar;i ile birlagir.

Molekul kiitlesindorr asrh olaraqpolioksimetilen agalrdakr qrupliLra aynlrr:

- agalr molekul kr,itlesine malik olanpolioksimetilen vcr ya paraformaldehid(poliimerlegme darcc asi nd+1 0);

- orta rnolekul kiltlosirre malik olanpolioksimetilen (alrrma $eraitinden asllrolaraq p,climerlegrna d:rrocasi nll00);

53

- yiiksc k molekul kiitlesin,t malik olanpoliol<simetilen (politnerlagrne darecesinl50l)0).

Senaye miqyasrnda istehsal olunantermoplastik pclioksimetilenin molekul ktitlas;i30 000- 80 000 intervahnda olur.

.. ^Forma,ldehi<i kimyavi davarnh olmadr[r tigiin

poliformaldehid istehsahmn texnologiyasrndamtieyyen getirLlik ytr€nrr. Uzun miiddatformaldehid (frrrmalin) qahqda ciz-<jztinepolimerlegir, bu isa azruolunm.az polimerleqmsolur:

nCH2O ----+ - CHz-O- rcEt2o-1,, {HrO _

Maqsedli poliformaldehid rrlmaq iigtin katalizatorkimi aminlerderr, BF3-dan ve Lytiis tursu laruldani_stifada olunur. Polimerlegnra 40.-500C -je apanhr.Umumi_ gel<ild; poliformaldehidin q-ril;;aga$rdakr kimi ifrrd.e olunur:H-[-O{H2€H }_HH_],_{HHr_O{H2 _O{H2OH

Gttriindij$ kimi polimer zencirimin sonun&rhidroksil qrupriarr var^dr. Ona g<ira de polimer istiyodavamsrzdrr ve 1000C-do moromere pargalarur.Poliformaldehidir fasilasiz iisulla iitehsahaqalrdakr merhel;rl,ardon ibar-atdir:

qaz hahnda olan frrmaldehidirralmmrrsr, temizlanme,si vo formalinilhazrlrlrllnasr;

- polimer.in polimerlegmasi;- polifounaldehidim asedllegdiriLnesi;

- polifrrrmaldehidin yr,ryulmasr vequru<lulmasr;

- polifurmaldehidin srlbitle$dirilmesi vedene'verleqidirilmesi.

Formaldehidin tsiklik ti9619iil1i formasr olantrioksan kation mexanizmi rizrs polimerleqir ve buzaman enrele galan polimer kimyavi quruluga gdra

pol iforma ldehidrlen forqlonmir:cI-12

6 to Kation mex. (n|[ ---- tI{:C C:Hiz k.atalizrrtor

o

-Cll,HH,O-CH,O))n

Bu reaksiya 2 kkaUmol istilik i:fl'ekti ile baq verir.Bundan olavo iigokr;an tbrmaldehidden

ferqli olaraq davamhdrr. Orta giire de

poliformaldehid istehsalrnda etr gox iigoksandanistifade olunur. U,;oksan lcrmaldehidin suda

mehluluntur qatr turgulannrn igtilalo ile ahmr:H(CHzO)rOH : (lH2O)3 +HOH

Ugol<r;an asarLhqla etilen oksidi ilasopolimerlogir. Polilbrmaldr:hidin qiymatlikompleks gdstaricilcri imkan verir ki, ondansenayenin miixtalil sahelorinda konstruksiyamateriah kimi istifade olunsun. Hal-hazrrda

sanayede iki ndv polifrrrmaldehid istehsal olunur.Birincisi homop,olimer, ikinciri;i ise iigoksan ve ya

formaldehidin sopolirneri.

55

Homopolimer nisbetan yiik;ak kristalla5madarecesi, berkliyi va istiy:davamhhfir ilexarakteriza r,h'tnur. Bela polimerlarma$mqaymnarJa va cihazqayrrmada geniug istifadeolunur.

Poliformaldehi din srxtrg,r I 4Cr0 kq/m3, molekulktitlasi 30000-80C00, Brinelo g6m berkliyi 75+130MPa, Vika g0r:, istiyodavamhlrsr 160-1700C,istilikkegirmo am:;ah 0,2 kkal/m saat'0C, dielektrikkegiriciliyi l0" hs.de 3,3, dartrlmada buraxria bilangerginlik 650-700 kq'c/sm2 olan polime,rdir.

Polilbrmald,:tLidin oksidle:;me destruksiyareaksiyasr I 200C- don y.iikselt tem;ceraturda baglayrrva bu zaman molekul kritlesi ve elastikJiyi azalrr,kiivrakliyi ise utrr. Poliformaldehid bir goxhelledicilara va nelral ti:li birlegmelera qargr

davamhdrr. (liiv';e,tli mineral trLrqulara qarqr ise

davamsrzdr. Suudma qabiliyl,ati otaqtemperaturunda O,Z%o-der. gox olmur.

hazrrlanan.Poliformaldehid asasrndakonstruksiyalzr lo hissaler 90-I000C-do istismaroluna biler.

Poliformalde,hid tazyiq alttnda ti5ltme ve yaektruziya iisuhL ile emal oluna bilerPoliformaldehid avtomobil, nra$lnqaymna vacihazqayrrma senaltesinde istismar olunan bir gox:

hisselerin hazrrlalnasrnda qiymotli metallan evezede biler.

56

ITI FASIL. KOI\,['O21iSiYAMATERiALLARJNTN HAZ,I RL,{}IMASINDA

i6ilen,ir,an or,iqoturnr,en(Rt0A KToPLAS;'I'LAR)

Reaktoplar;tlar - tarl,:ilr ve xassalarinitirzdrrchqdeL dey..qsn polimerlaldir. l{eaktoplastlarrnilkin nlim ayendersi poliamidlar,Ci r.

3. L.Polianlirllar

Hetorozancirli polimerleru, aid olub. asaszancirde tekar c,lunan amid qrulrlan

- C-NH- ve va - C-NH, .1r ilooile xarakterize olunur.

Poliamidlari amid turgulan nrn, ikili aminlarinva e-amin lurquiannrn tsiklik lal:tamlarmdan almaqmtimkiindi.ir. Ilk dafa olaraq, 1852-ci ilde poliamid2000c-de aminobenzoy hlr$usLlnun hidrogenxloridls qargrhqh tasirindan ahn nrqdrr. 1 936- I 938-ci ilden baglayaraq potiamidiarin ahnmasr, tetbiqivo tetbiqi istiqametinda intenr;iv tedqiqat igleriapanlmrgdrr. Poliamidler asasrnda lifler, <irtiikler veplastik k.titlelar istehsal olu.n:r. Onun senayemiqvasrnda istehsah n:rtihiim etre niyyet kesb edirdi.llk defa olaraq 1938-ci il<10 ABg-da sanayemiqyaslnda poliamid sintez :rlunmupdur. Hal-

57

hazrrda diinyarun bir gox dlkesinda mtixtelif tarkiblipoliamidler istehr;al olunur. Senaye miqyasrndapoliamidler aga$rd akr fisullarla ailnrr:

1 . Aminturgtrlarrn tsiklill laktamlarrnpoIimerle;.mesinden:

-- r;-(.r

"'Ifl(cgdl I * [Nn1cH,l,co-J,

NH

2. ikili zLmirrl,;lrin ikili karbon turgulan ilepolimerlaq.mesinden:

nH2N-R-NH2 - nHOOC-R/{OOH ---,

---+ [-NH-R-N]ICO-R{O-].1- 2nII2O3. ikili aminladn ikili karbon turqulannrn

xlorhidrin lari ile polimerle qmesinden:nH2N-R-N:I;1 + nCIOC-R/-COCI -*

---+ [-NH-R-NHCO-R/{G-],+ 2n}ICl4.ot-amin tr.rqularrnrn honropolikondensleq-mesinden:nH2N-R-CO OH ---+ [-NH-R.{O- ]"+ nH2OPoliamidlerirr kimyevi clurulugu reqem

sistemile gristerilir, mssolen, poliamid-6,4, yenipoliamid heksame tilendan NH2 - (CHr)u- NH2 veiki amindan, hamq:inin adipin turgusundan HOOC -(CHz)u - COOFI ahnmrgdrr. Oger F,oliamid birmonomerdan sir tez olunubsa. onda poliamidstizlinden soffa bir reqom -.yazir. Meselenkarbolaktam "kapron" adla.nan poliamid-6 kimig<istarilir.

58

Poliamid-6 istehsahnda. xanmal kimi e-kaprolaktamdarr istifade olrrrrur. Kapron kimimeghur olan bu polimer ilk dafa olaraq 1899-cu ildelaboratoriya galaitinrle sintez rrlunmugdur. Sanayemiqyasrnda isa 1942-ci ilda istehsal edilmiqdir.Poliamid-ti-mn fasilosiz iisullarla istehsah aga[rdakrmarhelelorden ibarotdir:

-xamrmalm hazrrlanmasr;-kaprolaklamln polimerlegrnes i ;

-poliamidin siizrilmasi;-so1'udulmasr;-xrdalanmasr;-yuyulmasr;-qurudulmrsr.Polinrerlagme z7oJ=soc-da aparrhr ve

monomerin gt:wilma daracc,si 88-90% olur.Poliamidlerr ,pyri.peffaf t,ark maddelerdir.llerkibindon asrh olaraq erirnl temperaturu 180-2800C inte,rvalurda deyigir, mr:llekul kiitleleri 8000-25000 intervalmda olur. Poli.amidler suda,karbohidrogenlorde ve spitlardo hell olmur.Homopoliamidlar qiivvetli polyar helledicilerdayaxgr hall olul masolen, qatr tu rgulard4 amidlerde.Poliamidle,rin srxhg 1130-1.1 40 [,q/*' , zarbayaqargr davamhhg 1t1,0-l6,0 lVlPq Martense g6reistiyadavamhhlr 50-650C., Vikaya giireistiyedavamhhgr 160-2300C, riruudma qabiliyyeti 7-l2V6 irfiervahnda olur. Poliamidlerin mexanikidavamhhlr yiiksekdir. Ya$a, trenzine, zeif hrqulara

59

ve qelavilora qar$r davamhdlr. Lakin qiiwetli iizviturgulann tesirindrn poliamidlar pugalanrr.

Poliamidler e sasrnda neft-kimy'a ve neft emalrsenayesinda istifarie, olunan bonrlar, maprn hisseleri,miixtelif ciha:zlann hissaleri, yaplSqankompozisiyalan v r lak boya 6rti.ikJ,eri hazrrlamr.

Poliamid lifl:rri esasrnda henr texniki, hem deadi pargalar hazrrlanrr. Bur liflarin m<ihkemliyipambrq ve yun lifindan yiikselcdir. Poliamidlaresasrnda borula' va ya bagqa memulatlarhazrrlanarken tdlmre, tezaiq altrnda t6kme veekstnrziya iisullrdan isti lade olunur. Tamizpoliamidlarin er:me temperaturu gox ytiksokoldupundan onlann emah gatinloqir. Bu getinliyiaradan qaldrmac tigtin qangrq poliamidlardenistifade olunur.

Poliamidler asasLnda yaprgqan elde etmek ilgiinonlara epoksid, fenol-formaldehid va digaroliqomerler olavo edilir. A.hnan yap4qankompozisiyalan lna$rnqaylnna, ;roliqrafiya, neft-kimya, neft emalr senayr:sindo tetbiq olunur.Poliamidler havada qrzdrnldrclda oksidlegma-destruksiya reaksiyasrna u$t'ayrr. Poliamiderintisinde agrq hirvada oksidlegma stirotle gedir vebir nege deqicledc n sonra erintinin rengi tiindlegir.Oksidleqme-de:stnLksiya reaksiya neticasindepoliamidlorin fizil:i-rnexaniki gtistaricilori pislaqir.

Poliamidin nornliyi, adr;orbsiyaekna siireti vezuudma qabiliyyati onun quruluqrundan va polyar

amid qruplzurmn miqdanr:rcLan asrhdrr. Ogar:polimerda kri:;tal faza qox olarsa, onda onurLsuudma qabiliyysti aqalr olur. Poliamidler:antifriksil,a g(isterir:ileri ile farqlenir" Bele, ki,poliamidlsrin siirtiiLrme emsal yeilnrz ftoroplastrrLstirttinma emsallndan geri qal rr, lakin yeyilmey:rdavamhhfa gdre ftorop lastdan i.istiindtir,Antifriksion doldumculann, resolen, qrafit ve 2-sulfid-molibdenin clave edilnrasi ile poliamidirryeyilmayc qargr davamhh[rr yiil<selir, s0rtiinmeremsah isa -1,5 dafe agafr diiqiir'.

Poliamidin yiiksek mr:r:aniki mrihkemliyi,,yaxgt anti friksi,cn va elektroizolya^siya gdstaricileri.,korroziyaya ve, kim,yevi tesir;, davamhh[r ondarLkonstruksiya nrateriallan hazr rlamafia esas verirPoliamidlar esasrndir digli ga.r:<, yastlqlar, oymaq:,muftalar, tibbi aletler ve s. haz:u lamr.

Poliamidle'r ssasrnda lrazrrlanan cirttikleryiiksak mexaniki miihkamliye ve kimyevidavamhlrlia malikdir. Bu iirtiiklorden borulann,genlarin, elektrik naqillerin izolyas,iyasrnda istifad:,olunur.

Poliamidler e-liaprolaktanr, ,{H duzu (AH-adipintungusu ila he,ksametilon diaminin qargrhqhtesirinden aknan madda) r'e Sl{ duzlan (SH-Sebasin turqru5u ile hrlksametilendiamininekvimolyar miqdarda qargrhqh tasirinden ahnanmaddedir) ile mibrtolif nisbatlardepolikondenslegrne reaksiyasr noticesinda yeni

6l

modifikasiya ohurmug poliamirJ alrrur. Alrnansopoliamid kristatlik darecesi agall olan, nisbatena$agr temperahrrda eriyen ve az polyarhalledicilerde, mlrsalan metil ve etil spirtindo hellolan polimerdir. Sopoliamidin stL-spin qangtfirndamehlulu yaprg(lan kimi miixtelill tebiatUmaterial lann 1,apr ldrnlmasrnda istifade olunur.

Poliamidierirr formaldehidle spinli mahluldaturgu katalizzrton.m un igtirakr ile modifikasiyasrzamanr metilo lpo J iamidler ahnrr:

-NH{CH,),-NHC|:XCH:).{O- cH?rJ}

------------> _NH{CH: ),-NCO_{CHr)._ C,}

CH,OHReaksiya otaq terlperaturunda aprlrrlrr vo evezetmodarecasi 35-51)yo olur. Metilolpoliamid mehluldanaseton va :/a su ile giikdiiriiliir. G0ttiriilenpoliamidin nijvtinclen ve avezelma daracesindenasrh olaraq mi.i:rhlif terkibli rnetilo\rcliamidleralmaq mtimkiinCiir, Iakin btitiiln poliamidleraromatik ve xlcrlagdrrrlmrq karbohidrogenlero.ya!4 bakteril'alara ve s. mtihitlere, qargr davamhdrr.Poliamidlar torliibinde olan polyar qruplannhesabrna ytikse < mexaniki gdstericilara voyaprgqanhq m0hkarnliyina malik polimerlerdir.

Metilolpolialniidler termorealtiv oliqomer olub150-2000c-de qrzirntdrq<ia vo iu turgukatalizatorlan ila otaq temperatunmda suyunaynlmasl ve qoil$u makromolekulalarrn metilen

krirpiisii ile birlegmesi netic osinde srimeyan vehellolmayem hala kegir. Metilo\rolirr.midler fenol vakarbamid.lbrmaldehid oliqornerJari ile dereaksiyal'a girir. Poliamidler elrcksid oliqomerleriile de modifil<asiyrl olunur ve neticede bloksopolimerler almrr. Bu zamruL poliamidin aminqrupu epoksid oliqomerinin epoksi qrupu ileqargrhqh tosircle olur.

3.2.Poliimirller

Osas zenr:irde tsiklik irnid qruplan olanytiksak istiliyed:rvamh polimerlerdir:

q

\y'\,\ I--til

oPoliimidlerlin ahnmasr ihi merhalade

polikondenslegnra ile heyatil kegirilir. Birincimerhaleda 20-400c-de haledici niihitinde hellolmayiiksakmolekuthr poliamid turqulan, ikincimerheled,a isa 180-2500C-do t.elle'dici buxarlanu(tsiklodehidrotas;iya) va neticaio poliimidler ahnrr.Helledici kimi dimetil-formarni d, dimetilasetamiddimetilsulfoksid,lan istifada olunur. Poliimid turgu-Iannrn molekul kiitlesi 22500-266000 intervahnda

63

dayigir. Poliimirt turqulannda l<arboksil qruplarramid elaqesine g,iiro orta veziyyetda oldufiundan, buturgular ciz-<iziin;r destruksiyaya ufrayrr. poliimidturqularrrm mehl ul lanndan lak is tehsahnda istifadoolunur.

Poliimidter ilk defe olaraq 1908-ci ildr>laboratoriya qeraitinde, 1950-ci illerda ise senayemiqyasrnda ddrdkarbonlu turgul;ann dianhidridlerive birli aronratik diaminlorden ahnmrgdrr,Dianhidrid olaraq 1,2,4,5 - benzoldOrdkarbontur$usunun dianhidridinden, diamin kimi ise 4,1diamindifenil,cksidden istifade olun

IF-r''r)

HOOC3

64

o+,H.Nl-Ml \)/ - \\=:'/ '\:-

I/oc-NH<7-\

\.:_./

COOH

B.

ell;I

-2nH2O \ "zI

Poliimidler sixh[r Irl20-1480 kq/m3,istiyadavqrnhh[r 2600C, la]itilya davamhhsr200+400yc-da <iz xasselerini d;ryiEmir. Poliimidlerxammaln kimyevi qurulugun Jan ve polimerinsintezinderr asri.r oliuaq agrq-rpzrh vo ya tiind-qrrrnlzr rangde olur. Aromarik polimidler yiiksekistiyedavarnh polimerlerdir r/e 450-5000c-densonra temriki clestruksiyaya uigayrrlar. Aromatikpoliimidl,ar m,rlekullararast qarqrlrql elaqayagirmesinin yiiksak olmasr ve inrid tsiklinde polyarkarboksil qrupl urnrn olmasr n aticesinds he9 biriizvi holledicilerde holl olmurlar'. Yalruz qatr sulfatve azat turqusunda heli rlurlar. Aromatikpoliimidler yiiksek radiasil'aya davamhh[rna giirade farqlenirler. Poliimidlerin surLdma qabiliyyati deyriksekdir. Potiimidlerin termik.i destruksiyamehsul lan CO2'/e C0 olur.Poliimid esasrnda hazrrlanan <irti.iklerin giigelagmatemperaturu 5200C, 200c-de cp rlma zamanr nisbiuzanma 70o/o, 2o}o'C-de isa 909/o-dir. Termiki"qocalma"sr 2500c-de l0 il, 300''}C-de 1il, 3-500c-deI ay, 4000c-da isa I giindiir. I'olirnidler esasrnda

\

65

hazrrlanan tirtiik y anmayan 6rtiil<di.ir. Poliimidlaresasrnda lifler, naztk lijvheler, drtiikkompozisiyalar, p,:nomateriallar vt s. hazlrlarur.

Poliimidlar aviasiy4 raketqayrma, neft-kimyave s. sahalerin,la i;tifada olunur.

3.3.I'enol-fo rmaldehid oliqomerlari

(FFO) bir esrden goxdur ki, mdvcuddur. XIXasrin sonlan, Xll esr biitiivliikcto ve XXI asrinewellerinde labo ra.toriya geraitinde minlarle yenifenol-formaldehid oliqomerlari sintez otunmug veyiizlerle yeni fenol-formaldehid oliqorneri senayemiqyasrnda alnm, gdrr.

Fenolla formlldehidin (37o/o-li suda mehlulu -formalin) kondenrilegmesi naticesinde amele geJenfenol-formaldehid oliqomeri sintetik iisulla ahnanilk polimerlerden,lir. 1872-ci ildo ilk defe olaraqBayer tarefinden l-enolun sirke aldehidi ile tur;;miihitde kondensrlc$mesi netice:;indo,cliqomere-benzer kiitla ahnmrgdrr. 1883-ctr ilde ise Mixailqelavi mtihilde fenol-formaldehid oliqomerinialmrgdr. 1891-c ilde Kl,eeberq fenolun artrqmiqdarda geflinilrntip formaldehidlo qargrhqhneticasinda arimeyen, hellolmayan fenol-fcirmaldehid oliqomerini alrrugdrr. Bundan sonraSmit 1900-cu ilda fenol-foniraldeiLid oliqomerindenelektroizolyasiya rnateriah hazrrlanmaslnr teklifeunigdir. 1909-crr ildo Bakeland ve Lebax bu

oliqomerin sonaye miqvarunda ahnmasrrresaslandrrnrrgdrlar. Eyni zarnanda, Bakelandmiieyyan etmi$riir k.i, ahnarr oliqomerin fizikikimyavi, fiziki-mexaniki va istismar xasselarifenolun ve formaldehidin mol nisbetinden vakatalizatonm ndviinden aslhdr. Sonralar AB$-dave Awopada FFO "bakeliC' arlt ile senaye

miqyasrnda. buraxrlmafla bir;lanrnrgdu. Lebaxmtieyyan etmiqdir ki, tcrmoplastik FFOheksametik:ntetraminln (urcrtropin) tesirindentermoreakliv FFO-ne gewile bllar. l912-1913-ctiillorde Q.S.Petrc,v, V.i.Losev, K.i.Tarasov fenol ileformaldehidin neft sulfotur lulanmn (Petrovkontaktr) igtirak.r ile kondensl;lqmasi neticesindeahnan kiitl,aler '.rsasrnda "karboIif' adlanan plastikkiitlenin istehslhmn miirnkiinliiyiinti mtieyyenetmigdirler.

FFO ,Jsasinda "fenoplau" adlanan miixtelifplastik kiitleler buraxrlrr ve onliurn istehsah ildan-ile artrr, bu ise xammalrn iqtisadi cehetden ucuzbaga golmesi, texnoloji lrrosesin sadeliyi,oliqomerin asan emal olunmarsr ve yiiksek fiziki-mexaniki. dielektrik la s. g<istaricilare malik olmasrile izah edilir.

Fenol-form:rldeh id oliqome rinin modifikasiyaprosesi ilk defa olaraq 1937-c, ikle alman alimiXanneman Kurt tarafindon hoyatrr kegirilmigdir.FFO-nin sintezi ikinci dtinya nriiharibesi illerindanezera garFracaq derx:ede azahntg ve bu hal 1970-ci

67

illare qeder davarn etmigdir, hamginin buna sebabtermoplastlanrr r,:r poliuratanl:rnn istehsahnrnkeskin artmasr olmu$dur. Eyni zamand4 AB$-davo Avropada FlrO-nin islehsalr faltiki olaraqdayandrnlmrgdrr. Odebiyyatdan metumdur ki,1975-ci ilden be.gtrayaraq IrFO-na talebat biitiindlkelerde artdl ve bu FFO-nin "ikiinci defe diinyayagelmasi" kimi qilmetlendirildi. Bele ki, 1975-1978-ci illerde Ffo-nin iritehsal hecmi diinvamiqyasrnda il.:i milyon tona qerler artdr. yalnrz1980-cr ilda Ahnaniyada -2 rnilyon ton FFOistehsal olunmu pdur ve poli,etilenin istehsalhecmine gatmr!;, potivinilxlorid va onunsopolimerlarinin istehsahnr kegmigdir. FFO-ninistehsahmn bele stiretla inkiqrfina sabeb buoliqomerlsr esrrsLnda yiiksek- i:;tiyedavamlkompozisiyalann hazrrlanmasr rre onlann rakettexnikasrnd4 kor;mosd4 elektrotexnikad4 neft-kimya ve ne ft r,mah l'e s. sahelerde istifadosiolmuqdur.

FFO-nin isteasal hecminin artma$rna 1970-ciillarda AB$-cla va Avropad4 neft senayesindekrizisin yaranmall ve IiFC) istr:hsah iigiin osasxammallardan bii olan fenolutr dqs kdmiirdanahnmasr olmugdur. FFOnin istehsal hecmininartmaslna sebeb olan amillerden biri da enerj isahasinde yaranan krizis olmugdur. Belo ki, elektrikenerjisina qenaet meqsodi ilo istilik izolyasiyamateriallanna telcbat artdr. Istilik izol),asiya ve ya

agalr istilikkegirme amsahna rral ik materiallannFFO esasrnda hazrrlanmasr da sabab olmugdur. Bumaterialliu istiysdavamh vo ucr"rz olmalarr ilo bagqapolimerlar esasrnd:r. hazrrlanan kompozisiyamateriallanndan farqlenir. Senayenin biitiinsahelarinda, o ciimladen, tikirrtide istifade olunanpenofenoplastlar, elaqelondirioi lar ve s. FFO-ninistehsahmrr artrnasrn a sebeb olmuLgdur. N{eselen,1981-1985-ci ittlerde ABg-da penofenopiastlannistehsah beg nrin t,cndan qLnt nrin tona qederartmr$dr. Penofenoplastlarrn istehsah iki,penopoliur,3tan istehsah ise iig defe artmrgdrr.Rusiyada isa penotbrLoplastlann istehsah ilde -38-40olo artm.r;ldrr.

Melumdur ki, FFO istehsah zamanr serbestfenolun ve fonnalclehidin miqdarr uy[un olaraq l0-l5Yo ve (i-S%-d'ir. Bu iso oliqor:rerin emah zuoantekoloji cehetdan gatinliklarin yaranmaslna vexammal itkisine sebeb olurdu. B r gatrgmamazhqlarraradan q,aldrmaq msqsedi il,a FFO-nin miixtalifiizvi birlagrnel:rle modifikasi)'a sr miisbet neticelervermigdir. Modifikasiiya netic:rsr nda "monomersiz"oliqomer almaq miimktin olmurg Iur. Meselen, rezoltipLi FIrO-nin mrixtelif iizvi birleqmelarle(benzoquarramin, benzilamin, a:;etamid, benzamid,tereftaldiamid, l<arbamid, melamin, anilin ve s.)modifikasiyasr neticasinde olirlomerin tarkibindesorbast fenrtlun rniqdarr O,3Vo-a,1eder, novolak tiplioliqomerlerde lse 0.,lYo-a qeder azaldrlmrgdrr,

yypun olaracl f::rrnaldehidin nriqdarr 0,6-0,g%,olmugdur.

Fenolneticesinde

lbrmaldehidin kondenslegmasitermoreaktiv(rezol), hem de

termoplastik(nov<rlak) oliqornerlar ahmr. Novolak.tipli oliqomerler a gagrdakr $oraitdo almrr:

l. Fenolun ;brmaldehide nisbeti 1:0,7g_0,g5.katali::ato r rnineral turgudur;

2. Fenolun tbrmaldehida nisbeti l:2_2.5,katalizato: qiiwetli turgr,rdur. Bu geraitdeahnan oliq,rmerlar,lrzdurldrqda berkimir,lakin az miqdarda qelavi elave etdikdasriretla erimayon va hellolnayan hala kegir.

Rezol tipli c liqomerler iso agafirclakr qeraitdeallnrr:

1. Fenol ilo formaldehid qelavi miihitdekondenslagdi ktla;2.Fenol ve lormaldehid I :l ve ya 6:7

nisbetinde gcittirtildiikda.Fenolun artrq miqdarda., katalizator kimi qeyri_

tizvi (HCl, I{NO.,, H3POa ve s.) .va ya initurgulardan (nrrgrrng) istifada etdikde aga[rdakrqurulugda novola< tipli fenol-formaldehid qetranrahnrr:

Umumi gak:lda novolaklar a5agdakr kimiifada olunur:

ilehem

,".,,d+ncH:o-rtd,+'t0

r0

+ nH:O

vo ya lli-- [- c6H3QH)CI{2-] _ C6I{4OHburada n==4'-8.

Novolak tipti oliqom:rlar termoplastikoldufiundan qrzdrnldrqdan scrnra hall olurlar veeriyirlar.

Fomra.ldehi din ar1lq miqdnrCa, katalizator kimimtixtelif :asasl€rdan (KOH, Na()H, Ba(OH),arnmonyakh su va r;.) istifade etclikde a$agldaklqurutuqda rezol tipli fenol-fcrrrnaldehid oliqomerialrrur:

OH

"A H-

ll ,lntn*"t''o-)\7 -nl{,r)"'],0.,]:'aqa[rdakr kimi ifadeUmumi gekilde nezollar

olunur:H-[{6H2(C)HXC]H2OH)C H r_1,,_[c 6FI3(OHF

CHr-]" -OH burada n=,,2-ji, m+-n=.4- I 0.Rezol tipli oliqomer:l,rr termorealdiv

otdugundan qrzd,rrldrqdan sonrrr heg bir helledicidehell olmurlar ve e,rinrirler lyani berkiyirler).Rezollarrn berkirna prosesi iig tnorholelidir. Birincim:l rhelede (A nrerhelesinde) r:.e zol gristaricilerinegrira novolak tipli oliqomerlari xatrrladn, yenieriyir, spirtda, asetorrd a., dioksanda,tetrahidrolirrancla yax$r holl olurlar. Ikincimerhalede (B merhelesinde) rezrtol erimirlsr,qismen hall olurlar ve grigrna qabiliyyetine

7t

malikdirlar. Ugiincii merhelpdarezit erimayerir, heJl olmayan,$igmeyen oliqomerlordir.

(C marhetasinde)yrmugalmayan ve

. Novolak tipli oliqomerl,ar ur,ttropin (CHz)rNoigtirakr ile qrzdrrrldLqda rezire qevriliiler. Beriiimaprosesinin mexani zrni diedlenimin({HrN_CH2_)krirpiisiiniin enrele,galmosi ile izah olurur.

Novolak va rezol tipli oliq omerlarin rezitagevrilme prosr:si bir-birindan kei;kin farqlenirler.B-ele ki, rezol r ipli oliqomerler novolak tipli9],_qôT_"ll^.]9.n

fer ql i o laraq, ytikr;ek tenrperaturL(150-170'C),qizcrrrldrqda avve;ce jelatidegmeprosesine ufir,lyrriar. Rezol tipli oiiqomerlerindzliioilcrlrq vaziy.vetinde miie;zyan miiddetdeqalmasr ise laylr plastiklorin hazrrlanmasrndaonlardan alaqalan,Jirici kimi istilada olunmasmamiisbet tesir gcisterir. Jelatinlegmc siiratinin agalrolmasr, istiliyir barabor yayrlmasrna ve naticed"ahazrrlanan memul rtlann henr xar.ici gciriiniigiinti,ham da istismeLr xnsselarini yaxgrlaqdrr-ir. Novolaktipli oliqomerlerin urotropin i;tirakr ile barkidilmasiprosesinden preztozlann ahnmasrnda istifadaolunur. Bu halila oliqomerin uzun rniiddetdziiliiaxrcthq vez:i1-,,-etinde qahnasrna ehtiyacolmur.

- Novolak tipli oliqomerlerin istiye va da[rrJrcr

miihite davamlhfr rezol tipli oliqc,merlerin aiolojixasselerinden agafrdtrr. Ona g<ira de rrisbaten iztatbiq olunur. Novc lak tipli oliqomerlerin r:engi agrq

qeh!eyi !a ya ti.ind qohvoyi ollrr, eritne temperaturu95- I 050C, 50%- li splrtli rnahlu lu nun dzliiltiiii VZ-4cihazr ile 50-70 san., sorbast fe,nolun miqdan ise 9-15% olur.

Rezol tipli oliqorne rler berk, maye vo <izliiaxrcrhalda olub, san, agrq-sarr ve qrrmlzl (katalizatorunniiviinden asrh olaraq) rengda c,lurla-r. Barkidilmighalda rezoll tipll oliqomerlerin hziki-mexaniki voistismar x.assel,ari novolak t ipli oliqomerlerinxassolarindan yiiksekdir. -

Fenol-formaldehid oliqomerlerini n rezitformasr agagrdakr kimi ifade olurLur:

I

CH"I.,r, -[l)]-.r..Y

oH

OH

c)lt

-l:\r.r,-Lr.,I\,(:I'tz

)"l' tl-(... lLcH,-

)'{lI

CH:I

Senaye rliqyasrndaformaldehid o tiqomerlarine

OHI

-/'\U.,)

1..,\,r 12

Io'rOH

.'1)"''

istiifrde olunan fenol-olan telabatr nezara

alaraq, bu oliqomerlerin gatl$mayan cahetlerini(tarkibinde ekolo.ii cehatdarr zerarli olan sarbestfenolun gox olmiurru, kdvrakliyini vo s.) aradanqaldrrmaq maqs.adi ile terkibinde miixtetiffunksional qruplar (amin, arnid, karboksil, epoksiva s.) olan iizvi rnaddelerla mcdifftasiya iaitir.Fenol-formaldehi<l oliqomerlerini modifftasivaedildikde modifil..atorun tebietin,Jen asrh olaraq,onun terkibinde alavo metilol, karboksil, amirlamid, epoksi ve ;. qruplanrr olnasr modifikasiyaolunmuq oliqom,:rin bir stra xasselarinin, octimleden, islir,'edavamft !!rnrn, mexanikimtihkamliyinirr, rlielektrik gtistariciler:inin, suya,yap4 benzincr ra mi.ixtelif dagrdrcr mtihitleredavamhhflrnrn yaxgrlagmasrna sebcb olur.Modifikasiya edildikden sonra fbnol_formaldehidoliqomerinin terkibinde olan serbest fenolunmiqdarr xeyli zrzalrr ki, bu da etraf miihitin ekolojicahetden 9 irklenm asinin qar$t sml ahr. Ivf odifrkasiyaprosesi hem fiziki, hem de kimlevi l,olla heyatakegirile bilar. I'iziki modif:kasiya z:rmanlmakromolekulianrr kimyavi qurul ugu deyigmaden,oliqomerin molekul{isti.i qurulugunun dey$mesi bajverir. Fenol-forma tdehid oliqomer.ina az miqdardaplastifikator, dol lurucu vo s. elavo .iaim.oliqomerin esas gdstericilar.inin (berkli(yaprgqanhq, istiye,Javamhhci va s.) deyigmesi bunamisal ola bilar. Ilu ciir modifikasiya sistemindakomponentlerarasr c,laqeler davarrLh olmadrlundan

74

modifikasiya olunmug c,liqomer asanhqlapargalarur'. Bu cla fenoplastlarrn va onlar esasrndahazrrlanmr$ memulatlann istismar miiddetiniazaldrr. Orlur ki, fenol-for:ma.klehid oliqomerininkimyevi modif*asiyasr bcil,tik ehemiyyet kesb edir.Fenolformaldehid oliqonre,rinin kimyevimodifikasi;iasr - oliq,rmerin x:rsselerinin deyiEmesi

- makromol,:kularrn torl .ibine miieyyenmodifikasiyaedi<:i maddelerin rlaxil olunmasr ilabap verir, FFO-nin modifikasi),a prosesi rni.ixteliftisul I arla hayata kegiri I ir:

- fenol-formaldehil olilrmerinin miixtelifreaksiya qabiliyyc,tli polilunksional iizvibirlegmelorle bir,ge polikondensillgmasi;

-fenol-form,lldehid oliqomerinin digeroliqomer vo poli merlc,rle qangclu tlmasr;

- polimeranrlloji gewilme reaksiyalan ile.Birinci iisul. en genig ya1'rtrmrg iisuldur ve bu

tisulla tarkibinde azot, xlor, k tikiirrd vo s. olanoliqomerlar, ikinci iisulla xlisusi xasselioliqomerlar, tigiincii tisulla i:;e yagda hell olanoliqomerlor almeLq miimktindtir.

Fenolla formaldehidin polikondenslegmesineticesind,e ahnan oliqomerlor polyar xarakterlioldufiu iiqtirr yafllarda. ve alifatikkarbohidrogenlorda helt olmrrrlar. Ona gdreya[larda hell olan oliqomer almaq ilgiin fenol-formaldehid olirlome;rinin pol'/rrrhE;l modilikasiyayolu ila azaldir. Bu maqsodla fenolun polyar

i5

hidroksil qrupu t,klkirovka olunur. Bu meqsedlealkil (aril) xloridl:rr,:len ve novolak tipli oliqomerinqelevi mehlulundan istifada olunu :

-f''0"'#t)-'O'"Novolakdan sade efir qeyri-polyar

halledicilarda, o c )rnledan, ya$lar,fu hell olur. Beleoliqomerlerin yurrgalma temperaturu vo molekulktitlesi novr:lak tipli oliqomerin uy[ungiistericilerindon y uksek olur.

Novolak t ipli oli qomerlerin kanifolla qarEr hqltesiri reaksiyasrn,r eterihkasiya reaksiyasr kimibaxmaq olar:

OH OH OCOR OCOR

O""tr{'z lleoT{f"f"

Kanifolla modifikasiya olunmug oliqomerlarS.N.Uqakov tarefirden riyrenilmig va ahnan mehsulsiini kopal adlamr. Novolal: tipli oli<lomerler vekanifol l:2 nistretinde 280-30t)0c-de 24 saatmtiddetinda CO2 igrirakr ile aridilir. Kanifol rezoltipli oliqomenleri ilo de Z3O-Z6O0C.-de 5,5:lnisbetinda 1,5 saat miiddetinde eridiLmekle stini

76

kopal alrnaq mrimkilndiir. Har iki halda prosesinsonunuda isti btxarla ugucrr maddelerkenarlagdrnlr. Iliitiix siini kopiillar ya$arda yaxgrhell olan, arima tempsrirtuflr lzO-l4O:C,istiysdavannlt maddelerdir. Fenol-formaldehidoliqomeri esaslnda ahnan kopallar konservbankalannln c,rtiiklari kimi istifada olunannitroemallann hazulanmasrnd n ve kabellerinizolyasmda tetbiq olunur.

Son zamanlar ya[larda helkllim termoreaktivoliqomerlar:e senaye miqyasurda telabat artmrgdrr.Bela oliqornerleri almaq [ig.[in er,vake fenolospirtleralrrur, sonra ise tedri,con butil le )'il amil spirti ileeterifikasiya ohrnur. Bu oliclc merlor temperaturtesirinden. berkirna xasselarini r axlayr, elastikliyi,suyadavamhhpr, quruma mLirldeti ve berkliyiyaxgrlagrr. Umumiyyetla, tbnol-formaldehidoliqomeri poliamidier, polivinilxlorid,pol ivin ilbutiral, epoksid oliqomeri, karbamid-fenol-fonnaldehjd oliqomeri ve miixtelifkauguklarla qanqdrnldrqda ytik:rek fi ziki-mexanikivo istismar xassalerina lnalik qan$lqlar ahmr.Moselen, fenol-formaldehirl oliqomerininpoliamidlarla qangrgr istiyada'ramh, elastiki vesuya davamh mehsul ahntr Polivinilxloridleqarrgr[r su:ya v.r dalrdrcr mtihita davamh plastikkiitlenin alnmasrna, polivinilbutiralla qarrgr[rdarinin, giigenin. l\.pacrn v€, s materiallann

)'apr$drnlmasl riEiin yaprgqir.n kompozisiyanrn

hazrrlanmasma sebalb olur. Bu ctir yaprqqanlar BK-I, BK-2, BF-2. BF-3 markalan ile senayemiqyasrnda buraxrlrr.

Lak boya (irtiiklerinin ahnmasrnd4 layhplastiklerin hazu'li,mmastndil fi:nol-fbrmaldehidoliqomerlarinirL i:poksid oliqome,rleri ileqangdrnlmasr gerliri, \,iiset almrqdrr. Bu zamanberkima oliqomer or:de olan hidroksil ve epoksidqruplannrn hesabr:a miieyyan ternperaturda (150-2000C) 20-30 doqirlo muddjtinds baq verir.

Fenol-forrnalclehid oliqomerlarinin kauguklarlaqangrfr miixtalif nrerqsedlar tigiin istifade edilir. Buzaman oliqomer vulkanlagdrnct allent, modifikatorkimi istifada ohrna triler.

Terkibindo i.rzot olan polimerlare fenol-formaldehid oliqorn,::rinin qangdrrrlmasr neticesindeise istiyedavanrh, yiiksek yaprgqanhq qabiliyyetinemalik kompozlsiyrr .materiallanrun hazrrlanmasmdaistifade olunur.

Fenol-fonnaklehid oliqom,:rleri esasrndaahnan miixteliLi terklbl i plastik kiitl elere fenoplastlardeyilir. Fenoplastl rrn tarkibinda oliqomerden elavedoldurucular, pla ttifikatorlar', rengleyiciler ve s.kimi komponentlEn vardlr. FerLoplastlar esasenpreslame iisulu i[a emal olururlzLr, Doldurucununn6viinden ve xrdalanma darecesindan asrh olaraqahnan presmateriallar tig qrupa ayr.lhr:

1. Tozgekilli doldurucularla (a[ac unu, kvarsr.mu) doldurulmuq;

geffaf, oliqonLera bonzenra.,'en, hellolmayanme hsullal omale golir:

-I.iH-{GNH{]FIz--

VanSteyna gdre bunlar polime,r homoloqlannqarrgrlrdrr ve iimumi gekiidl agaprdakr kimigOstermek olar:

(nr-1)CO(NH2)H[NHCON lt(]H2 I"NHC()NII2 + 6119

$tandingere plcira kar banrid-formaldehidoliqomerinin alurmasr pilleli pror;esdir:

N}I .CH2 _NH

-l- nCFI2O --+

I.NII{HrOHIc=o +

I,,

NLI:

I

C=O

rJu.-HzO

I

c=o

I,,J:O

*I,,

NIT-CI

C:'CI

I\IT I:

I

C={)I

NH;r

Fl2-N- CH2OH

rr.YH{H,OH

2 C:O

lrru

C=oI

NI{2

NHI

C=OI

NH

83

I

C=.O

I

I.l

IIl. NH-CI{2OHI

3C:OI

NIl2

NII=CHzI

---P 3C=O-3I{?C,

I

NH, Ht -NH2

Monometiloll.arbamid tiiremelerininkondenslagmes,i noticesinda :(etti qurulusluoliqomer ahnrr. .)imetilolkarbanriden hem xetti,hem da $axelernm i$., hsm de makromolekullanndatsiklik manqa o an oliqonrer almlr. Karbamidformaldehid oliqomerlari serbest dimetilolqrupl:urmn hr:sat,lna berki;rir. Berkime prosesinaticasinde su ve firrmaldehid aynlr vo oliqornermolekullarr ara srnilrr metilen va efir rabitoleri emelegelir. Berkidic i kirn.i iizvi ve qeyri -tizvi turgulardanistifade olunur.

Karbamid-formaldehid oliqomerleri dztebietina g6re hidrofildir. Brr oliqomerlarinberkidilmesi lenol-formaldehid oliqomerindeoldufiu kimi iig n'Lerheleden keqir. A-merhalasindeoliqomer suda asrm hall olan driitii maye geklindeolur, onun gi)gslaiime temperahrru -S(t-air. g-merhelasindo oliclomer elastilj h.alda olur,

bloklannrn alurmasr; onlann barkidilmesi vequrudulmasr.

kompc,zisiyrlsrmn terkibin a oliqomerden elavedoldurucu, berkidici re xiisutii maddeler daxildir.Bor-kidici kinri qiil vetli tr-urg'rlartn, ammonyakduzlarrndan va bezi tur$ulardrm istifada olunur.Berkidicinin n6 irtindan ve tetrirtindan asrh olaraqberkime mtiddati ve remperahrrr.r deyigir. Yap4qantikiginin kcivrekliyini azaltmaq, yapr$qanl

ucuzlagdrrrnaq ve s. iig{in doldrrucu kimi a[ac unu,nigasta ve s. istilado clunur.

Karbanid-fomraldehid rcliqorneri esasrnda

hazrrlanan yapl;qan kompozisi.l alan metalt metala,

agacr aiiaca, gini mate;:iallartn ve s.

yaprqdrnlmasrncta isti fado o lun ur'.

3.5.Melamiur-formahil:hidl oliqomeri

Melaminl:r fonnaldehidin polikondenslaqmert:aksiyasr neticr>sind;r termorea (tiv - qrzdtrrldrqda(katalizator (MI1)2SO4, NHaCI ve s.) iqtirakr ilehellolmayan ve erima1,s1 vai:iyyete kege bilanoliqornerdir. lVlelarninle Iormaldehidin ilkinreaksiya mehsullan - metilol lnelamin tdremalerihem qelavi, herrr da tr.Lrg miihitdr, errrela gelir.

Lakin qelovi milhitde oliqomer emele gelmir,tw$ miihitde iso metilol n Lelamin t<irameleri

polikond,:rrslegnre reaksiyasr n;rticasinde oliqomeremole gelir. Itdelamin-formaktehid oliqomerinin

allnrnasl prosesinjn samarelii olnLasr iigtin birincimarhelede qslel i mtihitde nretilol melamintdremaleri aln.rr, ikinci marheladr ise proses turgmiihitde baqa gatrr. Ilkin reak:;iya mahsulununxasseleri gdtiiriilen komponentlerin nisbetindan vereaksiyamn temp,:ratunurdan asrhdrr. Melami.ninformaldehide nisbeti l:3 olduqdaiigmetilolmelarnin n alrnmasr siiretle gedir:

NHzI

C

NHTIH2OHI

C

+ 3CH:0

->H:N- C-NH, t{ot{rc-FIN-c

Oliqomerin emale gslm,esi fitrg miihitdestiretlo ba; verir vo metilolnrelaminin 1300Ctemperaturda efir lcrirpiisii ernala golir:

C

NH-{IJ,OHI

NH,{HzOHI

(l

H-CHTOH

N

HOH,C.HN.C

NI

I l-,rlH,oHI.IOH,C-Ilr

----l}HzO

88

NH-CH20HI

C

,^\N

I

,,7/ c'xu-cu,ot.

NII-r]H;rOHI

C

NNBu birleqmeni 150-1800111 ternperatura qeder

qrzdrrdrqda dirnetili:ne1ir qruru -(CH2-HH2)metilen qrupuna gevrilir t'/a proses zamanr

formaldeh idin a,r-r tl nras t mii qah i de o lunur :

\/

IH2N- (_(.:(_2

"1T

o.t,NCFI,

tI

NANll 'l

cHr. tr .t /.>N"cvc-N\

CHr

-Hz

-Hz

89

N{elaminin }rihsek f'unl.sionall r[r neticesindekarbamidden I'arqli olaraq, barkidilmig melamin-formaldehid oliqomeri yiiksek mexanikimcihkemliya v:r istiyadavamhh[a rralik olur.

Senaye micil'asrnda mela.min-formaldehidoliqomeri aga[rdalr kimi ahnrr:

l. 90-95'rC temperaturda, reaksiyamiihitrnln pH==8-9. kc,ndensle$memiiddrrti 40-60 doq., rnelamininfor:maldehida nisbetj l:3 olduqda,proselr oliqomerobenz:ar kiitle ahnanaqader davam etdirilir.

2. 90 -95 r'C temperaturda, reaksiyamiihitinin p}{.=6-7, kondenslegmemtddrti 35-45 daq., melamininformaldehide nisbeti l:3 olduqda,proser; soyudulduqda gelfaf mahsulallnar a qadar da',ram etdirilir"

Melamin - lormaldehicl olic omeri karbamid-formaldehid oliqr,meri kimi suda hell olur, lakini.izvi helledicilord:' hell olmur.

Melamin -fc,nlaldehid oliqomerlari esasrndapr,estozlar, layh plastikler, yaprgqrmlar, laklar ve s.

hazrrlanrr. Iv{elarnin-formaldeh id oliqomerleriesasrnda hazrrlanrLn "Melalit'' adlanan prestoz 150-1600C temperatulda, 25-35 N{Pa. tezy;iqde, 46-68san. miiddatinde r:rrral olunur. Mtdalitdan meigotde

vo senayede igledilan qablarrn ve tutumlannhazrlanmasrndaL istifirde o lunu r.

Prestozun srxhfir 1.,150-1550 kq/m3,zerbey'edarramhtrfir 5-6 kq'snr/:m2, Martense gdreistiyedavamhhgr I 20')C-dir"

Melamin-ftrrmaldebid oliqomeri asasrndaytlksek dielektrik xasseli prestoz hazrrlamaq iigiinlint ve kvars unundan doldurucu kimi istifadeolunur.

Melamin-f<rrmaldehid olirlomeri esasrnda layhplastikler hazulamaq iigiin lialrzdan, miixtalifpargalardan, osason $ti$e par<:alardan doldurucukirni istifada oluLnur.

Melamin-f<lrmaldehid oliqomeri asasrnda lak-boya rirtiil:leri hazrlamaq tig{irr ev valce melamin-formaldehid ol iqomr:rleri ba:;iqa oliqomer ve yapolimerla modifikasiya c,[unur. Melamin-lormaldehid oliqomerinin polrefir oliqomeri ilaqarrgrpr osasmda yiiksek istisrnrrr x;lsselorine maliklak-boya cirti.ikl ari almaq olur. Bu kompozisiyalaraltomobil, kirnya ve neft-I. imya sanayesindeelektroizolyasiya laklan kimi istifade olunur.

3.6.A nilin -formaldehid oliqomeri

Ani I inle fi rrma l dehidin rn i.Lxtclif nisbetinden,elece de reakt;iyantn apartLrna geraitinden aslholaraq enole galen birleqmedir:.

9l

Zeif turgu, neytral va qelevi miihitlerdaanilinin formaldehidle mol nistreti [ : I -den azolduqda metilerrikitbnilamin ahmr, sonrildan n, n' -ikiamin-ikifenilmelana gevrilir':

z/:::'\ ,/'-==\H2N-<\.. ,z) -{'H._ <. r. /}NH,\ __:_/ \.. .'_/

Anilinin formrrldehide mol nisrbati 1:l olduqdaanhidroformaldehir lanilin ahnLr:

CeHsNHz + CHzO - C,,Hs-N}I{H:OH -I;t+ CeHs-N='CH,, -+

metilolanilin -t{2o

CrH:I

CHr N,'T-\.

--------) CcH.-N(' _XHt'\-__-,,'CHZ N

I

C5H';

anh idroform,rldeh idanil in

Anhidroformz klehidanilin qrzCrnldrqda kiivrekoliqomer emelc ge lir:

92

CtHsI

CH, N

,,1-^t tc#ls-N/r ,X'H. ------\-_ _z'NI

Col.Is

-------) -N{HrN-C:Ftz_N-CH,r-CHrllcl6H5 CoHr CoHs

Qatr turg nli.ihitde formatd:hiclin az miqdardagoxlugu ilo ve y'a anilinin forrrrc.lde,tride mol nisbetil:1 olduqda aralrq mohsul kimi rnh idroaminobenzilspirti emela galir:

NH:].

[)] rdCH: n

Bu birlegrna qrzdmldlqda xetti quruluglutermoplast:ik o liqomer alnr:

//==\ /-_\ ,/-:\-r"(\_2cr r2-Nrr(\J'>( jrrr--NH{_/>cH 2.

cHl) "FI2O_. ___+>

cH2ol-l

.Formaldehid ia.rttq miqdar(la gtittiriildiikde,yeni anilinin forn alldehida mol nisbati l:2 ve dal.raq9* . olduqda qatr tur$u miihitinde o,n_dimetilolanilin ahnrr.

_ Bu birlegma qrzdrrldtqda tcrgeki[i arimeyanve hellolmayan ol qomer allnrr:

NH,

D

' Anilin -firrmatdehid otiqome.ri suya, qaleviyodavamh, yiiksal: mexaniki ntifrke,nf iye i,dielektrik gtistaricil;rra malikdir.

