ZACHOWANIA EKONOMICZNE CZŁOWIEKA W KONTEKŚCIE ... · ZACHOWANIA EKONOMICZNE CZŁOWIEKA W KONTEKŚCIE UWARUNKOWAŃ ... problem duchowości w biznesie, ... Różnice kulturowe w odniesieniu

JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl

49

Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59

Paulina Osowska, Zachowania ekonomiczne człowieka…

ZACHOWANIA EKONOMICZNE CZŁOWIEKA

W KONTEKŚCIE UWARUNKOWAŃ KULTUROWYCH

Paulina Osowska*

Abstrakt Powyższy artykuł przedstawia problem zależności pomiędzy uwarunkowania-

mi kulturowymi a ich odniesieniem na zachowania ekonomiczne. Przedsta-

wione badania mają na celu ukazanie wpływu kultury, wraz z jej komponen-

tami, zwłaszcza religią, na zachowania ludzi w otoczeniu gospodarczym. Ce-

lem artykuły jest przybliżenie problemu oraz zapoznanie się z czynnikami od-

działującymi na jego istnienie. Artykuł ten uwypukla protestantyzm, jako reli-

gię szczególnie szanującą pracę.

Słowa kluczowe kultura, zachowania ekonomiczne, etyka, religia, protestanyzm.

WSTĘP

Rozważając motywy podejmowania decyzji oraz działań w świecie biznesu

i ekonomii, coraz częściej brane są pod uwagę aspekty pozaekonomiczne oraz

psychologiczne. Motywy postępowań, działań oraz kroki człowieka podejmo-

wane na polu ekonomicznym i finansowym są coraz częściej badane przez eko-

nomistów behawioralnych. Celem pracy jest ukazanie, że jednym z aspektów,

który bez wątpienia ma wpływ na całe nasze życie, również na tle ekonomicz-

nym, jest kultura. Hipotezą pracy jest wpływ kultury na zachowania ekonomicz-

ne człowieka.

Każdy człowiek urodził się, wychowywał oraz dorastał w określonej kultu-

rze. Każdy z nas zetknął się z danym wzorcem zachowań. Mogą to być wzorce

o szerokiej skali, np. narodowe, ale też takie, które płyną chociażby z domu.

Ponieważ wszyscy jesteśmy uczestnikami jakiejś kultury, z założenia ma ona

wpływ na życie człowieka, a więc i na kształtowanie świata ekonomii. Kultura

nie ma charakteru jednolitego. Złożona jest z wielu współgrających ze sobą

* Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki.

ACCEPTED: 05th June 2016 PUBLISHED: 30th June 2016


50



komponentów, tworzących całość. Ważnymi elementami kultury są zwyczaje,

symbole, wartości i przede wszystkim religia. W artykule przedstawione zostały

cechy, podobieństwa oraz różnice między czterema największymi religiami

świata, w kontekście ich wpływu na podejście człowieka do handlu, produkcji

czy pieniądza. Każda z nich niesie ze sobą szeroką gamę wartości, a jednak czę-

sto tak różniących się w podejściu do wielu spraw. Uwypuklony został wpływ

chrześcijaństwa, a zwłaszcza protestantyzmu, na rozwój gospodarki kapitali-

stycznej. Ukazane zostało, w jak znaczny sposób to, nad czym często się nie

zastanawiamy, co często nie jest widoczne na pierwszy rzut oka, rzutuje na na-

sze życie, a nawet może mieć wpływ na podejmowanie decyzji finansowych.

Poniższe rozważania ukazują, jak znaczny wpływ mają otoczenie, miejsce,

w którym dorastamy i żyjemy, czy utrwalone wzorce zachowań na nasze postę-

powanie. Mimo tego, że często nie jesteśmy świadomi oddziaływania otaczają-

cej nas kultury na nasze codzienne życie, odgrywa ona ważną rolę w kształto-

waniu nas samych, naszych światów oraz wzajemnych interakcji.