+2CrHLO J]H2OH

cH;oH

o,n<limetilolanilin

94

Qetin emal olunan anilin-formaldehidoliqomeri yalnrz temperatur 1)00(l-a qedar olangeraitlerde igleclilir. Anilin-fonnalclehid oliqomerielektrotexnikada istifada t>luran hisselarinhazrrlanma.srnda istifade olunur.

Anilin -formaldehid oliqo:neri bdyi.ik tecriibiehemiyyet kasb edir. Bu oli,lomer prestozlannahnmasrnda elaqelendirici kimi istifade olunur veyiiksek dielektrik gostaricileri ilo farqlenir.

Anilirr-fornraldehid oliqcrn reri radiotexnikadave senayenin bagqa sahelarind,a miixtelif maqsedlar0giin istilbrle olunur.

3.7.Epoksid cr liqonrerlori

Epoksic. oliqomerleri fenol-formaldehidoliqomeri ile miiqaf iseds yeni nciv oliqomer olub,terkibinde olan r:poki-qrupu ila rarakterize olunur:

Epoksid oliqomeri ilk defe olaraqlaboraloriya garaitinda 1930-cu ildo isvegre alimiPaul Kastan tarefinden a luumEdrr. Senaye

miqyasrnda xarnmal Ln getin a rnnrasr sebebindan1948-ci ilde istr:hsal olunmuqdtLr. l\B$-da epoksidoliqomerinin istehsalr Paul Kastandan sonra Qrinilterefinden 1943-cii iida heyata l<ecirilmigdir. Qrinil

-{.

bi

9s

eyni z-arrrutdie, tniieyyan etmigdir ki, epoksidbirlagmeleri arcrmatik aminlerlo, fenol-formaldehidin r,:aksiya mehsullan ile yaxgrqan$maq qabililyotina matikdir. Qrinilg<istermiqdir ki, epixlorhidrinla qliserinin,rezorsinin vo ya bisfenolun qarqrhqh tesirindenahnan epoksid birlaqmeleri ile anilin-formaldehidoliqomerinin qarr;rgr uzun :miiddet davamhdrr vaberkidici alav;r etmekla ondan drtiikkompozisiyalannrn ahnmasrnda istifade etmok olar.Bu maqsedle anilinla (20 qram) lbrmaldehidin (80qram) reaksiya nrahsulu I mol qliserinle 3 molepoxlorhidrinin reaksiya mehsulu birgs 1000Ctemperaturda aric ilir. Sonra natrium- fenolyat (6qram) alava edili:. Barkime prosesi 1-500c-de Isaat mtiddetinda apanlrr. Alr nan bele drtiikkompozisiyasrnda gatlann emale galm+0sininqargrsl alrrur.

Epoksid rtlig lrnerinin fenol-lbrmaldehid ve yaaminoaldehid o iqomeri ila modifikasiyasrneticesinde y'eni qil,metli gdstericil.erin amolegalmasi ile 1'ana gr ahnan kompozisiyanrn mavadeyeri agalr olur'. Bu istiqametde a;ranlan iglerQrinilin adr ile ba;ghdrr.

Terkibinde reaksit,aqabiliyyetii epoksiqruplanrun olma;r" onun bir gox birlegmelarla,meselen, fenoJl4 ;pirtlarle, aminl:'rle vo s. asanhqlamtxtelif tip reiLk.siyalara girmosine sebeb olur.Terki-binde iki ve y,a daha gox epoksi qrup olan

epoksid oliqorrrr:rine tikici a1;ent lberkidici) elavaetdikde o, rntiellvan gerai :de erimeyen vehollolmayan tikilmig quruluglu birle,qmaye gevrilir.

Epoksid oliqomerirrin bir gox ndvlerimcivcuddur, lakin sanaye miqva srnda yaprgqanlann,lak-boya drtiil.larinin ve s, kimi kompozisiyamaterialla:nmn hazrrlarmasrnrla elaqelondirici kimiistifade olunan epoksid oliqonre ,ri miixtelif diollann(difenollarrn, clioksibenzollar rr ) vs polifenollarrnepixlorhidrinle kondenslag-m:rsindon ahmr. Bunlararasrnda on miihiim yeri epcrk si-dian oliqomerleritutur.

Epoksi-dia.m oliqomerleri asarien 2,2 -di -oksi-fenil) - propanla (dian, bisfenolepixlorhidrinin NaOH igtirakrkondenslegmasinden ahnlr. Bisfenoi A(difenololpropan) va 1r4 dian adlanan birleqme 156-1570c-do oriyen, ap r:engli tozr1rrr.

Epixlorhidrin ise rongsiz:, qeffaf, suda

hellolmayan mrlyedir. Onun qirynzrma temperatunt1 l7-1180C, sr.xh[r 200c-da 11?5-l185 kq/m3,

qtiasrndrmra emsah irsa 713 --"1,1382-dir.Umumi gekilda epoks i-dian oliqomerinin

qurulugu a;a[rdakr kimidir:

E{Hr-[-O-R-O-{.rH2-CH-C H il"-{)-R-ff HrEI

oI

(n-A)ile

97

buradacI{3

! --.V--|

'...-=

CHr

9H,--2cH2cl-{rr-{r 12- Ho< >-{'-<2' \u.r,

\ / \::-/ I \-/-(Y CH,

n-* {3}-E ----+ CI{.* CFL

\ /-Cr

Epoksi -dian oliqomerinin epixlorhidrin vedifenilolpropandan almmasr prosesii a5afldaklmerhelelerden ibaretdir:

l.Epixlorhid.inin epoksid qruplarrnmdioksidifenilpropz,nrn hidroksil qr:upu ila qargrtrqltesiri neticesinde ril,rrhidrinqlikol omalo gelir:

clllzso (

.ffH2-cll-ct'I,',cl

I

oltProses ekzr:t,::rmikdir ve reaksiS,a zafirant

17,09 kkaVmol isrilik ayrrlrr. Ilu zannn ahnanxlorhidrinqltikoldr hidroksil qnLpu xlor atomuna.nisbeten o- v'ezi',T,atde olur va bu vezilryetde olan.

<z=\\:-7'

98

funksional qrup lar gox mtitahl rerik oldulundan,neticade molekuldan HCI ayrrl r v:, epoksid qrupuamele gelir.

2.Hidrogen xloridin al,,r lmeLsr neticasindeepoksid qnrpunun emele gelmasi :

rlJl13

-cH{H2CtI

OH

99

CHr

oBu proses isa endotermiJ,.dir va

kkaUmol istilik laamdrr. Omeie gelenxloridin hell oLrnasr va neytral lagmasrqeder istilik aynlrr ki, kondr:rrsleipmeiimumi istilik r:ffekti texminorr 4.,18gatrr, yeni proses zeif ekzotermjLkdir.

3.Kon,lenslogme mehrsulunundioksidifenjilprof,anla rerksiyrryaneticesinda epoksid oliqomeri al rrur:

ona 28,09hidrogen-zamanl oprosesininkkaVmol-a

yenidangirmesi

cHz-cH{rI2.-O_VCHrt.-.{-4' \>-o-cH,-l\"=://

CFIT

CHr

I

,-f .z-\o,.-| -:-/,'

I

CH,,

-CH_ CH, +

["o, I lr

(lllr

-c <z-\ -rl;<-\ocn,-\\-,/z I \. ---./,t

- - -L

I--('Hr

Burada n=2+i -

Alifatik el,oksid oliqomt:rleri goxatomluspirtlerle epixlort klrinin kondenslagmasinden ahnrrva terkibinde epoksid ve hidroksii qruplan olur. BrLoliqomerlerin mclekul kiirlesi 170-460, epokslqruplan ise l5-33%i intervahnda deyigir..

I t:

-cH{H-fd, )^

CH_ CH,V

100

Epoks;id oliqomerleri :en6;ine, molekulkiitlesina, ep,oksi qruplaruurr miqdanna veyum$alma ternperaturuna 1ltirr bir-birindanferqlanirler. Bel'r ki, epoksid oliqonnerleri aglq-sanrengdan agrq-qehveyi renga qodar, molekul kiitlesi350-2000 (modifikasiya r:lunmuq epoksidoliqomerlarinin molekul kiitlosi 4000-4500 olur),epoksi <qruplimmn miqdzur il-zil%, yumgalmatemperaflrru iso 65-1550C intr:rvalurda olur.Berkidilmemig epolisid oliqcmerleri asetond4benzolda toluolda, <ltioksanda,, xlorbenzolda vo b.iizvi halledicilerde ytLxgr h'ullolan tizlii maye ve ya

bark halda olan madClalardir. l\rrinlorle berkidilmigepoksid oliqornerlerinin srxlr[r 1190 kq/m3,anhidridlerle berkidilmig oliqoinerlarin srxhlr ise1 200- I 230 kq/m, intervahnda crl.r.

Epoksid oliqomerlerinin malcomolekulundamiitoherrjk hidrokLril ve epoksid qruplanoldu$undar miioyryer geraitde bu qruplar miixtalifmaddelerle reaksi.,,aya g,ilib oliqomerlerinberkimesina sebeb olur, na'ticeda termoreaktiv(erimayan va hell olmayan) toryrkilli polimer ahmr.

Ton,ari polimer almaq m;rqsedi ile berkidicikimi istifado olunan zrmin tarkibli birlaqmada iigdengox aktiv hidrogen atomu vo ikiilen gox amin qrupuolmahdrr, Umur:rriyyotle. epollsid oliqomerleri birnega tisulla. berkidilir:

I.iki ve yra daha 9ox p,o iftuftsional qrupluberkidicilarin o'liqomerde ol;iu hidroksil ve ya

l0l

epoksid qruplan i a qarqrhqh tesiri neticesinda, me-salen. heksametile nrliaminle [H2N-.({FIZ-)6NH2] ;

OH

{HrT{H,{LR-r><Hr{L-cH,-T {H,-{Hl CH, -dH I oti

(CH,).

oH I or-tI r -i'{H{H {H2{' -R- O{H2-{H{Hr-N {Hr- iH- CH2-

I

OHEpoksid oliqomerlerinin ikiliaminlerle

berkidilmesi zame n1 kenar mahsuilar almmrr.2.Oliqomerir, dikarbon tur$uiunun (.HOOC-R-

COOH) igtirakr ikr rpzdrnlmasr neticesinda:

-CHz- CH - CH.-F HOOC_R{,fOH -r-

\,,o

+ CHz- CH - C1{2 ----+- CIf2-- CH - CH2{ -\/ I ll

OOHC)-R-C-O-CH:r.-CH-CH2*

',1ill,ooH1. Epoksid oiiqc,merlorinin hidroksil

qrupunun dikarbc n tur$usunun artrq miqdannda ^200C-de eterilikar;iyasr neticasind,a:

102

- cH,- lH

-cH,-1- *- 1[

o. r:u, - c,H - cH, -oHoooH

-('H2{H{ H2{- R -{l-O-{'H?- C H .{Hz-llllll

OHOOOIj

/ cooHn nn(

\coog

QOOOHI

C=OI

---+ RI

(l=oI

oI

-CH,--(.H.- r:H-{)- C - * - q, - O -.CH;,-ll,rC)0

Bu zamarr su a1,nl1p ve iig rilglihi qurulug emelegelir.

4.Epoksid,rliqor:nerlerinin iiglii aminlerleberkidilm;rsi ion mexanizmi ile polimerlegmeneticesinde bag v,:rir:

103

- cHz- cFI - cl{:- o{l - R - ?

- r-, - cHz- fH

- cH: -

R3N + H2C ('H- ----------) R: N t - (lll2 - CH_

\//OOI

R3N+H2C-ClH-

\,,,------*:M-cHrCH-

A

1",-,i*Bir gox menfi cehetlarira (zaherliy'ine, ytiksek

istilik eff-ektine, saxlamldrqda gcistericilerinindeyigmasi ve s.) gcirr'r bu iisulclan istifads olunmur.

5.Epoksid oliqomerinin birli va ikili aminlarleberkidilmesi:

R/-NHz.r,\Z *- -----+ Ri-NH{H31r_R_

R/-NH-CF|{H-R- + H.C. CII-R- ----D.b"Y

QHI

r;H: _ CH_R_------+ R/-N '..\

CIJ-Z - CH-R-I

OH

104

6.Epoksiddehidoliqorneri

oliqomerin.irrile ber:kidilmesi :

fenol-Ibrmal-

R-oH + q<riH- -------)R-o{r{,TH

R-CH2OI{ + C}t)--Cl{- -+

R{l I2O-CH2-CH-- -..t,/ 'lO' cin

Epoksid oliqomeri hem nc,vrlak., hem da rezoltipli oliqomerlsrle borkidilir, Fenol-formaldehidoliqomerinin 30.60 kait. oZ miqrlarrnda, 160-2050C-{o 0,5-10 saat miiddotinde ep,:ksid oliqomerininbarkimesi prosesri epoksid ve hi,lroksid qruplannrnqarErhqh resirind en bag verir:

R-O-CH2-{H- -t (itl.-9- --a'R-()-{t{:{H-d" Y 6-r,-cr-

A,Barkime ':emperaturu 0.5-?% katalizator

iEtirakr ila {i0-1500C-1,e qeder ag,r[r ;ahna bilar. Onytiksek g<lstericiler rezol tipli ferrol-formaldehidoliqomeri ve ya krezol- formaLlehid oliqornerinin24-40 ktit.% gritiirdiikde alrrur. Epoksidoliqomerlori ba;,qa oliqomerlc,rle cla karbamid -formaldeh icl, mel amin-tbrmaldeh id r e s. barkidilir.

2.Epolsid oliqomerinin rj;r-riztture barkidilmesi(funksionat qruplarrn qargrh,rlh tcsirinden) 180-2000C -do (termiki) aparrlrr.

105

3.Epoksid oliqomerleri otaq temperaturunda160-200 saata qisrnen berkiyir.

Epoksid oliqornerinin trerkirne dorscesi onunistiye, dagrdrcr mtihita qargr davamhsr, dielelctrikve mexaniki g<istericilsri i te xerakteriza olunur.Berkime deracasi ekstraksiyaedici helledicide hallolan berkidilmig rliqomerin miq,J61 ilo miieyl,enedilir. Berkiditmir; epoksid oliclornerinin Martlnzagdre istiyadav rrnhgr 1200<), pargalanmatemperaturu^ ll40"C:, elektrik m,5ftftspliyl 16_20kv/mm, 2}oc-de 24 saat mtictdetinde suudmaqabiliyyati 0,396-dir, Urnumiy-vstla, epoksidoliqomerinin g;rist;rr,icileri molekul kiitlesinden asrholaraq miixtelildir

Hal-haztrda senaye miqvasrnd:r mtxtalifmarkalr ED-5, ED-6, ED-16, ED-2O,ED-22,8_37,E-40, ED-44, Efr-49 ve s. epol<sid .rliqomerleriburaxrlrr. Epoksid oliqomerterinin ytiksekyaprgqanlg4 elastil:liyo, istiledavamlga. diilektrikg<istaricilere malik. iysiz ma<lde oldufiundanonlardan yapr$qat kompozisiyalanmn, lak_bova<irtiiklerinin, tiikm r ve hopdurma l<ompaundlarrnrn,layh plastiklerin vo s. istetLsahnda elaqalandiricikimi istifade olunur. Epoksid oliq,:merlari esasrndahlrrr.l.*T yapr$qrrn kompozisil,aian giigeni, agacr,plastik kiitleleri yo metalla,n l,irprgdlnnuq igti"istifade olunur. trSerkilmip yup,gqan titiqininmexaniki va kimyavi davanLhfir ytikseicair.Yaprgqan tikiginir istiliyin tasirinden y,gr9rnur,r,

r06

azaltmaq iigiin ;raprgqanrn terkiltine doldurucular,osasen silisium vo a.liirninium ,rksidi alava edilir.I)oldurucunu gox miqdarda giitiiriitr, maye hahndaolan epoksid oliqornerine balkidici iltirakr ileqangdrrrldr,qda kompaund (senrerrt) amela gelir.

Epoksid oliqomerleri esarnnda ham ttikme,hem de hopdrrrma kompau:nrllan hazrlanrr ki,onlardan da aqressiv mtihitdr iqlayan kimyaviavadanhqlaLnn t.azrlanmasrnd,a, transformatorlarlnizolyasiyasrnd4 kondensatr:rlan n, kranlarrn,grivdalari:n, alerlerin ve rnrtixtolif hisselerinhazrrlanmasmda i:;tifade rllunur. Epoksidoliqomerleri esilslndir hazrrlanan kompaundlannsrxh[r 1100-1500 kq/m3, Brinek, gtire berkJiyi 115-135 MPa- Mar:ense gdre isti-r'edavamh[r I l5-1200C, elektrik rndhkamliyi 20..15 kv/mm, 200c-desuudma qabilil'yati 0,ll I -0, I % i.n :ervahnda olur,

Epoksid oliqomerleri esailjlda layh plastiklerhaarlamaq iigiin doldurucu k.irni qiiqe- pargadangenig istifarJe olunur. Bu ciir lay r- qiiqo- tekstolitlarytiksok rnexaniki, kirnyevi vo rlielektrik xasseleremalik olur. $iige- tekstolitlari r hLazrrlanmasrndaelaqelandirici kimi maye vc :erl,r hahnda olanoliqomerlarden istifade olunur. I. ayl, plaktikler hemsoyuqd4 hom de, istide berkidilir'. Luyh plastiklerinmexaniki ve istismar xassa .eri oliqomerinmiqdarmdan, minkasrndan, giil;e. pargamn tipindenve barkim.e temperafurundan asrl rdrr.

t07

Oliqomerin (, 0 .7 0% mirldanrLda layh plast ikindartrlmada miihk:,mlik heddi l8(r Mpa, ayilmademrihkemlik hodd 250 Mpa 200c-de 96 saatmiiddatinde suurlma qabiliyy,ati (niimune3xl0x60 mm) 0, 1-0,159i,, srxhfir ise 1500-1600kq/m3 olur.

Layh plastilCarin hazrrlanrnasrnda ewalceparga 50-60:-li oliqomer mahlulu ile hopdumlur,qurudulur v) preslenir. Layh plastiklorinhazrrlanmasrncla t,arkidici kimi esasan aminlardonistifado olunLlr. Oliqomer mehluluna berkidicioliqomerin 0,5%-i qeder elav,t edilir.

$tiEe- pa.rga oliqomerlerle hopdurulduqdansonra vereqe gakilde olan rnateriallar, miirekkebformah mamulatlar ve bclyiik dlgiili borulannhazrlanmasrncla istifado olurur. Memulatrnformasrndan asrh olaraq presle:ne de mtixtelifiisullarl4 mesal:rn, 1 7+ I t)50 MPa tez,viqdememulatln qalLnhjlrndan asrlr olaraq, 1650c-de 30-90 deqiqe miiddetinde apanlr.

$tige-tekstolitlarin oliqomerle doldurucununnisbetinden, pre:;lome tezyiqindon, ntiviinden,temperaturdan va

1 >res loma rn i.iddor.inden asrhdrr.

Bark epoksitt oliqomeri esasrnda hazrrlanangiige-tekstolitin sul[r 1900 kq/nr3. Rokvelle giireberklik (M ql:ala;r ile) lll, suudma qabiliyyoti0,03o/o, dartrlmada, srxrlrnada vo eyilmedamdhkemlik heddi ry.gun olaraq 387; 492; 538 Mpa"100 hs-de dielektrik kegiriciliyi 6,2-dir.

108

Epoks;id oliqomr:rlari esa:;rrda lak-boya drtiikkompozisiyasr almaq iigtin t,erk hahnda olanepoksid oliqornerlerinden olaqelendirici kimiistifada olunur. "Bele Orttik kor:n;lozisiyalan metallayaxf r yapr$qanlrq qalbiliyyatine, yiiksak mexaniki,atmosfere .r,a kinryevi davamhhla malik olur.

Epoksid- fenol oliqomerinin asetonda mehlulu160-2050c..da quru,Jul<1uqda yii'hsak barkliye,elastiktiya, siirtrinrneye, nLiixtalif kimyavireagentlere qargr davamhpa malik (irtiik ahmr. Buzaman epoksid-lbnol oliqomerinin nrisbeti 70:30 veya 80:20 olnralrdu". Epokri;irl-fenol oliqomeriasasrnda hazrrlarran laka ( I 00 Ji.h. oliqomere I -2k.h.) polivinilbuliral vs fosfat tulpusu (100 k.h.oliqomere 1-2 l:.h.) olavo eldikde' uy$un olaraqdrtiiyiin se thinin g<istaricileri a rtrr vo oliqomerinfunksional qrupllnmn tam sarfi. lemin olunur. Belaiirtiikler 1'tiksek kiml'evi davarnhila, barkliye vaelastikliye, maliikdirlor vir boru kemerlerinin,nasoslann, tutmlann va s. <irt ilmasinda istifadoolunur.

Epok.siid oliqomr:rleri esasr rda hazrrlanan ikikomponentli korr,pozisiyalar rrz;un miiddet denizsuyrnd4 turiu ve qalavili nriihitlerde iqleyentutumlarm, ne,ft mehsulla.nnrn neqli vesaxlanmasrnda istifado olunan avadanhqlann daxilisethinin korroziyadan qorunmasurda tatbiq olunur.

109

TVFOSi].,. PCILiMERKO]UPO ZiSiYA IVTATIIRIALLARINALTNMT SINDA i$LOD iLOl{ DiGOR

POLiMERLiERPKM-in pl;,.onka amoleger:iren komponenti

kimi istifade olurran polimerler nranSeyine g<ire tiq:qrupa bdltiniirler:l. Tebii polirnerler. Bu qrrpa tebii garaitdoomele gelen, bitld ve heyvanlar alemindo, tabi i

minerallarda ve ver sathinde yayrtmrg polimerlardaxildir. Tabii kauguk, polisaxaridler ve s. tebiipolimerlardir.2. Siini polimerler. Bu tip polimerler tebiipolimerlsrin kin;,'evi yolla e,malurdan ahnrr.Selliilozanrn efi rhri, xlorkaugr:rk ve s. siinipolimerlardir.3. Sintetik polimerler. Kigikmolekullubirlegmelerin sinle;iri ile aluran p olimerlar sintetilpolimerler ;ldlanrr. Polibutadien, polietilen.,poliamid, polistirol, butadien-stirol kauguku,polivinilxlorid vc Aoxlu sayda bu tip polimerlersintetik polimerleld ir.Hal-hanrda Pl{M-in istehsahnda sintetikpolimerlerin istifrrdasi tisti,irLltik tegkil edir. Bunabaxmayaraq tebii ve siini polinrerlerdon istifadeetfnekle alman noateriallann payl da kifayetqederdir.

110

4.t."roBii KAUqUK

Tebii kauguk crsasen votoni Braziliya olanhel,eye afiaclannrn qiresinderr (lateks) ahnrr. Bumeqsedle alacl ar ge,rtilir vo r:,ndan si.iztilen gireqablara koaqulyantliurn kom;yile koaqulyasiyaetdirilir, al;Lnan liauguk )uyulat:aq clurudulur. Ikincihalda kaugr:k lateksdaki suyun brxarlandrnlmasr ilealrrur.

Tebii 1<augukun mal,r,)mr,lekulu izoprenzvenolarxtclan ibara,t olub, yiiksek rlerecelistereomiintrJzem qun.tlu$u ile ilarakterize olunur:monomer zvenolannr n 9'.1-9(')yo-i 1,4-sisvcziyyatinde birloqmi :1dir. Plasrilika:;iya olurmaml$tobii kaugukun mo,ekul kijtl rsi 70. 103-2,5.106intervahndrq do'ymamrgh[r 9j;-l)8,596 olur. TebiikauEukun molel<ulunda az rniqdarda terkibindeoksigen oian funl<sinall qruplarr d:r vardrr.

firc H 'irC

)t*<..,/''\,,/"\',..)t='-H:C CH:

,rr,a:a\,. Ctlr

ilrc H'labii lauquk adi Eerairdc ,).910-0"920 q/smlsrxlrqlr, gii;.ela;;nre tempcratunl -69-740C-e qedarolan amorf polinrerdir. O suya qarqr davamh olub,I 00C-den q;a[r tempe ratu.di krii,tailagr..'Ioluolda,

H

\CHz-

ltr

benzinde, karbor -.1 xloridde, tsi,doheksanda yax6rhell olur.

Tebii k,augul,: kifayet qe<lar plastik deyilvabuna grire cla istiladadon qabaq plastik legdiri tir.

Tebii kaugu<rr 2000C ,. 1ri* temperaturdaqrzdrrrldrclda k\:ilmolekulJu birlagmeleis qaderpargalanrr. O dig,lr komponentlerle ya\$l qu.,gi, ,,,plastiklegrnadan sonra rezin qanqdrncr, verrlene.kalandr ve gpris-r: ra;rn larda asanlrqla ernal olunur.

Makromolekulalan yiiksali dovmamrghlamalik oldultr ti;iin tebii kauguk gox reaksilzrqabiliyyetli oluti, oksigen, h.alogen, mri\taiil:turgular, kiiktird l a ktikiirdlii macldelerlo reaks iyasrgox boyrik praktiki ahemill.at kersb edir. Neticedeqiymetli texniki rasselere malik rniixtelif rezinlerahrur.

Tebii kauguk esasmda mLixtolif yap$qan,ebonit, masanreli mamulatlerr ve diger materijlarhazrrlanrr. Sanitariy.a, tibb, yeyinti, *"i,p"t ," id-*teyinath rezin rnrmulatlan tebii kaugukun enmtihiim tatbiq sah rl,tridir.

Tobbi kzrugu kun esasasasrnda alrr.an rezinlarindavamlrhgrnrn nis bcten agall

gatlE;mamazhgl onunyaga ,r'a benzine

olmrsrdrr.

4.2.II,OLISAXARiDLOR

Polisaxaridlel tebietde geniq yayrlmrg bitkileraleminin . esasmr tegkil edan

- r,e hel.van

orqanizmlerinin terkibine da;jl olan iebii

112

polimerlerdir. Crnlar quruluqurm ve xassalerine gdrebir-birinclan ferqlanan iki halCa _ selltiloza= veni gasta gaklinde yaytl nuglar.

Selliiloza xetti, sitereo-mi.i nj.ezem (sindiotaktik)quruluglu olub, D- qliikopiranr:rz; anhidridinin goklusayda q:rhqlarrrun 1,4-p-qliikozid rabiiesilebirlegmssi yolu ile abnrr.

Selliilozamrr elementar zvr)nosu tig hidroksilqrupu (6-cl karbon atomunda bir bilrli, 2-ci ve 3_ciikarbon atomunun her birinda b r il:ili) saxlaylr vebu hidrokr;il qruplarr onun k imyevi xassalerinim{ieyysn erlir.

Sell i,i t o za m akrornoiekulunun stereomti ntezemqurulugu var elemenl.at. zvenosununkonformasiivasmrn davamh rllmasr onupolisaxaridlarin bagqa n<ivlel.irrden farqlendirir.Selliiloza gox qiyrnetli fiziki-n.rexaniki iasseleremalik olub,, di13er polisaxar:id tarlo mtiqayisadekimyevi tosirlera qargr davamh<lrr. Onun -ot.t utkiitlosi

-1OCt rnindon bir nege rni1.,rr,na,1ader doyigir.

Selliilo;za tarkbinde go)i:ll sayda poty*hidroksil qruplar:, olan politsiklik polimer ofauguiigtin sapt :usncirlidir. O, suda v+r jizvi helledicilerdehell olmur, yalnrz bir gox metallrrn (Cq Co, Cd)

I l3

hidroksidlerinin unmonyak yaxtrd am inlerle amelagetirdiyi kornpl,:kslerin srriu rnehlullanna. î"lff

olur.Selltilozrnrn e,rima tem;peratu onun parcalanma

temperaturun,Jan y.iiksek, qiiqelagme Z ZdrC_Ji. lSr,etilen-qlikol, q{urgqa ve sirka tu.gul",, tirni'ug"i,molekul ktitloli rnayelerda selliiiozan,, i,iid.J_l,,temperaturu c,taq temperaturuna qader t"iifi.. N"_sell[iloza yiiksek elastik, quru iie giigrrJ taar,:lul. Ona p;<ira de havarun nisbi- riiobetinirrdeyigmasi selliilozadan ahnirn ..,.;idil;deformasiya x assalerinin de1,i gme sina ril;^;; "

..,, .S.llul9- pinrbrq, ketan. (ateno, ,"rri-ri",ou(alerde bilen lill i bitki) kimi lifli materiallar,n vc,

99T.-ue'n esasrnr tapkil edir. O, tebii liflsrinlstehsalrnda istifr,da edilir. Selliilozanrn kimyaviemah neticssinc a ahnmahsulrann gegidi craha o#ruotil"'"

ehemivvetli

. Nigasta ca rlr orqanizml:,rin osas oidamahsullanndan biri olub. terkibirra gO," "Vri

Jiilamilopektin va arilozanu: qangrfirndan ibaretdir.Onlarrn her ikisi D_ qtiitopilno,i il;;il;qahqlarrnrn o<1hil ozid raUitesitoiirteyrn*i"1, ii.emele gelir:

fi4

Xetti qurrrluglu milozac.an ferqli olaraqamilopektin gaxali qurulugludur. Hom amiloza, hemde amilopektin i:.otaktik cluruluga malikdir.Amilozanrn orkr polimerleqm,;r der::cesi 200-1000,amilopektinin ise 600-6000 int,elvalnda olur.

Nigastanrn arniloza ve amilopektinefraksiyalagdrrarlmasr amiloi:anrn hem bazihalledicilarde (qaynar su, duru qalevi mehlullan)yaxgr hell olmairna, hern ds bLLtil, izoamil spirtilekompleks :rmele getirmasins e..,a,;lanrr.

Nigasta yaprgqanlann hazLrlanmasr iigtingenig istil'ade ohurur.

4.3.SUNi PoLiIItERLoR

43.T.XLORXAUCUK

Xlorkauguk - tebii ka.irgukun xlorlaqmamehsuludur. O, 800C temper:rturda xlorunplastifikasiva olunmug polir ner mahlulundankegirilmasile almtr. Reaksiyalu n siireti kaugukunplastiklegrne derecosindon, h:,lledicinin ntiviindenve mahlulun qalrlfirndan zrsrlrd r. Proses bir negemerhelado gedir (hall:dici CCl,l) Birinci marheledes,-metilen qrupundakr hidrog,:n atomu xlorlaaga[rdakr reaksil,a ile evez olunur:

[- cH:- g="r- CHz-],-r ch

.,11Ct

,CH:

I t5

[_ cH(:1_ C=CH_ CHr_]n---------) I

. CHrIkinci m;rrhl,L:rde terkibinde 34-3lio,/o xlor olan

xlorlaqmrg k.augul<un zarcirinrlo molekuldaxilitsiklegme hesabrnii bagqa quruluqlu (I) zvenolaramola gelir. Sonra xlor tsiklle5mil;makromolekuldalu ikiqat rabitolare birlegir vitsikllagmaden sonra o,-metilen qrupunda qalanhidrogen atom_ltLrrnr evez edir ttj.l. Sonuncumerheleda tsikllrri birlegdiren yanciakr metilenqruplannda hidrogen atomla.n jle avez olunur (ll!.Neticeda terkibirrde 65%o :ilor olan [C;6H1yCl7j,,formullu mahsrrl alrrur. XJorlagma U"nro.imehlulunda gertdikde tsikilaqma getmir,metiltsiklohek san la benzol qangrjlrnda isa tgOlgtilfipolimer emelc, gelir.

Tomiz xlorktuquF a! termop,lastik. rnaterialdrr.srxhlr 1.63-1,66 r1lsm3, molekulliitlesi - 100 min.yumgalma temp(.rirtulu - 70"S-dir. Xlorkauguk180-200'C-de hidrogen xloridin ayrlmasr ilegar-9afany, O lebi: kaugukun benzindan bagqa biittinhalledicilarinda hell olur. Xlorkuguk yanmrr, duz,tur$u ve qalaviler,l qargr dav.amh<irr. Bu xasselarinegii.o xlorkauguk, lak-boya materiallannrn,korroziyaya qarfll drtLiklorin ve odadavamliyaprgqanlann aLn rnasr nda istifada olunur.

ll6

,/q,.', ,90 T' .j,*-Tn*\ .r"*- ,"cq:, fo ,t"fl,r f"-GC-C -OC-C -3C,C

-zl".- -. .'\ / \cq Crq4|', cq crtc,.,. Crr, Crr]-C!o -llt t1i

4.3.2.SIEI,LULOZAN tN EFiRLORi

Selliilozamn sada ve mtiirrtkkob efirlori onunkimyavi emah noticosinde alrrur. Onlann iimumiformulu beladir: [C6H7O2(OI])r.r(OR)rl, burada k-bir zvenodakr OH qnrplanrnrn srryrdrr.

Selltilozanrn sa<[a ehrleri, rlelsvi - selliilozayaalkilsulfat ve ya alk.ilhalogerrirllerlo tasir etmeklealrrur.

lC6H7O2(OHIln+nNaOH ---+------+ [c,;H7o2((fH)2t)Na], + n][zo

+n(cHr)2slf.'

[,t](;H7()2(OH)2OCH3l,+

-t-nCIJ3SO3ONa

[CeI{rOz(]H)zO}{al"- +nRHal

=+[C:61{7O2(OH)2OR], +

'+ nNaHal

Onlar lak vehazrrlanmasmda istifrda

suda lrell olan liflerinolunur.

tt7

Selltilozrnrn miirakkab efirleri turgulann,onlann anhidrid, erinin xlo ranhi,iridlerinin iesirilaahnrr. Nitrat, asc,tixt va ksantogenat sell0loza daha9ox ahemiyyc,t ke,sib edir.

Nitroselliilo:n selliilozanln nitrar: furqusu ilosulfat turgusu igti :a.krnda efirlegm,a mehsuludur.

[Cfi702riOF).,'|n+3nHNO:

->----+ [C6HiO2(ONO2)]1, + linHzO

Terkibinda lf-ll% a:lot olan nitroselliilozi:,(kolloksilin) plyonka, lak ve plastik kiitlelerinistehsah iigtin isti ihde olunur.

Asetat selliiloza selliilozanrn sirke turgusu ilamiirekkab efirirlir. Umurni formulu teledir:[C6I{?Or(OH)j-* (OCOCH3),],,. O, selltilozamnsulfat tur$usu igtirakrnda (l:ataliz:ator) sirkoanhidridi ile qargrhqh tesriri rreticesinda alntr.Reaksiya aga[rda.<.r sxem i.izre geclir:

lC6H7O2(OE ).1, + 3n(CH:CO)2O ...----+[C6H7O2(OCOCH3 )3]" + 3nCFI:COOH

Adetan birbap aserillasrna ile triasetalselliiloza (birli aselat. x=3) ahnrr. Onun molekulkiitlesi 100-1210 nrirr, srxh$r 1,2gtr q/sm3-dir. Aseta,tsglliiloza sirk.a hrrEusund4 xloroformda hell olur"

I1K$1 i;rCa ve isriliya davamhlrla rnalikdir. O,liflerin istehsahncla genig tetbiq olunur.

Triasetat st:ll.iilozarun qismsn sabunlaSmamahsulu (ikili ,lsetat, s:2) daha gox texniki

il8

ahamiyyat kestr edir, Onun molekul ktitlesi 95-11Crmin, srxh!,r t, )30 q/sm3-dir. lkili asetat asetonda:hall olub, yaxgr fizihi-mexanik i xasselare malikdir.Liflarin ve pla:stik ki.itlelerin istehsalnda istifadeolunur.

Ksantogenat selliil,cza q,alevi-selltilozaya CS2ilo tasir etmakla ahnrr:

lC6H7O2(OH)2ONaln+ CSr--' I C6HrOdOll)rOCpSl,

ovez,clumra darecesi Cr,j; olan kr*ti#l"tselltiiiloza galorrilorin duru me,hh.llllrrnda yaxgr hellolur e visl<oz lifinin istehsahnc a arahq mahsuldur.Viskoz lifr l,:santogenatrn rlelavi mahlulununhlyerden sulfat turgusunun ve (,nun duzlannrn sulumehlullarrna lcegirilmesiia allnl r. Bu zamansellOloza nazik :;ap g+klinde regonerasiya olunur.

4.4. SiNI'ETiK KAUCUKLAR

IIk vaxtlar sintetik k.iutguka ancaq tebiikaugukun ,)vozedicisi kimi ba-xrlrrdr. Sonra yeni tipelastomerlerin istehsalurrn irrl.igafi ile elaqedarolaraq sintetik liauguklar miisteqil ehemiyyat kesbetdiler.

Xassalerina ve tetbiq saheleritre g<ire sintetikkaugulilar timurni ve xiisul;i teyinath olurlar.Umumi teryinath kaguklar ;;irr, r'ezin ayaqqabr,konveyer lenti I'a baqqa nrr mulatlann kiitlovi

l19

Fkilde istehsal i.igiin istifade olunur. Bumemulatlarda re;rinlerin esas xassasi _ elastiklivinezere ahnlr. Xti sr.rsi tayinath kauguklar elastiklil,:ile yanagr spesifil )!:asselore, yeni miixtelif agentlorc(helledici, tir$u lclevi, oksigen va s.) ve Istiliya,gaxtal,a qargr dav amhhla malik ,tlan tnamulatlanrristehsahnda tetbirl olunur.

_ Bele tes:nifat miie)-yorr qeclar gorti xarakterdagryrr. Bir torafil:rn sintetilt kauguklann bir goxurtimumi ve xi.isusi reyinath tr<auguklar n<imi istifade,olunmaq iigiin <ompleks xassolare rnalikdirlar.diger terefdsrr ise bezi hallarda timumi teyinatlirezin.memulatlarrna qargr xiisusi telebler da (rezinelceklerinde ya$r, benzina da.r,amhhq, ginlarda$axtaya davamhlrrl va s.) irali siiril li.ir.

4.4.l.t Mr rMi reyixarlr siNTETIKKAUCUKLAR

Umumi t;:yir.arh sintetil< kauguklara butadien,butadien-stirol, izopren, etilen_propilen,butilkaugulg xlorpren kauguklari aiddir.

. Butadien k:ruguku. Butadien kauguku 1,3butadienin (dirinil) mtixrelif iisullariapolimerlagmesils altnrr. Reaksiya geraitindan veistifade olunan kar:alizatorun tabielinjerr asrh olaraqbutadien 1 ,4-s.is, I ,2 ve 1,4-trans vez;iSyatlerindepolimerleqir. Netic,ade mtilJelif xass,aiere malikkauguklar ahnr.

t20

Butadien llauguklan stefl)(,mtintezem va qeyri_stereomiintezarn oluLrlar. Birin cilar kompleks ion_koordinasion vo litium i.iz vi kataiizatorlarrn,,ikincilar ise qalevi metallann iEtirakr ila ahnrr.

Stereomiirlezerr butadierr kauguku (SKD)esasen I ,.f-5i5 veziyyatinde pc limerleqen butadienzvenolanndan ibaret,Jir.HHH\H

)*.1 ..,.\ ;4< ;>- <-H:c cH;

,^.\ 'H.'<' CHz-

SKD kauguku amorfdr. rrta ededi molekulktitlasi 70-27(t min, srxlrEr (r,9-0,92 q/smr,giigalegme temperaturu -95 - -X l0"C-dir. 0 aromatikve xlorlagmrg l:arbohidrogenlarde, tsikloheksand4benzinda yaxgr, alifatik karboh drogenlarde ise pishell olur.

SKD kaugrrku esason izop,ren., butadien-stirolve bagqa kauguklarla birlikrle miixtelif rezinmemulatlann (giivcle, kabel. konveyer lenti)istehsahnda genip tethiq olunur.

Butadien kauguku (SKB'r senraye miqyasrndaistehsal oLunan ilk srintetik kitugul:dur. Kaugukunmolekullarr zencir boyu statist k l,ayrlmrg 1,4 ve1,2-qurul uglu zvenolardan ibarsrdir. 1,2- quruluglunmiqdarr 40-60o/o-dir.

Adi geraitcle SKB kaugul<u amorfdur, ortaadedi molekul kiittasi 8-5-200 n: in, srxh[r 0,9-0,92

t2t

q/sm3,. giiqelar;me Lemperaturu -4g - -540c_dir. O,tebii kaugukun halledicilerinde hell olur, digir:komponentlarle 1,axgr, qangrr, atian firrmalagr

-vo

emal zamanr az drlracede destruksiyaya ugrayir.SKB kauguk r Esasen tur$u, qetevitarL iesirine.,

$axtaya davarnlr ve yeyinti sar ayesinde istifad+olunan rezinlarin rhnmasrnda tatbiq olunur.

Butadien-stirot kauguku. Butadien_stirolkauguku buta,lienin stirolla

".ut.;vua.sopolimerlegrnasinclen alrrur. Bozi tramaa stirofavazina o-metil st ir,lldan istilhde olunur.

Butadien-stirrl kauguku (SKS, SKMS)molekulu qelrri-rnilntezem qekitde,itirt"t"n_iibutadien ve stircl (o-metilstirol) o,..rot*nJilibarat olub, agalrd al<r qurulug fomrulun,t rnallilJ

- (-CHr{ H:C H--CHr-), - (CHr-. CH_)._I

CoH:' (SKS)

CHr

- (-cHr-411=611-Cr{2-)" - (cH, - 4",_I

. sKS kau,;uk: amorfdrr.. ",.,"

tJI'* SX,yfJ,

ktitlasi 150-400 rnin, srxh[r -70 _ _l:oC-ai.--Oaromatik va alifatik karbohidrogenlerde hell olur,siirtkii ya[lanrun tasirine qu.g, du,rurnro, d;; ;;qatr turgulann, ketonlann tesirine qarqr davamhJrr.

-

122

Terkibinde l0-309'6 stircrl olan kauguklar(SKS-10, SKS-30) elastill<liyi vo $axtayadavamhfu[l ile xarakterizer,llurtur. Kaugukunterkibindo stirclun nriqdan 85-909/o-e qeder

artdrqda o, elastikliyini itirerak c atrana gevrilir.SKS k.au<;uklarr tebii kaugukun

helledicilarinde hell olur, adi rez,in a.vadanhqlarrnda

kifayet qecler yaxqr emal olunur. Buna baxmayaraqxiisusi elavalersiz (polimerlagrn;rnin tanzimleyicisi)ahnmrg SX.S ve SKMS kauquklan yiiksek sartliyemalik olduqlan iigtin 35-40 d:r<1. nrtiddetinde 130-1400C ternperzrrurda qabaqcadan plastifikasiyaolunur.

SKS liauguklan $in, mii:xlalif rezin ayaqqabtva rezinle:pdirilniq pargalarur irltnmasrda istifadeolunur.

izopr,:n kauguku. Tebii kaugukun sintetikanoloqu olan izoprcn kauquku ( lSKi) komplekskatalizato,rlann iqtirakr ile nahlulda apanlanpolimerlagrne retir:e;sincle ahn:r. lstifade olunankatalizatorlar er;ason 1,4-sis cluruluplu kaugukunahnmasrnr tamirL edir.

)>c:,: <(('n:c

[,.

H

121

SKI kauqukunun o:da <izlii molekul kiirlesi (0,8-3)' I 06, srxlr!,r . O,gl -O,gZ q/s mr, qiigelaqmgetemperaturu -700(', doymamrgligr eS-trS%-di;. O,CCl4, CHCI3, tsiklc,heksan, benz,cl, toluolda hellolur, rn[ixtelif inqlediyentlarde yaxgr qangrr vakifayat qeder ari;anhqla kalandrlarda, rezinqangdrncrlannda emal ohmur. SKi kaugukudestruksiyaya mevilli oklufiu ii90n miitlaqtemperatur re.iimina ( 100- 1200C-a q.adar) ciddinezarct edilmelidi:. Bu kaugukun esas gatl$mayanceheti onlann asasurda hrzrrlanan rczinqarrgrqlarmrn mdhkomliyinin aga!,r olmasrdr. agarbu g<istarici tebii ,<a.uguk asasrnda hazulanan rezinqarrgrqlarrnda I O0'lzo-di rse, SId kauguku iigtn 24yotegkil edir. Buna giire do SKi k:rugukuna gox azmiqdarda yumrpaldrct elava etdikdo miivafiq qangrqteryiq altrnda tciknre, iisulu ile emal olunur-.

SKj kauguku gin ve geniE assortirnent rezin-texniki memulatlirnn istehsahnda tebii kaugukuevez ederak mtistrrc;il ve ya>rud b,aEqa kauguklarlabirlikde istifads ol.rnur.

Xlorpren liauguku. Xlc,rpren kaugukuxlorprenin sulu entulsi),ada radikalpolimerlegmesile ;Llrnrr va molekulu Bjoto 1,4-transveziyyetinde birlaqrnrig zvenolardan ibaretdir.

- (-CHz {=CH =l:lH2{H2 {=C}I{H2-)"-llCICI

124

Xlorpren kaugukunur orta molekul kiitlesi100-200 min, srxhsr I,2:\ q/sm3, gtigaleqmatemperatur:u -4rloc-dtir. O aror:iatik ve xlorlagmrpkarbohidrogenlorde yax$r, efir ve ketonlardaqismen hell olur.

Xlorpren kaurpuku yjil,sek mdhkemliya,elastikliy'e, yt$a, benzino,, istiyedavamhhgamalikdir, t) baqiqa k,tmponenll;rrla yaxgr qangr veasanhqla e:mal r>lunur. Xlorprer kauguku vaxtrndanevvel vulkanlaqmaya meyllidir. Brrna gdre de onunasasrnda qa:ngrqliu int,::r.sil' soludulmuq(temperaturun en yiiksok haddi l2OoC)avadanhqlarda haz rrl an r::.

Xlorpren lauguku neft-kirnya. senayesi iigiindrtilklerirr, mirxtalif rezin nennulatlanmn veyaprgqanlann hiurrlarnmasrnda genill tatbiq olunur.

Etilen-propilen kauguhtr. Sintetik etilen-propilen kruguk u ( SI,IEP) komp I eks kat.alizatorlanniqtirakile etilen ve pro:ilenin mahluldasopolimerla$masilo ahmr.

-(- cHz- cH2)"-{- cH- CH2-).-

CH:Propilen z'renolen 30-500/,, togkil edir. SKEP

kauguku amorfdrr, orta iizlti mo lekurl kiitlesi 80-250min, srxh[r 0,85i-0,87 q/sm3, Stiqalegnre temperaturu-55 - -7,00C-djr. O aromatik, atifatik, xlorlukarbohidrogenlc,rda yax$r hell rrlur, oksigene,ozona, istiye va aqressiv miihitlera (spirt, keton,

t25

!!r, Calevi, tul;u) qargr davarnh olub, ytiksalrdielektrik giisterir:ilarile segi lir.

SKEP termcpiastik oldupu rigtin t<ikma iisuluile emal olunur, O, x lorprlgn ve butadien_nitrilkauguklanndan bagqa diger doymamrgelastomerlerle pis, butilkauguk,ro termopiastlarlayax$l qarlgrr.

SKEP asasan elektrotexnika senay,esinde kabe Ive naqillerin izolyasiyasr iigtin, hem depolipropilenla hirlikdo zerboyadavamh plastikkiitlalarin istehsahnda istifado olunur.

Butilkauguli. Butitkauguk r(BK) izobutilenlaaz miqdarda (0,5-3%) izoprenin -100 _ _1300C,temperaturda karalitik sopolimerleqmesila almrr.Onun moleh.rl kiitlesi nisbatan genig molekulkiitleya gdre payltnmada 200-400 minclir.

CHr

CH:

ctH3lp-(-f-t'r-)". CE, -

f:cs- CHr (- C- CH2-).-

CHrButilkaugukrn .srxh[r 0.92r/sm3,

temperaturu 69oc-dir. ()karbohidrogen.larcle ].ax$I,

CH,gtiqelegma

doymamrgaromatik

karbohidrogenlercle nisbotan pis hell olur, sade vemiirckkeb efirler.de, keton, dioksan, etilasellt,anilin, nitrobe,nzc kila hell olur. tlutilkauguk igrga,oksigene ve ozona qargr davamhJ,rgrna g<ira yaliizetilen-propilerr kaugukundan geri qalrr. b, n". a"

126

suyun, turgunLrn, bezi helledicilarin ve heyvanyaflannrn tesirine qarpr davaml .drr.

Butillcaugukun esas sp,e:,ifik xassesi aga[rqazkegiriciliyidir. Bu xasselorine gcira o, ancaqtiokollardan geri qahr.

BK rezin sena\resinin a.rJi avadanhqlnnnda 2merhelede enlal olunur, rloyrnamrq sintetikkauguklarla (xlorpren kaugukundan bagqa) pis,SKEP, PE ve PiB-le yaxgr qan$ r.

BK esason ;pin sena)'esinde a.r.tomobilkamerlerin.in istehsah i.igiin istifirde olunur. B ununlayanagr IIK hem de germeti,darin va aqressivmiihitlarda istifade olunan muxtelif memulatlannistehsahndada da totbiq olunur.

4.,r.2.xijsusf TayiN,A TLn siNTETiKKAUqUKLAR

Xtisusi teyinath sintetik I<lLugLrklara butadien-nitril, potisullid, silisium-tizui, fliiorlu, akdlpolimerleri ve prrliure:tanlar aicldir"

Butadien-nitril kauguku. Butadien-nitrilkauguku (SKN) 1,3-butadierrllr akril turqusununnitrilinin (akrilonitnl) sulu emuisiyada radikalpolimerleqrnesilo ahnrr.

{fl2- CH:CH- CH2- tig- 911-I

CN

127

, Akrilonilrililr miqdanndan asrh olaraqbutadien-nitrit Iaugukunun SI(N-lg, SKN_26;SKN-40 markah ndvleri vardrr. SKN kaugukununmolekul kiitlasi 200-300 rnin, srxh6lr 0,-9+3_egt;q/sm3, giigalaqme temperatu^ -:ri -'l.So6-aj.. ?iamorfdrr. Ya$larur, alifatik krrbohidrogenlerin,spirtlerin tesirine qartl davamh otuU,- teton,.ar?]nalik ve- xlorlagmrg karbohirlrogenJarde 1,axgihell olur. SI(N kaugukunun nrakromolekuiunalnitril qruplarrnrn miqdan artdrqca hall olmasrpisleqir, srxhfir vo giigalegmc temperaturu yiikselir.O oksigenin tesi::ina qarll gox, igrgrn ve ozonuntosirine qar$l az d)\/amhdlr.

SKN kaugu<u adi avadantrqlarda tabii vebutadien-stirol k,luguklan iigtin nazorde tutulantisullarla emal olunr.rr.

SKN kauguku 1,a[arezin memulatlarlnrn veistehsahnda g,tni$polivinilxloridle t irlikdaqargr davamh cirtriklarinolunur.

benzinc,davamh miixtalil'eleictrik kegiran rezinlarinistifade olunur. O

oda va aqressiv miihitlerahazrrlanrnasrnda da totbiq

. . - Polisulfid kruguku. polisulfid kauguku(iokol) alifatik dihalogen t<iremelerin qeterimetallann polisulfLdlerila polikondensasiyasi llealrrur. Senayede tiokollar berk ve rnuy! t"tOuburaxrlrr. Maye tiokollann molekul ttittesi t_+ min,berklerinki isa 20(,-500 mindir.

128

sH-(-cH2-CrH2-O-CH2-O . C H2-CH2-S-S-)"_-CH 2{Et2-O- CHZ-O--ClrI2-CH2-S-SH

maye tioko I

-(-{H 2{E|2-O-.CH2-O-C t1yCH2-S-S-)"-berk tiok,rl

Maye tiokollar dioksan. tr;ikloheksan. benzol.xlorbenzol, tol lolda yaxgl, a.s,)ton, metiletilketon,CCla, etilasetatda qisman holl olur. Berk tiokollarheg bir holledi:ide hell olmr.rr. Tiokollann srxh[r1,34- 1,6 q/sm3, g0qelaqnlo renttr.eraruru -ql*-230i -dir.

Maye tiokollar otaq temperaturundarulkanlaprna xassesina malik ,clduqlurr iigiin xiisusixasseli mlixtalif germetikler:in isr.ehsahnd4 berktiokollar irse yaga, benzinedavr,mh ve ba5qa rezinmemulatlarrn hizrlanmasrnda geni;; tetbiq olunur.

Akril kzruguku. Akril kauguku akrilturlusunun elirlerirrin emulsiyada doymamrgbirlegmele;rle (2-xloretilvinil eliri ve ya akrilturlusunun nitri,ti) sopolimerleqraesile ahmr.

Akril efrlarinin ikinci monomere nisboti85: 15-den 95:5-a qedar dayigir.

Osas zancirinde ikiqat rabits olmadrlr iigtinakril kauguklan istilik, oksige,n, ozon ve atmosfertesirine rlergr clavamhdr. Pcrlvar qruplar ise rizncivbasinde vu Lkanizlatlann yiiksek benzina vayafadavamhh[u:rr temin edir. Akril kauguklarresasrnda hazrrlrrnan rezinler.in temperafurun voultrabenOvgeyi gilalarLn tosirilo nrngi deyigmir.

129

Akril^ kaugrrklan asasen havada 150_1700(,yalda 2000C-e qrcler ve qapal sistemleoa, ZSOt_oqader igleyan rezin memuiatlann hazrrlanmasrndaistifade olunur.

Uretan lcruguku. Lretan kaugulordiizosianatlann sada ve ya rniirakkeb efiriarl,rqargrhqh tesirilo a.hnlr. Ilkin monomer kimi adipiltve batqa dikarbon turqularrndan, qfifol,toluilendiizosiani.tdan istifacte olunur.

- U_ retan kauEuku esasrnda haztleman rezinleryiiksak mexaniki gcistericiler vo hallediciler", iUrC",ozon4 radiasiyalra, r'ibrasiya),a qzrr$r auur*trtip,vardrr. O, radicelektronikrLda germetik rur.riifkimi, poJiqratiya senayesind" u, ,oyuq Ur.ti*yaprgqanlannrn hiurrlanmasrnda istifaje eiilir.

.Fliior kauquku. Fliior kauguk (fliiorolefin

":":f. _ sopoli nerlar) suhr ;mulsiy;;;.vinilidenfliiorid, trifltion<loreiilen.heksafltiorpropile r ve hir srra flii";-;;;monomerlerin radikal polimerlegnresile altnrr.Bu kauguk lara fltior_kart,on rabitelerinin

,.:lrk:qliyi ve grolyarlr[r istide .,qoc:alma,ya ,ehatledicilarin tesirine qargr yiiksek,lavamtll,o-tliiorun hoddinder cox miqdan ise kimlravi inerliliii_r9 yanmamaq xassesi verir. Digar sintetikk6uguklarla

. rniiqavisede ftiior kaui:uk ,rkseisartliye malikdir. Bu xassa sc,polimei ,"n"i.ind"ncivbe ila diiziilmiig elehronranfi niio. ve

130

elektromtisbet hidrol;en atomlan arasmda yarananmolekullalarasr qargrlrqh tasirle izah olunur.

4.5.KAU()UK{BONZ0TT POLiMERLOR

Kaugukabenzor polimerlerr normal geraitdo iizplasto-elastik xasLielerine g<ira kauguklaraoxgayrrlar ve tezin istehsahnln avadanhqlarurdaemal zarniuu tizlerini kauguk. kimi apanrlar. Bupolimerler uySun monomerlerdln sintez oiunur vahazrr polimerlerin kir:nyovi moc ifikasiyasr yolu ilealrrur.

Poliizobutilen. \,iiksekmolr:kullu piB a[ ve yaboz rengli, solruqda axma ,:yLbiliyyetine malik,kaugukabanzer polinrerdir. Onrrn rnolekul ktittesi7O-225 rin, srcihgr 0,91-0,93 q./snrr ve giigslagmetemperaturu -6-5 - -70''C-dir,. Kiqikmolekullu(maye) PiB-in molekul kiitlasi lli-25 rnindir.

PiB izobutilenin BF1, ArCl1., TiCla ve s.katalizatorlar iEtirakila -80 - -1000c-de kationpolimerlerpmesi 'yolu ile ahnrr. Net.iceda doymug,gaxsli olnrayan, miintozem qunllrrglu polimer emelegelir. PiB doynug oldulu iiq:iin iurgu, qelevi,hemginin normatl temperaturda oksi$en ve ozonunt:rsirine qarrl kinryevi inertdir. ll,rna baxmayaraq o,bir gox alifatik, aromatik !.e xlorlagmrgkarbohidrogenlerin tersirine qlry davamh deyil.PiB-i 120-13000 temperaturdir'harra oksigeninin

l:i1

igtirakr ilo qr:zdrrrlrtrqda destruksiyaya meruz qahr.,giine; i$rgr onun rlepolimerlogmesina sebeb olur.PIB rezin istehsahmn adi avadanhqlanndaasanhqla emal olunur, tabii ve .ti*r, .irrt"tilkauguklan, termop,last ve termoreaktiv polimerlar,doldurucu ve plastiFrkatorlarla yar<qr qu.,j,r.

- ----'

PIB-in nrakromolekullarr a$agr doymamrslrEamalik oldufundan o, tabii ve

'si-ntetik't."i,itf?,.

rigtin . Uebul olunrnuq vulkanlaqma tisuilan iiotikilmir. Son ilk,rde bu polimeiin t"._iti-uruH

iglenib hazrrlannuqdrr, lakin bele *fmU"J"praktikada-hele gt:nig tetbiq olunnLur. Srr"y";; pi;asash

. mehlujlarr yapr$qan va yaprgdrncr lenl

lstehsalr rigfin istifada olunur. piB_den metalborulan,

, demir I,olu sis,temlsrini, .""t,".i*

korroziyadan qoru laq iigii.n <irrtik i.iî-iriiir,f.edilir.

4.6.XL()RLA$M[$ PC)LiEtir,rN

Polietilen gor isanhqla xlorlagtr.

[- CHr CH2-]. nCll nq.!r,

--+ [{'H2- (]H_ CHr_ CH:{H5 QH_]"lt.'cl crXlorun daxil edilmesi grlietilenin k irtallugmu

darecesino ve trelalikle onun fiziki_mexanikixasselerine giiclii tasir edir. poiier.ilenir, ,..ru-U; rl"

132

25-40% xlor olduqda kaur;:uka bsnzer elastikmaterial ahmr. Xlonrn miqdan artdrqca mahsulunyum$alma teml)eraturu ve mexaniki mtihkemliyiagagr diiliir. Bu hal xlorun mirl<larr polietilende.35-38% oldtrqda m'iigahide r:dilir.

Sonlakr xltrla;<lrrma (xlorun miqdan 40%-idtdtikda) zamatu yumgalma temperahrru tadricenyiikselir, mexaniki mirhliannlik artrr, mehsulunelastikliyi azal rr va hatta o k0vrek da olur.Polimerdo 38ol,dor, a$agl xlor olluqda ondaCHz- ve, {HCl- qruplarr, xlorun miqdarr 35-659lo olduqda --{lH2-' -CHCI- ,,,e -CClz- qruplarrolur. Xlorun miqdarr 65Yo-den yu::an olduqda isepolietilenirr maLkronrolekulun,Jl *CH2- qrupudemak olar ki olmur.

Polietilenin xlorlaqmasrnr suspenziyada voya,rud rnahlulcla aparrrlar. -(lorlagma zamanlhelledici kimi zl-xlollu karbo.nrlan (CCla) istifadeolunur. Reaksiyrmr 4:i-550C te m perraturda apanrlar.Suspenziyada xlorlaqmam su rtiih itinde apanrlar.Qaz qekilli xlonr suspenziyadan 50-750Cten-lperafur,Ca bu raxrrlar.

Xlorlagmrg polietilenin lrika gore istiliyedavamhh[r 900r]-dir, Onu 190-2000c-den yuxarrtemperaturda qrzdrrdrqda HCI ayrrlrr ve neticodcmakomolekulda doynamrg elaqe yaranrr.

Alman mahsul plastiklegmemigpolivinilxloridla kompozisiya. rnateriah kimiistifade olunur.

r33

Elektrotexnikada xlorlagmtE polietilerrelektroizolaedici tnaterial kimi istilhda olunur.Ondan hemginin -siini dari iirttil; vereq material r

kimi da istifacle o lunur.

4.T.SULFOXLORLAIIMI\(I poLiETiLEN

Bezi elastonierleri bork kr istal polimerlerinmolekullannur modifrkasiyasr vasitesilekastallagma qr biliyyatini azaltmaqla almaqmiimktindtir. Bel,r ki, molel<ul k0tlesi_20000 olanpolietilena (4-xlorlu karbonda mehluluna) SO2CI;ile cive-kvars lampasr gtial.annrn igtir:aki ile tosiietdikde elastik nraterial-sulfoxlorlagmrg polietilen(S)CE) ahrur. S&E-nin molekulunda xlorunoptimal miqden qoxu Z7%o SO2C1 gaklinrte olur. Buqruplar esasen ikinci karbon atomlanna birlegir.

SXPE taqriblrn agagrdakr qunrluga malikdir:

- 6 arrarr aH:- QH-Cr:--rlHr-),-CH,-,I -l''-ilI Cl soJr i-l\ CVr,Polimerdo 26-10% Cl va 1,3-1,9%;o kiikiird olur

va onu epoksicl qatrant ile stabille$dirirl,ar.SXPE-nin srxhlr ltz}*:Z0 kq/mr-dur. O

xlorlagdrnlmrg vr aromatik kzLrbohidrogenlerdeyaxgr hell olur. Poljmer ),iiks;ek drelekhik iasseleri

114

ile xarakt,:rize olunur, saxlarrrrlma ve deformasiyazarr:,ar,l g ii ge l erurra qabi l i yy"et ina mal ikdir.

S)GIl-nin terl<ibinde cioymamrg elaqelar

olmadr[rn,a gtire onl;ar ozona, istilikdan qocalmaya

qargr yiiksak davamlh[a malil<rlirlar.

SXI'}ti csrslnda rezinlDr olduqca ytiksak

elektroizolyasiya xasselarina mi rlikdirler va istismar

xasselerini 1200C-ye qader saxladrlr iigtln o,

kabeltarin izoly'asiyasrnda tl1biq olunur. Onlar

hemqinin yanac aq hecmlerinin xarici tirti.iklari iigi.in

de istifade olunur.

Rezinler yeyilmeye qariir ya)(tl miiqavimete

malik oldufiu [i,;iin c,ndan hazu lan:rn memulatlann

uzun mtidclet enlinde ig qabiliyy,,ltini temin edir.

Polimerin aqressiv miihit lere, qargr yiiksek

davamh olmasr sabebi onu r e,sasrnda ahnan

rezinlerdon turqulan ve bagqa aqressiv miihitlerinaql etmoll iigtin borular hazrrlarur. Kifayat qedar

istiliya davamlrhq ve bagqaL kauguklarla yaxgr

uylunlagmasr IiXPE asasrnda ahnan rezinlarin

qrzdrrr lmlq materiaLllarr nerllindeki lentlerin

<irriilmesi tigiin istifada olunmasrna imkan verir.

t35

SXPE-nin m ehsullarrnrn pagalar,a, metallaraalaca drtiik ,;ekilrnesi iigiin tetbiq edilmesi 9oxperspektivlidir. ve bu kauguklar asasrnda laklardangevik va parlaq Srti.iklar zLlmm,asr tigiin istifadaolunur.

SXPE asalirlnda rezinlor altomobilsenayesinde, a1 aqqabr .\,,e meigat teyinathmamulatlar istehsrrhnda en gox tetbiq olunur.

136

\,' lFOSiL. POLiMER I(O]I4POZiSIYAMATERIALI.ARTNIN ixqtrouivexrr,eni

Miixtalif polimerlerden ire ya oliqomerlerdenplastik ktirtleler-- iinilk, lak-trovq rezin, yaprqqan,susperziyada va ernulsiyada t(ikme kompaundlarrhazrrlamacl olar. Bu memulatlarrn hazrrlanmasrndamrixtelif tarkibl.i kompozisiyalardan istifade olunur.

Kompozisi,yalarrn terkibinrr polimerdan ve yaoliqomerdon baqqa helleclir:iler, berkidiciler,stablizatorlar, plastifikatorlar, piqmentlar,antipirenler, siiretlendiricilor. antioksidantlar,antistatikle,r, mesameamalegeti.r cile,r, antimikroplarva s. kimi inqre:dientlar daxilolir.. Kompozisiyalannhazrrlannra,sr U.sullan esasan elaqelendiricilerin(oliqomerin va ya polimerl:,rin), doldurucularm,barkidiciLerin v;l s. lcomponent.erin tebiatino gOrebir-birinden ferqlanir. Kompozisi-yamn terkibinedaxil edilen her bir komponenl cnun fiziki-kimyevi,tiziki-mexaniki, dielektrik r,.;r s. gristaricilerinindoyigmesine sebeb olur. Konrpoi:isiya materiahhazrrlanark.an polimer rnehhrllanndan istifadeolunduqda kompozisiya nisbetr,n a.san ba;a gelir.Berk halrLnda olan polim,srden kompozisiyahazrrlamaq prc,sesi nisbeten mrjLrokkebdir. Buzaman miixtelif emal [isulllnndan, meselen,qangdrrma, tiik:me, formala:;idrrma iisullanndanistifade olunur.

137

Polimerlarin ,:ma[nr asaniEr$dlrnlaq ve or arasaslnda hazt,[anan nremu]atlann istismarxassalerini yixgrlagdrmaq meqsadile slave edileninqredientlerin m iqdarr polimere (ve ya oliqomera)uy$un olaraq 0,1-709/o-a qeder olan bir intirvaldadeyiga bilor.

Polimer kompoz:isiyalannrn esaskomponentlsri agalrdakr teleblere caval)vermelidir:

l. Komponentler (inqredientler)polirnerde ve ya o liqomerde kifayetqsdar disperslenarak bircinslikomlrozisiya amele getirmel idirler;

2. istifc.de olunan koinponentlerin asa:;gdst:rricileri s,axlanma miiddetinde,emal prosesinda ve istis,mar zaman I

deyi;rnramelidir:3. Ekol tji cehetclen temiz ve insarr

orqarri;zmi iiqi.in zehersiz olnrahdrr.Polintera ela v'a edilen kompc,nentlar onun ilkirr

fiziki-mexanilii (srxhfrna, istiliyi kegirme,qabiliyyetina, dieiektrik ve s.) gristericilerinirrdeyigmesine sebeb olur.

_ Meselon, polintere mesameemelegetiricikomponent elar,a etdikde nrateriahn ixh[rmesamalerin amole gelmesi noticasinde nezersgarpacaq derer:edo azalrr. Ele,ktrikl<egirici doldurucu(tozgekilli metallan.. qrafit, dudrn) elave etdikdopolimer kompozisi',,asr elektrikker;irici gtistericilare

ll8

malik ol'ur. Moqsadli korr oozisiyamn fiziki_mexaniki gcistar:icilari uy[un olaraqkompozisi.yanm terkibi, polimer.in gtistericilerindanve elavo olunan kompo:en erle qalfmaqabiliyyatinden asrlrrhr. polinrerlar adi geraitde ioz,denevar, berk, dastild, rnehlul, rizliiaxrcr, emulsiyavo suspenziya halrnda ola bilor. polimerlerekomponentlerin olava edilmesj zamanl polimerinmehlul, e;mulsiya, suspenziy'ir hahnda olmasrqaflgma prosesinin yrx$t getmos ino sebeb olur. Tozhahnda olan pc,limer.erin mri>rt:>lif komponentlarleqan$dlnlmasr ii,;iin rrisbeten !;ei:in l:exnologiyalanntetbiqi telab olunur. Bir gt-rx rji:ltiaxrcr ve ya barkhahnda olan oliqomerdan o laqalandirici kimiistifade etdikde onlarrn uygun helledicide qatrmehlullanndan istifacla olunur.

5"1.Halledir ilar

Uzvi (aseton, r;pirt, diokr;an, toiuol, ksilol,pentol ve s.) v€, qeyri-iizvi (s,ul, polyar ve qeyri_polyar holledicilero aynhr. Etyni zamandahelledicilor a$aEl ve yiiksek terlperirturda qaynamatemperaturuna gbra forqlenirlor. Te>lniki meqsedloriigiin i stifacle o lunan halledicilari n s I xh!r, iizl iiliiyii,ahgma ternperat,lru, ,havada bur.axr la bilan zererlimaddalerin miqdannrL giira I'e L gi)stericileri esasgcisterici kimi xaraktr:rizo olurru r. Bir gox hallardamiixtelif nisbetlarder halledir'i qangrqlanndanistifado olunur. Homogen sistern almaq, mtixtelif

139

reaksiyalan mehlulda apannaq iigiin dehelledicilarden isr:ifade olunur. Oli,lomerler vapolimerlar lrsirstrda lak-boy a <irt{ihkompozisiyal:rnn ve yaprlqan lomfozisiyalarmrnhazrrlanmasrnda :)rr gox fizvi halledicilorden istifadoolunur. Miixtelil' oliqomer va polimerlar ticiinhalledici va q,<ikrliinictilerin qrsa iiyut s cedvjd,,verilmigdir.

Codvel 5.1 .

Miixtolif rliqomerler va polimerler tigiin_ he,llec iciler ve qiikdiirictilerer ve

SrraNssi

Oliqomerlaive

polimerler

Hellediciler Qi,kdiirii- ciiler

I Fenol-formaldr:hic

Aseton, spirt,dioksan

Su,benzin,benzol

2 Melamin-formaldehid

Su, sirka turlusu,piridin

Benzin,benzol,dioksan

3 Anilin-formaldehid

Aseton,tsikloheksanon,dordxlorlukarbon, xlo-roform

Benzin,benzol,SU, etilefiri

4 Epoksid Benzol,aseton,dioksan

tc,luol,etil spirti,

Benzin,su

140

5 Poliefir Benzol, aseton,etilasetal., etilspirti

Su,benzin

6 Poliamid Krezol,dimetilfonnamid

Etil ,veya metilspirti

7 Polivinilx lorid

Benzol,xloroforrn.tsikloheks:mon,dordxlorl.ukarbon,tetrahidrolirarr

Etilspirti,aseton,SU, etilasetat,

dioksan,etil efiri

I PoXistirol Benzoi,diirdx lorl ukarbon, ase ton

Benzil,metilspirti

9 Poliizobut ilen

Benzol,drirdxlorlr.r karbon

Aseton,spirt

l0 Polivinilspirti

Su,

dimetilfornramidEtil veya metilspirti

1l Polimetilnretakrilirt

lBenzol Benzin

Helledicinin sethden buxrrlanma stireti voqa)'nurma temperaturu esas 96steticilordandir.

Qaynama temperaturuna g<!ra helledicileragagrdakr tempelatur intervalur,Cir olurlar:

l4l

I. Agagr ternperaturda qaynayan hallediciler _Tqar=16-76tr"

_ 2. Orta^ tem peraturda rlalnrLlan hollediciler _Tq"v=70-1 l,oC

_ 3. Ytiksak^t:mperaturda qa)mayan helledicilar- Tq",:l l0-l70uC;

. .. 9ul.n*u temperaturu 200_3000C olanhalledicilarin bur arlanma sUrari q;ox zaifdir, 3000C_

9.i y]lirt qalnama temperaturuna malik olanhelledicilerden iso yalntz plastifik,atorlar kimiistifade oluna billrr.

_. .. Polimerlcrin aga$rmolet<ullu mayelerdc(helledicilarda) mahlullar:r bciyiik ,."faftlehamiyy.et kesb edjr. Bir gox oliqomerler (;;;i;;,

fenol-formaldehirl oliqomeri) pot.yu. f,.ff.Ai"if rr*,hell olur. Bu ,rliqomerlerin aromatik vo nelrkarbohdrogenlerilde hellolmasrnr ". y"gf*f,

qan$masrnl tamirr ertmek iigiin onlann polyarirgrnrazaltmaq lazrlmdrr.

. Oksar polimerlar, oliqo.merler ve yaelastomerlar mahl ul halrrda istifade olun* ltat tifyaprgqanlar, p lasti fikasiya olunmug potinrertei) evnizamanda yirksekmolekullu birlesmeniimakromolekullan rrn fiziki **srl"rirri

--r"

9|rulugunu cl,renorkon onlarrn uypun helledicidoduru malrlullarurdan istifada olunur.Yiiksekmolekul lu bi rlagmani n hansr hal ledi"id; h;iiotmaslnr, hansr helledicinin tesirina davamholmasrnr araqdrrnaq iigtin onunla helleJici;;

142

qar$rllql elaqosinin qanunauylunlu[unu bilmekvacibdir,

Yiiksakmolekullu birlagmenin duru mehluludedikde 0,02%o-den a$agr qalrlrhq nazerda tutulur.Polimer mehlrdunun emelcgelnre qabiliyyetineesasen polimerin ve helledicinin tebieti tasir edir.Halledicinin ye makromolekulun (polimerin)kirnyevi qurulLL$u, ilk ncivbe,d,l onlann polyarhlrxatvari quruluga malik amorf polimerin gigmesi vehellolmasr tigtin asas amillerdon biridir. Ogermakromol,ekulun halqalarr vo lelledici molekullarrdz polyarl[rna grire bir-birine l,axrndrrsa, bu zamanhamcins va qeyri-hemcins nrolekullar arasrndaqargrhqh elaqe r:nerjisi texminerr eyni olur ve qigmeba$ verir (gisme-holled icinin polimerinmolekularasr mesamalerino rlaxil olmasr,niimunenin kiitiesinin vo trrcminin deyigmesihadisesidir).

Polimer zencirinin halqalarr ve halledicimolekulalan 6z polyarhsrna gilro bir-birinden goxfarqlenirse, bu zaman gigme v:, I ellc,lma ba; vermir.

Qey:i-polyar polimerl,;rr (poliizopren,polibutadie:n) doymug karbohdrogenlarle qeyri-mahdud qangrr, lakin polyar helledicilerla (su,spirt) qetiyyen elaqeys girmir.

Polyal polimerlor (polivinil spirti, selliiloza)karbohidrogenlerla alaqaye girmir, Iakin suda yaxgrgigir. Oger polinrer ze,ncirinde orta polyarhla malikqruplar crlzusa onda onlar ofta p,olyarhEa malik

t43

helledicide holl olur. Folistirol srda ve ya doymuqkarbohidrogenlerdo ne gigir, na ,Ja hell otur, lakriaromatik karboh i<ilrogenlsrde qeyri rnehdud hellolur.

5"2.Berlddicilar

Xetvari qunrLluglu polime,rleri iig dlgiiliiqurulu;l-r, pol ime r.e gevirmeik tigtn istifirde olunan,mrixtalif t;rsir mexani;nnin:, malik olarrbirlegmelerdir. Bierkidici iqtirakr ile gedenmolekullarar.asr reaksiyalar,Ca lberkimareaksiyalannda) evvelce errine kimy,avi rabiteiaremele gelir t,e rLeticede pcrlimer ve yia oliqomertowari faza lluruluguna Ee.vrilir, polimerinLmdhkemlik vo digar gdstarir:ileri yaxgrlagir. Bu tip,molekullarararsr reaksil,alar nrakrom.oleku annenine birlegrnesillr naticelendiyi tiQtln tikikne,reaksiyalarr da adlandrrmaq olar. Tikilmoreaksiyalan hsm polimerlarin sintezi, ham de xettipolimerlarin emrrlr zamanl geda biler. Tikilmareaksiyalaflnxr getnrresi iigtin istifade olunan ..tikici,,

leentlgri gerti olar.aq berkidir:i r,e ya wllonlaqdrncr(kauguklar iigiin) u6lentde adiandrnlr.

Polimerlarin sintezi zarnanl tikilmereaksiyalannrrr ,getrnesi okser hallarda arzrtolunmazdr, ,;iin<i bu zarnan hellolmayan veerimeyen kiitie a.hmr ki, onur da reaktordangxarmaq getin olur,,

t44

Texnoloji prosesin apanlnLaslnda emela gelengetinliklorin qax$rsrnl almaq rneqsadi ile senaye

miqyasrnda evvelca xetti quru.ugh: polimer ahmrve emal zamarLr beikidilir (tiikilir). Berkidici 100

k.h. polirnere 2-5 k.h. nricdarrnda gdtiiriiltir.Berkidici kimi istifrde oluni r tur$u aldehidleri,amidler v€, diger birlagmelor no;rkro,molekulun xettiqumluguna tasir eclib torgelcilli alaqelar emelagetirerek makromolekulanrn tikjlmesine sebeb olur.

Rezol tip.:i fenol-formal Ceh id oliqomerineturgu (H2SOa, f[cl, }I3PO4 ve s,) elave etdikde onuberkitmek olur. t.akin nc,volal< tipli fenol-formaldehid oliqomeriine urotropin(heksametilenter:raam in) alave etdik,Ce ewelce rezoltipli oliqomers ger,,rilir ve i.pzd rrdrqdan sonra

berkiyir. Rezori tipli oliqornr:rler temperaturun

tesirinden rezitola, sonra ise rt:zite gewilir. RezitformasrnrJeL olan oliqomer her;: bir helledicide hellolmur va erimir. Rezol tipti oliqomerlerqrzdrrrldrqda F,ara veziyyetinde olan CH2OHqruplan hr:sabrLa tikilme reallsiyasr gedir ve feza

toru emela gelir:

145

I

CH,t-oH rA

O*'1P-'OH

OH

OH

''o.ro"'CH.,

Berkidici kimi nodifikasiya ohrnmararg alifatikpoliaminlarden. aromatik poliaminlerden,poliizosianatla rdan, I'enol-formaldehidoliqomerindan, ti,;lii aminlardan, imidazollardan,disianamiddan vr s. genig istifade olunur.Gcisterilan birlognLelerin igtirakr ile geclen berkimeprosesina kiml.evi borkime do dey'ilir.

Polivinil spirlirLi az miqdarda sulfat turgusu iieqrTdrrdrqda tikihno ile yana$l esas zancirdedoymamtg rabite de emele gelir:

{H2{H cr r'-tH{Hr1H cH,_cfr{H{fr_ _

oH {)lt oil oH oH

146

+ {Hr{ H-Cru

-cH:-3H-{H{H-{H.,JrH--

+'H:So

-HrO

- cH2-{H.-CH2-CH--------/o

Polivinil ripirtine formaldehidle, l rsir etdikde l'ezaquru lu$lu polimef a]lnrr:

{FIr* CH-CH:-CI{-b.- duXu.,q/

I

-ct{:,-cH-cH:{ll-OH

Agagr temperarurda epr,ksid oliqomeriniberkitmek iiqiin 11,4,15-tris-ricime:tilaminometil)-fenoldan (.Alkofen DII4A) istifad;r olunur:

(cH3)2NH2C |,t( cHr):r

N(CHr)r

Epok.sid oliqorne ri ile fenc,l-forrnaldehidoliqomerinin qarrgrIr asanhqla brrrkit ir:

147

o-cHr-cFt-R-

0*(ilri_0'13 aH2C- Clt - R-

o

Fenol-formaldr:hic oliqomeri ile epoksidoliqomerinin^rLisb,rti 80:20 ra ya 70:30 giittiriiliir.Berkime 1500<l-d,, l0-15 deqiqa mtiddetinde bagagatrr. Bu zaman istifade olunan borkidicininmiqdarr aqaptdakl lormula ile hesablanlrr:

r1!t1,-____r;_ o

E- epoksi qnrplarrntn miqdarL;M- helle,licirin moleku I kiillar;i;n- barkid.icicte olan hidrogen atomlannrn sayr;43- epoksi qrupun molekul k.i.itlesi;k=1.2- I,4 rmsaldrr.

Epoksid oliqr:merinin borkimer;i epoksidqruplan ila rerksivaya gire bilen iki vo daha Eoxfunksional qrupu olan bir{egmol,arle (goxasash

148

-R C]r-(.rH:-o larr-ar_o_

{J'r I (,, ,}t:tt._(/ )r oHl..lll..tl\7' \,/

turgular, onlatur anlhidridleri, aminler') qargrhqhtesirden de bag verir. Epoksid oliqomerinin esasbarkidicisi olarr polietilenpolia.mirrle reaksiyasrnraqalrdakr kimi g,dstermek olar:

H2N--(CH2).-Nt{2 +4(lH:{'l-1.- ('fl2- --------------->

o-cH?-.cH-c

I

OH

CH,{H_CH2I

OH-------------+

-.__-N.._ (CFt.,t._N.

CH2-fH{F:;- t{lH:-qH{H2-OH OH

FI,

\

Berkirne prosesi zaruranl polifunksionaloliqomerin berkidici ile rtrirqrlLqh tesirindenQewilme der:rcasi, hem ilk1n marldelerinnisbetindan, hcm da emel:) gelen zencirleringaxelenme dcrscasinden asrh,ilr. Umumiyyetla,barkime prosesinin n rexanizni tamtiyrenilmornigdir, qiirxki barkimo prosesi ile yanagrrniixtelif elave rr:aksiyalar bag vt:rir ki, bunlardan daan etibarh:;r tsiJilleqmedir. Polirnerin feza torununformalagmasr be rkimonin bagla.ngrc anrnd4 yeni gelamele geleno lcimi rniieyyen olunmuqqamrnaul,lunluqlarla bag verirr. Sonrakr marheledepolimerin feza torunda mi.ia1"/ln deffektler emelegale bilar, yeni rniintozem polinrer toru almrnrr, onagcire de m0ntez rm prrlinrer tor:u alrnaq iigiin arahqmanqalarda firnhsional qruplarr olanoliqomerlerden istifad's olunrrru r. Polimerlar ve ya

t49

oliqomerler asar;urda plastik lciitlaler, lak-boyatirtiikleri, yaplgrlan kompozisiyalart, rezin voizolyasiyaedir:ilel haarlayan zaman dabarkidicilerdon g,:ni$ istifade olunur.

Rezin sanat,esinde vulkanlagma prosesivulkanlagdrncr agentlarin igtirah ila apanlr. Buagentlarda kiikiird ve on,l,rl birlegmeleri, iizviepoksidlar, rretal oksidl,rri, diaminler;diizosianatlar, all <i l-feno l-formaklehid oliqomerler iva s. aiddir. Vulkanlagdrnct agent kimi istifadeolunan kiiliird kauqukun makromolekullanarasrnda enine p :l isulfi d rabitele,rinin yaranmasrnasebeb olur:

{HFC=CH-{Hr + Sx

->I

Cll3 ClHr

I

--+ _{H:_C=CH_CHr

I

SxVulkanlagm;r ,urrtu.^ kr,uguka birlegmig

kiikiirdiin kaug ukun ki,itleisine g6re miqdarrvulkanlagma ,emsah adlarur. Ktikrirdiin miqdarr 0,5-5,0% intervahnda olduqda yumugaq, 30-50026olduqda berk vo 50%-den go:< olduqda ebonitadlamr.

5.3.Doldurucular

Polimerler ve ya elastomerl.er esaslndahazrrlanan komp,:z:isiya mal.eriallarrrun texnoloj i ve

150

istismar gr5steric,ileri ni yaxgtlirgdrmraq meqsedi ileistifada olunur'. Dolduruculal polimer ve yaelastomer malcromolekullan ar:urnda beraberpaylanaraq dispers miihitde l,ayilml$ doldurucuhissecikleri fzzasmdan ibaral bir sistem amelegetirir. D,oldurucunun elavo edilmesi polimerkompozisiyamn siiLrtriinmeye qargr mtihkemliyinin,berkliyinirr, istiyodavamhh,lrmn ve s.

gdstericileninin yaxgrlagmasura sebeb olur.Doldurulmug polimer kompozi :iiyanrn gdstericileriesasen doldurlcunun disper,ilik derecesinden,fazalarn sethinde qargrhql tasir qiiwolerininxarakterinden, doldurma qaraitinden ve s. asrhdrr.Adeten d isperslik derecosi artdrqca toxunmasethinda molekullararasr qargrhqh tesir qiivvasigriclenir ve doldumcunun polimerra tesiri dahaeffektiv oLur. I'olim,ere ve elastornere doldurucuolave edilen zarnan doldurucunrrn lrer bir hissaciyipolimerla ve ya elastom:rle drttiltir vemakromolekullar elo istiqanre ,tlerrir ki, onlannpolyar qr:uplan doldurucunun polyar qruplarr ileqargrhqh tosirde olur. Doldururculann polimerla veya elastomerle ,alaqesini gticlerdirmek iigiin onunsethinin ovvelcedan hazrrlanrnasrr bdyiik ehamiyyetkesb edir. Mesalan, viskoz pilrga doldurucu kimiistifada olunduqda kaug,ukun r nakromolekullannakarboksil qruplan rlaxil etmekle, doldurucununhidroksil qruplan ila qarqrhqh tesir yaratrnaq olur.Dolduruculann tesiri bir ;ox amillarla

l5l

hissaciklarin forrrra ve olgiisti dolduruculannpolimerlerle,,Jokluruculann tiz hissaciklari arasrndaqargrlrqh tesiri, doldurucularrn miqdarr ve s. ilalniieyyan olunu::. Oger dolduurrlmug polimerodoldurucu dispels faza olan kalloid iistem kimibaxrlarsa onda lidrodinamiki miilahiznlere gtiroEyngteymin rnalum beraberliyine uyEun ollaqdoldurucunun miqdarr artdrqda sistemin iizltiltiyii(q) ve ya hererket modulu (G) aftrnahdr (doldurucuhissaciklerinin k iir:a gekilli fbrmada olmast vapolimerle doldurucu arasrnda qargllqh tesirinolmamasr qarti neanra almaqla).

I=4s(i+0c)G=Go(1+oc)

Burada c- dolclurucunun hecrni qatrtr[r;16- disper:siyrr rnthitinin rizltitiiyii;Go- doklunilrnamrg polimr:r tiqtin horaket

modulu;o- doldutucu hissaciklerinin formasrndan asrh

olan amsal.

- _ _ Dolduruculalr polimera elavo edarken polimer

doldurucu fazalan arasrnda ad:;orbsiya ve bezihallarda kimyar, i elaqa ola biler.. polimerledoldurucunun gcirr.ir;me sethi no qader btiyiik olarsaqargrhqh tesir bir. o qeder giiclti olur. i, --unnozere almaq lazt mdu ki, doldurucu hisseciklarinincilgi.isii ne qeder kigik olarsa, onun sathi mtivafiqolaraq bir o qodar bci;rtik olur. polimeringdsericilerine, moselen, onrm m,jhkemliyine tasir

t52

effektina gdre doldurucular l;,e rti olaraq iki qrupabtjliiniir: aktiv I e qey,ri-rktiv,

Aktiv doldurucular kimi ,Cirda, ag dudq kaolinve s. genig ist.ifade olunur. rr.kti v doldurucununsathinda (masalan, texniki kalbon) goxlu miqdardaaktiv merl:ezler, sertrest elektro nlar, aktiv merkazleqismen elaqede olan karboksil qruplan olur.

Qeyri-aktiv doldurucu kimi tebagir, talk, barrtve s. genig istifade olunur. Qe,7r:i-alltiv doldurucularasasen polimer kompozisiyasrnrn hacmini artmr vemaya dayerini agafr sahr. S anayede en goxaherniyyot kesb ederrL tozvari ',rc lifli iizvi maddeler(agac yonqan, selltiloza., tabii vo sintetik lifler),karbonlu (qrafit, koks, texnik keubon) metallar,metal oksi,Cleri, silikatlar ve ba4rlalandrr.

Polimerla doldurucunun, a.dlSeziya enerjisi,polimerin koqeziya enerjisinden gox olduqcadoldurucu bir o qeder aktiv olur.

Son zamanlar p,climerle$rro zamanl doldurmabdyiik ehemi)l/at kesb edir. Doldurucuda olanfunksional qruplar pol irn,:rler;menin aktivmarkezine gewilir vo rnonomer sethdepolimerleg,trek lazrrni qahnhlla malik polimertabeqesi amele' getirir. Doldurucu igtirakr ilepolimerleErnade lazrmi terkibrl rralik homogenkompozisiya almaq olur ki, bunu da asanhqlameqsedli mamul.ata gevirmek miiml.tindiir.

Rezin senayesirrde doldurucu kimi istifadeolunan druda dcird ntj,vde - akti,,', orta aktiv, yanm

ls3

aktiv az aktiv brrraxrhr. Dudalar: tig iisulla ahnrr:soba (P), diffuziya (D) va temriki (T). Xammalkimi isa dag kcimi.ir ve 1.a ne,ft mengeli mayeyaliardan (M) rs qazlardao (e) istifade olunur.Dudarun terkibilde karbondan baqqa oksigen,hidrogen ve ktikiird de olur.

Qeyri-iizvi Joldurucu olan sink oksidi ag,rangli toz olub, srxhlr 5470 kq/nr3_dir. Sink oksidiagalrdakr iisulla ahrrrr:

2Zn+ Qr--.+ 21/'nOSink oksidi Lam doldurucu, tLem da

aktivlagdirici kim i istifada olunur.

. Kaolin a[, tozgekilli maddo olub, srxhlr 2600kq/m' olan mineraldrr. Onun terkibiAI2O3.2SiO2.2H2O kimi ifade olunur.

Tabagir - CaC:O, srxhgr 28(10 kq/m3, olan a[rangli maddedir.

-^_ B3ll

-BuSC,l aE rangli tozJur. Onun srxhlr

3950-4500 kq,/mr intervalrndr deyigir.Talk - 3MgO.4SiO2.H2O srxhlr 2690 kqim3

mineraldn. Onun tarkibi 63,5% SiO2, 31,7%tr4gO,4,8o/o H2O ve bir qedar Fe2O3 -den ibaretdir. Talkgox )umupq mineraldrr, rerkibindeld qangrqlaronun xasselerini C;ryige bilar. Tesirsizdir, suda veiizvi turgularda holl olmru., istiy'edavamhdrr.

Talkrn lak-boya tirtr.ik kompozisiyasrnrnhazrlanmasrnrla doldurur,:u kimi mi.ihtimxiisusiyyeti onun susuz drtiilemalegatiricilerle

t54

yaxgl qangma!;ldrr ve kompo:zisi;raya yaprgqanlclm<ihkamliyi verir.

5.zl.AktivleSd iricilar

Siiretlendiricilorin tesirirri gi.ic:landiran, onlanrraktivliyini artran qeyri-iizvi ya rdzii birlegmalerdir.Aktivlegdiricilarin segilrnlsi polimerden.,oliqome::den, r:lastomerdan v I p.rosesde istifade,olunan siiretlendilicinin ndvtfurd an aslhdr.

Qe1'ri-tizvi akti,ulagdiricilerle metal oksidlerini(ZnO, MgO, PbO, CaO,CdO) r,a lvIgCO3, Cu(OH)2misal gtistrarmoll olar.

rJz,ri aktivleqrliricilerd+rn :{aE turgulannr(stearin, laurin), zpil' aminleri va onlarrn duzlannrgox atomlu spirtlsri, aminospirtleri ve s. g<istermekolar.

PolimLerler, oliqomerler va .ya elastomerlerasasrnda miieyyan komLp:zisiya materialrhazrrlayarlien ti;uvi siiretl endiri ci I erin effektli olmasrtigiin onlara qe;rri-tiz:vi ve ya tizvi aktivlegdiricilerde elava edilir. Akti vleqdirici le rin iptirakr ile emalprosesi izunanr md<romolekullar arasrnda elavaelaqelerin sayr artlr ve kompozisiyanrn fiziki-mexaniki gtistericiler i yaxqrlagrr

Rezin senayesinde de vulkrnlagma prosesindekauguk noakromolekulumm .ikilme derecosiniartrrmaq, rezinin mexiu.:iki (dartllmadamohkamlil,ini, qrrrlma miiqirvimetini ve s.)

155

C:sje-ricilerini yaxgrla5drrmaq iigtilaktivlegdiricilard;rn istifade olunur. Rezinsenayesinde on g,rx ZnO, MgO, r)aO, CdO ve bezii.izvi birlegmelarcen (etanolamin, tiomogevin ve s.kaugukun 3-5,/o-i qsdar) istifade clunur.

Rezin senayr:sinde an gox aktivliya malik olarraktiylegdirici xlor oksildir. Onun crime t.rp..utur,,I l0"C-dir. Xloroksil rulkalrlagma torundaelaqelerin goxalmaslna sebab olur.

Son zatnan ar rezin qarr.;r$rna bir neQOaktivlegdiricinin langrlr elaua <ilunur ki, bu daqangrqda stiretlandiricidon daha tez: ariyir vekiikiirdle stirerlen,jiricinin qugrhqh tasir qtiwesiniartrrr. Bu ise metal oksidleri (R_S_S_R) vopolisulfid birlsqn aterinin ernele gelmasine sabebolur.

5.5.Stablizatortar

Polimerlerin,,rliqomerlerin, elastomerlerin veya onlar esas rnda hanrlanan kompozisiyamateriallarmm isr.isman ve saxlamlmar,

' **urr,onlann frzil.i-rnexaniki g<isrte ricilerininpislegmosinin qargrsrnr alan iirf .qr"f"-.idir.Miieyyen vaxt kegdikdon ,"*" '

;;li;;;

tt_C-C_

tt

156

kompozisiyasm:n istismar gii,s :ericilerinin dtinmez:olaraq deyigmersi onun krihrre lmesi (..qocalmasr")ad lamr. K.<ihnalmayo ilk rxivb ade tesir eden amilhavanm oksigernidir. Oksigenin igtirakr ile miixtelil'amillerin (ternperatur, tezf iq, i:prq, ionlaqdrrrcrStialar vo s.) onlara tesiri neti:osinde oksidlegme,destruksiya bozti hallarda ise irrzrl,clunmaz tikilmareaksiyaLan bag verir, polimerilr ve ya kompozisiyamateriahrun fizili-mexanik ve istismargostaricilerinin pislegmssine sebeb olur. Belehallann baq verremesi tigiin kompozisiyayastablizator elava olunur. Stablizatc,r kimi niixtelifbirlegmalsrden istifrrde edilir. Meselen, fenil-2-naftilamin (Neazon A):

-r,ru- (,7 'y\:=--,/

(,, ,)San rengli, kristal tozdu[ ofrma temperaturu

ise 620C-dir. Benzold4 xloroliormda, etil spirtindeyaxgr hall olur. Suda holl olrnrrg rniixtalif sintetikkauguklar (bukdierL, butadien-stirol, butadien-metilstirol, izo;cren ve s.) esasrnda hazrrlanankornpozisiya materiallarrnrn (re;zin rnemulatlannrn)ve polietilenin sr:abillegdirilme:iinde istifada olunur.

Fenil-p-naftilamln (Neazon D):

t57

A! rengli, toz: halrrda olan iizvi birlogmedir,Orime te^mperatum l080C, qaynama temperaturuLise 395,5oc-dir.

. -- Benzolda, etil spirtinde. efirda, asetonda yaxgr

hell olur, suda hell olmur.Tabii sintetik kauguklar asamda haztrlanan

kompozisiya rnat,:riallannrn rezi:n ma:mulatlarrmnpolietilenin va poliizobutitenin stabillegmesindaistifade olunur.

Poliolefinlerin k<ihnalmcsi oksigenintasirinden onl.ard rn aqafir molekullu mehsuilannaynlmasr ile mrigahidc, c,lurur,. yiiksektemperaturda ok:;idlegme-destruksiya ve tikilmereaksiyalannrn birg vermesi onlzurn mexaniki vadielektrik gcistarir:ilarinin keskin agalr dtigmesinesobeb olur. Polio refinlerden polipropilen asanlqladestruksiyaya ugrayrr. Atmc,sfer geraitiniepolio lefinl erin kdtr nolmasina sebeb gtina g giialanmntesiridir. Giineg giialannrn tasirini zeifletmek tigiinbenzofnonlard,an geniq istifade olunur. Aminlibirlegmelar poliol:f inlerin termikj destruksiyaslrunqargrsrru alrr

Polivinilxlori,l esasrnda hazulanankompozisiya maleriallan termiki cehetdendavamsrz oldu[unclan (ema[ ve istisrnar zafirarlr

158

polivinilxloridden hidrogen r:lorid aynlrr) onurrstabillegdirilme,si praktiki eh rmiyyet kesb edir.Beleki, prosesi zarnam ayrrlrrn hidrogen xlori<lkatalitik tasir g<isterir. Ona gdro do hidrogen xlori<lbarium, kalsiurn, qurpuqun ve s. stearatlarlaneytrallagdrnlrr'.

(Cr7fI35COO)2Ba + 1161 * C,H:sC OOH-+'CrzH:sCO,OBa(ll

Stearin turgusu xlorid htrgusundan xeyli zeitloldu[u iigtin dehidroxlorlagma reaksiyasrru:si.iretlendirmir.

Mtixtalif marl:alarda tluaxrlan diafenlerirLtarkib vo tebiaderi rntxtelifdir Onlar esasen rezir.senayesinde polipropilenir, poliamidlerin.pentaplastrn, poliasetaldehidir stabillegmesinde,istifade olunur.

Stabitlegdiriciler kompozisiyaya esasen 0,1-2%o intervahnder alave olunur.

5.ti.Plastifi krrtorlar

Ytksak elastikliya, agap k,5vrakliya malikpolimer komp,ozisi.yalan alnraq iigiin istifadeolunan, miiayy;rn kimyevi qunLluga, agapr molekulkiltlesina ve yiiksek qaynama temperaturuna malikolan maddalardir. Plastifikatorllr tir; ciir olur: maye,berk, yarrmbark. Plastifftator ar hellediciden vedisperqatorlard:ur fsrqlanirlor, .plastifikatorlannekseriyyeti iJ.zvi maddalerdir. polimere

r59

plastifikatorlar alave etdikda onun grigelagme veaxma temperatunr aga$r diiiiiir. elastiki ve plastiki96staricileri ;yaxr;r)agu.. Polimerler plastifikatorla.qanqdrrldrqdzr g sme prosesi trag verir. $igmoagagmolekullu birlegmsnin (plastifikatorun)polimerin molekrrllararasr mesanrelarina diftrziyaetmasi ile noticelonir v.) bu zamanmakromolekulada molekullararasr mesafegeniglenir ve onlar arasrnda liimyavi elaqa zaiflayir.Eyni zaman<I4 plastifikatorun molekullan ilapolimer zanciri a-asrnda elaqe ya.rarur ve belaliklebu prosesin neticer;inde polimer kompozisiyasrnrn$iiqelsgme ternpe:aturu ve tizliil iiyii agagr drigiir.Ozliiliiyiin aga[r diigmesi (plar;tiklil,in aftmasr)polimerin aga$r lenrperatuntnda emal olunmasrnave kompozisiyiuln termiki destruksiyasurrnqar;rsrmn ahnmarirna iml<an yara,Jtr. polyarpolimerlore plastifikator alavs etdikdamakromolekulun polyar funksional qruplannrnplastifikator molekrrllan ila t:kanlagma neticesindefeza torunun dtiyi.jnleri zaifleyir va dafrhr. Naticadagiigelegme tempr)raturunun aga$r diigmasi ilesorbsiya olurunuq plastifikator molekullannrr saylarasrnda xetti asrhlrrl yaranr. Bu aslhhcl gerti olaraqaqalrdakr kimi ifa lo olunur.

f' = h!+burada c- plar;tifikatorun sistemde qartrh$;M- plastifikar.onrn molel<ul kiitlesi;n- plastifikatrrrun molekullarr nln sayU

t60

k- plrutifik.atorun tabiatinrd rn a.srh olmayansabitdir.

Bir g.ox plastifiiftatorlar p,>limerlarla miixtalil'spesifik xasselor em,als g31iri.. Maselan, terkibindoxlor olan birl tgmeller polinler k ompozisiyasrnrnyaranmastnln qilrglsl.nl alrr, kart,ohidratlar dielektrikgiistoricilarini yi.ikscldir, qli:;e rinin ftal efiri vaparafin qaz lcegirlmesinin (lar$lsmt ahr, yagturgulan ve sabun sijretlandirici leri n stiretini artrnr,petolatum ozon ve igrgrn :esir.inden qoruyur,rubraks suda ;;igmenin qarir.srnl alr va s. Hal-hanrda mine y:xrn lizvi plastifikatorlardan istifadeolunur. On gcx aclipin, sebasin, ftal va fosfatturgulannrn efir lerinden istifade olunur.

Plastifikatc,rlar polimerin sintezi prosesindemonomer qangrgrna da elav:l edile biler. Adetenplastifikatorlar hazrr polimere emal zamam dispershahnda (lzLteks), mehlulda vo ;,rinlide daxil edilir.Plzrstifikatorlar polinter ve re;zin qangrfirna 2-10%alave olunur. Meselen, tetrii kruquk esasrndahazrrlanan rezin qan5rfirn a 3-49 o plastifikator alaveedilir. Barkliyi go>r olan polimer ve sintetikkauguklar esztslnda haztrlanan kompozisiyamateriallanna nisbeten goll miqdarda -lO%plastifikator elal,e edilir. Belo hallarda o hem dedoldurucu rolunu oynayrr. Elu plastifikatorlararubraks ve inder.kumaron qatranrnl misal gdstermekolar. Qox nadir hallarda rezin q urglqlannda 30yo-eqeder plastifikalor istifade olunur. Plastifikatorun

l6l

rezin ,1angrfrnda k0tlo payr artdrqca wlkanlzatrnuzanma)'a \/e stirtfinmaye qar$t mtqavimetizlifloyir.

Plas,tifi katorlar telableri 6demalidir:L l,olimerle yrx$r qan$mah(elaqaye girmeli);2. Temperatur artdrqda iizltiliiyii nisbetan az

deyigrreli;3. Umal z.amant (lulkanizasiya zarnanr)

termiki ve kiml,avi davamh olmall4. Aqagr srxir$a malik olmah;5. $axtayadavamh olmah;6. Ytiksok dielektrik gtistericiler,a rnalik

c,lmaL;7 . tysiz va zehersiz olmah;8. i,qtisa,Ji cehetden alverigli olmahdrr.Clxlvalda en gox istifade olunanpl,lsiihkatorlann fiziki-kimyevi g<istericilsriverilmipdir.N:ft \ e neft mahsullanndan alman

plastilikatorlardan - mar:W qudron, rubraks,pa,rafin, serezin, vazelin, petrolatum, mineralya.filar, indenkurnarorr qatranl esirsan rezinsenaye:iinde istifade olunur. Bitki ya$lanndanalman piastifikatorlardan $am qaharu vo kanifolgenig is,tifadeolunur.

ll)r

tle,dvel 5.2.

SrraN-.-

si

202 I 1002

315 l-75

339 865

161

Plastifikatorlann

Plastifikatorlar

Gdstarir: ilarlvlole-

kulkiltlasi

lirxh-Er,

[:q,m3

ftT"oc:

I"r.r)t-

Sudahall

olma-st,Yo

I 2 3 4 5 6 7 II Difi:nil

adipinat-c2Ft5ooc(cH,)4cooC,H.

245 t4 0,06

2 Mo)noasetatqliserinCHlCOOCI{,C:HOHCH,OH

134 1206 158 -40 I48

3 LIg l[ibutiratqliserinc3H!(ocoC',Cr).

302 ,1015 0,([

4 ButiiloleatctrT[{3]cooC,H"

230 -lCl Hellolmur

5 LIeri lfos fat(c2Il5o)3Po

t82 l0ri8 2t0 ,56 l16 Hallolur

6 Ugbr.rtilfosfat(c{}Iro)3Po

266 973 289 -80 146 0.6

7 U9fi:nilfosfat.

(c5H5o)3Po

126 I185 220 49 225 0,002

8 U,;klezilfosfa(cH3C6FL0

),Lq--

368 I167 240 -35 230 0,00:l

jl DimetilflalatcdH{(coocr{.)?