1. MIEJSCE KULTURY W GOSPODARCE

1.1. Kultura narodowa

Na przestrzeni wieków ukształtowało się wiele różnorodnych pojęć czy de-

finicji, jakimi opisuje się kulturę. Dzieje się tak, ponieważ kultura stanowi nie-

zwykle złożone i wieloaspektowe pojęcie, któremu można przyporządkować

wiele dziedzin i elementów otaczającego świata gospodarki. To właśnie te skła-

dowe tworzą główne różnice w pojmowaniu tego szeroko pojętego terminu

[Bartosik-Purgat 2006, s. 13]. Pierwszy raz słowo „kultura” zostało zdefiniowa-

ne w 1871 r. przez E. B. Tylora w „Primitive Culture” i brzmi ono: ,,kultura

narodowa to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wiarę, sztukę, morale, pra-

wo, zwyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka

społeczeństwa” [Kroeber 2002, s. 152].

Według autorów kulturę można podzielić na sześć części, tj.: kulturę mate-

rialną, instytucje społeczne, edukację, wierzenia, estetykę oraz język. Ponadto

zagadnieniem kultury narodowej zajmowało się wielu badaczy, do których nale-

ży między innymi G. Hofstede, którzy na podstawie odpowiednich kryteriów

dokonali podziału i klasyfikacji rynku światowego na poszczególne grupy kultu-

rowe. Według G. Hofstede kulturę można określić jako zaprogramowanie umy-

słu, które można podzielić na trzy płaszczyzny, a mianowicie: uniwersalną, ko-

lektywną i indywidualną. Elementarnym budulcem zaprogramowania umysłu,

który występuje u każdego człowieka i jest genetycznie dziedziczony, jest natura

ludzka, występująca na poziomie uniwersalnym. Naturę ludzką cechuje emocjo-


51



nalne odczuwanie przeżyć, tj. strach, radość czy gniew. Aby wyrazić wyżej wy-

mienione odczucia należy uruchomić kolektywną część człowieka, jaką jest

kultura. Stanowi ona wyróżnienie dla pewnych społeczności i jest ona nabyta,

przekazywana z pokolenia na pokolenie, a nie tak jak w przypadku zaprogra-

mowania uniwersalnego dziedziczona. Ostatnim poziomem w modelu Hofstede

jest zaprogramowanie indywidualne jednostki. Jest to najogólniej rzecz ujmując

osobowość ludzka, charakterystyczna dla każdego człowieka z osobna, która jest

cechą połowicznie dziedziczoną i nabytą. Autor dokonuje również podziału

różnic kulturowych występujących między danymi społeczeństwami, które

przedstawia przy pomocy tzw. diagramu cebuli. Elementami budującymi po-

wyższy schemat są, zaczynając od zewnątrz: symbole (odpowiednie w danej

kulturze gesty i znaki), bohaterowie (pewne wzorce zachowania, skrywane pod

postacią pewnych ważnych w danej kulturze osób), rytuały (wszelkie oznaki

poszanowania dla innych, np. sposób przywitania) i wartości, czyli samo cen-

trum modelu, najgłębiej skrywane (jest to zdolność rozróżniania dobra od zła,

a więc dokonanie odpowiedniego wyboru) [Hofstede i Hofstede 2007, s. 17–18].

Wielu autorów podjęło się próby dokonania podziału orientacji kulturowych

pod względem różnych kryteriów. Podstawowymi kryteriami, którymi posługują

się w badaniach naukowcy są nastawienie do jednostek i grup (indywidualne

i kolektywne), konwenansów (ceremonialne i bezceremonialne), obcych (pro-

transakcyjne i propartnerskie), hierarchii (małe bądź duże zdystansowanie do

władzy), nowych sytuacji (małe bądź duże ich unikanie), cele (krótkoterminowe

i długoterminowe), zachowanie (powściągliwe i emocjonalne), czas (przyszły,

teraźniejszy i przeszły oraz monochromiczność i polichromiczność), status spo-

łeczny (osiągnięcie i przypisanie), kontekst (nisko- i wysokokontekstowość),

przestrzeń (osobista i publiczna). Istnieją również inne podziały, m.in. na orien-

tację męską i żeńską czy też na partykularną i uniwersalną. Wyżej wymienione

podziały znajdują wyraz w badaniach nad relacjami na rynkach międzynarodo-

wych [Gould 1996].