194 I 193 282 0 t49 0,45

tl Diedlftalatc6H.(coocrFlr),

11"1 lllS 295 {,3 152 0,09

ll DibutilftalrLtc6H4(cooCnHo),

278 1050 335 -35 r68 0.03

l:l Dibutilsebasirrat(c{}Irooc)2(CH,)i

314 936 344 5.5 178 0,1

l:i Di ber.rzi ls e bas inat(cH,)E(cooCH2C6l{r)7

382 1050 265 28 Hallolmu-

l4 n-B uti l:iteara tCr.,HrsCOCr

Cn -1,

340 855 220 20 i83 0.2

l:; BenzotbnonCr.-I.JlOCoH,

182 l|1 305 48 0,006

I(i KanlbraC,,H,,.O

152 loco 204 178 93 o,t7

Sintetik plastifikatorlardan dibutilftalatc6H4((:OOC4He)2, dibutiisebasinat

164

(C4HeOOC)2(CH2)8 ve tigkr,:zilfcrsfat(lI{3C6H4O)3PO polirner .kompozisiiyasrul $axlayadavamlrh[rru artffi. Senaye miqyasrndap lastifiliatorlar iki yerr ayrrlrr:psevdo;rlastifikatorlar va heqiqi plastifikatorlar.Psevdoplastifikatorlar pla:{ikli1,i artrnr, e lastikliyavo $a>(l.aya qargl davamhh[a tesil etnrir, Heqiqiplastifikatorlar isa bu gdstaricilerin hamrsrnryiil$llaiidrlr. Meselen, prrrafin tebii kauguk iigiinpservdoplastifikat,or sayrlrr, iigkrez-ollbrrlat iseselltilozarun efirleri iiqiin heqiqi plastifi;<ator,Cur.

P,:llimerlegme va ya polikondenslegmer yolu ilesintez olunan polimerler da maselan, polivinilspirtinirr sade efir'leri, adipin ve sebasin turgularLrunpolielirlari ve s. plastifilkator kimi istifado olurlur.Polimer plastifik.atorlan n miisbet cehat i ondanibaretdir ki, o memulatrn sethine miqrasil,a s11111,

su vo iizvi helledicilarde ekstral,:siya olunnrur.Polimer plastifikatorlanrr axrcrh[r zz oldu[u tlgtinonlar adeton monomel' ptrastif ikatorlarla birlikdeistifade olunur. f'olimer kompozisiy'asrna rks tosirgosteren plastifikatorlar: antiplastifi l<atorl;r adlanlrver bu plastifikatorlar (meselan, xlorlagnuq difenil)polimero elavo edildikde onun elastiklik m,rduluL veqrnlma berkliyi artrr.

Polimerlarin plastilikasi),asr-polimr:rinterkib ino miixtalif uguculufia malik agagun olekullubirlegmaler alave etmakle onun plartikliyi::ri ve yaelastikliyini deyigen prosesdir vr bu prosese

l6:;

plastifikatorun kimyevi tebieti, miqdan, iizlfiliiyii,molekulun rilgiisii va s. amiller tasir edir.

Polimerlorin plar;tifikasiyasr isa miixtelifaruillarin (mexaniki, temperatur ve teryiq)tasirinrlen polimerin emahm yaxqrlagdran birprosesdir.

5.T.Piqmentler

Pc,limer kompozis iya materiallanna m0eyyanreng vermek iigtin elave olunan kimyavibirlegmalardir.

Pi,lnlentlor tizvi va qeyri-i.izvi olur. Uzvipi,qmentlorin osas xiisusi)ryeti onlann renglenacekmrihitd) hell olmasrdrr. tfwi piqmentleraazopiqrnent azolaklar, politsiklik piqmentler aiddir.Hollolan ronglayicilcrin hallolmayan halakegirilnesile ahnan iizvi laklar da bu qnrpadaxildir'.

Tarkibincle turgu qruplan olan rengleyicilerimetal (84 CaMn) duzlan va qeyri-tizvi asaslarla -Al(OHlr3, esasih rengleyicilari ise turgu xarakterlimaddelrrle gdkdiirmokle tizvi piqmentlarege virmol,: olar.

He llolan piqmentlor miivafiq olaraq sintetikpoiimerlerde, lraplard4 aromatikkarbohidrogenlarde, spirtcle va suda hell olurlar.

Qeyri-iizvi piqmentler polimer ve iizvihelledici.lordo hell olnradrqlan 09iin yiikr;ek

166

miqras.iya davanrhhfura. malikdirler. OrLiar isti liye,igr[a ve atnosf,era qarrlt davamhhprna g;tire i.izvipiqmentlarden iistiin, tiftrna qabili,rrl'etine griro isegeri qahrlar. Piqpentlor l.abii (mineral) va sintetikolurlar. Rengine, giire piqmentler axrcnn atik (a!,qar4 boz) ve xromatik (mavi, san, yalrl. qrrrnrzr,a,[, qehveyi va s.), totbiq sahosina gdre isedel<oral.iv, qorul/ucu va meqsedli (bak:eriyrLlar:aqargr') olurlar.

Piqmentler 6z asas funksi'ralann. yerineyetirmo,kle yana.gr digor fi.rnksiyalarr dl yeriney,el.irirlar. Bete ki, piqrrrentler el a<1el:,nrlirici ilebirlagerak kompozisiyanrn mexaniki va istismargristerioilerine miisbet tesir edir, rnetal a r'adanhglkorrozil,ad6 qoruyur, bezri hallarda ise ar.timilrobrolunu oynayaraq ge:rnilerin sualtr hissesina,hidrotexniki qur[ulara denizdo olanmikroorqanizmlarin yaprgmasrnrn qari;rsmr rlrr.Qe;vri-iizvi piqmentlor a1i (TiO2, ZnO), lito,pon(10% ZnS +70% BaSO+), san (CdS), qrmrzr (CdS-t tldSe), gtiy (CoAlrOa), yagrl (CrzO:r) ve qara(duda) rongli olular. Qeyri-iizvi piqmenller ytilseksrrulrrmrl emsahn:l malik > 1,55 dispe,rs to:zliudrr.

Piqmentler aEafirdzkr telablero uygunolmal rdrr:

- Giine;i igrfirna ve diger atmo:;feramille,rinin tosirino qargr davamlrolmah;

t6'.1

Temperatura (taleb olunan gekilde)davamh obnal;

- Kimyevi va frzioloji cahetdenolmamah;

- Miqrasiyaya davamL olmah;

inert

- Maye, Ozlillii ve toz hahmda olanpolimerlerin renglenmesindo homogenolmah.

Bir gox doldurucular (TiO2, ZnO ve s.) eyniztmanla polimerkornpozisiyasr tigth piqment(rengle,t'ici) kimi de istifada olunur.

Mtixtelif polinrerlerin ranglenmesinda,piqmerrtin segilmesincla polimerin tabiati onunfi:ziki vaziyyoti ve ya formasl (maye, erinti, toz,d:mev:r, kiitlo, lif ve s.) nezere ahnmahdlr. Ivfaye,erinti, tc,z hahnda olan polimerlerin renglenmesinisbeten asan olur. Beleki, reng komponurtlerininqzrngdrncrda ,qangdrnlmasr zatrriLnt asan qaflgr veh<rmogen k0tle ahnmas t zamant yaxgr paylanrr.Bozi h allarda renglems polimerin sintezi prosesizamanl monomerde hall etmekle heyata kegirilir.Polimer mohluluna ran,g elave etmekle da polimerkompo zisiyasrnn y.xgr renglorunesine nai[ oimaqolur. Ererk hahnda olan polimerlerin ranglonmesiprosesi n.isbatan getin hslata kr:girilir. Bu zamanbagqa r.emoloji proseslerin (deneverlegmo , toz veya erin:i vezilyetine salan) heyala keqirilmesi telebolrrnur.

168

Polistirol ve onun sopr:lims;d3ripolimetilmetakrilat ve onun sopolirnerl:,ri geffcrf veqeyri -geffaf renglarle yaxl;r ranglanirler.

Fenol-formaldehid oliqomerlari adetenqahveyi ve q{ra rengde ,rlurlar. Polietilen bir goxp,iqmerLtlerle renglene biilir, mesalen, san rernglipolimer kompozisiyasr almaq iigiin 5K markal sarrpiqmentden 0.05-0.1 liiitla hissesi clal'er etmeklazrmdrr. 100 kiitla hissosi polietilerre 0.05-0.1 liitlehissesi piqment elave etdikde istiyeda.vamhhgr2100C olan kompozisi;ra almaq olar,

Umumiyyetla, polietilen qlrmrzl, giiy, yagrl,qar4 aEL qehveyi kimi tenglerla rengk,no biler.Istifade olunan piqm.ent 0,05-0,li kiitkr his;sasi

intervallnda ola bilir. Duda ile renglenenpolietilenin istiyedavamhhgr 2600C-dir.

Rezin senayesindc d;r bir qox piqm,:ntlerdon -litopon (ZnS +BaSOa), ali piqment (TiO2-rBaSOa),kiikiird siimesi (Sb2S5), clemir oksidi (Fe;,Or), sanpiqment piqment (CdS), yagil piqment (CqO3) ve s.

istifadc olunur. Bir gox piqmentler rezinin qocalmaprosesini stiretlondirir. Ilele ki, giinerq r,e igrqgiialannr yax$l kegirir, bununla da ozonun,o1<r;igenin kauguh makromolekulu ile giirtigmasinias;anlagdmr. Ona gcira de gin sena'yesind:r istilladeolunan piqmentler bir sra teloblaro (yiil.:sak

dispenslik, igr[a davamlrhq, vulkanlagrna goraitinedavamhhq va s.) cavab verilmelidir.

r,69

5.8.Antipirenlor

Polimer kompozisiyaianrun xarici tasirdsn veyir ilz-dzijne yanma tehltikesinin qargrsrru alrnaqtigtin istifada olunan kimyevi birlagmelerdir. Bubirleqnrelarin tarkibinda xlor, fliior va s. kimielementlor vardrr.

Antipirenlar polinrer kompozisiyasr ile vaxgrqiLngmlL, materiahn fizjki-mexaniki xzssalerinipislagdinnamoli, rangsiz olmalt ve zeherliolmamahdrr. Bir gox hallarda onlar atrnost'ertezyiqira qargr davarnlr ve yiiksek dielektrikxersselerine malik olmahdrrlar. .,\ntipirenlorin tosirmexanizrni ikiii xarakter dagryr:

l. Polimerin piroli:a u$amasrnrnqar$lslm alrr ve yanan qazlann aynlmasiiretini aztl<Ir;

2. Llguculuq xasselerine malik olmayan,yanmayan qazlar amale getirir.

Scnuncular piroli:lde emele gelen qazlannalovlanmasma ma[e,:lur. Antipirenler polimerkc,mpo:zisiyalarr ile qar;,rhqll tasirine g<ire iki qrupabd,liiniirhr:

L . inert a.ntipirenler;2. Kimyavi aktiv antipirenlar.

. Int:rt antipirenler polimerle kimyevi qarqrhqhtesiirda olntur ve kompozisiya ila bircins -"*urii.iqangrq omele getirir. Kimyevi aktiv antipirenlerpolimerle kimyevi reaksil.aya giri rler.

l't0

inert antipirenlero fosfat turgllsunun efi rlerini(ii9kr:e;zolfosfat, kn:zo1difl:nilfc,sfat,oklildifenilfosfat, iigoktolfosfat ve s ) rnisalgdstorrnek olar. Bu antipirenler esasenpolivinilxlorid, poliuretan. poliv inilasetat,nilrosetliiloza, fenol-Ibrmaldehid vil poliefirqshanlan iigi.in istifade olunur.

Stibium t<iremeiari (stibium 3-oksid veiigfenilrstibium) antipirer: kimi odackrralnilllglartrrrr, eyni zannanda polimer k,cmpoz isiyasilmng,rlIaflrSrna da tesir edir.

Terkibinde 50-801lzo xlor olan xlorlasmrqparafrn poliolefin ve plastifftasiya olunmugpotivinilxloridin yanma:/a qar$r da.l,:mrhlt[rnrartrrr. Sink boratrn (2,ZIO.B2O3.II2O) trrrkibindehalog,err olan birlegmelerle birge antipir-en liimiistifadcsi daha effektiv netic aler verir. Bel.eki,ytiksek temperaturda suyu sink xlo,rid, bor turr;usuvo sink oksixlorid amale getirir. Bu maddelar is,a dzntivbasinda materiala odadavamhhq xasscs ini v,erir.SinLk borat xtisursile slibium 3-oksjdle bi::ge clahaetlektivdir.

Kirnyevi al:tiv antipirenlare halolqenli iizvibirlegmoleri (bromlagmrq alifatik efirlari (I5-33%brom), tetrabromftalanhidridini. bromiigxl ormetanrvo $.) ve terlcilbinde fosfor olantetrametilolfosfoniumxlori,li (HOCH2)aPCll misalgtistermek olar. Bele antipirenlar pc,liuretan,epoksid ve polielir qetranlan tigtin istitado olunur.

l7t

,dntipirenler polimer liompozisiyasrna lO-ZOqromiqdannda elave olunur.

5.9.Sii retlendiricilar

Kompozisiya materiahnrn hazrrlanmasrndaprosesin getme mtiddarini azzltmaq (fiziki_mr:xaniki ve istismar gilstericitrerina menfi tesiretrneden) rigiin istifade olunan kimyevibi:lagmelardir.

Dolcluusunul poli mer.e alar.e edilmesi zamantonun tasir mexanianini yiiksettmakle polimerinmdhkernliyi artrr. Siiretlandiricinin igtirakr ilahemin :roses bir nega daqiqeye, igtirak etmedikdei5;r pnrses 1400c-de 3-4 saata baga gelir vewlkanizatrn fiziki-mex,rniki gdstericileri yiikselir.Siiretlendirictrin e lave edilmesi rezin qangr[rndaktikiirdiin geki nisbetinin azaldrlmasrna da- Jebabohrr.

Siiredandiriciter iki ciir olur:1. Qeyri-tizvi stiretlendiriciler [MeO,

ZnO, PbO, Ca(OH)2, IQCO:, NaCO3va s.);

2. Uzvi siiratlandiriciler (ammonium vametal duzlan, tiuramlar,ksantogenatlar, tiazallar, aldehid_aminler, quanudinlar ve s.).

Qeyri-iizvi siiretlendirici olan pbO_i zeherliolclufiurdan ondan isdfbde olunmur. Owi

t72

siiratlendiricilerclen isti facte etdikde ehti yath olmaq

la::rmdlr, gtinki adi iisulla hazrrlanan rczirt'

qangrfirna bu siiratlendiricileri elave etrliJ<de (arzu

otunrnaz; vulkanizasi,v'a, prosesi tez geda biler va

neticade vulkanizatrn 96slericilori pislegor'

Rezintanmig parqa hazrrlamaq tlgiin istifade

ohrnan siiretlendirir:i dimetildiliokarbonat-

natriumdur:CH

CH:l II

S

Tiaramlard,an siiretlendirici kimi istifade

etdikde 0,57o tiuram,, Zo/o-a qadat isa ktkiirdgdtiirmak lazrmdrr. Rezin qanqr[rndl tiuram

iiiiretlandiricilardan isti fada olunarsa, u:llonizasiya

prosesini mi.ixtslif tisullarla (presde, lluxarla, isti'lnava

ite va s.) aparm:rq olar' Sanaye nriqyasmda

srxh[r I 400 kqim] c,[an r.eftametiltiuralrd isulfiddan

g;( istifade, olunuir. Siiretlendirlci kimi

ietrametiltiuramdisulfictden istifade etdikdo' o

v,ulkanizasiya prosesinrlc' igtirak eden kiikiirda tesir

ederek, onu al<tivleqdirir ve kiiklird lriladikrlhnm

emela galmesina sebeb olur:

1

,..N-C-SNa

t73

CII; /CHr CH-'\ ,/ CH,

\tt.('--s-s-c-N +g -- J1{-S-}S{--N.r *+

cYt{ || ilt.,r,c(, il il '(,,,',

bSSSS

cHi clt,\,<-',).u--c-s-c-l{\ +Sz

Crir ll tl CH,

SSSi.lrsttendirici kaurlukun 0,25-1,5 %,-i qeder

ge,fi.iriiltir.Rr:zin sonayesinda kiikiirdla vulkanlaqmada

istifadc olunan siiretlandiriciler haqqrnda qtsa

malum ll. aga[rdakr cadvelda veritmigdir.

Cc<lvel 5.3.

Kilktirdlii'vulkarrlagmanrn siiretlendi ricileri

Dt-(2-

ben:{iazoli[)

disulfid

(altzLks)

0i,)

01:).$0l.t c,Hr

z' "'.\-s-N "4,,

\. s./ c:Hi

cll r /raq:\.lt-{-S C-N

cH," ll ll \'n,,

t75

!nra)1!-si

Adlart Kinryavi formuluSrxh-

E',

kq/ml

Orimo

tem -

au,o{l

l\le rliaptobe

n-zliazal

(kaptaks)

l s20 >t70

'.2 1540 -t?0

N,N'-dietil-

beru4iazolil-

sulf:n amid

(sulfenamid

)

| 140 170

4 'lbllam€tilti

U-ranmon

o-sulfid

(tiuEm)

1400 I r0

cl{rI

HC-O-C-S-NalilcHr s

5.l0.Antioksidantlar

Polimerlsrin \re ya kompozisiyamateriallannrn "qocalrnasr"run qargrsrnn almaqmoqsed i ile elave edilcn xiisusi komponentlerdir.Antiokr;icantlar kimyavi va t'iziki qruplara b<rliiniir,kirnyevi antiol<sidantlar dra ciz nijvbasinda agafrdaklqnrplar.r biiltiniir:

l. Ilirli ve ikili aromatik aminler;2. Aromatik diaminlar;3, ,,\romatik aminlerlo aldehidlarin

kondenslaqma mehsullan;4. Irenollar.Fi;dki antioksidantlara antioksidantlara

makrohristallik mum, l\F'i erintisi (paraf,rnden,serezin'len ve pehalaturndaa ibaratdir) ve s. aiddir.Fiziki antioksidantlar kompozisiyanrn iisttebaqesinde qeyri-aktiv krmyevi tirtiik 1,a166r."0onu atnrosfer tasirinden qoruyur.

Mrlumdur ki, polirner materiallarrn "qocalma"prosesi onlann xasselerinin (mcihkemlik, elastikti(

t76

5 IzoFlo-

pilk;an-

togr nai

natriunl

(ksa nto-

genr j

t400 t.26

barklik va s.) saxlanmast z,arnanl deyigmcsi ile baq

ver:ir. "Qocalma" prosesi asas etibarr ilo ol'lsigellin,

oz.onun, temperaturun, iqrq giialannrn, ior'laqdrncr

gtlalann, mexaniki deforrnasiyanrn ve s iunillniniesirindan baq veren dcrrtruksiyamn ve 1'a tiki)'ma

reaksiyalarrmn neticesiclir. "Qocalma" tremginin

ugucu kompone.ntlerin F'olirner materiallanndan

buxarlanmasr neti.casindo Lra$ verir. Adetern, polilner

kompozisiya materiallann "qocalmasr" pr':sesi bir

nege arrrilin eyni zamanda tesiri neticesinde olur'

PoLimer kornpozisiya materiallanlrrr merruz

qaldrfir "qocalma" prc,sr:sinin sabebindan asrh

olara[, ontnla miibariz:e msqsedi iigirn istil'ade

olunan komponentlar<le miixtelif o'lur'

"Qocakna"ya sebob olan amillerdon etl baqlt':ast

hirvamn oksigenilir. Bu tralda ba9 veran oksidlerlma

dr:stnrksiya reaksiyastnln qar$rslns alan vlr ya onu

zritlede,n 1ti6l!l16rrlar antioksidant acllantr'.

r\nJioksidantlann tesirinden oksidle:;ma

prosesinde yaranan peroksidlor pitrqalEmlr'

Oksidl;1qme prosesinin qarsrsml ahnaq tigiin

arrtioksidant kimi fenol, aromatik anin, r;ulfici va

merkaptan istifatla olunur. Antioks idantlar sist'lme

0,0 l-39'o miqdannda elave edilir'Antioksidant kimi istifade oltman

difenilaminin tesirg6r;temrek olar:ROO'+C6I{rNH{o[I,: --Cl6H5 -1'{'-C6H5+llOO' -'

mexzmizmini agag:Ld;rkr ldmi

RO0H +co[Is--]'{'- Crol{s

RO' + C6ljs-NO'-- C6,H5

ti'7

Onele galan Cifeniloksiazot radikahnrnyaranmasr praktiki olarag stibut edilmig<lir.Yarannug radikal asanlrqla R' vo ROO' radikallanilo birle g;,rak s,abit hala l<egir:

R' + C6H5- N - CoHs - CoHs- N- CrFIs

E oRl

va ya

R(tO' + Ct,Hs- N - C6H5 --, Cofl; - N - Col-ls 'r Clz

6' oRl

SenzLye miqyasrnda en gox istifade olunanantioksidantlann qurulu$u va bazi gdstoricilericodvelda verilmigdir.

Cadvel ]i.4.

Antioksidantlarrn bezi gristaricileri

178

Sr;:a

Nr-si

Adlan Kimyevi formul.rSrxh-

!r,kq/rnr

Orimetem-IU,,C

I,)

J 4 5

I l)alaok-

sineazon (D,OI 120 128

,,L Fenil-P-

naftilarni

n (neazon

D)

(3)l''(?108

,J 1,2-

merkapto

benzlmrd

ozr:l

t};,#"t 4,10 290

.4 1 ,.t-

dilenile n-

diamin

,/:\\'4 ,a-:\'-n'\_/}'=\r /r)

151 ,5

-"r(i5 2,.4-

di.amino-

difenilam

in

NH,'-.,. -, r-\r'-\ / - ':HN-^--.,)NH-\\ /,)

'i-i,' \E-J

158

Pc,limer kompoidsiya materiallalrnln

"q,ocakna"ya qargr da',,'arrrhhfrm artrrmaq maqsedi

ile onlrra ele birlegn:e (antioksidart) elarre olunur

ki, o hor hansr bir destnriksiya zama yaranan aktivrildikaln qevirmekle dr:struksiya prosesi zarnant

yaranarl aktiv radili:a.llan az aktiv radikala

1.,t9

gevirmrrkle destruksiya prosesini dayandusrn, eynizaman<la, polimerin molekul kiitlesinin azalmasrmnvo qunllu.qun rleyigmasinin qargrstnt alsm.

5.1l.A ntistatikler

Pcliraer kompozisiya materiallannrn sethinde

yaranmrE elektrostatik yiikii azaltmaq meqsedilaorrun sathiner ve ya tarkibine alave olunanbirlagrr elerdir.

Pc,lirler kompozisiya mirteriallan yiiksekdielektrik gdstericilerina malik olduqlart iigiinonlann sethinde siirtr,inme ve batqa tesirlerhe,sabrLa elektrostatik yiik toplamr. Bu yiikiiantistatiklar l.egirir ve ;'a da[rrlr. Antistatiklorinte:iir me)i:anizrmi polimer kompozisiya materiahntnel,:ktril: kegiricilik qabiliyyetinin ytiklenmesineesaslanrr.

Arrtistatik kimi etektrik kegiren materiallar,drti,ik onale getire bilen polimerler ve sethi-aktivmaddelerden istifade olunur. Elektrik keqiren

mnterizLllrrr ya kompozisiya materiahmn so*Iina

mohlul trahncla g.rkilir, ya da k.i, kompozisiy'anrn

terkibirro doldurucu kimi alava eclilir.Ortiik emalegetiren polimerlerin va sethi-aktiv

maddelerin evvalce duru mehlulu (0,14,0%-lDha.zrrla:lr', sonra mamulatrn sethina gekilir.

Elektrik kegiren yi.ihsak disrpersti materiallaragi.imiiq l.ozu, qalay oksidi, hiqroskopik duzlar

180

({)aCl2, LiCl, IvtgClz) 'ver duda daxildi:" Elel*rik

t.gi.to doldunlcular (mis, demir, aliimin ium

tozlan, qrafit, duda) kauguk ve plastil:. kiitlalarin

torkibine daxit edilir. Bele doldurucularrrn tasir

mexanizmi polimer konlpozisiya materiallarrrda

elektril,: kegiren quruluqun yaranmaslna ;rsasllru'r'

'l'esir mexanizi doldurucunun miqdanndan'

ndvfinclerL onun qanqrfi,a verilma iisrtlttndan ve

p,olimerin tebietinden asth drr'

Arrtistatik kimi isrtilade olunrm iirti'ik elnele

gedron maddelal:e miixt'alif funksiorrral qruplarr olan

iolimerler maselen, poliakrilamirt ..aiddir'iunksional qrupu yatl zloncirde olan p:limt:rler'

e,sas ze,ncirde oian funksional c1ruplu polir:nerlerden

claha g,cx antistatik effelrto malikdir' Antistatik kimi

istifaio olunan sathi-aktiv maddelar esrrsrln litlerin

ve plastik kiitlalerin istehsahnda tatbiq olunur'

5.l2.Mesamreemolegeti riciila r

Qazla doldurulmuq rnateriallarrn altnnast iigiin

polirner kompozisiya materiallartna el:rve olunan

madde,lerdir.Ivlesameem,elegat iric'ilere ktipiiklen'lirici

agentler, qazenlalegetiriciler, por'cfor, ctaxili boq

ol an dotdurucular aiddir.I'olimer liompozisiya materrialrtrdan'qazla

,ift:ldurulmuq mamulat alnraq iigi:ur evvetrca

,dzltiaxrcr trataa otan krrrnpozisiya atmos 'er taryiqi

r8l

allrnda qazla -qangdmlrr (mexaniki k<ipiiklanme)'

Arlaten polimerin kdpiiklanmesi sathi-aktiv

maddelerin hesabma kompozisil'anrn btittinhacmind:r beraber paylamr ve onun barkimasi Liqiin

liuzrm olan miiayyon miiddet arzinde kdpiif iin

sabitliy'ini tamin edir.Me:<aniki kcipiiklenme mtixtelif tipli

qa.nqdt:'rcrlarla tamin olunmug, gaquli veziyyatde

yr:rleqdirilan silindrik avadarrhqlarda aperlll'Avadanlrgin aqa$r hissosina sr>ltlmrq hava verilir,

sc,ff& tLai:lr kiipiik qelibs tokiiliir ve berkime prosesi

qolibdo aParrlrr.O:zliiaxrcr hahnda olan polimer kompozisiya

materiirll yiiksak riezyiq altutda quladoydunrlduqda ewelcaden hazrlanmrg polimer

erintisi va ya pastasr qeliba dtiikiiltir' sonra ise qalib

a'rtokl;rva yerlaqdirilir ve teryiq altrnda qazla tiI'I2,

CO2) C,rydurulur. N0r'beti marhelade ise qalibde

o lan klil lenin jelatinlegrnasi tigiln temperatur arttrtltr

v,r tazlirl azaldrlLr. Bununla da qanqrqda hall olan

qazrn miqdan keskin siuratde azaltr vc o. qangtfm

bltiin hocm.inda berabor paylanan qaz qzrbarcrqlan

goklirrrla ayrrtrrr. Nsticeda polimt:r kompozlisiyasrnm

hecmi artrr.Polimer erintisinin qazla doldurulmast ve

onlardarr k,Spiiklenmiq memulatlann ahnmast

ekstruder va tdkme mtqrnlannda apartltr. Proses'

avadar.rhlrn silindirinde tezyiq altrnda verilar'

trrsirsiz qazrn igtirakr ila gedir. T'ezyiq altrnda tokmc'

182

zirrnarn qazla dc,ldurulmug polimer arinti.si soyuqliikma qelibine 'yeridilir. Tezyiqin kesllin qekildeazalma.sr neticosinde qaz faza aL.1,r'rlrr vekdpiiklanma bag verir.

Ijkstruder vo tazyiq altrnda t6kmo i.isullan ilepenopollivinilxlorid pernopolialkilsi.loksanlar v;r s.

alrrur"Polimer kornpozisiya materialr qrzcrrrlarken

buxar hahna keg,en aqagr qaynama tempr:raturunamalik mayelerla doydurulur. I-Iebb geklirrde olantermoplast polimer alajir temperaturda < aynayanmayelerle doydurulur. Susp:nziy,adapolimerlegrneni lbuna mi:;al gcistermek olar. Buzanlan monomer ve :/a maye ,ele segilir ki,monomer mayedo hell oldulu halda ondar ahnmrqpolimer bu mayede hell olmasrn. Penopolistirol butisuila almr. Polinrer kompo:lisiyasrndam esameemelegetirici kirn i poroford an, 1l-,7', - z:.z,oltis-

izobutironitrilden, azodil.:arboneLmidclen,diazoaminobenzoldart v:: s. istifade olulrur. Bubirlegmaler pargalanda lrl2 ayrlrr'. NalICO3-tinpar,;alarLmasrndarr ise CO,u qazr ayrir.

t8:i

Cedvel 5.5.h{iixtalif mesamaemalegatiricilerin esas

6ste,ricil eri cedveldeenS

Ns

si

Adtarr Kimyevi formuluOri--mi)tent-

TU,oc

Par'-

{)a-lan-ma

tern-tu,oc

talaz

ode

di,t;ttt'/q

I :l 4 5 61 Azo-b;s;

form.lnrid

I{,N-f-N=}\-g-NH,

oo20:t 235

"z5J

2 Azoci-

izo-

butiro-

nitril

.r{ y13

,z f-N=N-t.,CHI CN NC CH3

104 t20 :28,:)

J Diazoarni

no-bt:n-

zol

./;--.\ /;--].\/ \)-NH-II=I{ / \)98 I 5() 113

N,N'-

dinitrozo-

N,Nr-ci-

metilleref

-talani<[

cH,N- cl:-\)c-N-'1H.,--l ll \-L' ll IoNo o hro

114 118 :lzt)

184

:; Ben:zosul

fo-

q idrazid

1-\ -<, - fJH-NHz\=_z 11

o

t(14 r55 2s6

5.l3.rlntimikroblar

Polimer kompo:uisiya mal,eriallannda

rnikroorqanizmlorin hoy'ati fealiyyetini dayandrrmaq

va ya oniann inkigafim, q.o:lalmastna

mohdudlaqdrrmaq kimi tfunksiyanri yerine yetiren

trirlagnlelerdir.

Lak-boya 6 rti.ik kom pozisiyalanna a :timi krob

elaveler daxil etdikda antimikrob <irtiikler atrnrr.

l\ntimikrob tirtiikle,rin terkibina agafrdakr

antimikrob antimikrob rlaxil etdikde prepiratlardan

biri da:dl edilir:

1. Kimyevi konservantlar (sorbin,

benzoy, ['-nitroben:z-oy turgularr,

onlann dttzlan ve efirlari);

Antimikrotr (tetraskilin ve onlarm

tciremeleri);

3. Ballterisid tasire malik 'olrrn nretal

ionllarr(giimiig va s.)

2.

I135

furtimikrgb <irtiiklar konservantlarrn ve ya

antibiotiklerin lak-boya drtrik kompozisiyasrna

el:rvo olunmasl, sonra onun miihafize olunan

se'.ha gokilmesi, hazr polimer <irtiiklorin

kc nr;erv-ant mehlullari ile emal olunmasr va

mr:lal ionlannm drtijk emalagetiren

pc lirnedarin tarkibina daxil ,:dilmesi ilo allnr.

186

\/I FOSiL. POL,I}IER KOI\,IPOZIISIY,A'NTATERi]\LLA RII]NIN ASAS NO\{,ARi

6.l.PLAs'I'i K xtilr-ialon

Ilmal zamaru dzliiaxlcr vo ya yiikssl< elastikhalda olalr polimerlor asasrrda haztrlanan vegiigevarrr halda ir;tismar edilen materiallar plastikkiitlaler adlamr.

Diger PKM-de oldu!,u kimi plastik liitlel,arindo torkibine q:rgrhqir qan$an ve clarlgmayan

miixtalif komponentlsr daxildir. Komponentl,lrinpaylamra xarakterindon asrh olaraq plasdt kiitlalerbir (homogen) ve gox Qrerterogen) fa:zah olur.

Ilomogen llazal plastiklerda ise polirner,

dispers miihit (e,laqelendirici) funl.siyar;rrrr ye;rina

yetirir:. Bagqa k.omponr:nrtlarin her bira poli;mer

mi.ihitinde ayncet faza tegkil eder:>k disperslogir.

Heterogen plastiklerda hem adsorbsiya- hem de

doldurucunun sethi ila olaclelandirici arasm,la geden

kimyav'i reaksiya h,:sabma dold.rLnrcunun

hissecikleri ve elaqelenclirici arasrnda mcihllem

rabite yararur. Br:na gr)ra de qangriia edil:>n xeLrici

tesiir biittin hecm ii:zra barzLbar paylamr.

elaqelendiricinin miieyyon bir hissesri doldrrrucununserhinin tesiri alhnda olur. Bu hissenirr l)ayr gox

olduqda, erintinin d,ziiiliiYii ve Siiqale:;metemperaturu yiikselir, borkime stiroti vo doracesi,

hornginin kristalk4ma deracasi de de,yigir.

r87

M,rlum oldupu kimi, polimerler termoplast vetermoreal<tiv olurlar. Bund;ur bagp, har bil PKM-indc,ldunLlmug 'r.a doldurulmamrg kimi nrivlari vardrr.Bu tesnifatlal plastik kiitlelere da aiddir. Digerdc,ldunLlmug materiallarda oldufiu kimi plastikkii,tlalal do doldurucu qaz ve kondensleEmiq haldaolur. Sonuncu halda doldunrcunun elastilJikmi)dulL1 polimerin elastiklik modulundan bdytik(yiiksok modullu doldurucular) va yaxud kigik(a;a[r rnc,dullu doldurucular) ola biler.

Aqailr rnodullu doldurucu kimi esasonelastonLerlardan istifrrda olunur ve, onlarelastifil<alor adlanu. Elastomer istismarz*rtrranlbti.ttin ternperirtur diapazonunda yiiksakelastik halamirlik ,rlan polimerler v,J onlann esasmda almanm:rteriallardrr. Elastomerlcrin tipik niimayendasikauguk \re rezinlerdir. Bu materiallar kigikqtiwanin tesiri altrnda Qox bdyiik ela^stik

de form as iyaya ugrayrlar.Temroplastlar arasrnda polietilen, polistirol ve

pc,livin ilxlorid esash plastikler homogen veelastifil<asiya olunmuq, qazla vo mineral tozlarladc,ldunLlrnug Eakilde geniE istifado olunur.

Pc,lirrtilendan hazrrlanmrg plastiklar goxasanhq la. form.alaEaraq rniirekkeb formah rnomulatagevrilir. ,\1mmr9 memula.tlar mexaniki ve kimyavite:;irlerrr ,qarEr davamhlr$, aga[r sxh[r vs yiiksekeft:ktril izc,lyasiya :rassesine giira digerpl:rstiklerdan lbrqlenir.

188

Qeyd etmok laz,rndtr ki, polirltilenden

or.rli, iisulr: ile ahnmr$ niirrrunelarin

inolekutdtiztimtii quruluqunda mtxterrf irkiiilii(r.i\ksek. tazviqli poiietiletr iigiin l-10 rrlknl, ar;a[t

ie,zviqri potietlieritigtin I-20 mkm) slerolit]er olur'

Steroittorln tilgii teri esasan memulltrn haztrlatrma

,,, soyudulma rejiminden asrltdr' l''rlief ilen

datrlarlan itkin niimulenin sferolit cprru luqu

ira,t*,n istiqamotinde rrizamlanmtqr fibril q-uruluga

ker;ir. Iluna gdre de mermulatrn :<asso'si ni arrcaq

ilkin niimunenin xassesii 'Ceyil, hem de rrramulatrn

ko nfiqtrrasiyast ve haztrlanma rejimi teyin r:clir-

po,tivlnitxtoria plastik ktitlolerirro adcrten'

trrmami le va ya 50i6 vinilxlorid mirn qalarmda

ilrr,.", poli*". i'a sopo tirnerlerden ahnmrq plastik

kiitlelei: aid edilir:. Bu plastiklor nisb'eten rqaft maya

dsy"oi, ya*qr fiz,iki-mex amiki ve elel<trilk xasse'leri'

tl,"y"i'i davamhhfir 1'6 1n55'slerin rrLorlifikarsiya

of"or"u qabiliyysiine p;dre digar plastiklerden

Ilarqlenir. ^ nuridan ba$qa grlivirrilxtorirldon

iormoplastlua :<as olan biiflin nnolurn [sullarla

*:,Xr.tif materiallar vr) memulatlar akraq olar'

Biitiin bu iistiinliiklerino gore politrinilrJc'rid asaslt

rrlastik kiitlelar gox genig yayrlmrgdrr'' B,*1" poli:uiniixlorirl plastil,r kritlelelerinin

tenkib ina polimerle yanaqn plasrtihl"ator, dolduucu'

rengteyici, xiisusi elavollrr ve baqqa l'lr:rr'pone ntler

a" Ir.itai.. Biitlin komponentler, elece &r polimer'

rnateri ahn teyinatrndiuL, onun ernal ve istismar

189

$elaitin,len, npya deyorinden a:;rlt olaraq ser;ilir.

Bete [.i, ekstruziy4 tezyiq altmda tiikrne ve

kalandrlayna iisullan ile adeten, suspenziyada ve

ktitlade (blolida alurnrq) polivinilxlorid emal

olunur. Diger komponentlerin rniqda:rmdeyigm:kie miixtelif n<iv polivinilxlorid plastikkiitlelari ('r'iniplast, plasti.l,:at) ahnrr.

Viniplast. - susp,enziyada ve ya lateksda

alnmrg polivinilxloriLddan hazrrlanmrq sert

termop lastik materialdrr. Onrur terkibinepc,livinibJoridle yanaqr, polimer ktitlesinin 109/o-e

qe'der strrbillergdirici, 0,5-l %o-a qeder -va$layrcr,200%o-:t qedar doldurucu, 35Yo-e qader modifikzrtorver 5-I()9''ire qoder plastifikator daxildir.Sabittegdirici kimi qurliugunun iizvi ve qeyri-tirz.vi

duzlan nclan (qeyri-qeffal' materiallar iigtin), rltlvrisi:stemin 2-ci qrup merallanmn (geffaf mater.iallar

O1;tin) v,a 4 valentli qalayrn (hedden goxqeffaf

materiirllar tiqiin) tizvi t,ijremelerinden, ya[laylcikimi a lifatik karbon turgulanndarl onlann kalsirum,

krdmium, qurr[uEun duzlanndan, dolduruou kimiise Ctr(CO3);,, azbest, oduncaq unundan istilbdeol.unur,

Viniplast yanmlr, adi avadanhqlarda qox

a:;anlqla. me:<aniki ernall olunurc. O, miixtelili niivyrrprgqanlarda (esas,en polivinilxlorid ve

p,erxlorvinil qetranl esasrnda) yax$l yaplgaraq

birlegir. Bu birleqmalerin mtihlomliyinin 80-90%-

ne gatLr. Viniplast turqulann, qelevilerin ve alit'atik

190

karbohidrogenlerin tesirino qargt davamh, ;'Corltl ve

arcmatik karbohidrogenl;rrin tasirine qar$r isa

da'r,amstzdr. O, polietilen plastiklerino nisboten

daha getin formalagrr.Viniplast ve:req, boru, dane ve 1oz hrlllnda olan

yanmxammal geklinda buraxthr ve ondan

kalandrlagm4 preslemer, taty"iq alhnda ttiluna

iisurllan i1e mtixte,lif memulatlar ahnlr.

Plastikat - plastifikasiya olunrnuq

polivinilxloridin plastiklaqmesile ahnmrq plastik

krittartir. O, suspenziy.ada ve kijtleiie ahnmtg

p,rlivi,nilxloridden, he.m dc polivirrilxloridlevinilasetatln sopolimerir:Lden altntr. .Plastikatrn

tarkibinde polim,:r (100 k.h.) plastihkatorla (30-90

k.h.) yanaqr, 3-l:5 k.h. termostablizator, 2t)-30 k'h'd,olduruLcu, l-3 k,h. yaiilal'rcr ve 0'1-3 k.h. piqnrent

oh.lr. Polivinilxloridin va plastiFrkatorun

destruksiyasrnln qar$rslnt almaq iigiin plastikatorun

kiitlesirrin 0,02-0,5%o-e'qeder antioksidrntlardanistifada olunur.

Plastikatlarrn almmasr qarrqduma,

plastikleqme ve daneverlogma kimi merholalerden

iberretdir.Flastikatlar suyun, turiunun ve 'q'llevilerin

tesirino qargr davamlt olub, nitrobenzol, dioksan ve

karbohidrogenlarin xlorlu tdramelerin'Je qismen

he ll olurlar. Yzrn[rn ve benzinirL tesirine qargr

davamh olan xiittusi niiv plastikatlar: da vadr' lBele

plastikatlar normal temperaturda beru:inde ve

l9l

l0ll0c-(le yalda 24 saat miiddetinde saxladrqdamexaniki xasssler ciizi deyigir. Onlar 9ox asanhqiaformalagrr ve 1'axgr bigir,

Plastikatdan ekstnziya, kalandrlqsma,prr:sleme va tdkme iisullan ila miixtelif momulatlarah.nrr.

Polistirol esash plastikler viniplastdan dahaas.m fomrala5rrlar. Onlar dielektrik xassesine gtirapolietilene yo:rn olub, op,tiki cehatdan Eaffafdrrlar.Bui plastikler statik yiiklora qargr rlavamhhfiuLa giirevirriplastdan az geri qalrr, nisbcten kiiwokdir va

hellediciisre qar$l ztz davamhdrr. Bela plastiklerinza:haya davamlsr aqa[rdr (10-]2 kQ sm/sm') ve

mikrog:rtlann siiratle uzannlasl neticesindeda[rlrrlar. Bu arzuolunmaz xasseler polimerLerinqii;polegrno temperaturtl -400C-dan a;a$ o [an

polimel ve ;ra sopolimerlarle dolduruLmasl ilearadan qaldrrlrr. Stirolun akrilnitril ve butadien ileenrulsil'ada sopolimerlegmasinden akrilnitril-butadien-stirol (ABS) plastiki alrrur.

Polistirol plastiklerinden tezyiq altrnda tdkmeve eks truziya iisullarr ila m0xtelif momulatlarhazrrlarur.

M,rlurn oldu[u kimi termoplastla.nnformakLgrnasrrrda barkime reaksiyasr getmir. Buenral prosesini son derece intensivlagdirmeya iml<an

verir.Rrnktoplastlar * termoreaktiv qetranlar

esasmda ha:rrlanan plastik l<i.itlalerdir. Diger

192

termoreaktiv osaslt PKM-de oldu[u ]<imi

reakroplastlarda da pclimer faza yiiks;ek srxhqh

iig,5lgiilii quruluga malikdir. Buna ;3dre da

benkclilmig reaktoplastlar bazi xasselarina (berl<lik,

elastiklik modulu, isliy'adavamhl,rq qocalnraya

qarqr davamhhq) gdro rermoplastlardarr iistiirdtir'Lncaq berkidilrnig rea.ktoplastlar ijzltia;ocr hala

kege bilmedikleri iigtin polimer bir neqe nrerhelade

sirrtez edilir.Birinci marhelede molekul kiitlesi 500-1000

olirn oliqomer ahntr' Oliqomer mehlulu ve ya

erintisi aga[r ozliili.iklii oldulu iigiin doldurulmug

oliqomerlerin ktitlaya gi5ra doldumra darecasi hetta

80-8592(, olduqda doldrtrucu olirlom':r fa:za';tnda gox

asan paylamr. R-ompoz isiiyaya digar kornpone ntler

elavcr olunduqdan soffa berkidilmomi;reaktoplastlar f'ox axlcr olrrrlar. Bu sebebdan

hazrlanmrg kompozisiyalar iigtin aqapr tjzltiliikltlqangrcllara uy[un formalaqma iisullan tatbiq olunr-rr.

Ilele reaktoplastlara polimer kompaundlilrr, prerniks

va prepreqiler aiddir.

6.1.1.Polirnr:r komPaundlan

Elektik ve radio avadanltqlartnda. izoiyasi'ya

mirqsedile elektrik ke,giren mtixteli:l sxemlerin,

detallann drtiilmesi ve ya hop'Curulmast iigtilt

istifado olunan polimer, oliqomer ve ya mon()mer

esaslt kompozlisiyalar polimer kc'mpoundlan

t93

acllamr, Polimer kompor.rrrdlannda polimer ve yaoliqomer kirni epoksid va cloymamrg poliefirqertranrnclan, maye silisium-iizvi kaugulldan,mononrer: kimi poliuretan vi) polimelakrililmsi.ntezi iiqtin yararh olan maddelerden istifhdeolunur, f'ermoplast polimerler esastnda hazrlanmrgkompaurLdlar (kanifol, bitum ve s.) gox az istifhdeolunur Berk kiitle geklinde olan konrpaundlaristifado olunur. Bark l<iitle geklinde ola.n bela

kompaurLdlar istifadedon qabaq qrzdrrrl,uaq mayehala k<rgiriiir.

Toyinaturdan as r olaraq polimerkompaundlann terkibine plastifikator, doldunrcu,borkid ci, borkimenin sr.iretlandiricisi ve digarkr>mpc nentlar daxitdir.

Plas,tifikatorlar lic,mpaundun $axtaya ve

borkin.rs z,arnarrr temperilt'urun lieskin deyigmesina

qirr$l davamhlt[rm artinr, istiyedavamhh$rm,dr:formasiya zarrflr,t mdJrkemliyini ve kdvrekliyiniuzaldr'. Doldurucu kimi kvars qumu, kvars Eiiqiesi,

metal oksidlari, sement ve s. istitade olunur.Kornpaundlann hazrrlanmasmda bir stra

terleblar nez.rre ah r. Onlann terkibinde ugucu

komprrnr:ntler olmamah ve berkime zarnarrr yrptlmaminimurn olmahdr.

K ornpaundlar hopucu vie iirhicii olurlar.B,irincilarin ilkin tizliiliilti aqa$ olur ve onlar yaxgt

hopmzL qabiililyetine malikdir. Ikincilorin ise

194

Ozliiltiy'ri biitiin bogluqlarur doldurulmas'trrr temin

edir.Epoksid qotranlarr esasrnda kornpaun'Clar

difi:nilolpropanrn epixlorhidrin \/e l/a. qelevi

miihitdo qliserirrin xlc,rhidrinle qargr|qh tosiri

noticasinde altnr.Ilerkidicinin ndviirrdan astlt olara<1 epol<sid

qetrimmm berl<imesi adi ve ya yiik:sek

temperaturlarda apanlrr. Soyuq berkinLe tigiin

hi:llsametilendiamin, piridin, polietilenpoliamintipl.i az,otlu birlcqmelcrtle,n, yiikselk telnl)erahrda

giryna. 1r"t*.e iiqtin aro:matik amin va yrl BF1-tin

arninle kompleksinden ve dikarbon tlugularntnanhidridlerindan istifaile olunur. Epolcsid

kompaundlarr poliefir, poliamid, polisulfid, kaurluk,

bitld ya[lan !e goxatomlu sp,inler:in qlisidiletir:lerito plastifi.kasiya va modifiikasiya olu nur.

Agaprdz.lii hopucu kornpaundlar kigil<n:rrllekullu

epoksid qetrail, maye borkidici ve dunrlagdrncrdan

istilade etmekle ahnrr. 'Iorkibinde doldurucu olan

ve anhidridin igtirakr ile berkiy:rn iiniiciikompaundlar yiiksJltizlil olurlar. Emal

temperaturuna (80-130uC) qsder q,rzdrnlthqda ise

onlLann dzliiliiyii keskin :iakilde azalrr'

Otaq temperahrunda barkiyen kornpaundlar

birbaSa istifadeden qabaq hazrrlamr. (-le'tran 50-

700C-e qeder qtzdtnltr, ona ardrr:rl olaraq

ptastifikator l'e dollurucu elava ectilir.

ko;mponentler l-12 saat Lmtiddetinde homogt:n qarqrq

1915

ahnana qoder qarrgdrrrlaraq vakuumla;drnlrr. Sonrakompo;isiya 15-250C-e qeder soludulur vefa;ilssi:r qangdrrma ile qrrgrfia barkidici(pr:lieli ienpoliamin ve erimiq heksametile ndiamin)alava erlilir.

Qa.ynar berkime kompaundlannrnhazrlanmasrnda da aparrlarr emeliyyatlannarrficrll gr soyuq berkime oldu[u kimidir. Lakin buhalda komponentler daha ytiksek tem;reraturdaqantdilrlr (80-1300C) ve bu temperaturberkidicilerin qangrla elave olunmasLnda dasaxlanr lrr.

Ep,oksid kompaundlan yiiksek elektrik vofiz:iki-nreranil,li xassalarine gtira bagqalanndanfer:qlan r. Bu xasseler 1'tiksek riitubatde u,zun

middel tl20-1400C) qrz:drrrldrqda da gox az dayigir.Soyuq borkirme konpaundlarr I200C-:l qocler,qaynar berkima konrpaundlarr isa -60-21)00C

inlen,a lda istir;mar olunur.Pc,liefir kompaundl.an doymamrg birlaqmel erde

hc,ll oLrn ve peroksid tipli inisiatorlarrn igtirakr ilesiirotia i.igiilgiilii berk polimere Qevrilen doymamrqpoliefir' cletranlanndan almr. Onlarrn terkibino 40-5() k.h. doymamrg poliefir, 50-6ll k.h. stirol, I l<.h.

b,t:nzoiJ peroksidi ve 0,05 k.h. hichoxinon daxildir.Pc,li'rretan kompaundlarr diizosianat ve

terkibinda hidroksil olan birlegmalardan ahmr. Belakompaundlar birba.,sa istifadaden qabaq agagdakrmerhelet,rrla hazrrlanrr. Owelco genegercak y'a$r

196

2000C-o qeder qlzdrrlaraq qurudulur. lionra ya!otaq temperat uruna qeder :;oyudulur ve

tolruilendiizosianat ve stirolla qarrqdrrrlrr. ttahasonra l<ompozisiya gi1 siizgocdan keqirilir ve

havarurL gxartlmasl tigtirL vakuumla4rdln hl.

6'1'2" I)remikslar

Premiks - doldruucunun ,"-rroas6kl irr qetran

vs diger komponentlerie emele getildiyi rcaktoplast

qarr$rEldr. Reaktoplasrllarrn baqqa rr<i'rlerirLden

mesalerr, prestoz:lardan forqli olaracl prernikslerin

haz-rrlarrmast biitiin komponentlerin qan;dtnlrnast

ile yekunlagrr. Prenlik:;ler, onlarla eyr ter.<ibe

ma.lik olan prepreqilarden axlcth[tna gdr:e iistiilrdlirva bu' xasse miirakkeb krlrLfiqurasiyalt mrlnrulatlartn

alunmasirnda gox miihiimdiir. Frernikslerin

torkibfurde iimurrLi kiitlorrin 20-50%-e qorlru qelran,

50-8091, doldurucu, 1,.5-3% yzLflay'ro:, 2-49/0

rorrglayici olur. Yallayrcr ve rengleyi':i qatr lrunk0tle hissasine uy['un gotijriiltir.

Premiks esasen pc,lielitr qetranlndan., tazi halda

isa epoksid qatranrLndan haztrlatrn . lleleetaqelendiricilercle holleriici olmadrilr iig'In Lrerkime

zarnanl elave reaksiya mehsullan ay'nlmrr rr'o proses

bir merheleda apanhr. Olaqelendiricile'r, xiisusilepoliefrr arintileri aqa$r iizliiliiklti oldu''qlan iigi:n

berkime zamant yr$lma gedir vo formalagnrada

kornponentlorin separasiyasr, yani trirlaqarek

ltt'l

iinrumi hecmda ayrrlmasr miimkiin olur. Bunc,qsanr aradan qaldrrmaq iigiin qangrfa 0,5-50 mkril,;iilii hisseciklere nralik toz:gekilli doldurucu(tobagir', dolomit, kaolin, kvars. giige, aliirniiriumoksid) ra ya Omumi ktitlanin 5-10%-i qadertermop [a:it olava o].unur. llazr msmulatrnm,5hkernliyini artmaq iigtin qanqrga dogarunrghalda 9iige, asbest siini ve sintetik lifler verilir.

T<,zlarla doldurulmug elaqalendiricininOzliiltilii (1-4)'101 spz-den gox olrnamahdrr. Oksha.lda e,laqalandirici ve doldurucudan ibarot qangrqso nrakr rnerhelade lifli doldurucu terafinden getinhopulur. Olaqelendiricinin ozliiltyiini.in bu qiy metiformalirgma emeliyyatrnda lifli dolduructurunseperar,iya srnr n qar$lslnr aimaq tigiin kifalet deyil.Brrna ;1dre do poliefir osash premikslera iimumiktitlenin loZ-er qeder qatrlagdrrrcrda (metal oksidleriva hidrol<sidlari) alave edilir. Naticada materiallnhearlanmasrndan sora gox tez bir zamandaelaqelendiricinin tizliilii-,rii kimyavi reaksiiyahesabura 24 tartib artrr.

Stearin turqusu, kalsium, sink va al i.irniniumst,earatiarr kimi ya[layrcrlardarr istifada etmeklematerir rn qelibe y'aprgrnaslnln qiuirsl ahnlr.

Biitiin komponentlar qanadh ve gnekliqangdrncrlarda intensiv qangdrnlrr. Liflidoldur,,rcunun mexaniki daprlmasrnrn qarDrsml

almaq iigiin o, imkan doiilinda prosesin sonundavr:rilir'.

198

Prerniksden memuLatlar preslame 're 2 00

kqq,isnfl'6"r, yrxaur otrmaryan tazyiq altrn<*r tiikme

iisrLrllan ila alrrur.

6'1'3'JPrePreqilor

Lillli doldurrncularrnL, termore alciv qa tranlarla

hc,odurulmast ile ahnan rerlktoplast )rompo zisiyalar

".Jr.r"l "af*rr. Onlardirn hazrrlanrnrq priastiklorin

'*o[tiri,rit xiisr:,silyatlari hamin terkibc malik'

i.[i" Ui-"trreleli iiiulla (yaq) ahnmrq male rial]tara

iir.'miks) nisbetan y0ksek ve stabildir' Birrlrrh€'letr

iidd,;ilil"-cunun alaqolendiricil'a hopdurulnrasr

ve mat,oriahn formalaqrnast eyni 'raxtca aparlllr'

er.f.eqle.in bel.e maLeriallara nisbeten daha da

;ailk ; olmasr qabaqcaclan apanlmrI topdurulma

ii;-trrh olunur, Bu olaeliyyatda elaq<rlendirici

"fu,if.f olaraq dolclunrcunu tam isladrr !'e

IirqJ,,tai.l.iri, miqdalrnr tenzimlorrLali olur'

ili;;;tti;, nisrbeten sada konlhkuras vah iriqalla::ifJ,i mamulatlar iigiln evezolunrnazdtr"

Doldurucunun ndgiinden astlt olaraq

preprecliler 3 qruLpa biilijLniir' Birincii qrupa parga ve

i"ilr, 'lf*.i' c'rupa doglanrmq liflerdcrn ibaret

f,tli:iiriiq dtiqsk' tigtincii qgupa ise nizanrlanmrg sap'

lluytan ue lent esash prepreqiler aiddir'

Birinci ve 0giincii qrupa aid olalr prepreqiler

asaErdakr merhelelerle' haz:r,lar,rr' ev\/elce

;:ffir*." alaqelandiricirrin mehlulu ve )'a erirntisi

199

ila hotr,dr:ru1ur, sonra alaqelendiricinin 9is1enbarkidiimesi ve helledicinin xaric edilmasi iigiin

mtiayyen temperaturda ernal ohrnur' Daha sorua'

ma teria xiisui;i vallardrl scl, rdulur ve qabuledici

baraban a dolanr. Ayrr-ayrr tebaqalarin bir'birina

yapllmifitasl tigiin oniann araslna xiisusi

pt;)ontLlar qolmlur. Belo prepreqilarde

eliLqelerxlirici kimi iimumi kiitlen in I 8-50or'o-i qadar

epoisic,, fenol-aldehid.' polie{ir, silisium-iiz.'vi'

m,:lamin-formaldehid Ie poliamid qetranlanndan'

dc,ldunLcu kirni ise kagrz ve ya 9ii9a, asbest'

pambrc, kvars. poliamid saplardan istifade olunur''

Ikrnci qrupa aid olan prepreqileri hazrlamaq

iiq:iin rloflranmr$ $ii$e liflerdan ibaret hdrtilmiig

aiiget rartiUinda helledici olmayan poliehr qetranl'

tozgakilti doldurucu ve digar komponentlorden

ibaret garrqrqda hop<lunrlur' Olaqelendirici ve

doldur rcu iimurni kiltlenin 25'40yo'1 qader

giitiirii tii::. Ilu qrupa aid olan prepreqiler

f,,rbaqcatian qisman berki<Iilmaden hazrrlilnrr' Ilela

p:repre qil erin terkibi premikslarle eyni, ;<arici

gOriinii,*ii iso ahnma iisulu baqqa oldu[u.ilgiinIrrqlidii' Prepreqilerin hazrlanmastnda hopdurma

,riuo, Lifler mexaniki da$rl'ma;ya meruz qalmrrlar'

Eluna gore de ahnmlg material analoii tarkibli

premil<s lerden m<ihkem olur.

200

6.1.4.Prestozlar

Gdrtindiiyii kimi polimer ll<ompa'rndlann'

premiksr va piepreqilerin formalagmasr ii(:iin -sade'iisullar tetbii ol**. Lrakin btitiin bu proseslorde

ela,qeflandiricinin barkimosi iigiin kornpo:zis iy a f'arcli

qoliblerrls uzun miiddet saxlarulr ve hr zatnan

qrurgrq miieyyen qederr yrfrlrr, 'qahq garginlik

yur*". Ahnan nLemulatm ise mono titliy ii' r;rxhfr ve

nrLtlhkernliyi kifayet derac'lda olmur' Buna g6ru de

k,)mpone;ler qanqdurldrqdan sonta alav'+ merhale'

yani qabaqcad,an qisman berhma apal'lllr'

Prestozlar bu Yolla ahnlr.Tozqekilii doldrrrucularrn temroreaktiv

qalranla, emele getirdivi qismon .loerhidil;miqrca.kt,rplast q-,9rq1*, prestozlar adlanrr"..llele

qu,rqrql* quru iepelenen toz vo clano q:kilinde

bu*r,rl,r. Onlann tarkibinds adaten iimumi kiitl'rnin

30" 6Oa/o'i qe,ler qatrary 4A-70Yo doldr'u'ur:u, l'5-3Va yaiglayrl., 2'4%o ratgleyici olur' Yaflaytct.ve

."r,gi"yi"itti, miqdatr elaqe'landiricinirr kiitlesine

uyfi,un ;1titr'iriiliir''" Oi-aqelandirici kimi fenol-aldr:hid' l"arbarnid'

ep,oksid ve silisium tia'i qatranlarrndarL- istifarle

oirnur. Fenol-atdehid qotranlnm ndviinden asrh

olaraq prestozlzu novolak ve rezol tipli 'rlur'I'olikonienslegno reaksil'asr fenohrn artrcl micldan

vo tur; katalizatorlarla (IlCl, HzSO'r, HzC;rOa I'e s.')

apanldrqda xettii pol.itner olan novolalc aldehidin

201

artrq nriqdan ve qalavi O.IaOH, Ba(C)fI)r)kertalizr orlarla apanlcrqda ilk merhalade xettizAncir. malik rezol al mtr. Rezolu yene de

qrzdrrdrqda makromolekullar {HzOII qrnpuhr:sabura tikitir. Ayrr-:ryn hall:uda qetranlar bir-birile v! ya sintetik kauguk, polieunid,poliv in ii;<loridle qarrgdtrrl rr.

B r qox tennorea kti v qetranlarm 'berkinrasi

[ir;iin cnlara trarkidiciler alava olunur. Berkidicininnijvii ve miqdarr qetu'a,nrn nciW va miqdan ilamtiayl'err edilir. bundan baqqa, berkimenfur sirratisiiretlanclirici ve ya ingibitorlardan istifada etmaklatenzimlonir. Bela ki, novolak prestozlar tigiinhrrkidici kimi qetran k.iitlesinin l0-1596-i qoder

istifadrr olunim urotropin, presllame zarrt;m rezolpr:esto;lleLra berkimenirt siiretini artrmaq iigiin az

nriqdanh elava edilir. Qox vaxt rezol ve no volakpresto:rl:Lnna xrrdalaruntg ahang de elave edilir.erhane, novoiak qetranda olan arhq tur$unu

nsyraflagdrnr, rezol qetranda ise barkinrenisiiratle ndirir.

Pre:;tozlarda doldurucu kirni oduncaq ve ya

kvars ur.u, kaolin, qrsa lifli asberst, gi.iga, liiqe lifler,qrafit, metal, metal oksi,Jleri, barkiditmigtcrmoleaktiv qetran ve onlann asastnda

nrateriailardan, yaplay'tcr kimi isa olein, stearin

hrr$us r. kalsium, sink stearatlanndan istifadeolunur'. Qangr[a doldurucu elave etdikd:,presloarreda miigahida olunan yr!116a M.ahr, haztr

..2(.t2

memulatm berkLtyi ve settliyi artrr,, bezi ralda ise

n:Laterial etektrik, istilik lkeqiricitiyi kirni srper;ifik

x;lsselore malik olur.Ya.!,layrcrlann prestozlara elarte olttrrmasl ile

memulatm pres-qalibin sethine )'alrl$masrnlnqargtsrrn altmr.

Rengleyicileri se5:erken, onun istilik ve igr$a

d.avamlrh[r, homginrn digor kompc'nentlerie

uySunlagmasr nezero al lnll'.Fenol-aldehid esaslt prestozlar:da rric,rozinden

genig istifade olunul, lrliimune kimi rrsagl''lakl

c,advolde novolalltn resepti gtisterilnri gdir.

Komponenller MiqckLrr, k.h.

l{ovolak qetrant ,1"1.8

lleksametile ntetraln in 6,5

Stearin turyusu 0,7

Mrlmiya 4,4

Oduncaq unu 4.t,6

Oheng 0,s

Niqrozin 1,1

Prestozlar komp,cnentlerin qalr$Jlnlnlast,

qangdurlmast, qarrqr!!'r qabaqcadan qismsn

berkidilmesi, altnan berk kiitlenin xrrdalanmas'r ve

laz:rmi fraksiyantn elanmesi kimi ardrcrl apanlan

emelilvatlarda hazrlamr.

203

(;.2.Q AZL A DOLD URUI,MU$ PLASI] KKiiTI,aLaR

Qrrzla d,rldurulmu q plastiklere penoplast vaporoplrr^stlarai ddir. Pen,rplastlar da qaz bir-birindenpolimer plyorrka ile ayrrlmrg yuvacrqlan doldurur.Prlropl,rstlarda ise qaz ia. doldurulmug mesarnolerbir-birila alaqede olurlar. Qada doldtrulmugplastiklerin bele tesnifatr parti xarakter dagryrr.

Qiinki praktikada yalnrz aqlq ve ya ba[hyrvacr.l lar a malik material almaq miimktin deyil.Hetta bir tipli materialda da baph ve agrqyrvacr qlrann nisbeti miixl.alif olur.

Qzla doldurulnrug pla;tikler bt negemarhelacle aLrnrr. Birinci merhelede folpolimer,oliqomer ve ya polim,:r, plastit-rkator, krrtalizator,doldur rcu, qaz emela g:tiren madde rc bagqakrrmpcnentlrr qan gdrrr I rr. Ikinci marhe led o qaz, 1'aza

polimer miihite daxil edilir. Bu proses kdpiiklorrmaiiliulu il: apanhr. SoruakL merhelede k<ipiiklo'nmiqkiitleyo lazrmi forma l'edlir ve fonna fiksasiyaedilir. Itazi hallnrdasonra llipi,iklondirilir.

Foq:olimer

qarl$rq formalagdrrrldrqdan

:molekullannda reaksiyaq:rbiliy.n-otli qruplar salla) an oliqomerlerdir. Onlarztnciin uzanmasr h,rsablna yiiksok molekullup,:lime rl,ar onrale gatirillar

204

Qaz emele getiron maddelale porofor, qaz

yaratlarrlar, kdpiiklendirici agent, igerir;i b'ca olan

d.oldunrcular aiddir.

Qi:z faza polimer rniihit,a m{ixtoliF risullarla

daxil edilir.Hal-hazrda praktili:i olaraq melum olan biittin

sirrtetik polimer:ler e,sastnda qazla doldurulmuq

materiallar alrm:. Bura Lraxmayara.q onlarrn a;ncaq

t,ezilori sena.ye ahemiy'yetlidir. Bulrlara

penopoliuretan (PPU), penopolivini lxtorid (PP'r'X)'

prenoft:noplast (PFP), penopolistirol (PPS) ve

prenopoliolefinler (PPO) aiddir.PPU 2,4-toluilerrdiizosianat. orlrrn 2,6-

toliuitendiizosianatla i90:lZ0 nisbetli qarrgr[rn.dan,

4,4/-diizosianatdifenilmetiln, 4,4 ,4il -

trii zosianattrifenilmetandan ahnrr.Elastik PPIJ-nun isrchsah iigiin asasen 750-

6000 molekul kiitleli sado oliqoefir, tertr:aclidrof uran

ve qlikoldan ibarat kompozisiyalard'ln, bezihallarda dikarbon turgulzrmtn (adipin, s':basi nnat,

kahraba) miirekkeb oliqoefirleri va,1[ikollardanistifado ollmur. Ssrt PPU gaxeli qun:hrglu sado

oliqoelir va ya oliqoelir va trioldaro (qliserin,

trimetilpropan) alrrur.izosianatla hidrc,ksil qruprlu oliqonrerin

qa.rgrLqh tesirila uretan zvenolan yaranli'. llealsiyam,iihitinde izosianat artrq miqdarda olduqda

rnakrorrolekulun uclarr nda su ile neaksil'aya 1;iren

izosiarLat qrupl;lrt ernela gelir. Bu hzLlda dem

zc5

qazrnrn aynhqasl ila lronrpozisiya ktipiiklanir vam;lkrornolekullar karbarnid qrupl an ile birlagirler.

izosianat qrupunun hidroksil qrupluoliqomorle ve su ile qargrhqh tosiri paralel gedenolan reakil,alardrr. Bu re€ksiyalarur stiretika talizrtorlarln kdmey ils tenzimlenir. Pr:osesdeqazrn u.yrrlmasr ve polimer molekulunun uzanmaslelrr sriratla getmalidir [li, qaz polimerda qalstn vaya.ranarr ktip,iik kifayet qeder mdhkam olsun.Praktikada esasan qurflu:;un birlegmelerden ve birne,ge arninden ibaret katalitik sistemlerden istifadaolunur.

PI'U iqrg4 oksidlogdiricilere ve atmoslbreqzLrgr rlavamhdrr. Onllr igrqda tiindlegir, arnmabirgqa xa;seleri nazera garpacaq derecede pisle:prnir.PPU liziolojl. cehetdan lesirsi:ldir va bakte:risidelavalarlc yax$r qarrsu.

PI'U limumi telebat mamulatlarmtrL izolyasriyamateriidlarmln istehsal:.nda ve avtomobil, teyyare,gcmiqz;r-rrma sahesinde genig tetbiq olunur.

PlrP-nin istehsalrrLda asaserl rezol vo novolaktillli fi:nol-formaldehiddon, bezen de rezol tiplifenol-anilin-formaldehid qatranmdan istifadeolunur.

PIrP penoplastlarrrr istehsahnda tstbiq olunanbiitiin iisullarla ahmr.

K,5p{iklendirici agent kimi 2,2t-azc-bis-izobutironitril (porofi:r N), agag qaynamatemperaturlu mayeler (CClr, fre,rnlar, n-pentan) ve

aliimlmium tozlalrndan tur;ula,rla birlikdcr isti fade

otrntr. Novolak tipli qetranlar

heksarrLetilentetrilminl+, re:zol tipli qetramlar

qrr:drrrLnaqla ve ya turrii lcatalizatorlann irfirakr ileb,erkidilir. Bununla Yim.alil kompo;eisiyakLra sothiaktiv maddaler (OF-7, OP-10), antipiren ve

doldunrcu da elave ol.un rr-.Bir gox senaye tip1.i PFP-ler q.arrqr'q quruluqlu

yuvacrqlara malik sart materiallardlr, lak in ltl0%tagh ve ya agtq qunrluglu yuvacrqlarii malik

mzrterieLllar da miivcuddr'r' PFP-lor yillksek

odadavrmhhfia ve -:1.0i0-4500C inte'rl alda i)z

fctmastnr saxlarna[a qrrbilddirler. Eunrrnla yi:maqt

onlarm maya de;reri gox aga[ldrr.

PIrP-ler tikintide iz,rlyasiya've korrstrul'siya

rnateriallarl kimi geniq istifade olunur.

PPO istehsahnda adeten a$aEl \'(l yiiksak

suJrqh polietilenden, bezen polipropilen'

p,oliiiobutilen ve J/'a etilenlo rrililasetatrn

iopolirnerinden istifade olunur' Kiipriklenclirici

agL'nt rolunu azorJikarbonamid, N, N-clinitro:z,opentametilentelramin, barium

azodikarboksilat, mi:neral qaramolegetiriciler

(l{Ft4)2CO3, Na2CO3 vo s.) ve aqa!1 qayrtarna

ternperaturlu mayei (1,2-dixlortetralliiorr:tan)

o) naylr. Bununla yanaEr kornpozisiyayr,r qurum'

cpafrt, TiO2, SiCr2 kimi rloldurucular, Str2Ct3, xlor ve

tnontlu maddelar elal'c oiunur.

207

Petropolietilen ytikssk dielektrik xasseye n ralikoklu[u iir;iin ondan elelrtrik izol;fasiya materiallanhazrrlarur. PPO-lerden material kimi kandtes,errlithtr, tikinti, magrnqaylnna ve mebelsenayes irrde genig istifade clunur.

PF'S istehsahnda polistirol, 6rolimonox.lorsl.irol,polidixlorstirol ve stirohm akrilnihilleso.polinrerindan istifada olunu'. K<ipiiklendiriciagent I im i 2,2t - azo -bis-izobutiro nitril, (NtI1 )2Cr)r,Nzr2CO, va aga[r qaynarnz] temperafurlu mayelerden(iz;openkrn, metilenxlor:i4 petrr>ley efiri) tetbiqolunur. Bununla vanaqr kcmpozisiyaya antipiren,pl:utifiliator, doldurucu ve rengleyici alave olunur.

PPS-in biittin me;<aniki xasseleli zaliisuCrqclrur, kimyavi davamirhfir, termooksidlagme vaigrq gria).anna qargr ddziimltiliiyti ilkin polimerinxassesi:rdan asrhdrr. Srxh$rn art[lasl ile mtjhkemlikgdstarir:ilari yiksetir, buxar, hava kegiriciliyi azatr.

PP S-in gemi, teyyarcqayrnra sanayesind,r vatikintida konstruksiya ve izoll asiya materiallankimi ge niq istifade olunur.

PPVX istehsahnda ernulsiyada ahnmrg P!X-dan, perxlorrrinil qotranl ve ya vinilxloridlamr:tilm ::takri krtrn sopoli rnerila qanErfirndan isti fadeol,rnur. PVX-nrn destruksiya temperaturu agafirol,Jupu:rdan ve bu temperaturdan agaltda o, luilcrotmadrl jurdan PPVX-nm fbrmalagmasrnda miitleqplrrstili <abr (dibutilftalat, trikrezilfosfat,di,cktill'osfat) ve mono.merden (metilmetakrilat va

208

s.) istifade olun.ur. .Bele kompozisiyalar polirmer-

monolner pasitalan adlanrr. Plast.{ikatorunmonomere olan nisbeti PP\X-nrn sertli,,ini leyinedir.

Qrz emele getirorr. madde kirni 2,.2''-azo-bis-

izobutironitril, n,n-oksi-bis-benzosulftrhidrrzid,(N'H4)2CO3, Na2C03-c en istifade ohtnur' Ayn-aynhallarda ktipiiklondirici agent rolunrr agair qayn'ama

t,omperaturlu ma)Ieler (lireon) vo ya kompt,zisiya ileqabaqcadan qanidlrrlnllf ,qazlar oyrrayrr.

PPVX-nrn liimyevi reagentlerin. hellt:dicilarin,c,k sidl:,gdiricilerin ve igLgrn tasirine {larSl

davamhh[r qazla doldurulmamrg miivafiqprolimerlerda oldu[u kimirJir.

Ondan izolyasiya maleriallarr, tayyare-,

g;emiqayrrma senayesi, mei;ie1. sahasi 've tikiutidegenig istifada olrmur.

Umumiyyet.le, qe'yci olundu;3r lcilni cpzla

doldrrrulmuq plastikler:clo berk ve qaz llaz.a chr -

l\lrnrnrg materiill hem har iki f)azaya" ham de

prolimer vo polimerde paylanan qt:z faz,a arasmda

)'erle$en mtieyyon bir orta fazaya xas olalr xasseye

rnalik olur.

6.3.RTZiNLOR

Polimer kompozisiya materiallannur an 6lenig

l,ayrlmrg ncivlerindan bini de rezinlordir. Rezinlaridiger materiallardan for,llandiran asas cr>hlt onlann

209

y(iksek elastik deformasiyaya malik olmasrdrr.Re,zinlor rezin qarrgrqlanndan ahnr. Re;zinqangrqlarrmn terkibinda )<augulcla yanagr bagqakomponentler de olur. Komponentlerin segimi veonlann qangrqda miqdan ahnacaq materiahnte5.inu,, ile mtiayyen olunur. Rezin qarrgrqlan rezinqangdrncrlanr da va verdenelerde hazrrlarur.

Rezinvereqle rdirilmesiprofille pdirilmasi

qangrql annrnkal:mdrl ardavo ya ekstruderlarde

ile rezin mamulatlannrnyanmxammallan ahnr'. Yanmxammallarrn bir-bilila v,l ;za pargalarla kalandrlarda birlegdirilrnos,ilegoxtebaqeli rezinler ve ya rezin parga memulatlanhazrrlarur. Ilezinlerin ahnmasrnda sonrlrrcuenLeliyl'al. vulkanlaqrnarCrr. Bezi formalagrnatisrrllannda, meselen presleme vo ya tazyiq altrndattilone kimi tisullarda rezin qangrqlarrmnformalagraasr ile yanagr vulkanlagmasr da baq verir.

Tayiratrndan asrh olaraq rezinler 4afirdakrqn.rplar;r bdltintirler:

l. Tabii, sintetik izopren, stereontiintczembutadien, butadien stirol, xlorpren, butilka.ugul: esasurda hazrrlanan iimumiteyinath rezinlcr -50-1500Cintervahnda davamh<lrrlar.

2. Etilen-propilen ve butil kauguk esashistiyedavamh rezinlar 150-2000Ctemperaturda istismar olunur. Dahaytiksak temperatur tigtin silisium-tizvi,

2t0

3.

4.

fliior kauguklar osastnda haarleLnan

rezirJardarr i st ifada olurrur.

Stereomlintcrzr>m butadierr, silisium-

tizvi kauguklar esasmda. 500(l'1an a$aEr

tempreraturda istisrnar oltman

gaxtayadalam h rezinlar haztr lluttr'

Butadien-rritrit, polisulfid, u(:tan,

xlorpren, vinilPridin, fliiorlukauguklarrlan uzun miidcet neft

mehsullarr ve bitki yap;larr ile temasda

istismar olunan ya!a-, beru:inadav amlr

rezitrler ahntr.Mtb:telif aqressiv miihitlarrr (turgu,

qelevi, buxar va s.) qarqr davamlt olan

rezirrlar butil kauguk, butad ien-rlitril,

silis ium-iiz-r,i, akril, xlorsultt'l'l$drr r lmt g

poli etilen asarstnda ahnlr'iolyar butadien-nitril kau';uku ve

ete[tr;t keq:ilen qum ile cloJdurulmuq

iimtrmi tayinatlr kauquklar osasnnda

elek trik kegiran rezinler ahnlr

Kab,el r,lzinleri' Yeni Yilksekgerginlikterir:t tesirine qatqr davamL

ot*i di"t"t ttitler silisium-iizvi, elilen-

propilen, izc,pren kauguklltn osa:;rnda

ahntr.Butadien-nitril, butadien-sf ir'rl, fliiorlukauguklar ersasrtda radiasiyal' a dartamh

rezinlsr ahnrr' Doldurrucu kilni baLrium

5.

6.

'7.

8

211

ve qurgugun oksidlarinden istifudeolunur.

Yuxarrda sadalananlardan bagqa vakuuma,

titramaye. suy4 oda, igr[a davamh, optikicahal.den aktiv, tibbda ve yeyinti senayesinde

istifade olunan rezittler de vardr.

6.3. l.MOSAIIIOLi REZiNLER

Lateks ve berk ka,rgukdan allnan degik-de9ik

materiallar mesamali rezin adlanrr. Mssamelire:rinler in ktipiiklii va yur acrqk rezinler kimi ikincjvii v;rrltr. Kiipi.iklii rezinler (penorezinlor) lateks

qangrlrnrn ktiptiklenmosindan, yuvacrqlt rezinleriser mesafe y'aradanlardan istifade etmekla berk

kauguklardar almtr. Mesameli rezinlerdo

mosam:lor baSh, baph ve hem agrq, hem de aqrq

tipli ohu.Pe norezinler. Umumi teyinath ktipiiklti

rezinler tebii va butadien-stirol latekslarhdan,he'mgin in onLann qanqrfl,;ndan ahnrr. Bu tralda

errrulsi;lada, agagr ternperaturlu polimerleqrnade

alLnmrq, butadien-stirol (75:25 ve ya70:30)

latekslorinden istifado olunur. Xtisusi xasseli

kiipiikhi rezinler butadien-nitril (yaga ve benzine

davam.r ) !'e xlorpren (odadavamh) lateksleries,asrncla hazrrlamr. Bunrlan baqq4 karboksillegmigbutadit:n., butrldien-stirol lateksi ve sintetik izoprenkaug ul'..tuun sulu dir;persiyasrndan da istilade

2.12

c,lrunu". Umumilryatla, Jrtipiiklti rezinlcrin altnmasriiqiin istifade olunan iatekslerde quruL naddaninrniqdan gox (6(17o0/o\ sathi gerilme agaflr (35-40

rnN/rn) vo yaxll axlclhq (Bnrkfil,ilo g,5ro cizltiltikI 50-700 spz) qabiliyyoti olmahdrr.

Ktipiiklti rezinlerin reseptine latek.sle ytrnagr

l.iipiiklendirici jelatinlogdirici agentlor,

vulkanlagdrncr sistemlor. antioksidant, tl:ldurucuve plastifikatorlar daxildir. Kdpiiklendirici agent

kirai olein tur$usiunun kal:ium duzurrun 209/o-li ve va

sintetil,: yafi turgulanntnL ammoniurn dr'r:zlitnntn 35-

4A%-\ mehlullarrndan istifada olunrr.\/r.rlkanlagdrnct sistemlere l<iiktird, sinkctietilditiokarbamat daxildir. .Ielatinllegdirici agentlerbirli va ikili olur. Bir)i j etatinlagdiricilere Na2iiiF6,

I{H+Cl-in l0-20o/o-1i nrahlulu ve ZnO, ikilij,Elatinlo$dirici agenllere difenil,quanidin,

aminlor,piridin ve ya antmonium esasm,n diirdliiduzlan aiddir. Ikili j,:latinlagdirici agentlart,eraberiilgiilti qurulusa rrtalik kdpi.ikh'.r rezinlerinahmrasrnr temin. edir. ZnrC hant de lrrlkarilaqmanrnaktivlegdiricisidir. Doldurucu kimi gi1, tebagir,

plastifikator kimi vaze lin yaflr ve antioksi,lant .kimi

lJ-fer, il-B-naftilamindsn (neozon D) istilircl:r oluLnur.

Ktipiiklii rezinlerin l.ipik aqa[rdakr cedreldegiisterlkniqdir. Resept late,ksin quru maddesinin 100

k.h.-e uy[un ola::aq tartib olunmugdur.

2t3

Cedvel 6.3.1.Komponentlar I 1

TebiiLlteks 25 100Butadi,:n-stirol lateksi 75Ya[ nrEusunun duzu 1,25 1,50Ktiklird 2,25 2,20Sinkmerk aptobenztiozolyat

1,00 0,80

QS!9!14ya qargr birl:r grna 1,00 0,80ZoO 3,00 3,75Na2SiF6 2,00-

2,501,50-2,Q0

Ikili.iel atinlagdirici agent 0,40-1,50

0,04-1,00

Ke,piiklii rezinlar bir nege merhalede alurrr.Or;velc,r a),n-ayn komponentlarin dispersuy4emulsil a ve ya mehlullan, sonra lateks qarrgrgrhazrrlarLrr. Ahnmrg qangrq 18-24 saat miiddetindosa:<lamlu'. Daha sonra lateks qarrqrglkOpiiklondirilir:, jelatinlogirilir re vulkanlagdrnhr.Sonda rnaterial yuyuilur. srxrlrr ve 900c-dequrudulur'.

KCpiiklii rezinler mi.iayyan formaya malik veformasrz, yeni mi.ixtalif tilgtilii plastinler geklindeburaxrhr.

?14

6.3.2.Yu vacrqh rezinler

Urnumi tayinatl yuvactqh rezinler terbii ve

sintetik izopren kaugukrr. butil kauguk, l>utadien,

brrtadien-stirol, etilengopilen, lri.isusii xasseli

yrvacrq h rezinlat: i se sil is ium-tizvi, butadien-nitril,polisulfid, xlorpren kau5:uklan esasmda h'rztrlarur.

Bela kauguklar yiiksal< plastik.liye (tebii lougukiiqtin 0,6-dan, sintetik kauguklar ii5:tin ise 0,4-den

b<iyiik) ve bircinsli xasselera malik c'llnahdrrlar.

Ba[h yuvacrqh rezinlerin ahnmastr,da iiz"'imesamoyaradanlzudan (poroforlar), agrq ve ya

qan$rq yuvacrqh rezint.arin almmas,tnda ilio qeyri-

ti:n,i mesamayaradanlardan istifade olunur.

Pr:roforlara 2.,2'-azo-bis-(tzobutironitril);diamidarzodikarbontu rqusu,N,N/dinittozopentametilentetramin. paratlret

i Lurfeni I sulfonilhidrazid, q,)yrl-rlz\'1

mesameyaradanl:ua iso NatICO3, (.NH4)2CO3

dorildir. Bunlardan bra{qa rezirt qanq rqlarLmn

terkibinde doldurrucu (rtebagir, gil, qurun:,Sit)2'),

ii:n,i giiclandiriciler (polistirol, polietilen'polipropilen), plastifikator (naften yaglzur, vazelin

yag, ve wlkanlaqdrrrcr s.istemlar de olur. Umumiteyinatlr kaugukl.ar esasmda hazrlanan'ruvat:tqltrezinlarin resepti a5afirdakr cedvalder g<istel'ilmi;rdir'

Resept kaugukun 100 k'lir.-a uy!,un olarrlq tc'rtib

olunmugdur.

?.t5

Yu vacrqh rezinler prinsipce monolit rezinlerkirni ahnr, anca.q fer,1 vulkanlaqmamorhelersindedir. Vulkanla.,sma prosesi yul acrftnvaqurulugundan asrh olaraq xarici taryiqin tatbiqolunmasr ile yaxud tezyiqsiz apanlrr.

Bilinci halda qarrgrq ytiksek taryiq altrndaqisimen rn:lkanlagd.rrrl rr. Bu zanlanmosam+yarad€mlann pargalanmasr ile emele galanqazlar [irnumi qarrErqcla hall olur. Sonra aSagr

tezyiqd r rezin kdptiklandirilir ve wlkanlaSma sonagatdrnlrr- Naticede esasan ),uvacrqh rezinlar ahnrr.

Cedvel 6.3.2.Urnumi toyinath kaur;uklar esasmda hazrlanan

2t6

Tebiikauguk,sintetikizopren

kauguku,stereomii n

tazembutadien

Tsbiikauguk-7sk.h.,stereo -miint+

zembutad ienkauguku

- 2s k.h.

Vulkan agma-nrn sliretlandi-ri:isi

uvacroh r,ezinlerinK.ompc nentler Butil

kau-

9uk

Etilen-propi-

lenkau-

guku'

2 3 4 5

Ktikiird 3 3 2 1.5

0,8-l,2 0,8- 1,2 1,5-5 1.5-3

ZnO va sinkstearat

10 5 10 5-15

Qurum 3 l0-20 50-l s0

hg rq renglidoldunt,:u(tebq;ir)

50-60 25-ts0 90

Sitearin turgusu l0 :i

Plastifik.ator 50-60 50-60 30 75-150

Mosam:rt aradan lar

10-r 5 6-r5 l5 3-15

Stabiliz.ator l-2 l-2Parafin 1-2 5 l0

Qtiserin vodietilqlikol

5

ikinci halda yuvacl,trlar iiimumi ,lanqtqdakr

qiullann geniglenmesi hesabtna emele g.rlir- ve a91q

va yzLxud qanglq yuvac t<;.h rezinler altnrr' Bu zarnan

mesameler va ya vulkan.la$ma ile eyni va(tdq ya

dil ondan qabaq y aranlr.

6.4.YAPI$Q.A'NL,{'R6.4. l.TABii MOli$aLi YAIPr$QA NLAR

Yaprqqanlar tobii vo sintetik p':lime'rlar

ariaslndil olur. Olaqelendiricinin n<ivtinclan lrsrlt

olaraq tabii yaprlqanlann heyvan le bitki merLgeli

niS.rlari vardn. H,eyvarr fl1e,nqeli yaplEqanlar:a qltrtin,

kazein ve albumin aiddir.

Ql'Lrtin yaprgqanlalr terkibinde Eoxlu rniqdirdak,rllage:n olan m;lterialla.rdan (heyvan dorisindo an

ar;a.[r lay, heyvan siirniiyii, balrq pulcuqltrt ver s.)

alurr. Onlann quru !'e yapr$qan qale rta kimin<ivleri vardlr. Quru yaprgqanalrplita' hab ve toz

"zt7

yall$qan-qalerta isa 50-6|yo namliya malikhelmegik geklinde burNrlrr. Qlutin yaprgqanlarra[rlcla mdhkam birlegrnoler emele gatirir, lai<in

su;7a dar,,amsr:z olur va mikroorqanizmlerin tosirialtrnda ,;ox tez giiLriiyiir.

Kazein yaprgqarrlanmn torkibindoolerqslerxlirici kimi kazein olur. O, yafsrzlaqdrrrlmrqstirla femrent ve ya tur$u (H2S(f4, HCI) ilo tesiretrnskle ahnrr. Kazein y'aprqqanlannrn yararh ohna

eabiliy,l1.i onlann terkibine qelovi va ya natriumdudarr a|rve etmekla artrr. Kazeini qabaqcadan aglrve ya qalavi torpaq rnetallann oksidleri ve yahirlroksictteri illa (Ca(OH),) emal etdikde yaprgqarunsu'/a davamhLlr ltikselir. Kazein osasllbillegmalorin qlutinlerlo mtiqayiseda mdhkemliyiyiiksek. lakin atmosfera qar$l diizrimlti tiil,iiagrr[rdrr'. Toz ve maye hahnda buroulan kazeinyaprEqanlarrnrn reseptlori aqaprdakr kimidir.G(isterilan terkibe malik <llan rnaye yapr$qanrmnyararh c,lma qabiliyy,ati 5-7 saat toz gskilliyapl$qanlnkl isa 4 saatdan gox olur ve sonturcularistifadodan qabaq su ile durulagdrnlrr.

218

Cedvel 6.4.1.Osas

komponentler k.h.Tozvari

'yapr$qanN{aye

yapl$qan

K-azein 100,0 100.0Ca(OtlLr 27,0 20.0-40.0IrtaOH 0-10.0Su 300-400

Albumin yaprgrlanlan heln'an qanmln

albuminini emal etmok.la ahntr, Onlann tc,rkibinda

100 k.h. albumine nisbeten 900 k.h. su v,r 7,5k.h.

eherng srtidii olur. Ahnrnrg yaprgqanln yiri,rrh olma

qatritiyl,eti 6-9 saatdrr. Bele yaprqqanlar 100-

1200c-de berkiyir. Ammonyakdan ve yaparafonndan isti fade etrli kde ise b'erkirnc normaltemperaturda da gedir:. Albumin yiaptgqalr.larr

kiuleinlare nisbatan daha r;uya davamh birlrqmrlerernale getirirler.

Kombine edilrnig heYvan mengeliyagrrgqanlarrn tarkibinde elaqelendirici kimi hem

albumirr, hem de, kazeirL olur. Onlturn 'yaprgdr.nna

qabiliyl'eti ayn-aynhqda altnmtg

yaprgqanlannkrnclan ytiksekdir. Bela 1'qrrgqanlarafiac nremulatlartnin vap;$dtnlrnas;L iigiin istiladeolunur. Yaprgdtnna prosesi ytiksek temp(:ratur vo

ts4viq alfinda apanlrr.Bitki mengoli yapr$qanlar ni{iasta, rlekstran,

tebii kauguk, qu'ttaperQa va s. esasrnda allnlr. Buyaprgrlanlar esason mohlul geklinde istifade olumur

vo helledicilarin buxarlanmasr ile berkiyir. Onlarkafirz, dori ve tox.uculuq sonayesi mamulatlarr {igiinnezerde tutulur.

t!.19

6.4.2.siNlElix naex$eliYAPI$QANLAR

Sirrtetik polimerler esastnda hazrrlarranyaprgqanlar polimerin ndvtinden asrh olaraq 2 yerab<iliini.ir : termoreaktiv termoplastlar.

Termoreaktiv yaprgqanlar polimerlerin iizvihelladiciler, su ve ya monornerlerdeki mahlullan veemulsil.alarr, hemginin rnaye polimer, oliqomergelclindl lburaxrlr. Polirnerlarin iwihatlediciioldaki mahlullarr an genig qrup tegkil edir.Fenol-f:rmaldehid, epoksid, poliefir asasrndahazrrlarran yagngqanlar bu qrupa aiddir. Bazi haldabir yo,.l. bir nege polirnerin (fenol-tormaldehidqetranuun polivinilasetat, poliamid vo digorpolimerlerle qarrgrqlarr) mehiuldan istifado olunur.Adeten. polirner mehlullan qangdrncr ve aksso:fudru)u ile tachiz edilmiq avadanhqlardaqridrnhnadan hazrrlanu. Gtittiriilmiig niimuneninxarici g ciriiniigrine g<ire hallolma prosesino nezaretedilir. Sonra mehlulu kenar qangrqlar:danternizlernok iigi.in metal tor ve ya parga stizgecd enke,;irirLx. Daha sonra bcrkime aparrlrr ve bu zam anarzuolu mrayan yilrlmil bag verir. Yaprgqaruntarkibine MgO, ZnO ve diger metal oksidleri liimidoldurucular elave etnrakle ahnr. Elastiklik isetermoplast poliumerldarq elastonrerlerdenplarstifil.atorlardan istifade etmekla artrnlrr.

220

'fcrmoreaktiv yaplirqianlar bir ve ya bir nege

komporrentli, olur. Bir komponerrtli yaprqqanlar

istifade olunmaq iigiin bir qabda, gox

kornponentliler isa polim,er ve berlkidici llyn olan

qablarda buraxtlr. Polir:ner ve berkidicini miixtelifqablarda kifayet qeder uzrrn mtiddet saxl:rnaq olur.

Onlar istifadaderr qabaq qanEdrrrlrr. Temloreaktivyaprlqaolar yiikrsak adgeziya qabiliyy'etine malikolur ve hem metal, hern de qeyri-metal materiallar

iigiin yararlidir.Termoplasl yaPl$qanlar polimerla::in t:izvi

hallerlir:ilerde ve ya monomerlerde olan lnehlullarr,dzlii maye hahntla olan oliqomerler, yaptchrtct lent

vo plyonk4 hamginin monomer galclinde {ruraltltr.Bu qrupa polialril, poliamid, karbinol, polintiid,polietiL:n, ploivinilx lorid, ploi,,,inils,pirt,

ploiiz.obutilen \Io miixtolif elastomerlar (rezin

yaprgqanlan) asasinda yaprgqanlar: aiddir.

T'ermoplast yaprgqanlar elastikliyin ;rtiksek ve

isrti.lil'e davamhJrfiln cuzi olmasr ila xr,ralitt:rize

olunur. Sonuncu x€ts:;eye giire terrmoplast

yaprgqanlannrn tedbiq sahesi gox genig dr:f il. l3eie

yaprgqamlar esasen grlxda b6yiil'l olmrLyan

tennperirtur ve tezryiqdo istismar edilon qeyri-nretal

materiallann yaptgdnlmzLsr tigtn rrezord:r tuhrlur.

Buna baxmayara q karbonol, modifikasiya olunmuq

nretiloipoliamid, ploiirnid, poliakil \'.r rezinyaprgqanlan metallafln hom bir-birile' ham de diger

2i,.1

m,eteriz,llarla yapl$dmlmasl tigfn istifade olunabiter.

Rr:zin yaplgqanlanr kaugukun ve yawrlkaniagmamrg rezin qarrgrqlarrrun iizvihe,lledir:ilerdeki mahlullardr. Onlar hem rezin, hamde rez;in-parq:a memulatlarrmn hazrlanmast veta:niri iigtin nezarde tutulm ugdur. Kaugukunnt'vtincen asrh olaraq rezin yaprgqanlan i.imumi vexirsusi tey'inath olur.

Vull:anlagma va berkime temperaturulna g<iraorrlar 2 qrupa bcili.iniirler: qaynar ve soluq barkimeyaprgqznlan. (Jaynar berkime yaprgqanlan 1000C-de ve ondan yuxan temperarurda- soyuq barkimayaprgqunlan iiqtin isa otrq (2Gj30C)ternperrrturunda hazrrlarur. Rezin yaorgqanlannrnhazrianmasrnda demek olar ki, biitiin n<ivka ugukla:dan istifade olunur.

YaLprgqanlarda helledici kirni ham texnoloji,ham d:, istismar xassesino gdre osasen aromatik vexlcrlu karbohidro-genlerden(benzol, tolul,m,:tilxlcrid, dixloretan ve.s) istifada olunur. Ammaiinnumi tayinath yaprEqanlarda bele helledicilorinistifadesi qadaL[andr. Buna gdra de iimumi tayinathyaprgqemJarda adeten helledici kimi terkibindo azrniqdarCa aromatik karbohidrogen olan ve 80-12.00C-Ce qaynayan "qaloq" Lenzinindan, bezihaldaisa etilasetat ve ya berulinin etil asetatlaqa.nqr[rndan istifada olunur. Bu halda "qalog,'benzini avazine daha da ytingtil olan ya tez

buxarlanan aviasiya benzinilrdsn istiLfa,lo e tmskmeqsedeuy[un deyil. Oks teqdirde )'aprgqarunsathintla plyonka smalo galir v;r neti<:eda hemhelledici yaprgqandan q:etinlikoxaric edilir. hern deyaprgdrrrcr teboqanin temperaturu ar;allr diigtir.Naticede havaclakr su buxan plyonlo sethindekondenslegir.

Kauguk ve helledir:irlan bagqa iimuLrni tayrinatlrezin yaprgqanlannrn terkibinda vulkrurlaq<lrrtctagentlor, doldurucu, plastifikator vo riigerkomponetlar olur. VulkanlaEdrncr lgenlleriniimumi miqdarr 0,4 ot:'o-den gox olmur.Bu halda.

ktikiirct ve lulkanlagrnantn sijratlonrliricisininrniqdarr 0,1-0,3 o% intervahnda oltu'. I)oldurucukimi ZO, Mgrl, TiO2 , plasifikato: kimi ise

lanolin,ftalat, sebasinaLt vo mineral ya[lardanistifadc edilir. Umtrrni tekibde doic urucrrnunmiqdarr 2-10 % tagkil edir. I apryhncrkc,mpozisiyalarrn adgeziya qabiliyyeti kum;tron-in,Cen qetrarx, karrfiiol. Kiqik lnoleliullupolistiroldan iirnumi ktitlenin 0,2-1 %r-i c'edar

istifade etmakla artrnhr.Xi.isusi teyi,natlt rez:irr yaptgqan lanndtL hall':dici

kirrni alifatik, aronnatik ve xlc,rl'4drn lmrqkarbohidrogenlerden, hernginin spirtlerrlan istifadaolunur. Bele y'aprgqarLlzrda bark irna prerooi<sid,

amin. ve ya izosianatlarclan aparaler. Xiiriuti teynathre:zin liaprgqanlanmn adgeziya qabiliyveti kilhyetqoder olmur. Bu gatrgmamazhcl sintetik

qetranlrudan, meselen epooksid qatramndan,ist ifada e.tmekla aradan ,larldrnlr.

Re,zin yaprSqanlan bir negc merhalede airrur.Orvelca y.uksek dzliiliikltj qatl mehlul hazrrlamr,sonra rrohlul telab olunan qalrh[a ve <izliiliiyeqader rlurulagdrnlrr. Qaynar berkima yaprgqanlarristifade olunnraq iigtin aynca bir germetik qabd4soyuq b:rkime yapr;qanlan ise 2 miixtotrif qabdamohlul gaklinde buraxrlrr. Qabrn birinda kauguk vaya rezit qarrgrlr, digarinde isa vulkanlagdu:rcragentlar ()lur.

Sintetik yaplgqanlann istifadaye hazrrhfiragrllrdakr gcistericilere gore tayin edilir:

- tarkibinde anc:aq polimer mahlulu olanyapqqanlarda polimerin qatth$r,doldurucu olan yaprgqanlarda isa quruqalrlrn miqdan hesabianrr;

- viskozimetrik iisulla polimermehlulunun iizJiiliiyii teyin olunur;

- yalarh olma qabiliyyeti, yani yaprgqanrnyaprgdrma xassesini saxlama miiddotitayin edilir;

- adgeziya xasseleri, yerLi ikiyaltrgdrnlmt;r r;othi ayrrmaq iigtin lazrmolan qtiwe toyin edilir.

21t4

6.5.LAK.BOYA NIATERII\LLI\ITI

Berk claqryrcrya, yeni memulatm sethine naziktcrbaqe geklinde gekildiyi zaman plyonla ernele

gatirere,k quruyan materiallar lak-boya r.nzLteriallan

va bu materiallann plyonka emelo .getirrnesihesabrna yaranan drttil(lar lak-boya iirtiilderiadl.anrr. Lak-bo1'a tirttil,Jari geffaf vs qelri-goffafolur. Bu niiqteyi nezerden lak-boyeL materiallarrntnpiclmentlegmemir; ve piqnnentlogmil; kimi iki nLiilii

var.drr.

6.s. I.PiQMENTLA $Mi$ LI, K-BOYA]\{ATEFJALLARI,

LAKLAR

Pklmer:Ltleqmig lak-boya materialtnrn i:rfl geni$

ya'yrl.mlg niimay,rndesi trakdrr. Lak plyorrl<a ernele

getfiran maddlelerin narl helledicilerdekimerhlullardrr. Plyonka ornale getiren maildsden asrh

olaraq ya[h, alkid, silisium-iizvi, poliefir,poliuretan. polirlkril, x.lorkauguk ve ba qqa ndv

l:*larvardrr.Laklarrn terkibinde ugucu ve uguc,u olmayan

kornponentler olul. Ugucu komponent:lere

ha llediciler, dunrlagdrrrcrlar, uqucu olrnelylurlara isa

plyonka amelo gatiren maddaler, sikl,:ativ(rl.rrumant siirotlendiran maddeLer), rerkidici,pkrstifi,kator, stablizator vo diger elavoler aiddir.

2it5

Plyorrka amele getiran maddeler istenilen 1ak-

boya rnateriahnin esas komponentidir. Clnlar tabiivo ya slntetik mageli olur. Tebii plyonka amelegrrtirer: maddelere tebii qetranlar, quruyan bitkiyirplan, bitki ve heyvzur m,angali yaprgqanlarsintatildore isa alkid, fi:nol-formaldehid. poliefir,epoksid qetranr, mitroselliiloza, termoplastikp,rliakrillatlar, perxlon,iniI qetram ve diger xlorlup,rlime 'rl,rr aiddir. Sintetik plyc,nka emala gotirennraddelerdan istifada etmekle daha srtabil verrriixte if xarakterli drtiikler alrrur. Buna gi5rede

bela pl'Tonkaemelegotiriciler detra gox ehemiyyetk,rsb e,filar.

l- il<larrn ahnmasrnda plyonka emeLa getirennLaddalarden hem u,;ucu iizvi helledicilerdekimehluilannr hazrrlam,aclliL ha:rr de helledicisiz(quruy,an bitki ya[lan). sulu mahlul (suda hell olansintetil< qetranlar) vo sulu dispersiya Eeklinda (p,olivinilasetat, akrillatlar) istifade olunur.

P 1'onka amele getiren maddalerplyon-l.asmelsgalme zanlanl gedan proserllerinxarakt,:rina gtira barkimeyan (termoplast) vabarkiyan (tennoreaktiv) olurlar.

Birinci halda polimerin makromolekullan bir-birila .<irlyevi xarakterli qargrhqh tasirde olmur veplyonl:a halle,dicinin uq,masr ile ;raramr. Bu proses 3

merheleda bag verir. Ovvelce helledici <irtiiyiin iistIayrnd an qrsa mtiddot orzinde buxarlantr. Bumerhelede qatrhq ve e1,ni zamanda <izliiltik artrr.

Sonra halledici ilrtiiytirr aqafir layrndan saths. do[ruu:nrn ntiiddet arzindo diffirziya edir' Uqiincfi

rnorhalads holledici qaltflr praktiki 'olaraq qururnug

plyonkadan uzun miiddat erzinda(10-11; sutka)

Lurarlanrr. Neticade lakm temperat'uru a$aEr diiftirvs havadakr su buxart helo tam (lurumaml$

plyonkanrn srethinde kondensleqrir Bu

gritrgmamazhgr aradan qaldrrmaq r.irliin lakrn

to,rlcibine butil- 'r,e ya amilasetat, tsikllheksanon,

bul.il spirti ve diger nisbaten yiik-sak laynamatemperaturuna malik hallediciler elal'lr edilir'Heliedici buiarlandrqca makrotnolekullannyaxrnla;masr ve fiziki qarqrhqh tesiri hesabrna

plyonka formalagrr. Bu zaman hemde l:ll/onkanrnquilurnutrn" ve ttotta darl'yrctdan qopma'slna se'beb

otan daxili ger:ginlik. )'aramr. .-lluna g<ire de

pla.stifiliatordan istifade c,lunur. Ulnumiy yatle, bu

prc,sesde helledi,cilerdo hall olan va qrzthrrldlqda

eriyen tirtiikler Yaranr.ikinci halda ise makromolekular arasrmnrlaki

kimyevi reaksiYalar

(polirnerlagme va polikonrlenstegme) hesattrna torlu

quruluqrl malil:, qr z,Crrrldrqda erinreyen va

henledicilerde lhall olrnayan tirtiikler almr'lr{akromolekulun quruluqu, yeni zrncir'Ceki

rr:aksiya qabilli;yyeti funksional qrup vo ikjqat

rabite l<imyovi reaksiyanrn ndviinii miioyyen r:dir.