1.2. Etyka a duchowość

Prowadzenie działalności gospodarczej, które podejmuje człowiek oraz

związane z nią dziedziny zarządzania, rozumiane są jako wszystkie podejmowa-

ne działania przez człowieka z różnych kierunków. W literaturze dominują po-

zycje ujmujące tzw. „cielesność” biznesu, czyli badające jej sprawności – efek-

tywność oraz ekonomiczność. Co więcej, działania te wymagają nie tylko anali-

zy, ale pewnego rozebrania pojęcia na czynniki pierwsze i wzięcia pod uwagę

etyki działań biznesowych. Etyczność jest miarą tego, w jakim stopniu podej-

mowane decyzje oraz działania są kompatybilne z tym, co w określonym kręgu,


52



społeczeństwie czy organizacji uznawane jest za etyczne. Wyżej wymieniona

etyczność związana jest z pewnego rodzaju osądem wartościującym, który znaj-

duje podstawy „cielesne” poprzez zasady wypływające z różnego rodzaju teorii

etycznych oraz „duchowe”.

Od niedawna, problem duchowości w biznesie, zarządzaniu czy pracy jest

poruszany w literaturze oraz praktyce. Jedną z osób zajmującą się badaniami jest

Laszlo Zsolnaia – dyrektor Centrum Etyki Biznesu Budapeszteńskiego Uniwer-

sytetu Nauk Ekonomicznych. W swojej książce Spirituality and Ethics In Mana-

gement, dla której inspiracją były organizowane przez autora konferencje, przed-

stawia problematykę duchowości w ramach prowadzonych działań gospodar-

czych [Partycki 2005, s. 50– 51]. Sami organizatorzy spotkań oraz seminarium

nie zdefiniowali jednoznacznie pojęcia duchowości w zarządzaniu, ale stwier-

dzili, że „o duchowości rozpatrywanej z perspektywy przywództwa (leadership),

można powiedzieć, iż rozszerza zakres tradycyjnej refleksji dotyczącej celu kor-

poracji, wskazując na organizacyjno-egzystencjalne poszukiwania znaczenia,

tożsamości i sukcesu” [Gasparski 2002, s. 61–80]. Według ujęć słownikowych

natomiast, duchowość oznacza „bycie zainteresowanym sprawami duchowymi

lub religijnymi, praktykami religijnymi, modlitwą”, przy czym przymiotnik ‘du-

chowy’ jest rozumiany, jako: „dotyczący ducha raczej, niż ciała […] religijny

[…] powiązany lub bliski temu, co dotyczy ducha, związany z tym, co stanowi

istotę przedmiotu zainteresowań […] kościoła” [Longman Dictionary of Con-

temporary English, 1989]. Są też autorzy, którzy wyróżniają prawne oraz prak-

tyczne rozumienie duchowości. Ci pierwsi dostrzegają różnicę w pojmowaniu

duchowości mającej korzenie w religii oraz tej, która znajduje swoje źródło

w świadomości istnienia uniwersalnych wartości, szerszej niż religia. Jedni po-

strzegają duchowość religijną, jako instytucję, zajmującą się rytuałami, drudzy

rozumieją duchowość, jako dbałość o głębszą, mistyczną egzystencję. Powyżsi

autorzy popierają otwarty sposób pojmowania duchowości, zarówno tej wywo-

dzącej się z religii, jak i ze świeckich przekonań. Takie podejście daje menedże-

rom możliwość zainteresowania uczciwością przekonań swoich pracowników.

Kierownicy powinni więc połączyć troskę o rozwój przedsiębiorstwa w taki

sposób, aby ład organizacyjny dawał pracownikowi również szansę osobistego

rozwoju. Menedżerowie powinni zatem unikać wnikania w prywatność pracow-

ników. Powinni opowiadać się za akceptacją wszelkich przekonań, wartości oraz

religii oraz zapewnić takie środowisko pracy w sposób legalny, zgodny z nor-

mami i oczekiwaniami społeczeństwa oraz mając na uwadze wymagania pro-

dukcyjne. Duchowość jest istotnym czynnikiem w kształtowaniu się współpracy

między ludźmi, a więc między pracownikami. Ma to związek z moralnością

życia prywatnego oraz moralnością życia zawodowego. Pierwsza pokazuje

ogólne działania człowieka, druga na polu zawodowym, związanym również

z działalnością gospodarczą [Cash i Gray 2000, s. 132]. Wzrastanie zaciekawie-


53



nia religijnością i duchowością w korporacjach powoduje wzrost zaangażowania

kierownictwa w organizowanie różnego rodzaju spotkań z osobami duchowny-

mi, które mają za zadanie doradzać pracownikom. Coraz więcej firm zwiększa

zainteresowanie działaniami na rzecz ochrony środowiska, co jest samo w sobie

duchowym podejściem. Zachęca się również pracowników do podejmowania

działań charytatywnych. Wszystkie te działania służą doskonaleniu człowieka,

co ma skutkować byciem lepszym pracownikiem czy menedżerem [Rood 2000,

s. 134]. Jeżeli od pracownika bądź menedżera wymaga się integralności, to za

jego słowami powinny iść czyny, a także powinien postępować w pracy oraz

poza nią w ten sam sposób. Duchowość powinna służyć pogłębianiu więzi mię-

dzy światem wewnętrznym i zewnętrznym w działalności gospodarczej [Gaspar-

ski 2004, s. 123–140].

Problematyka powiązań między duchowym wymiarem życia z zarządzaniem

ukazywana jest jako tzw. gospodarka dzielenia się, która jest chrześcijańskim

modelem w ekonomii. Duchowość może być fundamentem życia jednostki,

a także całego społeczeństwa, a więc stanowić źródło jakości dla danego przedsię-

biorstwa, poprzez jej oddziaływanie na zarządzanie dzięki jakości kierowników

jako osób, a także urozmaicanie kultury korporacyjnej [Zsolnai 2004, s. 11].

2. RELIGIA A EKONOMIA

2.1. Stosunek religii do kwestii ekonomicznych i społecznych

Pewne utarte stwierdzenia, takie jak nazywanie ekonomii religią współcze-

snych czasów czy też religią kapitalizmu, świadczą o niewątpliwym związku

zachodzącym pomiędzy religią a gospodarką. Być może powyższe stwierdzenia

są wypowiadane na wyrost, jednak historia ekonomii daje ważne powody, by

dostrzec wpływ religii na działania człowieka w przestrzeni gospodarczej [Ta-

mura 2003, s. 20]. Wszędzie tam, gdzie zachodziła wymiana handlowa czy też

wytwarzało się dobra, zachodziła potrzeba wprowadzenia określonych zasad.

Ludzkość stawiała sobie pytania, co produkować, w jaki sposób sprawiedli-

wie dzielić zyski oraz dokonywać wymiany, ale także ich myśli zaprzątało pytanie

odnośnie gospodarstw domowych oraz większych grup społecznych w kontekście

ekonomicznym. Z biegiem czasu próbowano się dowiedzieć, jaki wpływ wywiera

aktywność gospodarcza człowieka na działania i rozwijanie się społeczeństwa. Co

za tym idzie, religie wraz ze swoimi wartościami tworzą kulturę danego społe-

czeństwa również w sensie ekonomicznym. Niebagatelny wpływ na ekonomię

miały z pewnością cztery największe religie świata, czyli judaizm, buddyzm,

chrześcijaństwo oraz islam. W tab. 1 przedstawione zostało zestawienie podejść

do finansowych aspektów wśród czterech powyższych religii.