Irliimiin e kimi turg katalizatorlarrn igtira<r ver 5'a

qurdrnlmaqla geden efirlegme, ree ksiytsrnt

21t7

giistatermek olar. Bels ortijkler lriiksek berklil'a ve

kimyeri davarnlhpa malik olur.

-.(lHr- clJ{H2-{}{-1,, Jn

g-^.cHr-CF-{H.{H-

oI

q=o-t-lto

- lH,- cH-cH,-{rH--l-c:o

+

COOHI

^'(lH:- CH{:Hr{H-I

COOH

Torlu quruluElu drtiikleri almaq i.igtin reaksiyaqabiliyyotli oJiqomerlardon de genig istifade olunur.

Buna sabeb oliqomerlorn polimerlera nisbetenhotledicilerda daha yaxEr hell olmasr ve ytiksekkr:yfiyTatli drtiiklerin ahnmastdtr. Bundan bagqa

oliqon:erler nisbaton kigik molekulkiitleyem,alikcirler ve onlardan kifayet qeder qatr, hem da

arpfir ,)zliiliiklti metr]ullar ahmr. Bele mehlullannte,rkibinda hetta durular;drrrldrqdan sonra da iimumikiitlen n 30-35 %-i qedar plyonka emale gatiran

madda olur. Buna gtire de lakr bir lay gokmekle

qrhnh [r I 5-35 mkm olan plyonl,:a altnrrOlirlomerlarin reaksiya qabiliyyeti

halledcilorde,ki mehlullarrndarL istifader etdikdeptyonka emele getiren madde helledici iles,rpoli aerlagir. Ntimune kimipoliatlilenq likolmalein atlarrn stirolda ve ya

u ietile nqlikolun dimetakril efirindaki mehlullannt

'228

g,dlitarrnek olar. Ilele mehlullarrn bir deflo (:ekilrroesi

il,e qalrrhfr 500 rnkm olan plyonka ahnrr:. Bu hrrlda

hern halledici itkisiz sarll olunur, hem d:r t'u proses

elcoloj i cahetdan rlveriEU dir'i stifada olunan plonka omelo getiran

rnaddalere qargr bir srriL te.l:ebler var<hr.Br:lo ki,onlarsottri heil olan maddeler olmamaltdtr. Bu,ncian bagqa

onlar 1'a otaq, ya da ki, 1'tiksek ternperahrrda r[80-

20{)C) kifayet qoder qisa miiddet arzindar'bir rrege

d,aqiqeclen bir sutkaya qeder) qurumalr ve ya

b,arkimelidir.I-akdaki plastifikator onun texnoloji

xiassalarini yaxi;rlagdrrrr ve drtiik dah a genig

inten,alh yiiksek intervalh elastik hahna malik olur.

Plastifikatorun .miqdarr plyonka emele getiran

maddenin tabietiinden asrlt olaraq plyorrka eroale

gel.iron maddeye gdra 5-40%l*.te9l'rit t:dir.

Plastifikator kimi mtirekkeb efir' qurumavtm ya1! l'e

qeftan hemginin xl:rparafinlerdan (kim'yevi

davarnl tirtiiker iigtin) istil'ado oluntrr.

Bitki ya$lan osastnda haztrlarralt laklarsikkativlerin igtirakile daha tez qunryurlar. Siklativkirni, rrranqan, <1ur[ugun, sink, kalsiunr va digor

me:tallann naftertatlart, rezinettlirrr \Ie

linoleatlarndan du:al birlikdo elave

edilir.sikkativden lazrrni miqdardan gox istifade

etclikda ahnmtg drttik dah,a siiretle "qocaLh" ". Eiuna

gore de sikkativin miqdarr ciddi trezarotde

srurlantlrr.

Pl'ronka emale getirsn maddelorinok sidlsqnre si, destruksiyasr ve diger gerrrilme larilaldanr,, drti.ilderin xassalerini pisleqdirirr ve lakuzun rniiddat saxlandrqda onun sethindo plyrrtrkayaradr, Bunun qarglsr stabilizatordan istifadeetrnaklr ahnLr.Plyonka amela gatiren madde xlorlubirlegrre ol,Cuqda miroyyen temperatur veuL[rabe:arivqeyi giialarn tesiri alhnda lakdanhi'drogtn xlorid aynhr. Bu halda stablizator kimiep,oksirlloqmig ya!,lardrarr istifade olunur. Orrlara) nlan hidrogen xloriidi birlegdirir ve neticodede,struksiyanrn qargrsr alrnrr. istifado olunan biittinstabilizatorlar plyonka emale gaknenin stiretiniaz,altrniunah ve plyonkanr.n rengini deyi gm,amelidir.

Lrkliarda helledici kimi iizvi mayelardanist;ifadc, c,lunur. Onlar ptyonka emele getiron ma,Cde

ila kinlvevi qarqrhqh r:asirda olrnamah va prc,ses

za.mar.t buxarlanmamahclr. Ilelledici plyonkaarnele ;3etiren maddelerin tabiati, atmosfer geraiti va

bqqa arnillarden asth otaraq segilir . O hem da

laklann esas texloloji .Kassesi olan <izliiliiyii veqllrumi mi.idd.atini teyin edir.

6.s.2. PiQMENTLO$M t$ LAK-]}OYAMATERiALLA.RI

Qeyd ohrndu[u kimi lak-boya mateniallanmnerias tsyinatr tjrtiik emelta getirmekdir . Ortiik iria birnr:ge t,:beqeden ibare't ,o1ur. Hor bir tabeqe iigiin

tt30

konkret ntiv lak-boya matr:rialt istifnde oltrnur. Buniiqteyi nazerdan onlanr:L lboyq lpatlevker ve alltar

la'p ki.nri ndl'leri 'rardlr.Bo1'alar. Boya piqm.entlerin plyonk:l ern.ele

g+tiran maddelerdeki bircinsli suspenziyasrdtr.

Boyalar pll,onka omela getiran madilanin u,SviinrleIr

asrh olaraq 4 qrupa bciliirrtir. Bil'inci qrup,a qurul/anyaL[ vo 1'a elif esar;rnda olan ya[lr bo;geq ik.inci qrrrp:r

iso emal boyalan ve ya emallar aiddirr" OnltLr lak.lar,

yani sintetik oliqomerlarin ve yzL polirnerlorin,selliilozanur efirlerinin, tebii qetranl ,n iizvihe,ll.edicilerdeki mehsr.rllan esasrnda liiutrlamr.U,;irncti qrupa aid olan sulu tnyanur yapt;qanlt vo

silil<at troya kimi ndvlori vardlr. Bu ciir boyalzurn

esasrnr tebii yapr;qanlar (bitki ve h,:)'vatl .nengali)

ve malil qtiqe te;rkil ecir. Sonuncu qrupa aid clanemulsiya boyalarr qunrl/an ya$larrn I'o ','a alkidqetranlirnnr sullu enlulsi)'alan vo sintr:tiltpoLimerlerin sulu dirspersilzalan esastnda lrtrztrlantr.

Olif - bitki ya[lari va yayap\ alkid qetranlarr

esarsrn.da hazrrlanan ma;re plyonka am:rla getiren

marldol:rrdir. O, hem metal, hem de a[ac: sethleriniy'eLx r isladrr va sudi; tizvi helledicileldo hellolmayan yumugaq elastik plyonka omalc get:Lrir.

e lii h:rvada nazik tabaqe gaklinde rlduqd4qrruyur. Buna sebab yaglarrn in isiatorlirnnigtirahile polimerlegmosidir. inisiator t olunu ise

yagla havadalc. ok.siS5enin qarrqrhqll te,siri

naticesinde ahnarL iizvi pr:r,cksidler oynaylr.

2:.31

Boyalarrn l.alkibinde, laklardakrkomponentlorle yana$l hom de priqment, doldur,:cuve, bu komponentlerin plyonlca emele gatiranmaddelerde b,rraber paylar.rnasrnr temin eden digeral;lvelor ,Co (s,ethi-aktiv rnaddel:,r) olur. Boyalardadzr pl1,onlia Dmela getiron madda ham lak.tardaoldu[u kimi cirti.ik emele gatirir, Plyonka emelegertiren maddanin miqdanndan a:;rlr olaraq mtixtelifkonsistensiyalr boyalar alrmr. I'iqment harn boyaasasrnc.alu on:riye rang l'a ortm:> qabiliyl,eti ve:rir,he'm cle onun mdhkamlik, miidafia xassaleriniytiksel<lir. Piqmentin plyonkadakr miqdanpiqmerrttn qatrh[rnr biifuan hecmine (PQBH)u1,!un clur, O, aqa[rdakr diisturla hesablanrr.

PQBH=100i(1,431-S*pp h/2)S,-piqrnentin xtisusi sethi, sm2/qPr,-piqrnentin srxL[r, q/l;m3h-piqmentin hissaciklerini ayran sorhedy'amtebeqarrin qalrnh[r, sm.

Bo1'alann terkibinde ugucu tizvi maddelerv€r )'a su da olur.Bu maddalar hem plyonkaerneleg etiricilari hall edir va ya clisperslegdirir, hrem

da boy rlarr durulaqdrrrtar.Boyalar barli (toZhab), ma),e ve

pastaq:killi (istifade tigiin hazrr formada)olurlar.Onlar bir nega merheledo hazrrlarur.

llirinci marhelede piqment plyonka amalegatiren madde ile nriivafiq avadanlqlardaqzLnEdrnlrr ve pastaqekilli kiitle alrrur. Qeyd etmek

,!.):

Iazrmdu' ki, bozi piqmentler su n:lihitin,lerrgokdtimrekle ahnrr. Belo piqmentler yafh ve elnalboy'alarr iiqiin avadan hfla qurudulduqdar sonra

verilir. Bu zaman hcnr de suyun piq.tnent'Ian

gr;xanlmasrm ve piqmentin plyonka onrole getiren

maddrtdan islanmastnL asanlaSdtr,ln sathi-alitivmaddolerden istifade olrrrur.

Sonrakr merhal:rda ewelco alrrur rq kiitlesiirtiiliir ve bu halda piqment kifayert tilg,ii'rrl qedor

dirspersleqir. Siirtiilrniig prasta Ugiinci.i nrarhelado

la;zrmr, yeni itci 6zl,ilii'la qader durulaqdrrLhr.

Sonuncu merhelede iso bo'ra kenar qarrgi,qllrdan vapiqrnentin kifayet qoder dirspersllgmarniqhisseciklerden tanrizlenir.

Ahnan ;boyanrn n<iviinden asrh olaraqmii;,rtelil' tipli baSh vo r/a aqrq, fasiloli ve yafasilesi z avadanhqlardan istifade olullur.

Astar laylar. Lakdan, boyadan qabaq

gekilen lak boya Ortiiyiiri.in aEafr tebsqe sini emale

gatiren material aLstardrr. O, renglenan r;;rtl le <irti.ik

arasrnda mdhkom elaqa yaradrr. Buna. gcire do

astarda her rengJanecck sathe, hem de sonlakrgekilan laylara qargr yuksek adgeziya qabili;retiohn.alldrr. BundeLn bapqa, astar h,aln cle metahkarroziyadan qoruyu ve sethirr boqluqlar:rnr

dc,ldurur. Astar maye, mehlul ve ya dirsper,"iyakimi istifade olunan tabii v'e sintetik plyorrl.a enrelo

getiran maddsler esasrnda hazrlarrtr. Ilc 1'a tipliastarlar, yeni piqmentlogm igler piqmentin plyotrka

LJ -\

arnela gatire0 maddedo dirspeslegmasila aLnrr.Onlarur, ast:rlann plyonle emelo getiren madcloninn(iWnl gora, yaprgqanh, yafh ve digar novlerivardrr.

$patlevkalar. Rengleren sathin hamarolmasr iigtin istifade edilan trak-boya matr3riallg6ratler,kadrr. O, lali vr boya kimi materiallardanevvel gokilir. Onun terkibinda plyonka enralegotiren mad,Je, doldrrrucu, helledici, plqm,ent,plastifikator, barkidici v,a diger komponetler olur.

$patler,'ka Iatq elif va tabii yaprgqanlann sulumehlullarr asasrnda alrnrr. Buna miivafiq olaraq,onlann lakh, ya$h ve yaprgqanh kimi ntivleriviudrr. $patlevkada doldurucu kimi tebagir, kaolin,piqment kimi ise litopon, rnumiya, sink agardrcr vebagqa ucuz tebii rongli maddelanlen istifada olunur.Digar l,iqpl6ntlegmiq lak-boya materiallanndanferqli olaraq gpatlevkamn tarliibinda hem quruqah[rn miqdrur, (iimurni kiitlenin 80% -i qe,der),

hom d:r doldurrucunun 'ra piqmerrtin plyorka omalegotiriciya olan nisbeti (5:l-den l2:l-e qoder) goxolur. SlpatlevJ<a boya ldrni, yani doldurucunun vepiqmentin uylun elaqolandiricide disperslegmesileahnrr. $patlevkanrn terkitrinda astar laya nezeranplyonka emelia getiran maddanin miqdarr az olur.Bu sob,rbde:r o, adgeziya qabiliyyetino gdrea:rtardr.n geri qalrr ve adeten astar layrn iisttinegokilir Alkicl, epoksicl vo silisium-iizvi qatranlaresasrnrla hazlrlanan gpallevkalar ise metala qiLngr

2:.31

yiilcsel: adgeziya qabiliyyetina malik'lirlor- vo

6tUug" ."ttglrn"n setha 9::k.ilirler' Bela Epatlevkalar

qnmt-gpatlevka adlanrr.

6.6.POL|]VIER I'LYONKALAIiI.I

Qatrnh[r 0,2-0,3 rnm olan biitov polirner

lay,rndan ibarat materiallar polimer ply onkal'an

uilan,r. Plyonkalar tabii, siini va sinte:tik

polimerlerdan ahmr. Birinci qrupa ziituil, tabii^kuuguk, selliiloza ve cliger tebii polimerlar<len

hazrrlanug plyonllalar ai'l<[ir' Bu qrupun i)n genl$

yayilmt;; niimay'andesi selliiloza plyonl'alarr':Lr'

iqi,"rr" kimi sellofanrnr misal gristerm':k olar'

ikirrci <1rupa ise stini polimerlerdan, ye ni tobii

pc,lmerlLrin kimyevi modifikasiya mehr:ullannrlan'haz,rlanmrg

plyonkalar daxildir selltilozarur 56d;r ve

miirekkob-- efil'leri, hamginin qataqca'Jan

hid,roxlorlapmaya meruz qalmrq t"ebii !1nur;.uk

esastnda hazrrianmrg Fl)'onkalar, brr qrtrpa aiddir'

Sintetik poiimerl:rr asastnda hazrrlanmrq pll onkalar,

polimer plyonkalar igerisinda en bOyiik qrup tegkil

lair. potiamia, F,olivinitidenxlorid, polivini lxlorid'

poliimi<l, polistiiol, polietilenteftalat ve poliol':fin

plyonkalan bu qrupLm daha gox yayrlmrq

niiLrnayo ndaleridir'.Polimer plyonk.alan miixte'lif llorntalarima

fisullart ile ahnrr' Emal olunan polimer ciziiaxtct

hala termiki desttuksiyal'a u!,ramadan keqi::se' onda

'.2'J5

pl'yonkalarr atrmaq tigiin ekustnziya iisulu tetbiqolunur. Sintetik polim.er plyorkalan esa-qan buiisulla aLlmtr.

l'olirner mehlulunun soyuq ve ya qrz.drnlan

cilalarunrg setha tdktilnLesi ile ahnmast sa:naye

miqyasrnda m.iieyyen mehdudiy5,etle tetbiq ohrnur.Sellelo:za ve onun t<irontolari , hamginin b,azi

sintetik polimerler (poliimid, polivinilspirti,polikarbc,natlerr ve s. ) esasrrLda plyonkalar buiisulla ahmr. Ovvolce polimer rnehlulu hazrlantr,so nra isa mehlul hama.r setha tdkiiltir ver polirnerherlledicirlen aynlrr. Sr>nuncu e,meliyyat mtixtelifcirr apanlrr . Birinci ondan ibiuetdir ki, polirnermehlul :<tsu:;i terkibli gokdtiriicii olan v annayat<iktiliir'. Selliiloza plyonkalan issehsalrnclakrvzmnac all grikdtiriici,i mehlulda olan ksiantogenatselliilorzan-r kirnyevi pargalayrr vo neticeda selliilozamahluldarn grikerek ayrilrr. ikinci halda isa pl1'onka

holledicirrin buxarlandurlmast hesabrna ahnr. Qeydetmek lazrmdrr ki. Polirner plyonkalanmn oJiirrerpastalanrrdan ahnmasr iiq:tin helledicininpolimerden aynlmasr evezins gelenrelegelmeapanlu'. Bu zaman polimer pastasl gele qevrilorekborkiy r.

Polimer p lyonkalanmn ahnma iisullarrndanbliride polirner dirspersiyasrrun berk sothettiki.ilnre riidir. Bu iisul evvelki iisuldarr praktikio laraq lerqlernmir. A.ncaq belo meqsecller iigiinarleton kolloirl sistemlerclan (lateks) istifade olunur.

?35

Bu halda dirspers mijtrit roltmu su, dirspers faza

rolunu ise polimer hiss:rciy'i oynayr, Ovrr:rlki iisula

ru:eren iisiiinliik ondan ibaretdir ki, ha m iizviholledicilerden istifade ounmur, harn de t:muls'iya

va suspenziyada ahnmiq Frolimer araltq marhelrde

ay nlmaclan istif,rda c'lunur. Bu iisuLJa qulma

zafirafi dirspersiyadakr polimer hi.ssecik lori lbir-

biriLerino getinkikle yaplrilrlar. Bilcinsli rnonolit

quruluqa malik olan polimer ply'onJ':alarntn

ul,.*"r, ndqteyi nezerind'an ise bu olveri li deyil'

Runa gtirade disprsiyarun stabi lloqn:Lelri ii itinpolimer hissaciklarindo holl olan emulqalorlardan

isrtilade olunur vo bu hatda yuqr fiziki --rrrexaniki

gtistericilera malik pl1'onkalar ahnir Tobii

latekslore bu hal aid deyil. Bele ki, yuksek

molekul.lu ztilal -'stabihzator, polimer hisis<'ciklcrila

qzrqrhqh tesirden asrlr oiLmayaraq, yaxlt fiziki-mexanilti gosteri,:ilera malik monollil. pl1'c'nkalmn

ahnma"stnt tomin edirler'. Bezi halda p)'r'nkalmn

elave c,laraq mexaniki ve 116 ii^ i hallt:dicilarla

emah apanlrr. Bu proses polimer hissac iklerinin

plyonkada yaP4maslna l'.6mek edir vo neticeda

ke1,fi.4zotli plyonkalar irlLnrr.

Kalandrlagma iisulu ilcpolivinilxlorid esash plyonkalar ahntr'

Ayrr-ayrr hallalda polimer pllronkalennr

almaq iigiin bagqa iisullardan da istifacl:' olunur,

,rr"."L.o politelrafliioretilen esastnda plycrnka

qrzdrrrl:madan Preslandirilir "? va

adoten

soyuq

'.237

varden,)lardc emal olunur, sonra ise ytiksekte mperaturda peqda biqirilir.

6.7.cERN,rETiXr,en

Metal, $ti$e, a$ac, beton ve bagqamateriiillardan hazrlimmrg 4yrl-ayn detallan,diiytinleri miixtalif konfiqurasiyah Lriltdvkonstrrrtrcsiyaliur atmosfer, yrjksek va aqialrtemperat,rrlarrn, aqressiv miihitlerin tesirindenqorumirq iigiin istifade olunan polimer ve oLiqorneresash kompozisiyalzrr gerrnetikler adnanrr.Germe tillar esasen sintetr:tikkauguk lardan,,qetranlardan ve onlannqrurgrqku:rndan, bezi halda ise bitum, daq kdmrir,elif kimi tebii m.aterialliudan hazrlanrr.GermetilJer, konsistens,asiyasrna gcire zamazk4pasta vrl yaxud lizv i hslledicilerde-ki ma]rlulge,klincte, ilkin polimera nozeran ise quuyan veqrrrumrryan olurlar. Quruyzm gennetiklordogermet iklik berkima ,r'o ya vulkanlagma veholledicinin ugmasr ilc, yaranan plyonka hesabrnatemin clrmur. Qurumayan germetiklerde ise prclseszrmanr h.eg bir deyiqiklik bag vermir.

,Gernretikler agafrdakr xasselere rnalikol urlar:-l:onstulcsilarun istisrna:r zama da$rlrnadandr:forn Lasiyanr temin eden elastillik ve plastiklik.;-lranustnrksiyaya qargr yiiksek aclgeziya qr:rbiliyyeti;

238

-atunos{bre, riitubete, iistiye, $iaxta)'&vo iSQi

mi.i hitlare qarqr davaml rhq;-temasda oldupu konr.rstruksiyaya qir'gr ar;apt

k,crozi'Fa qabiliyyati;-yiiksel: dielektrilk Qabili'5'61i.

Sonuncu xrlsl;o ancaq radio-elt:ktronika

cihazlannda istifade,rlunan germetikler,r aitldir.

Ciernnetiklerin hem de otaq temper atufl'mda

barkimosi ve ya rulkanlaqmzsr da arzu olunarrdtr'

Bundan baqq4 mehlul ieklinde istifad<' olunan

germetikler istisna olnraqla digerlerinin talkibinde

ii:z.'ri holledicilerin olmasr meqsede uyfirm dr:yil.

Biirtfur bu komgrleks xilsselere en gox. :jz-tiziine

vulkanlagan polisulhd ve silisium-iizvi p rlimt:rleresasrnda hazrrlanan gernretikler mal ikdir.lol.

Konsiste'nsiyadaLrr asth olaraq gerrnetiklar

konustruksiyaya gpris, qpatel, frrga ve ya piisklirden

vasidasile gakilir. (iermetiklaqdirilur seth

qabaqc.radan tamizlenil' vo helledicilarla ia seton,,

benzol) ya[srzlartdrrrlrr. Bazi hallarda gernieti klerin

adgezil'asrnr arttrmaq nleqsadile qeLbaqoa<lan s athe

xiisusi laylt tabeqe da r;akilir:. Konustniksiy:lnlngermeti.klegma s;<eminin i:onustruksriya da<[li, sathi

ve kontbino edilrnig kirni ncivleri vardrr(.Eel' il 9)

21i9

f ekil l. Konustruksiyanrn germetiklogmasxemleri (germetik taboqaqaralanmrpdrr): 1-konustru}<siyadaxili; 2-sothi; 3-k.ombina edilmig.

Iionusynrksiya daxili germr:tiklegmeadaten d,rriziine vulkan.lar{an pas,talarla apanlu'. Buhe.lda cvvalce detallarrn sethine l;pris ve ya gpatellapzLsta q el,lilir, sonra ise k.onustruksiya yrfirlrr. BezihzLlda germetiklegme st:<lapmrg lentlerla da apanltr.Niimuro,: kimi qunnna)'an z;amaska layr ila<irti.ilmiis pargam g<istormak olar. Bu halda lent

birlegdircrn detallarrn alasrna qoyulur ve ca.laq

olunmup yerlere elava olaraq zamazka gekilir.Scthi germetikle$ma zarnanl ewolca detallar yrgrlrr,sc,nra ise gennetik calaq y erlerine gekilir. Bu hadaci:rdztina wlkanlagan pastq quruyan zarnazka va

iiurvi h:rll,:diciterdeki mahlullardan istifade olunur.Umumiyyetle, germetiklegme sxemi

konstnrksiyanrn ncivii ve istismar geraitinde asrhoJaraq segilir. Bele ki, yiiksaq tezyiq alhndayr:rlege ,n aqressiv maveli qablar iigtin komtrine

2:40

edilmig, az boghrqlu sort konstruksil'alar iigiin ise

sothi germetikle{imedell istifado olunur. Berkimexiuakter:inden astlt olaraq, sethine germelk qekilmig

konstnr.trisiya ya otaq, ya da yuksek temperafi.rda

sax larulrr.(Je,.rmetiklende polimer: esas k.imi

katrgulk(.polisulfii,silisiurn-i.izvi, butadien. Uretan,

brrtil kauguk, fliiorl,:au9uk, butadiennitril,poliizobutilen) vo qetranlardan (fenol-fornraldehid,

epoksid) istifade oltrnur'.

Poiisullid [nS-- ') esash gemtetik a:p[r

m.olekul ktitlali (1500-4000) xetti cluruhrqlu

miivafirl polimerlerden (tiokollar) a-hntr. Onlann

terkihinda doldurucu (tabagir,'fIO2, quruLm),

adgleziv (fenol-formaldehid ve ya epoksi:d qetraml),

vrrlkanlagdrncr agentlar ( metat pr:roksidleri,

parahinondioksim, ben:zc,il peroksidi va bagqa

okr;idlor;diriciler ), plastifikator: \Il) baqqa

komponentler ol irr. Polisr'rlfid gerrnetikinirl resepti

ar;agrdakr kimidir' (cadvel ti).(ledval 6.7.

kiomnonentler Miqdarr, k.h.

Ivlaye;tiokol 100

Qurunt 30

lilea.rin turgusu 1

Fenol-formaldehidqotranl

5

Qurhr$un peroksidi 7.5

Dibutilftalat 7.5

"z4l

Ma1,e po[isulfidlar 12-72 saat miiddetinde otaqte:nperrturunda vulkanlagdrrrlrr. Vulkanlaqmamakrornolekulun uc vi) yan sulfohidril qrupleunn

ol:sidlagn:resi hesabrna bag verir. Owalce pasta veyar 6zli maye halda olan germetik sorra, eyniza.mania gedan zencirirr tikilnrasi ve uzanrnasr

he:sabrna rezineoxyr materiala gerrilir.Vulkar laqma otaq ternperaturunda getdiyi iigtingr:rmetik pasta ve vulk:u:laqdrrrcr agent mtixtalifqerbda serxlanrlrr. Bele geniretikikerikikomponerrtlidiurlar. Bezi halda iseiig:kom conentli germrtiklerden da istifade olunur.Germetik.lerin yararholma. qabiliyyatikompozisiyamn reseptinden, atraf rntihitintemperatrrrrundan','e rtitribetindan asrh olaraq 0, 5 - 1 2saatdrr Vulkanlagmrq polisulfid germetikler veqt:yri -metal materiallara qar$r yaxgr adgeziyaqabiliyyatine malikdir. B,u germetiklar -600C -dantll50C -a qader istismar edilir. Maye polisullidlarasasrntla oz-iiztine 'rulkanlaqma germetiklorleyima$r hamde qurumayan zamaska kimigermetiklerda malumdur. Ontar yuksek molekullupolisulfid kar"rgukunun tobagir, qurum, asbest kimidoldurrcularla qangdinlmasr ile ahnrr. Bugermetiklar -500C-den 500C-a qader intervaldaistisma.r rllunur.

Butadien-nitril kauguku asa:irndagermeliklar SKN-26, SKN-18 markah kauguklarurdoldur,rcu, fbnol-formaldehid qetranr ve bagqa

kornponentlerle qangr$rnrn iizvi helle:djcilar,lakimahlullandrr. Bele germetiklar holledicininmiqdarmdan asrh olaraq miixtelif l<onsiritensiyalrolurlar. Ntimune olaraq aqalrda SKN-IZ6 markahkruguk esash germetikin reseptigcisteri lmigdir(cedval 7)

__ Komponentlgl__SKN-26

-RJisl"Jyici -

I Miqdarr, k. h.I-r-oli-.--lt;j; --

F enol-formaLdehid q elranr :i0

Halledici 450

Ilelledici kirni aseton vo ,:tilasetatqangrlrndan istifade olunuir. Bir qay'da ola:'aq, trclogermetikler vulkrurlagdrnmrlar ve grlrmetil Jegdiriciplyonka halledicinin ]:uxarlanmasr hesatunay.rranr. Gerenretiklogrlirici plyonka su)'un,benzinin, kerosinin tasirine davamh olub, melalaqar;r )'ax$r adgeziya qabilliyetina vo yiiksekelastikliye malikdiur. Bela germetikler 10() oC-,len

a$agl temperaturda istisrnar olunurlar. Bun,Janbagqa br.rtadien-nitril kaur;uku esasrnda 140"t60 0C-

a qodar lemperaturda istisnnr ohura ltilirlor.Artrq qeyd olundugu kirni garmetilder

fenol-formaldehicl ve epoksid kimi sintotikqafi'anlar esasrnda da hazrrlanrr. Bu germetildarqatu'anlann iizvi hallediciilar va ya suda mehlullanve disp,:rsiyalan geklindle olurlar. Germe:iklegme

24ai

qrmgrgm qummursl ve barkjmesila yaftmzm plyonkaht:sabura tamin olunur. ALmrg plyonkalzr 1,ap,kerosirt, benzinin tesirine davamh olub, metalaqar$r yaxtr adgeziya eabili1ry31ins va yUksekmcihkom-lik xasseledne malikdirler. Belegr:rmetiklar agapr nisbi uzanmaya malik olduqlaniiq:iin deformasiyaya moruz qalan konstruksiyalardaisr:ifade, olunmurlar.

I'enol-formaldehid qetranl asasmda hemder 2 qrLrrgr[dzrn ibaret g;er:mrtikler da hazrrlamr. Birqerngrfi,ls qetran mahlulu, ikincide isa berkimasiiratlorrdirici ve tesirsiz doldunrcu olw. Zarnazkaotaq temperaturunda 24 saat miiddetinde barkiyir.N,aticerle dartrlmada ;rtiksek mcihkomliye malikgr:rmet ikler ahnrr.

Umumiyyatle, kompozisiyadan asrh olaraqge,rmetik.lerin miixtelif n<ivleri molumdur.

6.8.r-iFLOR

L,iflerin ham lifli materiallarrn, hem depcrlime : kompozisiya materiallann digar novledninahnmar;rnda genig gakil,Je istifado olunur. l,if btittinlilli mzLteriallzrern asas qurulug r:lementidir. O qoxkiqik rrn <ilgiilerine malik, gevik ve mdhkemdir.Liflar rlueuluquna gdre elementar lifler, komplekseL:menku saplar (filament), gtapel liflar va monolifformas..nda olur.

Elementar: lifler iiz, oxu i.izro daha Ja xrrda

olan hissalere biilitniir. Kornpleks lifler dz

aralannda yapl$mrg eiementar liflerclen, lilamenllariso gox bilytik uzunluqlu liflardan ibzLret'Jir". $tapellillerr elementar saplann kesilmiq deslalorinrlon

teqkil olunur. lvlonolif-qahn elernentar sap'dtr.

(C:odvel 6.8.1.)

Ceclv:1l 6.1].1.

l-rur;v" -l ---E-k"rnp9tr!1ll

!2.L _L__---

"t45

Osas kompo.nent Germetikirr n ilviiMave polisulfidler 2-va ya 3-

komponentli

Yuksek molekullupolisulfidler

Quruma.yanzar:razka

M aye politizvisikrksanler l -komponentli (iz-

dziine vulk:rnli,'gant g_"pgZl.iye _ _2-komponentli tiz-<iziine vulkanlagankompazisiyaKdpiiklonankompazisiya

Yilksek molekullupoliiit.vi.siloksanllr

Yiiksektemperaturdavulkanlagankompazisiya

polifl tic,rhzvi siloksanlar <iziine vulkanlagankompaz isiya

Fli.ior-karbon tur$usu Taekibinde hetlediciolan miixtelifkonsistensiyah pasta

Vulkanlagankompozisiya

Po liizobutilen Qururmayanzannzuka

Fenol-1'o rmaldehid qatranr 2-komponentlizamuka

Qotrarun va digerkomponentlerinSr,irtde mahlu lu

Rezortsh-formaldehid qotranr

Liflor tebii va kimyevi mangeli olur. TsbiiIifter t;rbii $eraitda emale gelir ve onlann L,itki,heyvan, mineral mangali kimi n<ivleri vardrr. Ilitkimongel, liflere pambrcl r,a lifli bitkilare aiddir.Pambrc liflerin 95-98 o/o-ini, lifli bitkilerin isa 40-90 %o-iri o-st:lliiloza toqkil edir. Heyvan mengelitellii lillore yun ve ipek lifler, mineral memqslileriso asbesl daxildir. Tebii Liflare xas olan esas fiziki-mrlxaniki xasselera 9-cu cedveldo gdsterilmigdir:.

I(imyovi liflar. Kimyevi lifler iizvi tebii ve yasintetik polimsrlerdan ahnrr. ilkin xammaldan asrlrolrlraq kimyevi liflerin sintetik ve stini lifler kimint,vlori vardrr, Sintetik lillor sintetik polimerlerden,stini liflor irra tebii polimerlerden ahnrr. Bazi

2'46

hallarda kimyevi lifler kvars, $ii$e ve rnetal kimiqeyri-i.iz.wi materiallarda.n da altn tr.Kimyovi lifler sanayecla monolif, gpatel lifler vafilament gaklinde, buraxrLLr. Onlar Bsase,n toxumamrallar teyinath olur ve yiiksek mcihkornliyi (.100

kq/mm2-e qeder). nisbi ui'anmasr (5 oh-d:rn gox),elasrtikliyi ile segilir. Onlann r.rarnlu[rutundiametrine olan nisbeti 10000-den gox o. mah,lrr.Buna gtire de kimyevi litilorin istehsaltnda xamrnal

kirni lif omele getiren polimerlarden istifad:, oiurrur.Bele p,rlimerlera parqaleLnmadan ariyi:' ve yamiivafiq helledicilerde kifayat qedar iiiili.i qatrmohlul amole gatirirler.Pc,limerilif formasrna kegirmek tigiin onunmalromolekullan ve aqreqatlarr bir-ririndennisbatden hareketde olmahdrr. llu iiefimakromolekullann molelcullar arasr qarqrLqh tosirener:jisinin ceminin (Er) molekulda,xili qongLr

atomlarm kimyevi rabito enerjisinclan {E,) kigikokluSu halda <idenilir . I1., C-C rabitesi riigiin 2:i0-335 KC/mol-dur.Malironrolekul zancirinin q:evikliyi depolinrerin lifenrale getirmesino biiyii)< tesir gdsterir. {)eviklikpolimerirr kimyovi quruluqundan asrlrdrr vetemperalurun artntasr va yaxud poli.merin nrehlrrlakegmesi ile yiikselir. Er agafrdakr liisturlaxarakterize olunur.f,,:J' I Ke(PD)], bura,la PD-polimerlegme der:acesi ; e-makomolekutun birmanqasmm molekullararasl qa$lhqh tcsir

2,t7

enerjisinin cemi; K-serntlagdirma faktoru.dur.Semtleldirme faktoru makromok:kulun "yerlegme"st>Jtpr r,e semtliliyi artdrq,oa daha da yi.ikselir . O, 0-I inten ahnda deyigir. T'emperatur artdtqca e va E;kiqilir. Polimerin erime temperaturunda ise E1<E6ohrr. B u zaman polimer dziiaxlcl hala kegir veondan if almaq miimkiirL olur. E1 ve e lif emalegetiran polimerlerin polyar qruplanmn helledicininmolekuhr ile solvatasiyas,rnda &L azalrr. Bu haldapolimerin riziiaxrcl hala kegmesi ancaq e-nin yox,ham do rnolekul kiitlesinin, yeni PD-nin ve k-nrnqiymetinden asrhdrr.

Cadvel 6,.8.2.

24.8

Liflar Os.rs

maddcS rxlr-

gr

qi'srn3

Nenr-lik

Pargalanmaternp€

raturu.,c

Uzun-lu-gu.

mnr

Qah n-ltlr,mkm

Mdh-kem-lik

\is-bi

\z.an -

ma,ot t

Pam-brq

Sell.i-lozt

I _52 1-9 150-160

25-45 20-25 250-4(n

G8

Ka-t€n

Selll-lozl

r.50 t2 150 400-1250

40-E5 500-600

2-3

Yunqahnmzik

Keratin t.321.32

l5-t7I5-l 7

130-l;10t 30-l,l0

50.l0(r50-20(l

l6-3535{3

200-250150-2@

30-5020-3:t

Ip:k Fibroin I .35 10.5 t 60..

170

(Gt)-l0r

20-30 350-,+00

tE-2i]

Azbest

Maqneziurnsilikal

2.50 0.5 1500 9-21) 700-r00

l-2

Solvatlagma - hell olan rna.dda ilehelledicinin his:rociklari arastndakr elellrost,atikqzrgrhqh tesirdir.

l if emele getilen polimerlerirr arimetemperaturu 150-280 tr(l intervahnda olur. Ar;apr

hodd liflerin praktiki istifado qeraiyi (iitiiniinternpera.turu 1400C), yruaer hedd ise polimr:rintennodavamhh[r ile t'bir gox tif ema,le gatiiren

polimerler 3lO-320 oc:-do destrukriiyal'a uglarrt')teyin edilir.

Lif amale gatiren pc,limerlerin rnolekul ki.itlesi,

polidispersliyi, mal:romolekulun gaxalarrme

dorecasii, qevikliyi, zencirde polyar vo reakr;iya

qatriliyl'otli qrup,lann c,lrnasr liflerin .a.lrnmas;rna

briyiik tesir gdstedr.Adeten liflor molellul kiitlesi 15-80 min

intervahnda olan polimerlerdan ahnrr.Molt:kulkiitlesi 15 mindon aga[r olduqda alennlrl; liflrrrinmdhkernliyi kifayet qsder olmur.Molekut kiitlesiartdrqca lifrn mdhkemliy'i de artrr. Molekrll kiitlesi80 minden gox oldu,lda ise polimerlar ytiksak<izliiliikta mahlullar va erintiler ema[e gatirirler. Buhalda d,a lif gatin altntr. Eiuna baxmayaracl ytiksek<izlilltikLii kiittalariipiin nezerda lutuhnugel:stnrdr:rlerde molekul kiitlesi 150-200 r,rin olanpolimerlerden de kefiyetle liflar almaq olar,

Lif om,ale getiren polimerl:rrinmakromolekullarur ya xatti, ya da qaxeli fbrmadaolurlar. Torlu quruluga Inalik polimerlori arinti va

it4,)

ya meh lrll halrna kegirmek mtimktin olmadrgr iigiinonlardan lif ahnmrr. Polimer makromolekulu q:oxga:<eli ,tirluqd,a hem mo;lekullarasr qargllrqh tesiraz:llr(diisturda k faktoru kigilir), hem de lifinformala;rnasr va dartrlma zamanl makromolekul largarlin semtlagirler. Bu lifin dartrlnrada miihl:amliyiniazlldrr vo arzu olunmayan plastik deformasiyalanar1nr. Buna g6ra de lif prahiki olaraq ga:.eliohnayan stereomiintazem poliole finlardan(izotaktik polipropilen) ve polikondensasil,s iiru1,ile ahn:nrq xatti polimerlarden (poliamid, poliefir)ahnlr. Radikal ploimerlogme ilo ahnmrg polimermakronxrlekullan adetan qaxali quruluqa malikolur. $rxali quruluglu po,limer makromolekulundaaktiv p,rlyar qruplar olduqda, molekullararasrqargrhqh tesir kifayat qeder olur ve bupolimerlarden de (polivinilxlorid, poliviinilspirti,poliakrilonitril va s.) lifin almmasr iigiin istifadaedilir. iorL polimerleqmesi ite ahnmrg polimerlardenda yiiks:k keyfiyyetli lif almaq olur, Jlakin bupolimer lor miintezam qruluga malik olduqlan rigtinmoh.lultL getin kegirlar.

Polirnerlerin dispersliyi artdrqca qrsamrLkronxllekullann sayt da artrr ve molekullarasrqargrhqh tesilazalr. Neticede ploimer g.oxasanhqla mehlul vo ya arinti halura keg,ir. lakinmakronrolekullar ahnmr g lifda gotin semitlegir. Buhalda ir;a lifin key'fiyyati pislagir. Tarazhqda olanpolikonde:slaqrne usulu ila ahrrmrg polimerlarin

molekul ktitleye gdra paylanmasr radikalpolimerlagmade ahnmrq polimerlere nisb'otan dahaensi.z olur. Buna gcire do yiiksek m<itrkamli),e merliklifle,r polikondenslaqme tisulunda alrrumgpolimcrlerden alrur. Lil amele gatirc,n polirnerlardaaz miqdarda kigik molekullu fraksiyalat olduqd4ahnmlg lifde makromol.el<ullar dartrlma. zam anldaha asan semitlagirler. Buna gOre de ha: bir lifomale getiren polimerin xassasinde,n" ernal

tisulund:rn ve allnmtg lihn teyinatrnclan asrlr olaraqxarakterik optimai polider;persliy i me,vcucldr.rr"

N{al<romolekulun gevikliyi artdrqca polinrerham daha tez erinti ve ya mehlul halrna kr:gjr, he do

lifinL onnalagmasr zarnarl asan kristerllagrrr, Clptirnaltoxucu xasselare malik kimy'evi lifler ytikr;ekkristallarlma dereceli pol irn,:rlerden ahmr. I.if emelagatiren polimerlerdo kristal faza xarici. lesirlareqar$l davamhh!1, anlorli faza iso elastikl.ik.qocalmaya qargr mdhkerntik ve bir str,a rnfihiimxasseleri yaxtnla.,sdtrrr. h4akromolekulun q,evikl iyiarldrqca istilik reqsleri asanlagrr ve polinrernisbatan qsagl temperaturda pargalantr. istisnrarndqtel,i nezardemn lirf 150- t 600C-d,ln ap,afir

yum$almahdlr. Qox sefi Inakromolekullar l malikpolimerlardan (pc,lifeniien) adi iisullarla lil almaqolur.Onlar pargalanmadan erimir ve ya rniivafiqhelledicilerde hell olmurlar. Qox gevik makro-molekulllara malih polirnerlerin erima terr!)erahrru100'rC-don agalr oldu[u iigiin gox ontardan lif

251

aftnmrr. Ilu sobebden polietlendon liflerin ahnmasriigtin gox az istifade olunur. Haz,rr liflerde apanlantil.ilma iisullarrnrn ktimekliyi gox gevikmakromolekuLlu polimerlerden de lif almaq olur.Belalikte, lif emele gotiran her bir polimer iigiinmakromolekulun gevikliyini 6z oktimumumiivcurldur.

Polirner rnakromolehunda polyar ve reaksiyaqabiliyrstli qruplarrn olmasr liflarin ahnmasr iigiingox moqsede uyfundur. Bela ki, polimer zencirinda-OH, -COOH, -NH2 v,a diger hidrofil qruplarhesabrna hom su, hem de buxarlannr uclan liflaralrnaq olur. Tarkibinde goxlu miqdarda -OH qrupuoliu pcli-rnerlarden (polivinilspirri) suda ve ya zaifso,Ja r:rehlulunda hell olan liflar almrr. tseleliflarderr krujeva, gipiir, rnarla, vata hazrrlanrr. i)gerpolimer zencirinda CL va F atomlare olarsa, rrndahem h Crofob. Hem do kimyevi davamh lifleralrnaq <rlar. Za'ncirda hidrolil qruplar olmadrqda ,Ca,

-CN qrupunun mdvcudlufu hesabrna bete iilleralrnaq rnumkundur. Hidroforb lifler yaxgr dielelrtrikxasselalir.e m,alikdir ve, guclu elektrikleqir. Burnagrire dt hidroforb liflor,Jon ele,ktrik izolyasiyasrhazrrlanaq iigiin istifade oiunur. istiye davarnhlifl er 1;ticli.i polyar clnrplu lif amole gelirenpolimerlerden alenar. Hazlr lillerde de likilmerezrksiyast aparmaqla da.ramll liflor almaq olur.

Lil' emele getiran polirnerlerde ionogen qruplarolzrrsa, t'--tlOOH, -HSOI, -NH2 ve s.') aftnmr$

252

lit ion miibadile xassasino malik olur. Bu qru.olararion ve ya kation rengleyir:ilerini 6ziinabirlegdirdiyi iigiin i,iflarin renplin.rmesiniasanla9dmr.

I.if' emele gratiren pollimerler gox rniixtalifdir.Buna baxmayaraq senaye rniqyasrnda onlann ancaqhozi niivlerindan lif almrr. Tabii lill emollr getirenpolimerlorden sell0loza ve onun efirle,ri (esasenasetat scliloza) sintetik polimerlerden ise polianrid,poliefir, poliakrilonitril, onun sopolimerlari,polivinilxlorid, polivinilspirti, poliur:etrrn, vepoljifomraldehiddon istifade olunur. Sadalanan lifemale getiren polimerlerin praktiki olaraq her birikimyavi liflerin istehsalenda istifado olunanpo'limerlere qargr qoyulan biitiin traleblsrD carzabverir.

K-imyevi liflorin ahnrnasr bir nege rnartreleclenibaretdir.Birincimarheledo erime mehlullar. ve yaarintilari hazrrlamr. Bu hal,la hem polirner nahlrrluqangrqlardan va qabarcrqlardan temizlanir, hem deona miixtelif alavoler. (iqrq, istilik stabills6d iricilori,rengleyiciler va s.) olunur. Sonra ise mahlul eyirrnemagrntna verilir. Burada eyirma merhlulu maguunmtivafiq detahnr (filyer) deliyinden baEqa miihitekeqrilir. Bu miitritda polimer naziklif qrrkilindeberkiyir. Lif teyinatrndarr a.srh olaraq filyerindoliyinin sayr mtix.talif olur ve ferqli quruluglu liflar(monotifl,gtapel vo s.) a.turrr. Mtihit kirni soyuqhavadan istifade olunur. €rger lif, potim,en ugucu

2:i3

halledicideki " mehlulundan alrnrrsa (asetat lifi),

onda rniihit kimi isti hava segilir. ilu mtihitjeholledioi buxarlanr. Belo iisul .quru', formatamatis uludr.rr. Oger helledici ugucu deyilse, onda miihitkimi 9 rik dtiriicii vannadan istifaae olunur (viskozlili). Bu 0sul ']ag,' fonnala.gma iisuludur. Sonuncumrrheleda ewolce alinmrg lif kigik molektrllubirlegmelar, helledicilar ve diger qangrqlardantemizlenir. Bu merhelede ham da lif qurudulur vadc,la!a sarrlr.

Malum oldugu kinri ilkin polimerler miixtolifxasselaro ve reaksiya qabiliyyetli qruplara malikdir.Brurunla alaqadar olaraq polimerieri modifrkasiyaetrneklo rloxlrr sayda ferqli xasselere malik lifleralrnaq ol urr.

2i5,1

VII FOSiL.POLiNTERKOMPOZiSI}'ALARTMN IIAZIRL,A,I{MA SI

7. I.POLiIVTER KOMPOZiSI YAI.,I,RININTORKiBi

Malum oldugu kimi PKM-in alllrmail;ullarrna, qurulu$lanna, x.asselerine, ve fbrmalannagdre ferqlenon miixtolif novlari var.ltr. Bumateriallarrn ahnmast tigtin zer.'xi olankompozisiyalann her biri xiisusi resept asastnda

ha::rrlanrr.Resept- elmi-praktiki fealiyl'et nalicosinde

qrurgr[rn miiayyan edilmig tarkibi vekxnporrentlarin rrisbstidir. O teleb olunarr qurulugava xassaye malik materiailann altnmastnt tetnineclir. Ir{ateriallar.n teyinLairndan, qurulugundan vstorkibinden asrh olaraq resepte poliroer, onunqanqlqlan, plaslifikator, yumugaldtcr. t,erkiclici,vulkanlrrgdrncr, doklurucu, renglef ici,stabillegdirici vo diger komponentler daxil edilir.M.ateriallarn ma'ya dey'anni aga[r sralmaq va etrafmiihitin mrihafizlsi msqsedi ile resepte si,naye vomeiget tullantrlan da elave olunur.Kompozisiyarun miqdari terkibi, yeni rer;epti birnege ciif gdstarilir.l. Komponentlel:in har birinin 100 kiitte hi.sse

qarrgrga uy[un miqdarl, l:.h.

255

2. Kornponentlerin her: b.irinin 100 kq qanr;rlrnhocmins uypun miqdan, rn'3. Kornponentlerin her birinin 100 ktitle hissapc,limere uy[un miqdan, l<.h.4. Komponentlerin her birinin qangrSrn hazrrlandr$ravadanhgln doldurulma hacmine uy[un miqdrln,k.h.

Avadanh[rn dolclurulma hecmi qaLnqr$rniimumi hecminin tutdugu faktiki hissedir.

Rt:septin yazrhq qaydasr polimerkompo;zisiyalann genig y ayrlmrg ndvlarinden olanrez-in qarrgrfir ni,imunasinde I -ci cedvetdagdsterilmi$dir. Cadvet,leki iSqi resept konkretoliuaq l<arnerasrmn heclni 0.25 nr3 olan RS-250-40miukaL rezin qangdu'rcrsr misalmda aga[rdakrdtisturlt fresablanmrqdrr:

(Tr-r . 10(l k.h. qanprga uygun k.h.)/l00BtLnr:n iigtin ovvelce qangr[rn srxhlr ve

avadanlrgrn fzrydah hecnri, sonra ise avadanh[rnyiikloru.ne tuhrmu taprlrr. I -ci c,edveldeki reseptegtira 100 kq qangrgrn hecrni 88.411 . l0-3 m3, slxlargrise, I l3l kc1/m' -dir. Avadrrnh!,m yiiklanrnaderecesi 0.56 olarsa, onda faydah hocmi(0.25.0. 5(i=0. I 4m3; 0. l4nr3-dir.

T'lrirerune:Vfayoatr'Pcar. : 0. 14 m3' I 13 I kq/m3 =158.34 kq.

RSi-250-40 markall rezin qarr$rncrsrqangrqluln hazrrlanma:sr tigiin nezerde tufulmugavrldanhqdrr. Onun haqqrnda geniq melunrat

\/esaitin mi.ivafiq bOhnosinde vr:rilmip,:lir. (bax2.3.2.)

Polimer kompozisiyalan gox k.ornponentlireseptier asasrnda ve bir nege rrtorhc,ledehazrrlanrr.Bq te:<noloji prosesde pr,cblernl rr va;radrrve reseptin biitiin variantlanmn empirikaraqdmlmasr ila optimal resep segmek <rlnrur. Ilunagdre de tecri.ibenin neticolorine riyazi plarlagdrmratisullarr tetbiq edilir. Reseptde komporre.ntlerin veiJmumi sxemde marholalerin sayrnl azaltrnaqla birgox osas problemler kompleks qakiltnda hell olumur.

T.2.KOMPONENTLORiNI{AZIRLANMASI

Komponenrler avadanhfia qabaqczrdanhazrrlandrqdan sonra verilir. Bu neqsadlekomponentlerin ilkin forme arrndrm riexasselerinden asrh oliLraq miixteli f hazrrhqomoliyy-atlan apanhr. Hazrrhq emeliyl'atlarrndailkin komponentlor sonrala proseslor iiqrin alveriqlivazilyet getirilir.

PKM-in bir gox nrivlorinin esas kornponentiola.n kaugukun qabaqcadan hazrlarunasrnr nozeldenkeqirok. Kaugukun qarrgdrnlmala hazirlarunasrhazrrhq emeliyyatlanndan en baqhcasrdrr. Prost:sdekaugukil hem mtreyyen forma verilir, hem de onunptastikliyi ve elastikliyi lazwi istiqam:rtdede,,-igdirilir.

257

Plastiklik - mtieryyan yiikiin tesiri altrndamateriahn dtinmayan delbrmasiya qabiliyyetidir.Kaugukun plastikliyi onun bagqa komponentlerlaqangdrnlmasr, doldunrlrnasr vo diger texn.oloj iarneliyyatlar r.igiin gox mtihiimdiir. Elastiklik isadefornrasiya eden yiikii gtittirdiikden sionramateriahn ilkin veziyyetinc qayrtma qabililyetidir.

Krrugukun plastiklegmesi mexaniki vetermooks;idlegme lisullan ile apanlrr. Mexanikiplastik a;meda destrukriv proseslerle yarragr, hemdo nrexaniki gerginliyin tesiri ilamakrornolekullarda kimyavi rabiteler aktivlegir.Tr:rmortksidlaqme plastiklegmesinde ise esasenmakrornolekullann tenniki destrrrksiyasr bag verir.Brr proses xiisusi elavolerin (merkaptanlar,disulfidlar, tiazol va s.) komeyile siiretlsndirir.Termooksidiagme plastikle:;masi ytiksektempereturda apanlan polimerlegmeda aluranka,uguklar iigr:in (SKS-3I1, SKI\[-40 ve r;.) tetbiqed.ilir.

A(letan istehsalatda mexaniki plastiklegmatetbiq t:dilir va bu prosr-'sde hem destnrksiya ge,Jir,ha,m dlr I'aza quru lugu amela galir. Bu ve ya digarprosesin iisttinhik tegkil etmesi plastiklegdirmageraitindon va polimerin nriviinden asrlrrlr. Fazaqurruluq,unun yaranma siiretini azalfrnaq iigtinm;lkroradLikallann alseptoru rolunu oynayanmritehan-ik hidrogene malik bezi elavelerden

258

C;rdvel 7.2.tin

K.omponentler

Srxlrq'q/im-

Kompone:ntlarinl00k.h.qangr fauygunrniqdan,k.h.

Komponentlarinl00k.h.qansrEInhecminauy[unmiqdan,m'

Kompo rentlarin100k.h.polinrer;ruyEunnriqdan,k.h.

Iscircsept,kr1.

(rezinqanqdrn,llSlii()tin )

I'olimer 0,930

63,49 68,27 lc0 l00,53

Kiikiird 2,070

1,7 4 0,84 ) 'l\"r-,76

Nferkaptobenztiazol

1.4l0

0,48 0,34 0,75 0,76

Sink oksidi 5,570

3,t7 0,57 5,00 :t,02

S tearinttLr$usu

0,920

l,9 r 2,076 1 0f) 3,0?4

Fenil-P-naftilamin

1,1

900,63 fr 5i 1,fi) 0.998

Te>inikikdrniirDQ-l0o

1,8

1028,58 15,'79 45,00 45.25

Cami 100 88.42 157,5 1:t8,34kq

( antiok sidantlar, -birli ve il:ili aminlar,merkaptanlar, disulfi dl ar) istifade ollunur.

Mexaniki plasliklegmenin elfektiiliyimexaniki tesirin intensir'liyinden, prosesin apar:tlma

tempereraturundirn ve rntiddetinden asrhdu.

2:i9

Sapalenen tozgekilli komponentler etrafmiihitd >n su udma[a nieyilli olurlar. Bu isekc,mponentlerin barkiyerak dallaqmasrna sebeb olurve resept pozulur. Hianr rrrateri.aldagatrgmz.mazhq.lar (qabarcrqlar, bogluqlar) yararur.Rezin clangrqlannda nemlik normadan artlqol,Juqda rrulkanlagma prosesinin siireti a,alr. ranglire:zin qlngrqlan ise vahn sathina yaprqrrlar. Bunrnqar$rsrru almaq ve tirnumilyetle komponentlerinqangrq<la kifavet qedar borabar paylanmasrru teminebnek iigtin komponentler avadanh[averilme,miqdon evvel qul'udulur, xrrdalarur (lifler-iiy 0diiliir) ve elanir.

Qrrrudulma - tozqakilli komponentlerdenemliyin taleb olunan miqdara gatdrnlrnasrpr,osesi,Jir'. Bu amaliyyat destruksiyaternper;rturundan aqa[r temperaturda apanlr.

Xrrdalanra - komponentler-in hecmi ve :;athixasselarini deyigmeoen. hondosi <ilgtilarindeyiqdirilmasidir. Komponentlarin xrrdalanmaderacasi ne qoder yiiksok olarsa, o qangrqda dahaberabor disperslegir. Mti:rtalif fiziki hallarda olanpolimerl:r(gtigavari, yliksek elastik, <izli,iaxrcr)xr:dalara biler. Bu proses hem maye, hern de qazmiihitindo apanlrr. Xtrdalanma zarna polimerinaktiv cruplannln va y,a amela gelan radikallannmiihitle qar$lhqh tesiri hesabrna komponentlarinxiisusi r;ot[-ri vo kimyevi al<tivliyi artrr. Bir gox halda

2r5(:

xrdalanma zamr. oksidlaqma prosesleri da gedir

va neticedo komponentlerin hidrofiiliyi ytil':selir,

0f iitme - xttdalanmantn $iilio'rari ve

yiiksokr:lastik halda olim kom;ronentlrr tLgi.in

na:rardo hrhrlmug n<ivij.dtir. Bu proses,le me(lsed

xrdalanan komponentin sathi ve hccmi xasselarini

laz rmi istiqarnete )'6nohmekdir. Uyijtmenaticasinda komponentin xiisusi sethi bir neqe rlat'e

artrr.Xrrdalama, o ctimleden iiyiitma zan"tant

mexaniki destruksiya neticesinde polimerinmolekul kiitlesinin azalmasr bag vere triler. Buhatda molekul kiitlesi emal mtiddetintlen astlt

otaraq rleyiqir ve onun dayiqm.ti aga[rdtkr diisturla

ilade olunur:M.=(NIo-M-)-k'+I\t;

M,,- prosesiin nrileyyon anlnda polimerin

molekul kiitlesi,M0- prosesil:l baglarrlrcrndtr po limerin mol':kul

kiitlesi,M,- segilmi$ rejim iigiin polimerin mol':kul

kiitlesinin an kigik qiYmati.k- mexaniki-kimyc,vi tesirin intensirrliyirrden

ve komponentin kirnyol'i tebiatirrden asrh 'olan

mexaniki destruksiya sabitidir.Olome -ko,mponent].ori kenar qarrqrqla:dan

ternizlemek iigiiLndiir.

2(;1

A.doten, ' qurudulma, x[dalanma va alama

emeli;,yatlannl aparmaq Dgiin avadanhqlar eyni birtexnoloj i xettde yerlegclirilir.

Resepte daxil olan komponentlarin saylnrazaltn'aq riq:iin qabaqcadan mtixtelif qangrqlarhazrrlanrr. Bele qarrgrqlara gixta, "ana qangrqlan"va kinryavi pastalar aiodir

$ixta - tozgekilli komponentlerin me>lanikiqarrgr!1drr. O, resepde miqdarca az olan goxlusayda tozgekilli maddoler olduqda hazrrlanrr'(,rsasan, rezin istehsalmda). $ixurlardakomponentlerin ilkin iilgtilari deyigmir. gixtayadaxil olar komponentlar miixtalif srxhqlara malikolduqlan tigiin onlarr hemige qan$rrmaq lazrmgalir. Oks toqdirda alrr komponentler g6ka biler.$,ixta reaktorun bir nege defe yiiklanmesi tigrirhazrrlanrr ve heb gaklinde saxlarulrr.

Clox komponentli kompozisiyalann.altunasrnda arahq mahsul kimi mtieyyen sayda.(,detan iki ve ya tig) komponentlerden ibaret .anaqarrgrqlan" hazrlanrr. Bu qangrqlarda.komprrnentlerin biri polimer olur. "Ana.qangrqlarr"nrn hazr.anmasr asasan har birk omprrnentin. qan$ma ternperaturunun biitiinlilkdc,qangr,fm hazrrlanma temperaturundan btiytil.oldufrr halcla daha maqsadeuyflundur. Adetan.,kauguk ve texniki karbondan ibarat rrlan ..ane.

q arrq rllarr" sonuncunun istehsal olundu$ u zav <tddt.hazrrlurrr ve son marheleye denever gaklinda daxiJ

edilir. Texniki karbortun kaugukda yax$r

paylanmasr tigiin "ana qarrgrfl"na 'niixtalifyunruqaldrcrlar (neft biturn)arr, steari n tunlusu va s')

alave olunur. Bele ki, I 60 k.h. te>miki karbolrun

100 k.h. kaugukd:r pay'larrmasr iigiin qarrgrf;r 10 l<.h.

neft bitiumu verilir. "A.na qangrqlarr" asasan rezin

qangrfirndan hazrt{antr.Farita tozgekilli kornponentlerin her tLzrrsr bir

alrqelandirici ile qanqr$r&r. alaqalendirici kimiplastifikator va yumsaldlricrlardan istifade olunur'

Krmyevi pastalar rangleyiciler, vulkarlaqdrncr

agentler, stabilla;ldiriciter ve diger komp onentlar

esarsmda hazrrlamr. Kiml'evi pastalardan istifade

olunduqda komF,onentler ham qangrqda baraber

paylarrr. hem de onlarrn disperslik deroca:;i azilrr'Bu prosesde pastalarLn terkibindoki b'erk

kornponentler plastifikrltorlarda grqmiLr', ancaq

so,rbsiya olunmu$ qazler bark salhdan ?lxlr ve

n:rticeder berk cisim -rnave sarheddinde sorbriiya

qargrhqh tesiri yaranrr. Eiununla elaqeila olar:aq,

tozgekilli komp,onentlerin esas xiisusiyyelleriya[tuttmlulugudrr (p las,tifi kator tutumlulrr$u)' O'

L"if. komponentllrrin rlispersliyinden,

islanmasrndan va bagqa xassalarinden asrh olaraq,

pastalartn hazrrlanmast iigiin plastifikatora olan real

telabau, yeni miqdan l.eyin edir. Ya$ttll.umltrluq

100 qr tozgekilli kompon.entin islanmasr t)giin lazrm

olan p lastifrkatonrn miqda:rdtr'

:t63

T.3.QARISDIRNIA USULLARI

N{elumdur ki, plimer kompozisiyalan birnr:ge kornpon.entden ibarat olur. Homogen qzrrgrqhazrrlamaq iigiin komponentlar ele qangdrnlrr ki, buda alu:an material m fi:liki ve kimyevi xasselarininsebitlivini temin edir. Kompozisiyanrn terkibindenvo aqreqat hallndan, hemginin qangdrrmagerraitindan asrh olaraq 2 asas proses ba; verir.Birinci halda ilkin komponentler ancaq qargrhqhpaylanr ve onlann dlgiileri dayigmir. ikinci haldaiss aqlomeratlann dalrlmasr hesabrnakr:mpc nentlar disperslagir, yeni onlann tilgiilerikigilir. Qangrfirn rizliiliiyiinden asrh olaraq buprosesier eyri vaxtda vo ya ardrcrl gede biler.Umurniyyetla, komponentler tiz-oziine gedenmrolekrrlyar difhrzuya vo hisse<:iklerin xarici tasiralhnda haraket etmesi hesabrna qan$r. Qarrgrqdao.lan qaziann va qarpr hqh ha,ll olan mayelerin6 tgiileri molekullann rilgtilerila eyni tartibdeo tduqda molekulyar diffuziya bag verir. Xarici tosirte,tbiq olunan avadanhfrn iqgi orqanrdr. tqgi orqanqan$dlrma z::manr komponentlerla temasda olur vah,araket edelek komponentleri qa.n$dlflr.

Qrurgdrrma zamam komponentllarinhissac.llari laminar ve turbulent xaraklerlihareketde olurlar. Larninar rejimda elem.entarhissac".kler eyni sliretle paralel istiqametde harakete,lirler. 'lurbulent rejimda ise iimumi hecmde olan

hisseciklar xaotik harakatdedir v.a komponentlerrniihitde olan burulfanrlax hesabrna qangrrlar.llerekatin xaralJeri Rr:y'nolds krliteriyas rna gciretayin edilir.

Re: Ll'v

burada. v-axrmn xetti stireti, I - qeLngrlrn axmLlnlnberk sathe nezaren harreketetne q;eraitinden astholan xetti <ilgi.i v- isa kinematik dzliiliik .rmsahdrr.Reynolds kriteriyasr ta.uninen 10-a barabar olduqdahareket laminar, l0-103 intervahnda olduclda kegidva 103-,Cen b6yiih olduqda turbulent xarakt,:rli olur.

Polimer kompozis iyalarrnr qlanq<furra iisuluile hazrrlamaq iigiin qangdrncr avad,anhqlardanistifada olunur. (]angdrncr avadanhqlar te y'inalrna,iq prinsipine vo ilgi orqanln ig rejimine (firsileli vaya fasilosiz) gdre qruplara bciliiniirler.

Teyinatrna gdre qangdrrrcrlar a:iafrtizltiliiklti maye sistemlor yiiksek cizliilirklti vesepelanan tozgelilli komponentler iigiin olur, iqprinsipine g6re mexaniki (en qox yal,rlmrq),qravilasiya (ancaq sepalenen komponentl:u iigrin),pnevmatik, hidrrtvlik (a5ag iizliiliiklii r;isterrleri.igiin) iisullarla igleyon qangdrrrcr ava.lanhrllarvardrr. Qan$rEa l.esir eden, iggi orqanrn i5 rejinrinagtire isa qan$dmcrlar fasjilali ve fasilesiz r:hu.

Fasileli qanqdrrm;rda komponentier e,ynivax.tda ve ya miieyyon ardrcrlhqla polimt:rinmtivafiq miqdanna ,alave eotilir. irasilosizqarrqd.rma prosesinde ise her bir'kompc,nent ve

26:i

hrrzrr clarrgrq hvadanh[rn igqi zolagrndan bir defakegir, 1'oni komponentler bir yerden (girildan)ytiklen ir, alrnmrq qangrq isa bagqa yerden (qlxrqdan)bogaldr lrr. Bu zarr,an hem komponenllorinyiiklen nosi, hem da qarr;;rfirn bogaldrlmasr fasilesizaF'anlrr,

QanEdrrma zamant ve sonrakt rnerhelelerdehe,m p climer, ham de onun asasrnda haz rrlanankc,mpo:zisiya miieyyen temperatura meruz qalrr.Tt:mpe;'aturun tesiri altrnda polimer ve qan$lqmrieyyi)n deyigikliklera u[rayr. Bu n<iqteyinozsrdln polim erlei 21,era brilmak olar: termoplastvo termoreaktivlar. T'ermoplas,tlar qrzdrrldrqdayiJksek elastik va ya <izliiaxrcr hallarrna diinankegme qabiliyyetine malikdirler (poliamid,polistirrrl, polivinilxlorid polietilen, polipropilen ves). Berldnre prosesinda bork, erirnayen polimerlerekegen, tekrar qrzdrrrldrqda ise yeniden dzliiaxrcrhqhahna qayrda bilmel,sn real.:siya qabiliyyatlioliqomt:rler esasrnda hazulanan polimerler(poliefi,:, fenol-formaldehid, epoksid qetranlan ves.) tt:rmoreaktiviardir. Bu prinsipi hemkompoz:isiyalara, hem de polimer kompozisiyamerteria llanna aid etmek olar.

:266

7.3.r.A$Adr 6zlUt txr-tiQARr$IQLARI I\t I{AZIRL,rtlMtA S I

Agafir diCtiliiktrri polimer kompozisiyalan(rizltiliivii 2' lCt6 spz-a qedar olarr polimermehlullarl ve emulsiy'alan) pnevmat:ik, hidravlil< vernexaniki tisullarla lgleyen ava,lanlqludahazlrlanrr. Bu halda komponentler molekulyardiffuzil'a ve mr:xaniki tesirler hesabrna qarlgrr.Proses turbulenf rejirnde apanlrr (Re >30-dan

Re>200-e qeder).Pnevmatik iisulna igleyan avadanhqliuda

p:oses hava ve ya diger qaz a>onlnlrr ma1,e layrndankrlgmasi hesabrna gedir. Hidravlik qar:Lgrnada isernaye avadanhfirn bir hissesinden dige:: lrissesina

teryi<1 alturda verilir. lBu zaman maye hemm erkezJenqagma nasosunun kiimeyila, hem daproses lurbulent r:ejimde aparrldrfrn,Jan bu rrl[anlarht:sabrna qangtr.

Aga[r dzliili.iklii qangrqlarrn her:arlanmasrii<;iin esasen mexaniki tisulla igleyenar,,adanhqlardan daha go.x istifada o Lunur'. .Bu ii:;ulaesiaslanzm avadanhqlar lar;ileli prinsipla irileyil veigerisinrle xiisusi qurfiu olan genler,len ibirret olur:.

Bela avadanhqla.nn en genig yayrlmrg niivlarindenbiri, igarisinda rotor (yoni firlanan hisse, val)yerleqdiritmig rezeryuarrhr (gen). Rotor: qanqrfirn<i;:liiltiyinden arirh olar,;Lq mtixte'lif ti1ili olur.Qangrfrn iiztiilfiyii l0r spz-a qeder olduqdtr qanadlr

267

(yrkil 1a), 103-den 2'l}s spz-a qedar olduqdaIti'uberl{i qangdrrrcr (gekil lb) tetbiq olunLur.Liivbarti qanqdrncrmn <il giileri rezervuarrn dibinave ona qon$u olan divarlarrna uy!;r:n olur.

Effektiv qangdrrma iigiin r:ezervuarrnqurulugu ela olmahdr ki, rotordan grxan mrlye axrnliki yere briliinr;i.in. Rezervuar qzdrncr k<iynakleternin olunur va igerisinrle arakesmaler qoyulur.Alakesmaler qarrgrfirn hacmini vo qansdmnanmefi ektir li'fni zzaldan morkezi qrfm (burulgamn)yaranmasrnln qarqrsrnr alrr.

$okil 2. Agafr 6zJti kompozisiyalar iigrinnezarde tufu lmuq qangdrncrlar

(a -qanadL qanqdrncr, bJtivborliqangdrrcr): 1 - rezervuiu, 2 - qarrgdrncrmn qanadlve ya lc,v-lrari, J - arakosmeler,4.- qapaq 5 - val, 6

- rlrzdu'r1irn k0,ynek, 7-haLzlr qanrgrSrn boga.ldrlmasriigiin boru.

2(;8

z3.2.WKsox ozr,tir,trr,UQARI$IQLARIN IIAZIRLAtrII{I$I

Yiiksek dzliiliiklii sistemlero polimererintileri, rezin qangrqlan ve diger pasragekillikompozisiyalar aiddir. Onlann (iizltiliiyii 50

N san 'm2; bir-birile ve ya sapelenen, hemq:inin

maye inqrediyentlerle qangdrnlmasr esasan

mr:xaniki iisullarla igleyon avadanhqlarda apilnlrr\re pro,ses mexzmiki qiivvelerin tersiri alhnda bag

verir. Qarrgrq ytiksek irzliiliiklii c,l,lufiurrdandi.ffi:ziya Qox a$agl stiretle gedir. Prosesde

Reynolds kriteriyasr birdon gox kiqikdir ve lanrinarxarakterli herek at miiEahida olunur. Ilaztrlarmtgkompozisiyanrn xassolor:i komponentlsrirt iintumihacmde boraber payl'lnrnasrndan va polinterin

6rllstilikatorda gi gme derecesindan astltdrr.Melumdr:r ki, qarrgdrrma prosesinde

dispersleqen faza ve dispers miit.it olur.Disperslegen fazann tizliiliiyiin dispers miihitintizltilii;riinden b,iiyiik olrtuqda, disperslegen fazapraktiki olaraq deformasiya olunmrrr. Bur:a gcire de

a'g,rr[r bzliihiklii komponent, iizliiliiyii tiif iik olanl:ompr:nente elave olunur ve tempr:ratur ::ejimi elesegrlrr ki, dispers mi)hith ozli.iliif ii dis.perslegen

fa:zanrn <izliiltiyilndan yiiksek olsun.Yiiksek Ozliililktti qangtqlar valh, vint[i ve

rotorlu qangdrrrcrlarda hazrr-lantir. 'r'alh

q,rrrldrncrlan; en geni$v,erder-â<lir ( Eokil 2).

yayllmr$ niirnayendesi

!;okil 3. Qarrgrlrn vallar arasrndaklb,ogluqdan axma sxemi

Verdone - paralel yerlagdirilmig va bir-blrine qargr firlanan iki valdan ibaretdir. Verdenodeqangd rrna prosesi (vordaneleme) aga[rdakr kimigedir. Yriklanmr$ komponentlar herekatde olanvailann sethiLe temasda olurlar. Bu zaman yaranml;sijrtiinmo qtiwesi ve adgeziya hesabura qanqrqvallann arasrndakr boqluga gakilir. $ekildeng6riinrltiyii kimi vallann arasrndakr boqluq getdikceazalrr, qarrgrlln axrna siirati onunla vahn sethiarasrnrlakr mosafe ila ters mtitenasib olaraq dayiqir.Brmun naticosinde siirtigme deformasiyasr yaranlrva aynlan istiliyin hesabrna kifayat qadar bircinsolan canqrq almlr. Miitomadi olaraq qantrq valmsothirrrla grxanhq rulorr $eklinda btikiilerek yenidenboglup,a verilir. Verd,tnelema za,mar..t qanllqkomplek.s tasirlere meruz qalr. Bu ise qanqdrrma

"t10

homogenlegdirma, yumqaltma ve plastilJeqdirmekimi texnoloji prosesleri apartlmaslna itnl;.an verir.[irnu miyyetle, v erdeno lome zamarrlt. mtix tlrl i f f izi ki(r1znra, deformasiya, is,tiqametlanrne) ve kim,yevi(rJe:struksiya, ol:sidleqrrLe,, calaq :;opolinrerlepme,merkornolekullarrn kirn'ye,vi reaksir,,a.larr ) proscslergedir.

Verdenelame miiddeti polimermakomolekulunun sortliyindsn ve qtrrrqrq,Cakr

barpqa komponentlerirr riniqdalrndan astlt olaraqnrtixteiif olur. Bundan olave, verdonelam,r zaroantqangr!;rn keyfiyyeti, polimerin pla;tiklagmederecesi ve destruksiya prusesl.)ri da nezonl altn.tr.

Verdanelame prosesinde mtixte [il' polimerkompozisiyalan haztrlan rr.

Polimer kompoz:isiyalartntn gen iq yayilmrgnovleri.nden olan rezin qanqtqlarmtnhazrrlanmastna baxaq. Bu proses llaugukunqan$drnlmaga haztrlanrnast,inqrediyentlor in. vallararasrndakr b,calu[a verilmesi, qarrgrflrn

homogenleqdirilmesi vo haztr qangrlpr valdangrxanlrnast kimi merho lerknden ibarotdir.

ilk merholeda '"'aliar arasrndakr br:qrluq 1,5-

2.0 mm olur. \/ardeneva yiik lenen kaug uk ralrnbtitiin serhina paylanaraq beraber tilgiilrl tabeqe

err.rele getirir. Bu halda kauguklar (tabii, xlorp,ren,

butil kauguk) nezere qa.4)acaq derecede yumgalrr.E mahn mtiddeti kaugukun n<iviinden 7e o,nun

ve::donolere ytillenen miqdannda.n a:;rhdr. Bu

271

ge,sterir:i tabii kauguk iir;i,:m 3-4 deq., butadien-nitrilkauguku iigiin 6-8 deqiqadir. Rezin qangr[rnda 2mrixtel f kauguk ve ya kaug.uk ve regeneratolCuqd,l awa,lca sert kauguk, sonra o biri kaugukvo ya fl)generzrl emal olunur.

Reagenerat siidisme garginliyi. istilik,ok.sigen ve diger amillerin tesiri altrnda tigiilgiiliivulkanlagma torunun dagrlmasr hesabrna ahnantullantidLr.

Digar inqrediyentlsrin avadanh[a verilmear,CrcrllLgr onlann xa-ssalarinden, kaugul,lun

ntrviinc.en ve rezin qangrlrmn tarkibinden asrhdrr.G:tdiki:a rezin qanqrgrnrn miqdan goxaldrSr iigiinva.llar arasurdakr bogluq da artrr.

Kaugukdan sorua avadanl[a bapqakomporentlari disperslegdiran doldurucu verilir.Bundarr sonra clangrla vulkanlaqmanrnsiiretlarrdiricileri, son<ib kiiktird elava olunur.Ebonitl ar iigiin qangrqlar hazrrlanarkan vardaneyaer velca kiikiird, sonda stiretlend iricilar verilir.

1'oz hahnda olan inqrediyentlardon sonraqa.ngr[rr plastihkator elav'o olunur.

Verdeirede hazrrlanan ve emal oluranqa.ngrf nrn miqdarr da lraugukun n<iviinden asrhdrr.Olgar tlbii ve butadien-stirol katrguklan esaslndakrqangLq ann vardanede emal olunan miqdanm l00%qerbul t:tsek, onda butadir:n-nitril iigtin bu gdsterici4{l-50 c./o, xlorpen iigtin 60-70%-dir.

272

Verdenolema amalilyatr rezin. .plrlstik kiitle,l*-boya materiall:ur iigtin kom.pczisiyalannhazrrlanmasrnda genig tatbiq olunur.

Verdanelerde qangdrrma adete,u fasilalerlaapanlrr, Iakin ntiiasir konstruksiyah vorllrnalar: hemde fasrilesiz qangdrrrcrlar kimi iqleyir vo bu zamanvahn bir terefinden veriJmig komponentl:n. nisbetanensiz zolaq geklinda o biri tarefden g<itrinil{ir. Qeydetmok lazrmdrr ki, verdetrelerin iggi orqarlarL clapaholmadrfir tigiin onlar agrq tipli ervadanlrqlanr aiderlilir.

Yiiksak dzliiliiklii qangrqlann hazrrlanrnasriir;iirr qapah qangdrncrl,ardan da istilac e olunur.Bunlann geniq yayrlrruq ncivlarindon biri ikiperliirezin qan gdrncrsrdrr (gekil 3). Ver,ConeJielden rlerqli,rlaraq qapah qangdrricrlarda proses iqgi liameranrnbiitiin hecminde getdiyi iigiin qangdrrma nrr.iddoti azva qrnnglfim keyfil,yati yiikse]r nlu.. Pr:oseskamennda apanlrr. Karnera 2 yanmsilin,Jl,Jen, aga[r(5) vo yuxan (1) cellodan ibarotdir. l(amt:radarniixtelif siiretlarle bir-birine qargr heraket edon veiinrumi hecmin texminen 60o/o-ni tutan 2 pe:: (4)Szerlagdirilmigdir'. Karnerarun germetikli.yi coftelerin\/e perlerin kcinreyile tornin olunur. K.omponentleragrlan qapa[r olan (.]) 'yiikleme bunkerinden (2)kameraya verilir. Qarrgclrrma zamanr kirnera ve

l,iiklenre bunkeri ara.srnd:l yerlagen araliq bolazhq1'uxan cafta ile, baSlanrrr. Qangdrncry,a yiikl,tnenkomponentlarin iinrumi hecmi kameranrn

2',!3

tutuml.nun tixminan yansr qeder olur. earrgrqperlari n grxrntrlarr ile tun: laraq agalr ydncldilir vealrafir :eftanin glxmtrsr (6) ile 2 axrna briliiLntir.Sonra qarrgrq perin grxrntrlarr ilo kamerarundivarlarr araslnda siiriinerek ovulur. Naticrdakomponentler disperslagir ve homogen qanglqalmlr.

$ekil 4. Rezin qangdrrrcrsmm s>lemi.l- yr.rxan cafte, 2- yr.ikleme bunkeri, 3-

trunkerin agrl an qapaSr,4-1nr:lor, li- agagr csfle. 6- aqalt cefteningrx rntrst,T- qangdrrrcr kameranm korpusu, g_

su.,.un verilmesi iigtin boru, 9- fundamentplitesi.

'.2'74

Proses zamarrr daxili si.irtlinma hesabrna

isitilik aynldr[r iigiin qarrgrq 110-130t'C-e q,rder

qrzrr. Clna giire de qarrgdtnct kamerantn divarlarr,

par:ler, yuxan ve aqafir c,af'ta 3-4 MI'a tezryiq altindaverilcn su ile (ti) soyurlulur. Qanqrlrn keyfi1'yetiaynlan istiliyin kenarlaqdrnlmasr ile miie,ryan

edilir. Ilu sebebden soyudulma rigiin istilir.rlo olurnan

suyrn tazyiqi r/e temperafunt xiisusi rlozaretde

saxlaruhr ve qarlglq vaxtrnda lcogaldrltr' Oks

teqdirda bu merhale' iigiin ararolunmazvulkanJ.aqma bag vere triler.

Rezin qanqdrrtctlarr osasen t€:mloreaktivqe'han ve kauguklar esaslnda kompozisiyalarrn

hazrrlarrmasr tig 0n genig tetbiq olunur' takin bu

prinsipta igleyen va termoplast komq:<lzisil'alariigiin nozarde tutulan plastik kiitle <larrgdrrrcrlan da

vardtr. Bu avadanhqlar arasrnda ersas [a::q orldan

ibaretdir ki, plastik kiitlc qanqdrnctlartnrla proses

ytiksok tempera'furda aparrltr ve l5unurr hesablrra

komponentlar qarqrhqh paylanrr.

Perli qarrgdrrrcllal'ln gatl$mayan r:chetii bu

avadanhqlarda haztrlauan qan$qlarln tbrm.asrz

olmastdtr. Bu sobabdon perli qangdrnctler, adeten

verdonolerle eyni bir xettde yerleqdirillr. (!eyd

e!mek laztmdtr ki, rezirt ve plastik qeur;dmcrlarr

fasilcli prinsipla igleyillorYtiksek dzliiltiklti polimer sistemlLarin

qangdrrtlnrast iigiin fas,ilesiz prinsiple iglayen

a.vadanhqlardan da istifade olunu:^. Bele

275

qan$dlncrlarm ig pril:,sipinde avadanhlrn'iggiorqanrun qangrq ila daha gox. tamasda olmast,qanglgrn biitiin sistem ii:re baraber paylanmasr va

iirnumi tracmrn har bir hissesinde komponentlorine1,ni n isbetinin saxlanmasr nazere almrr. Fasilosizqan$dr rrrada komponentler verildikden sonraqiLngr[Ln bircins olmast, yaranan iralilemegarginliklarinin tosirila komponenllerinacllomr:ra,tlarurrn d:rfrlmasr ve iralilamadeforrr aslyasrrun btitiin sistem iizre baraberpaylanmasr lox mi.ihiimdtir. Qanqrgrn homiga

deforn.asiyarun tesir z,rnastnda olmast qarrgdrrma

mi.iddarini ualdaraq prosesi intensivlaEdirmayeinrkan verir.

f iiksek iizliiliiklti qangrqlar iigiin fasilasizprinsipla igleyan qangdrncrlar 2 funksiyanr yerineyetirir: qangdnna ve aluran qarrqrfim dagtrunasr.

Bu maqsedlar tigtin gnekli qangdrncrlar daha

elveriglidir (gnek - denavar maddeleri yaxrna rLeql

etmek iiqiin novalgalt konveyer). Niimune kimielistriitleri (gekil 4.) misal gdstarmek olar.EkstrtiCerin iggi orqaru pekdir. Resepte uyfunoJaraq komponentler yiikleme qrfindan (2)a'radarrhga verilir. Korpus (3) gnekden (5) daha

yiksal.. temperatura malik oldu[u iigtink,rmpc,nentlarin korpusun daxili sathi ve gnekin

sothila ;larat,iqlarr siJrtilnme rliiweleri mi.ixtalifolur. Erura gdre de avaclanlr!,a verilan komponentlarfirlanan qnekle tutularaq ireli apanlrr. Prosesda

2t76

komponentlarin hiss,aciklerinirr bir-birinestirtiinmesile istilik aynlrr. Harn btr, hem da

qrirdrrrlan korpusdan verilerr irstilik hesabrnapolimer yumgalrr, tizli.ia;<rct hala kegir va iligerkomponentlarle qarlsaraq homogen qanqrq etnale

C,etirir.

$ekil 5. Birgnekli e1,:strikler:.

1- bunker, 2- yiiklama qrfi, 3- korpus, 4-korpusun qrzdrtctsr, 5 - ;nt:k, 6-

brrnkr:rin so)'udulmasriigtin kanal, 7- erintinin brqhfa l egmosi

iirpiin kanal.

Daha keyfiy1'etl1 qangrq aLnaq iigiinekstriiilerler xiisusi qurgularla terujLn olutnurr.

Noticeda qarrgrftn laminiu axlnlna perpendiktrlyarc,liur elave 1'erli iralilerno rleformasiyasr :r'aranr.

Bunun i.igiin baltacrqh gnekden (tr:lmolrlast

kompozisiyalar iigiin) (qaldl 5) istithde o'lunur. Beleqan$dmcllarda korpusun daxili scthincle Snekinharekoli zamaat bal&Lcrqlann arastnclan kegan

grxrntrlar olur. Qr;<rntrlar inte,nsiv irelileme

217

delormrrsiyasr yaradaraq ve qanflq txrnlnlpargaluyaraq qanqrfr bir dolabdan o birina kegirrir.

Btr prosesda yaradrlarr irelilerne deformasiyasraxma l)eryerulikulyar c,lrr, yani proses turbulentrejimde gedir. Kompozisiyamn i)zliiltiyiiLnden ar;rh

olaraq :;nekin baltacrlr ile korpus arasrndakr bogluqmiixtelif olur (;ekil 6).

gekil 6. Baltacrqh Snekin sxemi.

1- korpus, 2- grxrntrlar, 3-baltacrqlar,4- gnek.

Ekstrtiderlerde esasan tennoplast, bezi haldatermort:aktiv kompozisiyalar haznlamr. Bundanba.gqa ;xllimerlerin va polimer kompozisiyalannhe,m rlnglenrnesi, henr da daneverlegmasi tigi.in

ek strliderler tetbiq olunur.Irasilesiz qarrgdrrnada iki esas

gatrgmrimazhcl vardr. Birincis:i, komponentlerinavadanhfia fasilesiz olaraq iilgiiliib verilmesi:;teminin etibarh olmamasr, ikinci ise fasilasizigtleyen qanytrncrlarrn nriixtelif terkibli qangrqlantelab e,Jen istehsalatda sort"eli olmamasldrr.

278

El<strtiderlor fasileli iq:leyen qarrgdrncrlar,CanqarrErqlarr qebul edib 6rrrlsesi sona ()atdrrrr aq i.i,?tln

genig tatbiq edilir.

T.4.SOTDOLONAN QAR][$IQL {RIl{TIAZIRI,I.NMASI

liepalenen qirLgrqlar (lozgak.i li vedenovorlagmig) raiieyy;ln erime indeksi,n,r malikpolimr:r kompozi.siyalarrntn ahnmasrvrJ polirnerdanolarinin renglenmasi iigtin hazrrlanrr. BeleqanqrqlaLra mtixte,lif PliN{ istehsalurda hazrrlaranpolivinilxlorid ve poliolefin esiuh kompro:zisiyalaraiddir. Denevarlegmig ve, rlofiranmr;i kau.rluklardanre;tin l<onrpozisiyalarrnrn haztrlanmasrr.da dasepolenen qarrgrqlardan istifads olunrr.

Siepalenen (lorzEekilli) konrpcnentlerpneumatik, qravitasiya'r'e mexaniki iir;ullarlaiSlat'en avadanlqlarda qangdrrhr. Pnevmatikiisrrlda komponentler hava \/e ),a qii.:rrn tozlal,lannrn arasrndan brraxrlmasr, qlavitasiyatisulunda ise mtixtelif mexaniki qur,[ular tLesabma

qangrrlar. Mer:aniki qurlulan;n k5rneyilekomponentler mi.ieyyen hiindiirliiye, qaldrnlrr veafirrhq qiiwesinin. tesirj rlltrnda aga!1r dtigrir. Artrqqeyd olundulu kimi nrexaniki iisulla qargdrnaaza,.nant kompone ntler atradanhEm iqgi olqanrrrnfirlalrma:;r hesabrna qarrqr. Yiiksok rj;rliili.ildtiqanqrqlarrn hazlr..anma:l rigtin nezerde trrtulrtut

Snekli qan;dmcrlar bela a-vadanhqlardandrr.Sepelerran kornponenetler iigiin da bu avadanl rqlargenig tetbiq olunur.

O.gar sepelonen komponentleri dey'iganternperatur reiiminda qarrgdrmaq lazrm gelarse,onda pl'oses il<igenli buruLlganl qangdrncrda. (qekil7) apar lu:. Suspenziyada ahnmrg polivinilxlorid vaakrilonitril-but.adien-stirol iighi sopolimeri ssasrndakompo::isiyalar bele avadanlqlanla he zrrlanr.

iiekil 7. ikiganli burullanh qarrgdrncrninsxemi

1- iggi gen; 2- lxrgqabh qanqdrncr: 3-soyuq gen; 4-rotor

,3'zvalce komponentler birinci geneytil<lanir'. Rotorun yi.iksak tezlikli firlanmasr vexii:;usi lionfiqurasiyasr hesabtna hisssciklerinbruulla tlr har:ekati yaranrrr. Bu q:ende tetnperarurl2()-I3(fC olur va plastifikator polimer hissaciyinaasa.nhql:r difl'uziya edir. l{oticado polimer giqir: vegel yaranrr. Sonra qangrq ikinci gane verilir. Ikinci

:280

qonde temperatur 50-70011 oldufiu i.igiio qal.grqtaJricon soyuyur ve 6'z sepelenon firrmal;rnrsaxlayr'., Bu hal sonrakl merhela, yeni rlangrprndaglnmast iigtin q:ox miihtimdi.ir. Bu qanridrncrdabininci qon ikinciden kila;le,t qadar ytrksakdrr olur.

Ilroses birgenli ,qarrpdrncrda (f>kil 8)apanldrqda ikinc,i genin funksiyasrnr soyuducubunker l,erino yetirir.

$ekil 8. Birgenli burullanh rlangrlu'rcrnrnsxemi

l- qarrqdrrrcr; 1l- bogaltma qurgusu; l-to:zgekill i gireyebonze,r qanf .q;

4- iist qapa<1; 5- q:rrrgdrncrmn tist qarafirnrnagrlmasr tigtin avtc,matik gurgu

Citriindtiyii kimi qangrqlarm ha::rrlanm,lsriigiin tatbiq olunan avadanhqlarrn har birinin tistiin

2til

ve gatl$mayan cehatleri vardrr. Bundan elavokonrpozisi'ia komponentleri ilkin halda miixtelifaqroqat halrnda olurlar. Buna grire dc texnolojibaxrmdar bir nege qangdrrrcr avarlanhsr bir xottclayerlegdirmrrk daha maqsedauyEundur.

21t2

VIII FASiL. POLIMER KOM PO21I$IYA.MATERIALLARININ T€'TBIQI

Polimer kompozisiyalarr yalruz. istifadeyeyar:arh materia.la r,e yirxud mlioyy >n lonnahrre,mulata gevrildikderr sonra praktiki e hemi yyet

kesb edir. BuneL g<ire do formalagma arneliyyatrapiiuhr. Bu emoliyyat.da bir r;rra ,kimyori, fi:liki-kirnyavi gevrilmeler ('i,ulkanlaqma, jelatinleqime,

me,hlruklan polimer fttzamn ayrrlma.rsl ve s.)

he:nbrna materialln daxili qurultr$u )'aranlr ve

mtieyyan formal'a, otgiiyo, xasseye malik matr:rialahnrr. Qewilmeler soru:akr marhalielercla aparrlan

emaliylratlar hesabtna yriksek vc 1'a;<ud aga[ttenrpr:raturlann t,rsirila baqia gatrr.

Vulkanlagma - xam rezin qarLgtfirrtdan

re,zinin alrrunasr iigiin aparrlan texnoloji tru'osesdir,Xam rezin qarrgrfir ka.uguk asastnda haztrltmanrezin kompozisi'yasrdrr. Vulkanla$rnada ltaugukunxalli makromolekullarr vrrlkanlagdlncr m,rddelerini;rtirakr ile enino rabitelerle birleg ir, yoni tikilmagedir vo Ligillgtilii feza torlu quruluqa malik matt:rialaIrmr.

,Ielatinletima - his:;eciklorin tiz st,l h lerin,lekia'fn-aln nirqtale,r bir-bririna iliqmasr vo yapliiml$hissacikler apasrnda clispers miihitin saxlanrnasrhesabrna kolloid sistemin (dispersiyanln) qismarr veya tam koaqulyasiyasr ile, gel yaranma p:rosesidir.

283

Koaqul;rasiyayaprgmirsrdrr.

hissecikl,rin bir-birine

?olimer faz4 mahluldan bir nege merholedeayrrlrr. ewelce qatr polinrer mehlulu hazrrlamr,sorra nrchlul qelibe tri.<tliir va sonda materiahnformasr fiksasiya olunur, yeni helledicisiz berkmaterial ahmr.

irormalaqma fasilasiz ve fasileli sxem iizraaprrnla biler. Fasilesiz sxern lizra veraqlar, iirttiLl:lar,plyonkalar ba diger "sonsuz" uzunlu[a malikmateriallar, fasileli sxem tiera ise sayh mamulatlar(rezin p:ar;tinlar, miixtelif detallar ve s.) ahn.rr.

Irormalagma erneli1q,611 miixrtatifavadanl Lqlarda apanlr va segihnig avadanirqdanasrh ol;rraq formalagmanuL presleme, ekstruziy4kalandrJa;ma, tezyiq altrnda tiikma va diger nd.,,lorivardtr. Avadanhq kompozisiyanln ve momulatrnnd'rtindon asrh olaraq seqilir.

l)reslanta esasarr plastik kiitle l.e rezinqangrqlanndan mtixtelif memulatlann aLnrnasriiqiin tetbiq olunur. Ovvelca qanflq kamera.da, yeniqapah pres-qelibde yerlegdirilir. ;\hnacaqmemulatur konfi qurasiyasr pres-qelibin boglu$ununkonfiqu:asiyasrna uy[un olur. Pres-qelib preseqolrulur Presin tesiri a.ltrr.da lizrm olarr teiryiqyaradth'. Pres-qeliba yerlegdirilrnig soyuq ve yaisi<iilmi:; material presl:rnmo tenrperaturuna qoderqrzdrnh r va preslenma tezyiqine meruz qalrr.

284

Nel.icede qangrq <izliiaxrcr hala keqirv'a qelibinboqlufiunu doldurur, elT ri zamanda slxlaErr'

Preslame zartan.t ,1angr!,rn ntivtilxlsn mtltolar:aq memulatm f<rrmast miixtelif iisullirlafiksasiya olunur. lBele ki, termoreaktiv qan; rqlar'Can

hazrlanmtq memulatlarda fiksasiya berkinro, re'zin

qarrgrqkurndan haztrlanmtg memulatrla|da isa

wlkanlaqma reaksiyalarl ile aparrlrr. 1'ermoplast

qan$lqlardan haznlanmr$ memulatlirm fotrnaslnlnhksasiyasr tigiin. qarl$lq polimerin qiiqoleqrma

tenrperatunrndan a$aEl tenlperaturdzL te4ricl alfi rrda

pres-qeliMe soyudulur.Presleme parametrlorino qanqrfrn ve pt'es-

qalibin ilkin tentperaturu. presleme teull)erafiru,xiisusi tazyiq \/e x[isur;i tazyiqin pn,s-qeliba

tesirctma tempi aiddir. Term'cp lastltrrnpreslenrnesinde ise l:u parametrlerdon bagqa

momulattn pres-qelibden qlxanlma temper.lturu da

nezare altnrr.lfermoreaktiv \re rezil qanE tqlarrntn

emahnda presleme rejimi.na esasen kompoz:isiyantn

berkime vo yaxud vulkarrlaqma, termoplast arda isa

mr.ioy,von formal'a malik momulafln sio],udulma

siirati tasir edir.Polimer l<ompozisiyalarrmn iifliqi sathda

yerlagen va bir-birine qiuqr firlarran va llaralast

bogluqctan fasil,asiz ke,;irilmasi kalandrlagma

prosesidir. Bu prc,ses iki vo daha artrq vakltm ibaret

28:1

olzur k rlandrlirda apanlrr. Kalandrlar agafirdrakrha[ardrL tstbiq olunur:

- nzudk polimer mater:ial lalrrun(ve,reqler, drttik Lar, pl yonkalar) fasil asizolaraq ahnmasr iigiin;

- polimer ve ya polimer qangtlm ka!,r2,parga, polimer ttrttik ve d.igermateriallann {istiine gekilmesi iiqi.in;

- milxtelif rnateriallann polinrerelaqalendiricilsrile strttilmesi iigiin.

Kalandrlagma prosesinin mexanizmiverdenolomeda oldufiu kimidir. Farq ondanibeLretdi r ki, kalandrlaqma zrmanl qarrgrq vallarzuasrbopluqdarr bir ,lefa kegir ve ahnan material getdil.cedaha enli ve nzik olur.

Ellstruriya - polimer kompozi:;i),asrrrmerinti vrr ;ra plastikasiya olunmug gekikla rniieyyenkesikli forrnalagma kanalrmn bqrirfirndansrxrgdrn Lb gxanlmasrdrr. Proses xiisusiav:rdanl rqlarda - eksrtiiderlorda apanlrr. Avadanh[aliiidemrig berk termoplast kompozisiya srxrlrr,qrz,r, ctri.yir, homogenlogerek'ri.iksek. iizliiliikliikiitlaya <;evritrir va tezyiq altrnda fonnalapmaba;ilrgrna keq:ir. Ekstriiderlerdon be;an :.rtzinserrayes in,1e, gox na.d ir halda termoreaktivkompozisiyalarm emahnda da istifade olunlu.Umumiyyetla, ekstnideriorin krimeyila agafirdalotexnoloj i prosesler yerino yetirilir:

. deneverlegme;

:t86

- plyonl(a, vsroq va rulo.rr gekl Lnde oianrnateriiallann almmasr;

- boru, qlanq .re diger rnornulallarmalnmasr;

- polimer izoll,asiyasrrun metal naqil valiaLbel ii sttine gekilmesi ;

- nazik tabaqe <irtiiyiin ka$rz, kaut,rn, parq:4

metal lolqa iistiine r;ekiJlmesi, hemr;ininpolimer pllyonkalannrn bir-birineyapl$dlrnlmasr.

Plastik ktitle ve rezin qansr qlarrndanrrrriivrafi.q materia.l ve ya mLsmulatlarrn aLrrnasr rigtintetbiq edilen for:malagrna iisullanndan biiri da tc,ryiqeLltrnda tdkmedir:. Bu pn:,sesdo qangtq d.t,rLe r,'e yatoz ge,klinde avadanh;[rn plastikasil,ar silindrinetitiiriiltir. Silindr teunoplastlann ernalurrla 200-li500C, termoreaktiv ve rezinlorin emalrrula ise, 80-12,00C-e qadarr qrzdu'rlrr. $nek firlanchqcaplinstikasiya olunmug qarrgrq qelibe do.E;ru heleketedir.

Polimerirn nijvijrnden ve memul ata rlargr

taleblerden asrh olaraq qolib miiayyen ternperaturaqeder sroyudulur. Bu teftrperatur polistirol, polietilenes,:rslr qangrqlar iigiin 20-400C, polifunnaldehid,po,likarbonat iir;iin 80-l20ocl, tr:rmorerktiv verezinlar iigiin 160-200t'Cl ol*. Qrrlibdan kenardasoyuma zu;mant yr[rlmaru mtieyyerr qedar azaltmaqtigiin rmaterial qelibrlo tozyiq altrnda sax lanrlLr vesrxrlr. Bu iisulla bir nege qrarrdarL bir :neqe

2it't

kiloqramadek mtixtelif qalnlqh (6-11.0 mm)m:lterie.llar ahnrr.

Termoreaktivlarin bu tisulla emah tzamanrternper;ihrr rejimi xiisusi nezaretde saxlanrlrr. Belaki, plastikLagme temperahrrunun oprirnalternperrrlurdan yiiksok qilmotlerinde kompozisiyaqeliba ,;atmamrg, aga[r qiymatlarinda isa vaxtrn<lansvvel lazrmr dzltiliiklii erintiya geuilmodenbarkiyir.

Tezyicl altrnda t<ikmo re;zin qarr$rrt lanndanmrixtal f formah, x0susile qaln divarhmrrmulrrtlann ahnmasr iigiin tetbiq olunur. [lu haldavu lkanJ agma qrzdlnlan trikme qelibinda apanhr.

Termoplastlann tezyiq alhnda rdkme iisuluilc, enralr zamant qangrq silindrde,n qelibe kegorkenhcmogr:nlegir, eyni zamanda makromolekullarsemtlel il' ve molekuldiizi.imlti quruiuq ).aranlr.Sc,nuncu amoliyyat qelibda davam edir. Qeydetrnek laztmdrr ki, bu iisulla allnan materiallarytiksak miihkemliye malik olur.

Molekuldiiztimlii qumluglar polimermakror:roiekuilarmrn ralixtalif nizamlanma ilemiieyyon olunan qarqrliqlt yerlegmesi neticesindayaranarr fiziki qurulugdur.

Bazi formalagnra r.isullan yalruz bir n6vmirteria I rigtin tetbiq olund,r[undan onlara mtivafiqbd'lmelorde baxrlacaqdrr.

Owelki b<ilrnelarde komponentlerinxasseleri PKNI miixtelif n,ivliiliiyti, onlann ahnma

288

iisullan vo kompozitlarin fi ziki-kimyavi xassel,rrinebaLxmayaraq, indi ise onlann olduqca miixtaliftetbiq sahelarinirn iizorind,a qlsaca d:tyalaq.

Cristerikliyi lijrni oliqrrmer ve yaallqolandirici erintilere dispers va 9r:;a.ifli ,laxiledlilmesi onlann cizliiliiyiiniin yiikselmesinege,tirib grxanr. Tiksotlop elavelerdan, masalan,

;rpoklovka ve pastalann hazrrlnmasrnda ist:.fadeedilir. Boyalarcla dispr:rs boyanmrg tLissecikleriaba$h l<ompozisiyalardrr. Polirnere metallik t,czunolave edilmasi rnateriala elektro- ve isr.il kkegirmexassasi.ni verir. Disper - dolduruhnuq mrrteriallarare:zirrlori, poli:merbetonlan, asfaltlar: ve b.kompozisiyalan aid etmeli olar.

Bizim tigth hal-hazrrda torkibinda 30-40l,riirt.96 miqdarLnda tozgel<illi v'r qrsaliflidc,ldurucular sa:llayan termoreakliv ve ter:noplastikalaqelandiriciler osasrnda prepreqiler <laha goxmaraq kesb edir, Prepreqileri yiiksek me,lrriulda:rhqhSI4S ve BMC metodlan ile polie:firqefi'a.nlanrrdanmiivafiq olaraq rulon ve y'a hissalero bdlihuntg $ti$ernahhc Aeklinde alrrlar. ,{naloji olaraq t;rmoplast.,saslncla rulon materizLh (STB) CiMT nretodrr ileistehsal olunur.

Prepreqilier ve premiksler k.iitlavi miqdardaistehsal olunur (tekse A.vropada 3Ct0 m.t/jl go;:) ve .

c1alib, pres, $tamp vr ya tazyiq altrn<la ttkmegeklincla emal edilir. Onlardan miixtelif gegidli

2119

miixtal if hecrnli elektrotexniki, naqliyyat, tikintidetallan haztrlayrrlar.

Niimuna iigiin rni sal gdstere bilerik citgmeaF,aratlrrn iigtin gkaflar; lampa. qapr korpuslan,salon e lementleri, minik ve ytikavtomobilleri UgtiLn

kr.zovlar. althqlar gebokeler, taralar, insaatpemelleri. konteynerler vo s. Prepreqonlardan ahnan

konstmlsiya elementlorinin esas tistiinli.iyiiorrlardtm sade iisulla hazrlanan, meselan, rnetaldanbir ne,;e detallarr birlogdiran nriirekkab formalardiizaltrlek mi.imkiindi.ir.

Doldurucunun elava edilmasi polimerin(nrdhk;rmlik rnodulu) sartlif ini artrrrr, XiGO lxetti

salrr, xattiistilik gerginlik ayrisi ) apgrdt:fonnas,iyanrn paym.l artmr. Biitiin bunlar

mexarlikimemulat'Ln xtisusile, temperal.ur ve

tasirlerde, formada yaruqhgrn yiikseldir.Nehay'at, ekonomik aspektini qeyd etrnak

lazrmdrr: doldurucu polimer ehomiyyotli deracada

ucuzdt.r. Ondan istifade xammal xercini a-1a!t salrr(d.iiqmosina gotirir).

Eyni zamanda dolduruc:u kompozisiya'mnernah zaman r goxlu say'da a'radanl[rrr stradanglxrnas.lnl da nazere almaq laztmdtr.

8. 1. RAKET.KOSMiK SiSTEMLOR

Insarun kosmosa ve herbi-strateji mesoleyecahdi, 195:i-1960-cr illerdeki avia:;i5ra-Blis1

290

texnologiyasrrun tekmillegmesi ile alaqadar olaraq,is,tifarlc olunan materiallara xtisusri te.lol:iler irelisuuldu.

Xiisusi e I astiki-nr(ihkernl ikxarakte:ristikasrneL olan osiN telebattn arLm asl uiganaparatlarrrn kiitlesinin a-$a.El sallnmasr, lazrnu ytllin,siiretin ve iqtisa,li sistemin artirilmasl ilc, birtraqaalaqadardrr.

Bunun ne qeclerr aktual ,clduiiu nu ba$adii$mek olar; mesalen: )/eretrafi orbito r;rxarrlanraket-dagryrcrlann faydah ktitlesi onun qokisinin birniige faizini tegkil edir, bu da miivahq olaraq onun1 kq-nrn qiymetinin on minlerle doll,ara gatrfinr.

tQabaqcrl texnil<i sahelerin inkiqafimnyaranmasrnln ve tekmillegdirilmesininstimullagdrnlmasr an:naturlagmrg polilnerkompozisiya materiallan - gtipa-, karbon-, trzviplastik (orqanopJastik) hu telabatlara daha ,gox

ca.vab r,rlrir.Nezere almaq lazrmdrr ki, onun istifadesi

zan\ant PKM har nrivii mtieyyan zer:urixtisusiyl'etlere malikdir'. Miihendislik ndqteyi-nezorindan giigeplastiklar i5z fiaya rieyer.inin ai,a[rolrnasrn;a gcire (l kq 0,5; - 1,5 dollara). gerilne,sr:<rlma ve eyilme (-100 krn) zamanr yiiksek xiisrusim,5hkamliye, ala kirnyevi, istilik-vezarbe'gedavamlilr[4 ya;<gr dieleltrik xassosinemalik olmasrna grira maraq do[urur.

291

$iiga liflar asasrndir olan pKM gafl+mal/ancaheti clzstikliyin xtisur;i modulunun nisbaten aEa$rolmasr, raket-kosmik iexnikasrrun bir l;o*kc,nstn ksiyalannrn tetbiqirrde tez-tez mehdudiyyatya.ranrnasrdrr.

Karbohidrogen lifler asasrnda xiisusirel<ordu tagkil edan giigeplastik pKM eksins olaraqmetallarda bu gdsrericilar 5-10 dafe artrqdlr. i9g0-cr illercle ABg-da Yaponiyada dagrdrcr gerlqinliyi 5-7 Qpa gatan ve bu zarnan heg bir siirtiilme ba;vermeyerr supr:rdavamh karbohidrogen lifl er iqlanibhazrrlarurugdrr. Qeyd etmek lezrmdrr ki,karbohidrogen liflerin diametrinin kigik olmasr vepr,:preqinin anizotropin xassesi esasrrrdamomuliLtlarda asan lbmralagrr. Karboplastlar rradirkir:ik x;tti istilik geniglannte amsahna malikdirler,miiqay,iso tigiin (>ilGe)-dc kvar.sa (o=1()-7; k-l)baxaq. Bundatr baqqa onlar istilik- ve eleklrokegidirki, bu dzr materialda qahq garginliyin bir qegarberaber paylanmasrna gorait yaradrr, bir gox xiisusihallarda istifade etmell c.lur. l-iflerin I kq-nrnQi),moti 50-dsn 1500 dollara qedardir.

Raket-kosmik srenayesinin inliigal r tigiinkigik :irrh[a malik 1 l.150kq/rn3) iizvi aramidliflerinily.ararunasl gox vacib idi. Bu halda onlannI3C-18{lQ,pa elastiklik r.acrdulu qiige liflerdan 2 dafogo;<dur. Belelikle, orqanoplastiklar 400 km qadarxii:susi dayanrqhq xarakteristikasrra (xassesine)ma.likdir. Aramia lifler yaxEr dielektrik; relaksasiya

'292

xassolrrine ma,Likdir ve XIGO agailclrr. iEynizamanda bu plastikler: onlar asastnda hansvr:rsalistiqamatde aga[r xarakteristikalnr tagkil,:dir;srrulmarda ve oyilmode kifayet qedar davamhdeyillor. Bundan baqqa, nomliya has;sasdttlar.

Her tig n<iv arnLaturlagdrnlrnrq liflar rzket-k osrnos konstruk.siyalartn rla aktiv istifad.,a ol unur.

Qebul edilmlq elaqelendiricilar - adetanmodifi kasiya ohurmug epoksidli, fi:nol formald,ehilive ya poliamidli. qetranlaru - kompozittrrin t:malve istismar xasseleri temoloji getait i teyin :dir.

PKM-dan mernulat hazrrlayanda o;asar hergel/don iince onlarrn ,ytiksek anizotrop yaya veplastik deformasiiyaya demek olar ki, r:11n66i151n,

ne:zero almaq lazrrndtr. Sade rrdvlii gerginlikveziyyotinin - dartrlma va ya eyiltnenin srnalr anyaKgr halda malik. aimirleqrnig liflardeelastikidal'amhhq xassrrsini konstruksiyalarclahevata kegirmak olur. Tecriibeda adeten <laha

nlilrekk.ab deformasiyrn gerginliyini paylayansxemlerden istifade etmok lazrm gelir.

8.2.TOYYARIA STSTEMLOFf

Herbi vo miilki te5,1'arelarin

konstruksiyalarrnda PKIM-den istifade ol,rnur. Buda rak:et-kosmik texnikasrnda oldulu kim i osobeblorden celb,edicidir }d, hava g{rminin gokisininazalttnaq meqsadini dallyrr. Ferq oncladrr ki,toyyaranin istillade rniiddeti rakete nisbaten

293

<ik;iilmlrz qader b<iytikrliir. Osas ytik raketinkonstruksiyasrna onut start zzinaant 10-15daqiqac{en gox olmadrqcla va hemin miiddet arzirLderal<etin atmosferin stx qatlanna daxil olmasrrda(aparatrn diinmasi z;amanr) emele gelir.Kommr:rs,iya layiheni dogrultmaq tigiin isa telyaraon minloda saat xidmet etmelidir. Btura gdro dete),yare sistemlenndo PKM-in istisnrarxiisusiyy'otleri vacit,dir: gatadavamhhq,stiriigkenlilq yor[unJuq, temperarurun ve atmosferfalltolann tesiri. Teyl'arequragdrnlmadakonstruk t,crl ann briytik ehtiyyatl a kompozitlerdenistifade edilmosi de bununla baflhdrr. Lakin rni.iasirzamand a yrgrlmrg tecriibal,e esasen onlanrr yalruzk<irnekg,i deyll, hemginin teyyraranin yiiklarunigelementlori iiz;rrinde istifade edilrnesi miimkiindiir.

gi.iqeplastiklerin yiiksek radiopaffaflrfironlan rniiqavimet siperlorin hazrrlarunasmdaistifader;ine gerait yaradrr. Hemin siparler geminingdzleri vs qulaqlan sayrlan antenleri mexaniki voatrnosf'er tesirlerden qoruyur.

Cizviplastikler ise -viingiii tigqath (ytizltik)konstru<siyalar gaklinde zeif ve ortayiiklenmigele,menl larin - d<igemelarin, arakssmalerin. toyyaresalonlar urur bezenmesinde genis istifade olunur.Uz:viplastikler dinamik ve vibrasiya (titrayig)yiiklerirra. hamginin my-xaniki ve erroziyazarlelerino qargl gox davamhdrrlar. Telyareninha:piyatikrnalerinde gatlarur azalmasrnr temin etmak

294

iigiin iizviplastik ve dtiraltiLrninium (ncivrtalenme

Serti ite) qatlanndarr ibarat meta rpolirner"sistemlardan" istifade etmak daha sorr ereli,lir.Uzrriplastiklsrin dartllma zatr'ant f.i.ikselldavamlrhpr dinamik yilllenmig verto,yotleLrrnapancr vint perlerinde 5;z aksini tapmrgdrr'. PKM-dan istifbde ise perlerin aerodinamik kr:y liyyetinidaha da yaxqrlagdrrmrgdrr.

r\viasiyada univ',srsal tetbiq olunan-karboplastiklardir. Yiikse,k miihl<emlik, dtjztimliik,kimyevi davamhhsa esas,en onlar yiiksskyi klaruniEdetallann-havavuramn ('r,entilyaton:n) qanadl arr,

urlar, iiliiqi quynlq, siikirnrn eleronlan, qapahqlar,qanad uclarln tikiqi, miiqavimet sip arinhazrrlanmasrnda istifade olunurlar. Eyni i:arnatdakarboplastiklar k6mekr;i elernentler in

kommunukasiya (elaqa) borulann, tormoz (aylac)zirehlorin, miiherrik kapotun - haztrlannrasurdasamaral i i stifade olunuriar.

Miiasir zafirana qedsr polirnerkc,mpozitlerin aviasiy,a texnikmrnur vacibkonpozitlerin aviasiya texniksrntn vacibkc,nstruksiyalarrnda istisman ile yrfirlmrg tecriibeg(istermiqdir ki, metallik arintiler avazine onlarrnislit-adesi konstruksiya gekisirrin 30-50%azalmasrna getirib grxarrLr, istismar menbiyini 2-5defe artrnr, ig hecmini 20-40% qeder azaldrr.Br:lelikle, materiallarrn firnksionall!,rnl artrrmaq vaonlara xiisusi xasselarin verilmesi iize grxr.

Miiasir zamanda ele blr iigan aparatrefrrlma:z ki, orada kompozitlerdan istifadeolturmar;rn. N[isal kimi Rusif anrr semigin venalliyyrt teyy'areleri - iL-86, iL-96-l0o,tu-ztt+,Tu-334, .4N-124, AN-2.24., iL-t t+, qrrrcr- MiQ-.19,Yl\K- 3 5, il-3 7, idman tay.v-qraleri -SU-29, CU- 3 1 mve ven<rl1'otlar -Ka-26, Ka-32, Ka-50, Ka-60, Ird-28, Mt-:|8 g;dstormek olar. )lrrda tayyare vevertolyotlarr, hamginin idman magrnlarmrkompo::itti acllandrrmaq olar, bele ki, hominmateriallarrn gaki payr planerin gekisinden 80%tegkil erlir.

Br.r sahede en ;ri)ksek nailiy,vetlerdan biriqirici C-37 "Berkutu" hesab etmek olar. C)nunqanadlannrn aks <lxabenzerliyi t.ayyaronin yiiks;ekm:rnevrilliyini tegkil edir. Onlar yiiksekmtihkernliye malik olan xiisusi goxtobaqelikarboplastik panellerdan hazrrlanmrgdtr.

Son illarde kompozitlerin (PKM-in payr 10-

25o/o l egkil edir) apr neqlilryat ve samiginte;,yaroler:in konstruksi;,-alarrnda tatbiqi genighecmde, gedir. Bu yeni misallarla tesdiqlenir.A,,,ropadern Airbus induslru girketi 2007-ci ilinevvalindc,n ,{-380 seriyasr olan 150 xtedikrgtiyenoli sarnigin telryaialerin (500 yerdan goxolm) s:)nayesine (istehsalma) baplayrb. Tay,vareninkc,nstruksiyasinda kompozitlarin payl lzryrreringekisinlon 25% tagkil edir. Kiqik tilgtilti Boeing787 Dr:eamlirter toyyar:onin istehsah ise 20()8i-ci

ilden baglamrgdrr. Onun gekisinin yansmrkompozitler tegkil edir. Ivlitsubighi Heav.v industrialfirmasr ise hemitr teyyarenin clatradlar:mr

karbopltrstikden haztrlamtqdrr. Diger bii;.iikfirmalar salonlaun, quLprlarrn ytlk b6lmelerriniglanmesini (bezenmesini) temin edirler.,\merikakompaniyasr Lockheed Martin kontpczitle,rintctbiqi ile geri qalmtr. F22 Raptor to,n/areninkonstruksiyasrnda btitiin xarici gortintig b: smaleidalaqalandiricisi iizarinde k arbopl rstikdenhazrrlanmrgdu.

Ugan aparatlann gokisinin xe1'li azalmasnnt

ternin etmek msqsadilo maye vs qaz sa:xlamlmasr

tigiin kompozit balonlann hazrrlanmasr y,cluser;ilmelidir. Ftral-hazu'd4 esasen metallikbalonlardan istifade olunur, bele ki, onlartn hertta

ma),e hidrogen vo olisigenle doldurduqdahennetilJiyi temin etmek miimktin olur.Biristiqamatli kompozitla sannmrg daha na:z1k

metallik laynerlardan istifade etdikde i:ta 2D%o

gakisini qenaet etrnek olur. Birlegdirilmig (l,ombineolumug) balonlar kiire vo ya silindrik r;eklirrdaolurlar. Aviasiya-kosmik sistemlerdon elar,e onlarya:nfrnsiindtiren, alpinistler terafindan, hamgininmaye-qazla igleyan maqurlann doldurulnrasrnd4yilksek teryiq altrnda 7-1() min atm -- mohsullanntemperatur emahnda istifzrdo olunurlar.

Metallik laynersiz kompozit ;snlarinhazrrlanrnasr NASA -mn kosmik , tedqiLqrrtlanrln

297

geni$ F roqrami iizerinda apanlmr$rr. Meh-sullannhermetikliyini (kipliyinL) tsmin etmek iigiin (hottaaqr{r t:mperaturda) vilrrasiya ile sannmaya tosiretrneklo va barkidilmekden ewel mehsulukiplegdirmakla materiahn materiahn mesameliyiniazaldrrlar. Bundan bagqa, ytiksek delbrmativlielaqelandiricilardan istifada olunur. Qabr$rn

igorisin Ja aliiminium folqa qatr yerleEdirilir; qaz

annaturun gekilmesi tis,tin kesik stusserlar dapolimer don hazrrlanrr. Balonlarur gekisininazttlmast hazrrda istifado crlunanlarla yanaqr l0-25%teqkil erlo biler.

s.3.YERtrSTU NOQLiYYAT

Aviasiya-kosmik aparatlann qunrgdrnlmaprinsiplarini demiryolu, Eeher ve avtomobilneqlilyrtrnda ciz inkigafini tapmr;drr. Bu sahelerdede yol nra5rnlarrnrn gek.isinin azalmast zeruriyyetivar:drr. Bele ki, hamin meqsedlo, giic ve aylecqur[ularrn effektini yiiksaltrnek vacib hesab olunur.Yeriistil naqliyyatrn miiasir tendensiyalal dahaestetik ve semiginler iigi.tn rahat, yenikonstrui<siyalann yara,Jrlmasrnr nezcrdc tutur.Bundan baqqa, esas sabe,blerden biri-tehltikosizli),inve ztrbeyadavamhhgrL terrLin edilmasidir.Hemginin, ses ve istiliyiz.olyasryasr, vandalizmamtLqavirnat, yanmamiuhq, i.stismarla balhmtLlahizolar ve tamirin asanhfr suallarr da nezorde

"298

ftrtulma kdr r. Qo>rfunksi5,ah kompo:lit materiallanntertbiqi ekonomik (iqtisadi) miilahizolcre gtiremehducllagrr. Lakin onlann aradan qaldrnlrnasriitiim senayenin inkigafl ve standart modulelementlerin tetbiqi vacibdir. Kifayet qodarmtimkiindiir ki, yeni materiallarin tetbiqinoqliy,vat vasitelarin gekisini 30\Yo va rlaha goxa.:zalmasrna getiri b grxara biler.

Demiryolu neqtriyyaturda amirlegmigplastiklerin tetbi,li tecrtiLbasi nisbaten azdrr. Qeydetmek lazrmdrr ki, ytiklerin dagrnmasr tiE:iir istilhdeolunan giiqa-plastik konteynerler iigqat sendvigkorstmksiyasr goklinds hazrrlanmrgdrr. Heminelemenl.leri vaqon-soyurluLcular tir;i.in tle tetbiqetmek miimkiindtir. Diametri 3 m, uzunhrfiu 16moLam vr sarflma iisuli ila haztrlartmtq d:miq,6lugenlar (sistemler) kimyavi-aktiv niayelarindagrnmasr rigiin ufiurla istifada edilir.

Miiasir sernigin rtratarlannda kornpozitlerasasen salonlann, oturacaqlarrn, aral:erimale,rin,borukernerlarin emahnda istifade olunr-irl lr. Y-erlidru rayh, takrels xettlerd:", hiindiir dag y,c,xuglarda

istifade olunan kigill vaqonlar da SLige- vekuboplastikden hazrrlanrr. Misal kimi, .[t-40 Nlyu-York netrosunun $albanbagr (torsevoy) rmrdulununatmosfer tesirlero u[urla qargrdurn;rslnl giistennakolar. Karboplastikden ha:urlanmrq vaqc,nlann bag

mtiqavimet siporleri'iaponiyada yiiksaksiir:etliqatarlarda istifado olunu.rlar. Kompxrzitlerin yiiksek

da;7eri onlann istismanr.rn ,.rzunmiiddetli olmasr ileevoz olrrnur (kompensas iya).

Pc,limer kompozit materiallarrmz,$lnqa).rrrna iigiin da gox calbedicidir. Magrnbarlanrr panelleri iigiln, qurulug komponentierinmi.iherrikin kapotu altmda ve s. poladr avaz etmesionlann u[urundan xebar verir. Xiisusi g akinina$ag1 c lmasl kompozitlarden hazrrlanmrS detallapraktiki olaraq xarici emal teleb o lunmur (piqmentiala.qelerrcliricinin terkibino daxil edirler), qargihqhzarba zivrnm onlar ezilnfr: ve asan tamir olunurlar.

$iigeplastikleri geniE va davamh olaraq y0kmagrnlann ve trak'-orlann kabinlerininhazlrlarrmasmda (gox vaxl qana,llara., pillekenlareve ya1.a(t b<ilmesino uyfunlar;drraraq) istiladaedirler. $iigeplastik barun panelleri (hamgfurintreyler-;xryr.rducular) konteyne'r ve ganlor(sistem i+r), yiik qogquleLrr, turistlerin sayaheti tigiinev - mztgrnlar da kompozitlerden istifade edilmersinia9l<ar edir. Hemginin qi.ige- va karbopiastikdlenhazrrlarrrclrq bamper va ressorlar, haylerin hererketizar:nanr havanm ntiiqavimetini azaltmaq iiEiinmiiqavim,at siprerleri melumdur.

Yiingtll mqsrnqayLrmada kompozitleringoxillik tetbiqi hal-hurrda onlarur osasistiqamatJerini miioyyan etmeye imkan verlr. Bu ilkcince SMS texnologiy asr ila haz-rrlanmrqprr:preqlorin vo kompaunclliurn tatbiqidir, artornobilbanlarur ;raralellerinin, dn ve au.a qaprlanrur; y,i.ik

300

l/erini[ qapaqlarmm, hamginin avtomob,il tavanrnda

l,erlsgen yuk yeriuin hazrlanrnasr tigihdiir.B iitiivliikle hemin rnareriallardan 2()05-ci ildehazrlanmrq ban Hondo-Riqlayn pikrLnr iigiinnozerde tutlmugdur.'Yiikssk keyfiy1'etli ictrnanaltomobillarin esil "sattii hitine" gevrilmrg $e.rroleKorvet 2;06 Q004-i1) avtomobilin rniiharriki iig{inkarboplastik kapotun meydana grxmal;rchr. I)orgeKarrera ve Mersedes SLR hazrrlanmasrnda kokpitelementlerin ve nri.iharrik aslllanlannrnhazrrlanmasr iigtin karboplastiklerde,n istifadaolunur, Karbon liflerin yeni, esas tetbi,qi ise ,{RTIirmanrn (italiya) istehsal etdiyi rLvtomobilgergivosinin konstruksiyasrndadtr."Fonnulal"sistemi ile yanqan avtrtmobillerin yaranmasrndakompozitler daha genig tetbiq olunurlar. Fordtr4otorsrMustang Gl'I, firmanm tanulml$avtomobilleri karboplastik g,6,,dedc,ndir(korpu:;dan).

s.4.cif TvIiQAYTRMA

Demak olar ki, heg bir sahedegiiqepla.stiklerin tetbiqi bele halledici olrrramr;drr,Dece ki, kigik <ilgtilti gemilerin-yeni ge:zintiqayrqlarr, yaxtalar, katerler - lhazu larmasrndaoklugu kimi. Qiinki hemin materiallar b'itiivliikleafiac vo aliiminiurnu evoz etmiqlar. $iigepl astiklerinasas [isttinliikleri agafirdakrlardrr: . den iz mi.ihitin

3C,l

tesiirino miiqaiimat, ciinimenin, korroziyamn vediger dagrlmalann olmamasr, miirekkeb quruluglutikigsiz l<onstruksiyalarrn hazrrlanmasr ve, oniannbil nego dafe tekrar isteJrsair, istismann rahathfr veternirin asanh[1.

tiigaplastiklerdarr memulatl.annhaarlarmrasr poliefir ve y'a epoksid qatranr ilehopdunrlmug lifli materiahn mii,rafiq grkilli sethiniizarina ol iqlemesi ila apanlmrgdr. Hal-hazu'davakuun L torbalarda vo y,a avtolilavl,ardamexani kleqdirilmig t<ikma iisullarr inkigaf etrnir;dir.Pu ltruz a alrtmrg panellerden hemginin gezintiqayrqlarr hazrrlmr. Aralanndakr dolikler re:rinaraqatlz,rla kiplegdirilir. Teleb olunankonstruksiyarun codlu[u rlayda olaraq gpzurqoutlarve strirLgr:rlerden ibaret :iistem ilo yaradtlrr'. l3ezihallardrL gtigeplaktikin terkibino ytiksekmodullukarbon lillerin elementlerrini daxil edirler.

$iiqeplastikden hazrrlanmrg gomilermiixtelif tayinathdrrlar. Gezinti qayrqlarlel yanagt,xilasedici qayrqlar; sahil miihafizesinin, itaterlari,bahqtutarL gemileri, esasen, 25 m-lik cilgildatraulerl:lri gdstarmak olar.

Herbi-deniz qiivvelerinde giigaplastil.:denmrLqnit xasseye malik olmayan rnina tralgikleri veminaax.alanlal hazrrlarur'. Derinsu aparatlan veqaylqla':l i.igiin giigeplastiklorin tatbiqi de molumdur.Hermin konstruksiyalaru mara[m biiyiik olrnasrondan iroli gelir ki, $iilioplastili sxilma zamarr

y riksok davamhl.r[a rnelikdir. Hernin sir;temlarin

osas tisttinltiyii (ve yir galrqmazh!,i) onlannlok.asiyrasrmn qeyri-mtimkiinltiytiiliir, t,ele ki'o.nl.ar,Can kegan radio-dalflil eks olunrnur.

Ilemginin, daniz aleminde kornpozitlery (ta dorlannrn, ticalet gemilerde l<omanda

y'armalanmn, burazlarttr ve s. hazrrlarmtaslnda

is,tifade olunurlar.

8.5.EI-EKT]RIORADiO TEX N i KA

Yiiksek dielektrik davamhh$r ilrr segilen

qiigeplastikler tebii izo1l'ator kirni ajiac I'e tekstolitiufiurla ravez edirler. Pultruziya ve surmfiLa iisulu ileha:zrrlanmrg el:ktroverilig xettl+rin liompozitqalbanlan ve traversleri (bendleri) ytillselt nenrigli

ucqar rayonlardil genig istifade olunurlar. 'Giickabellerin terkib,ina aliim.inium naqillaldrur bagqa

yiiJksek,lavamh liiflerin daxil edilmesi itl aparrcr

po.ladi dementler:den istifade olunmur ve kabelinqel<isi texminen 2 dofa azaltr. llijgepleLstik

elementlerden hemginin elektrikiin a.qtlmaslnda

isitifado olunur, meselan, demil yrrlu, metro

rdslerirrde, magistra.l bomkemerlerdo, Ilipolyarldvholer:in ve yanaoa'q batareyalarur digerele,mentlori iigiirr onlar perspektiv material hr:sab

olunurlar.$tiqeplastiklarin dielektril,: xassoleri

radioeir:ktron cj,hazlarda istifade olutrur: gap

m')ntajrnrn bir- ve iox layh ldvholerinde,raliolokasiya antenlerin qoru)'ucu qapaqlalnd4tel.ekonrmunukasiya rabitesi sistemlarinde.

Karboplastikler, eksine, elektrikkeq:irieimaterial olcluqlan iigiin elektrikqrzdrrLcrlannha.zrrlanmasrnda genig istifada olunurlar, mesolen,ya.str a),ilen gtigekarbopla-stik laylar geklind>.

Karbon lifler hemqinin qoruyucu

materiz,llar kimi el,:k-tronikanm nazillr.divarhkonstnrk.siyalarda - yol kompi.iterlari va nrobilte lefon lalr daiil etmaklo - istifado olunurlar.

Yiiksekdavarnh, yiikseknLodul biristiqarnatlikompozillari u[urla banciaj lar qismindo daimige,rginlikli elektrik rniiherrikl:rrin robrrtlarrnd4h:rmgir.in niiva senayesinda uran izotopunu aylrmaqtiq:tin nozarda tutulan sentrirtqalarda istifadeeclirler,

Boyiik marala sebab - kompozilllninmtistsqil enerji menbel,'inde tatbiqidir va osasan de

aviasil'acla tatbiq olunatr mi.iherriklar kimiyirksekdcivrali elekrtogeneratollarda qaz-hrrbunqur$ulrr (QTQ) iitiiriiciiler - QT'Q-in xtisusi gliciienenev i enerji menltelerindan bir gox diafe

yiiksekdir. Hamin layiheleri heyata keginnek ii,;iinxiisusi davarnhhgr 100 km -4ar, az olmayanmateri;rllar teleb olunur ve onlann iglemaqabiliyyati

- 60 <liur +2000c-ye qr>dar temperatur intervahnd4si.irtinnresi ise hemin gs::aitda S%o-den aEagrdtr.

Hemin telablore superdavamh aramid ve karbon

304

lilleri esasrnda hazrrlanrmg kompozitlel carab

verirler..,alltemativ enelii menbeyi kirri kiileyin

gticiinden istifadasi zanlarrr asas masele hirrri kiilak

t'urbinlarin perlarinin takmillogrliriknesi

durmugdur. Bu da gdtiirtiian havantn t ecminin

artrnasiil ve konstruksiyanrn etibarl o ldu$mu

giisterir. Kiilel turbinin keyhyyeti perllnin

islamosinden as:Lhdr. :5zl m diametrjLnrla c'lan

noheng konstnrksiyalartn materialtna agafrdlakr

talerblor qoyulur - xiisusi davamllhq va codluq

(PllM-e iass olan xtisusiyyetler). Hal-hazr:da daha

perspektiv-(materiahn qiymetini nazere'llmaqla)gtigrpt*titA"n sendvic -' konstruksiyerlar hesab

ol"n"t. Onun igarisinrla trxac pahdrn qabtfit

yerlegir,, Porlerin uzunlrtp,u 166 6-drrll 9<x olduqda

cocllu[un artmasr {igiin zLma kenarlar birisr'iqam'etli

karboplastik layla ortiirmiigdiir. Perlerin

hazrrlanmast iigiin doldurucu sethinde

alaqelendirici ila hopdurulmuq zolaqlatr diizerek,

sonradan qelibde vakuwtt alttnda srxtrlar'Kulek turbinlerin btifiik eksoriyyc'ti Q'rrbi

Avropa<la (- 7O%) \'e AB$- da (-2:'%)yr:rlegdirilmigdir. H.al-hazrrda onlann

modemlegmesi prosesi geriir. Yalnrz Almaniyada 5

IvlBt gticiinda 7,ii mindan gox kiilak genetatorlartn

yerlagdirilmesi planlasdrnlrr, bu rla ki, elektrik

ene4i lte dlkenin tclobatrmn 2jiolo iiclenilroesi

dernekclir. Kiilek generatorlarrn istehsah ilde l0%

stiretile artlr ve texninan 1 mlyd awo iladeyerlenir. Hazrda ktilek turbinlerdan bagqa su

turbinhri iigiirr kompozitlerin istiladesi dz inkiSaimrtapmrgchr. Burada deniz axrntrlart, ixar ve qokilmig

sularda n istifade olunur.Kompozitlerin digar sarnarsli tetbiqi de

on.lann mexaniki enerjili superniz-amg,arx-

akkumullratortrarda istifadesidir. Homin

supemiza.mgarx-aktumulyatorlar hem herekeeclici

ne qliyl atda, h.em da stasionar qu.rula biler. ()nlann

ke,yfrlr'e1.i rotor materiahnrn xiisrrsi mdhkomliyi ilete]vin clunur. Mil \/e halqa konstruksiya lan

mrlumlur. Burada liflarin asas kiitlesini miivafiqolaraq fir'lannra oxuna trirsbeten radial ve ya dairiviisr:iqar etde somtleEdirirlar.

s.6.TiKh{Ti

Tikirtide PKM totbiqinin miqyasca arfinasl

- hernin materiallann yeni xasselori ile(enenerilerden farqli olaraq) balhdr: yalruz

srxrlmtry:r deyil, ham de dartrlmaya davanlhhq

flingi.illiilq atmosfera davaml.hq, texnolojuluq.Yeni rnemarltq formalann I's tikintinin toEkili

inrkanlan key'fi5yetce geniglenir, Tesadtifi deyil ki,l!)52-ci ilde lt.K.Iluro!'- tanlnml$ memal ve qeyri-

tc,xunnla ila semtlsgmiq Etipeplastiklarin banisi-

krmpc zitlerd,an itraret ill< ya$ayq evinin layihesiniyaratrn l$[ar.

PKM-in esas texnoloj i aLnrna iisul.lannaesaslanaraq agaprdakr material ncjvlerini qeydetmak m i.imki.i ndiir:

I ) Aramsrz, esason miixta if kesikformalarrn biristiqamatli gdrtiniiqii - millt,r, borular,Itivheler, kiincLiikler vo s. Onlar binalarrn, yiingiilkrigLinilan pavilyonlantr, lurtalann, turist gadr rlarrnvo tentlarin kirrkaslan (giivdeleri) kinri islifadao.lunurlar. $i.igeplastikd,an olan rnillarelektrikveriliglerin dayaq ve a.sllqanlan,btiytikcilgiilii kollektorlarrn dayaqlan,ki5miirgrxarma gaxtalarda (madenlerdo') berltidicidayaqXar (dirakler) qisminde istil'aclo olunrrrlar.Onlarr hamginin gemigin kiirpiilerin tjkintisindeburazlarla birlikda (burazlar konrpozitlordenhazrrlamr) istifade edirler. Mtihiim istiqanret kimi -profillerin direkiistii remali qisminde istifadasidir.osasen de deniz limanlannm 'ye ne:lgrxartmaplatformalarrnrn tikintisinde. $iige sap,la san nml$rnillerin sathi ril geklindo olur ve aqressi.,, mi.il:itdeistismar olunan betonrn polad affnatunr avazineistifado edilir.

2) Kiplegdirilmig (preslenmig) li:i,rheler birne,ge qat kafirzdan pambr,l parqadan, giige parqadan'\/o k:rtandan hazu'lanrrlar. L<ivhel:rrin daxilic;atlarrna deko rativ elementleri daxil edirlor.I-iivheler hasar l.:onstrul:silyalar kimi, gaqu,i ve iifiqisethlerin emah iigtin (q,o.r hallarda onlar: fanerledubyaj edirler) istifada olunur.

3) Qath komgrozit rnateriallar osasentikintirta istifada olunurlar. Uqqat panellar cod vebork nraterial zolaqlannrn arasrnda yum$aqpr:noplast ka$l,z ve ya giigeplastik ).iizliikistiliki:zolyasiyah taxta karkaslar geklinda olurlar.Bele l:onstruksiyalar tikililorin coclluq ved:rvamhhq mesalelerini uSurla holl edirler.

4) PKM -in ahnma tisullan ile elaelemerLtl.a: alrrur ki, codluq vo ,fuvamhhq onharrnfcrrmal ar: rndan asrl olsun. Bunlar iirttiklii vebiizrna ti kons truksiyalardrr. Ortti klii konstruksi yalarbir ve 1,a bir nega istiq;matdr: ayrilerak konus,hiperb,rlik paraboloid, giinbez ve s. geklinda olabilerler. B ii:aneli zolaqlat il;e yastl (hamar)zolaqkLrdan ahmr. Onlann piramida va tetraedrge'klincle olmasr ve prizrna va millerlc birlikdagiinbe::qokilli konstrulsiyalar amele getirmalerimelunrdur. Ellementlerin birleqdirilmesi yaptgqaniir;uiu ila ve ya kipleqdidci qatlardan istifhdaetmakle mexaniki dartLhna ilo aparrlu. HarninelemerLtl:rrin tatbiqi rniivafiq mi.iasir melnarteleblerine uygun yeni binalarrn quraEdlnlmilsrnainrkan y'aradrr. Bunlar ictimai teyinatll binalar,drxildon siitun ve arakesrnolerle qorunmay:rn biiyiikol.aqlar, idmar.r saraylarr, teatrlar, sergi pavilyc,nlar.b:rzarlardrr.

K.ompozitleri mtlki infrastruktur qur[ularntemirirrdo genig istiflrde edirler. Bu kti4riiler,qruajlar, avtomobil dayanacaqlan, istimai ve

308

yapy$ binalarclrr. $tir;eplastikler kiilok ve sos

miiqavimet siperlerin, hasarlarrn, kbrpiilerindti;am:,larinin haztrlanmastnda, e,poksid qetraru

esasencla preprt:qlerirr (da1'3q1u. ve siitunlarlnsannm.rst va borkidilnresi) ve konstrtrl':siyalarrn

sel/smik xasselerrinin yaxgrlagdrnlmasrncla tetbiqolunurlar. Taxta rlireklerin konrpozitlerleavozlerrmasi vo terniri ekoloji cehratrlen gox

keyfiyl'atlidir, bele ki, heqeratlarrn \ra suyun

tosirinden taxta konstnrksiyalar giirtirno) e mi)ruz

qalrrlar.Korroziya boruiann tomiri texnologiya-sr

yiiksek nailiyyetler qazarrmrgdrr. Borunun

zadalanmig hissasinin gii;oepoksid

kompozisiyalarla bafilarrnasr vo bartr<idilrnesi

borunun hem da;<ilinde, ham xaricinde aptulla l)ier'

CIiPP-in yerind'a berkidilme texnologi'gasr yer

i5lerin ve borukemarin dLemontajrrun apa.rtlmeslnt

tolab etmir.

8.7.KiM'YA SONI\YEIii

Metallann korrrtziyast milyonlarla dollarhersabrnda deyarlanen ziyan vurur. Pt'ladetima

serrayesinin 60Yo-a qader istehsal 'rlunclulumohsulu mi.ixtelif mamurlatlann eve,zlerurxrsina sorfohrnur. Buna grira de kompozitlerin yiilcsek

kirnyevi davamhh[r onlarm esas tistiinlii <lerirrden

ibaretdir. Burada konstnrksiyalann yiingtilliiyii ve

xarc Od.,nilmadbn istismann mahdudsuz miiddetinezrra alurmaltdr.

$i.i;a ve bazalt liftleriq poliefr ve epoksidqetranlann asasrnda ha::rrlanan materiallar dahageniq tatbiq ol unurlar. Aqressiv mtihitle toxunanqatlar yriksakterkibli elaqeiendiriciden hazrlallrr,bu da orlann kipliyini (trermetikliyini) va kimyevidavamhhfirnr :rtrnr (gel-kout). Miixtelif ncivliima),elerin saxlarulma^sr vo dagrnmasl iigiin istifadeolunan genig yayrlmrg ekrmentler- borukamerlar l'egonlerdir. Hazrrda kompozitlarden borularrnhazrrlaruna.stnrr bir nege iisulu melumdur, onlarclanda osaslarr al ile eyirmo ve sar[lma tisuludur.Birinci jis,ala asasen yi.iksaktarkibli elaqelandiriciolan milterial ahnlr. (miivafiq olaraq kimyavidavamhh[r dzr yiiksekdir) hamginin flans va

tiriiriiciil:rin eyirmesi de asanlagrr. Sannma tisuluda yax;r mexanizmleqdirilib ve onun esasmda

mii;<teli f 6Xgi,ilii yi.iksekdavam h memulatlar alrrr:Onlarrn tetbiqinin bir nege istiqametlarini

qeyd edc'k:- esasen turqulu xasseli aqressiv

m rye va suspenziy alann ion-miibadile ve

kc,ndensat yr[rlma qurlulannda yenidanto planmasr;

- diametri 2,5m olan drenaj ve

a;(mtr borular stixurlarur "quynrqlann"(qatrqlanmn), tikinti mahlullann daqrnmasr

ii(,iin istifada olunurr;

iltj

- suyun temizlenme si vehazrlanmasr tigtl.n sistemlerilo yiiksskaqressiv mayeler istifade olutrur;

- den'z dibindoki nra,lenlardenneft ve qzvln ay'lrmasr tigtln borukemerrlar;r.zun mesafali borr.rkemarleri platfr rrmalardave qazrna qur$ularrnda, esasan yarrftnaqargrsistemlerde qurulmu$dular;

- ventilyasiya bortrlan,havagekenler, sonrcu getirler scnaye ve

laboratori'ya otaqlannda istifade,:lunuLrlar.lilemin lcateqcriyaya hem de dartrlanvasitelerle verlikal vaziyyetds quraqdrnlanrrzunlu[u l00m-e cleder olan sonLcrt borulanaid etrnek. olar.

$tigeplastiklerde:n haztrlanmr:; qablar(iirtflkter) silindrik, diiztrucaqh ve ya sferil. fomradaolur. C)nlarda mayenin tu,tum hecmi 500tn3 yuxanolur. Bele hallarda hamin qablar quragdrrrlmay erindo nrontaj olunur. Materialur gox hissosiniqanaat etmek iigiin onlan miixtelif tlahnhqdahaanlayrlar.

Kimyevi istehsa.lzrtlarda gtiEeplastil.r qabiartexnololi avadanhq qis;minde istifade rtlunurlar:Bunlar kond,:nsatorlar, kistallizatorl;u, havaskrubberler, bu>larlandrru;tlardrr. Itaplt qablar ise

genlor (sisternlar) - neft mahsullartn , esrlson

benzinin yeraltr anbarlarda auodolduLrmastansiyalarda saxlanrlmasn iigiin nezardo tutr.rlur.

3ll

Kand teserrtifatrnda ise gtigsplastik qablar yem vegtilrrele:in sarlarulmasr iigi.in istifade olunur.

S.8.HORB VA TAHLUKOSiZIiTVASiTOLARi

Aviasiya-raket texnikadrl o citnleden,herbde de, kompozitlerin tetbiqinin osasistiqamatl,ari miizakira edilrni$ir. Onlannmermile ,ri:n, tolpedalarrn, top vo ttifeng ltilalarin,qtrnbarir ve odatanlarrn qlnlarrmn sannmasrndatatbiqi ca melumdur.

Vacib istiqamet kimi de yertistii ve danizba:alaqrnasr iizre raket-top komplekslarda antenqorumalarrn qurulmasrdrr. igerisinda ),rizliiquuluglu radiogeflaf mtirekkab formah sendvic-konstnrlisiy'alar goxlayh gekildo olurlar. Sasinudulmar;r tigiin qorunmanrn tiaerinde delikloragrlmrqdrr. Deltaplanlann karboplastiklerdenhaarlanmasr hallan maiumdur. Tayyareden onlanbruaxdrqda onlarla kilornetr meslfeni daf ederak<iz maqs acllerin.e gatmaga qadirdilar.

Zirehqoruyucu vasitalerde daha etrafllda),anac 6tan esrin 70-ci illerinda yiiksekdavamhpal'aararnld liflarin (kevlar va CBM) ve sonralaranedoji xassali, lakin daha yiingtil Daynempolietilen iiflerin yaranrrasl ilo insan ii5:0n onugiille vo mermilarden qoruyan geyiminharlrlanmasr (qedim demir geyim kimi) zerur:iyyeti

'.\12

crncla geldi. Hemin ;gcyimin asas eicrnenti rrlan

zir:ehpaket arii.mid piarganrn bir neg; qatln danibarotdir vo qarirLqh perpendikulyar istiqimotlardatikilmrgdir. Hemin paket dztinamaxsus konrpozitdir,bele ki, lifler ciz airasrnda siirtiinms giicii ilebirlegmiqdirler. Zirerhpaketin quruluqununoptirnizloqmas bir tarafdan giillanin satrrlarr

aralamadan onlann aras Lndan kegrncme si,lir, digartarafdon ise - saplar bir-birina gox srx ol.nramalrdrrki. liller qrrrlmadan dartr lsrn.

Toxunmamrg Nl)-quruluglu pal<e.de Iiflaryiiksekelastik rratrisle birlegir vo onlann istifa,lasidaha perspektiv hesab olunur. Zirr:hpak.etil igindaesason toxunmamrg sintetik mat layr yerloqdirilil ki,bu cla insan badenina dayen t,allistik zorbaniamofiize edir. Paketin xaricinde iso rlekorativoddanqoruyucu. suyadavamh parga qallyed:,Edirilir.

Zirehqoruyucu geyimin, bir gox variantlantartib edilmigdir: jiletlcr, dabilqolar, calxanlar.Homin geyiml:,r mtixlelil' ig garaitirrde l,ararhdrrlarve harbi qulluqgulan [ru vs ya digcr derocoda

Qoru1u11r. Heyati vacib orqa:nlarrn yiiksakdaraoade qorunmasr meqsadila gddc,kgelerdcciblorin olmasr zcruridir. Bele ki, hernin ciblcraxiisusi polad, keramik va ya kornpozit ldvhr>laryerloqdirilir ki, onlar I000 m/san harekct e,lenindentorun tasirini s<indiire bilsinlar,

313

Hazrda neqliyyat \.asitalor ekipajininkollektiv qonrnmasr (rniidafiasi) iigiin komplektlar(deste) yaradrhb. Mijdafianin bilyiik sahosini ehataedan momulatlar tortib olunur. Onlar tank,artilleriya vc d:gor hsrbi texnika bdlmalcrindamermi axtnrnt 2 def-a azalmafia qadirdiler.Mesalen, terroristle cluraqdrrrlan silah r;ursatrnpartladrlmasr zam, nr. osasen zirehqoruyucutalalardan istifada olunur. Onlar mermilarinyayrlma zonaslnr (sat asini) tecrid edir.

Tohliikasizliy i tamin etmek iigiin artantelabler zirehqorulucu vasitalarin istehsahrrr vakeyfiyyetini afl.rrr. Aparrcr xancl girkatlerAdvanced Fibers sysrer:rs (AB$) ve Ti:iyin 'fwaron

BV Q.,liderland) ildan ile liflarin enrahnr 5-107oqader artrrrr.

8.9.]|DMAN VO iST,iRAHATUqUrv rouroziTlaR

KompozitlerirL unikal rasseleri, onlarrnyiiksak elastikdavanrlrh!r ytngUlliik., atmosferedavamhhq ve texnolojilikle birlikda geniq haldaidman avandanhlrrnn hazrrlanmar,tnda (isteridmamn yiiksak naililyetlerinda, ist:rse onunkiitlavi ndvlarinda) istifade olun ur. Hsminmateriallarrn bir vr.cib xiisusiyyati de onlarrnyiikleme diaqramlanrurr xatti quruluEu ila baflhdrr.Buna grire da idrnan L'lvazimatlarr ela^stik, olaraq

ll4

enerjhi tez udub v. ya tez dc verirlel.. Barizniimune kimi tt.amplinleri ve uzunlula tullanmaqiiqiin siiviilleri (uzun a[ac) g(i:rtarnrek olar. il[zamanlarda $ii$a- sonra ise karL,op lastik siir,,iillsrdanisrifade. olunctuqda (metallil<lerr nisbatan)gdstoricilari iki d.efo artrmraq nti.inrktin olmugdur.

-,

Kornpozitlarin emela golmasindan veprepreqilarin 5..enidan emah texnologiyasrnrninkigafindan sonra idman avirdanhgrnrn digermateriallar,Can hazrrlanmasrnr tesawtr etmakqeyri-miimkiindiir. Bir nege misal giistermak olar.Uzunlu[u 5-6m olan giige- r,,a karboplastikdanhlrrrlanan yrlr lma tilovlan h rr yerda tetbiqolunurlar. Onlar yiiksek hessashlia rrralikdirlor vaO,5kq-dan gox olmurlar. pultruzil a tisulu ilaalrnmrg t,iristiqa oret Ii mil va lxrular. hokkey. voqolf alaclannur tulucaqlannln alpen;tokiarrn,velosiped gergi.volerin. dorlann (y-axtalann vavindsydrlinqin) , ava.r ve yrlrlrna baydarkalanntutacaqlarm, huist gadrrlann vir hava ilanlannhazrrlanrnasrnda istifade olunurlar. $tigeplastikdenolan miller gimnastika marmilrrin ,- gdndelantirlerin, a[rrhq rlaldrnna gtanqalarrn elementlarikimi istifbde ohmurlar. Xizey v:, xi:uey taxtalanyalnz kompozitlardsn hazrrlanu. Bu .<izayin biitiinnrivlerine aiddir: gszinti, qagrg, rta[, snoybord vesydrfinq.'Yiiksek keyfiy.yetli xizayleri paketikiplaqdirmakla h,azrrlayrrlar. I{arnin pi* et 9ti9e- va

3r5

karbon liflori esasm( a bir neqe qat aEac Aponrlan vaprepreqiden ibaratdir.

Kompozitler su idman ncivlar:inde cla genigistifade olunurlar. \'uxarrda qevd olLrnmu;dur ki.yan$ma yaxtalar n g6vdolsri btirdvliiklogiigeplastikdan hazrlanrrlar. Da[ gaylrrrndan kegenkanol va kayaklar h,aqclrnda ,la brmlarr demekmiimkiindiir. Bu zartan komp,rzitlarkonstruksiyanrn codluEunu I'e davamhlrprnl onungakisinden 1,5-2 dofa az olaraq (a[acdanferqlanerek) temin eclirlsr. Vindserfinclin liirhelelarids giigeplastikdrrn hazrrlanr. Burada evlrryanrsaholerde quraqdrnlan iizgi.ig[liik hovuzlannr qeydetmek lazrmdrr.

YiiksakstrretlL yanfaltomobillarda kortpozitlar kokpit vo qanadkonstruksiyalann da istifade olunurlar. Qekiazaldrqda ve toqqu irna zamam ezilmelar amelegolmir. Bobslcyde istifade olunan bob-oslinde-mermidir, lakin onu cla l,arr g magrnr hesab etmakolar. Tekar iiste turist evler vo qolqular yiikseksiiret yamtmaEa iml;.an vermirlar. lakin onlar dagetinkeqilan araz iler,lo manealcri qer etm:,k iigiinyiingUl olmahdrlar. Buna 9610 do onlarkompozitlarden ha:ur lanr.

Ytiksek hiindiirliiklorda, getin daggazintilerde alpirristl,:r oksigen balonlardan stifadaedirlar. Hemin berlon ar biristiqamatli l<ompozit layrilo' borkidilirlar. Scn zamanlar A.rktikada va

"Fonnula- l "

316

r{ntarktikada trorokat zamanr yiik qogqudan-xizoydan (kompozitden hazrrlanmlq) istifadoolunur.

H smin misallar t.ibbin, avadanLqqayrrmanrn, niivotexlikasrnrn tatbiq sahalariniahata etmamiEdilar. Lakin aminlililo demok olar ki,az miiddarda h'rmin materiallar texnikada tatbiqolunan rJiger rnaterialla.rla yiuaqr dz yerlerinitapmrqdrlar v., yiiksak ke1 fiy1'et niimayiqetmigdilor. Kompozitlerin har il emah ve tetbiqi 7-89/o aftr ve 20()9-cu ile onlar;Ln do.yari 6,7 rnlrdAB$ dollarr olmu;dur.

317

ADABiYYdT

i . flolu,veprrrre Ko ,.rrro3uuHoHHbre MarepuuLlbr.lfoa peAaKLuiE arcaae\{r4xa Eeperrua li.A. Canrr-Ilerep6ypr, 2()09, 556c.ll. Pruap4con M. flpovr,rurneHr{6re noJrr.rMepHErer(oMtro3lruuonHbte Ntarepr{a:rLr: lv{. Xlrlrur, 1980,rl80 c.:l . Meucon [x.. C nepau nr JI. flolrnraepuuecMecn a KoMflo3n't'r,l; l1cop. C aHrn.. ,3. M. Xrrr,rr.rs,1979,439 c.tL Jlanaron I(J.C El,Avurue noxHMef,HBrxrounourrzfi Kuerr. Htryrono iryrr.txa, 1984, l3i6 c.ji. TexHo.rous ma(:TaqecKlrx Macc. Ilopl peg.I).B.Kopuaxa M. .Xsrvrnr 1976, 594 c.(i. 3nqsraone4ux llclrEvepos, I\t., C.3.T 1. 1972,'l .2, t975,T.3 1977',t. Y.M.Bilalov, F.i.lliiseynov, L.l\{.Abbasova.Ivlodifikasiya edilmir; polimer kompozisiyalan.Ilakr,2002, c.199li. A.O.Ozizov, R.Iv[.,,\losmano.r. OI{.Okborov.polimer kompozisrya rnateriallan. Bakr 2004, c. I 7l!t. A.C.lbrahjmor. L.lV[.Abbasova. Elastim':rlerinIlimyavi texnologiyasr l:]erkr 2004, s.432:10. A.C.Ibrahinrov, L.M.Abbasova. Plastiktr:iitlelarin kimyevi texnologiyasr. Ilakr 2008, s.540I l. T.M.Naibova. )rrerft-liipys vc neft emahsanayesinde polimer n'rateriallarr. Bakr 2 009, s.2012. F.O.Orniror,. Plastik kiitl:;lorin var:lastomerlerin emahnrn nazeri asasrlan. Ilakr,^'\DNA 2006. s.191]

-118

Yrglmalg veritrnigdir 28.06.20t 2-ci il.Qapa inualanmrgdrr 05.07.2t.t l-l-ci il.

Sifarii l&99, gerti C.v.20. K-agz fomrar 60r&V' r6. Tiraj 100.

Surqayrt I)dvlet UDiversitetinin motbsos inrle gap olunmugdurSumqayt gelrori, 43-cri moh rllo

Documents

YUKSaKMoLEKULLU BiRLa$MaLoR ASASINDA KOMPOZiSIYA …library.oyu.edu.az/books_sdu/N_-252.pdf · materi,ala gevirmek Ugiin ona miixtelif quruluf lu, tabii vc sintetik mangali rnaddalar