54



Tabela 1. Różnice kulturowe w odniesieniu do różnych aspektów ekonomicznych w czterech

największych religiach świata

Aspekt Judaizm Buddyzm Islam Chrześcijaństwo

1 2 3 4 5

Praca Kontynuowanie dzieła boskiego stworzenia,

które działa na zasadzie

przekształcania rze-czywistości poprzez

pracę. Bycie pracowi-

tym jest postrzegane jako gwarancja osią-

gnięcia sukcesu,

a sukces traktowany jest jako Boże błogo-

sławieństwo.

Jest wynikiem ośmiu odpowied-

nich zasad Buddy.

Jest ścieżką ku odejściu od ego-

izmu, czyli dojścia

do stanu nirwany. Perfekcję wyrobu

powinno się osią-

gać poprzez wy-trwałą pracę. Ma

ona służyć całej

ludzkości.

Każda praca jest działaniem na

chwałę Allaha, o ile

nie jest zakazana przez Szarijat.

Według Koranu

praca nie stanowi grzechu, a wręcz

utwierdza godność

człowieka. Wskaza-ne jest dążenie do

osiągania wysokich

pozycji poprzez pracę, ale należy

odnaleźć równowa-

gę między pracą a odpoczynkiem.

Kontynuowanie dzieła boskiego stworzenia.

Protestantyzm pozwolił

na stworzenie kapitali-stycznego etosu pracy,

a katolicyzm podkreślał

godność osoby ludzkiej w pracy, a także akcen-

tował pracę dla rozwo-

ju całego społeczeń-stwa.

Pasywność Grzech Nie stanowi grze-

chu, ale pomoc

w oderwaniu się od

zbytecznych

zachcianek.

Grzech Grzech

Dni wolne od

pracy

Są ściśle związane

z religią – występuje obowiązek świętowa-

nia szabatu (sobota).

Jest to rzecz dobra, gdyż pochodzi od

Boga, który w siód-

mym dniu stworzenia odpoczął.

Nie ma dni wol-

nych od pracy. Uważa się je za

złe, ponieważ

mogą dawać szansę na szukanie

rozrywek, co może

prowadzić do cierpienia.

W dawnych czasach

nie było dnia wol-nego od pracy, ale

praca została prze-

rywana w ramach południowej modli-

twy (piątek).

W obecnych czasach piątek jest dniem

zamknięcia szkół

i sklepów. General-nie dzień wolny od

pracy uważa się za

zły, gdyż jest rozpa-trywany jako lekce-

ważenie Bożego

dzieła.

Jako dzień wolny od

pracy celebrowana jest niedziela na pamiątkę

zmartwychwstania

Chrystusa. Wolny dzień jest uważany za

dobry, gdyż został dany

przez Boga, który w siódmym dniu

odpoczął.

Lichwa Zabroniona. Wyjątek

stanowi lichwa wobec obcych.

Zabroniona. Zabroniona. Zabroniona.

Podejście do

bogactwa

Aprobata. Bogactwo

jest oznaką błogosła-

wieństwa Bożego.

Bogactwa należy się

wystrzegać, gdyż

stanowi drogę do cierpienia.

Aprobata. Aprobata. Nie należy

jednak doprowadzić do

chciwości.


55



1 2 3 4 5

Wartości Człowiek powinien byś

uczciwy, sprawiedliwy, miłosierny i solidarny.

Człowiek powinien

być uczciwy, mieć szacunek do in-

nych, być lojal-

nym, życzliwym i służyć całej

ludzkości.

Należy być uczci-

wym, życzliwym, miłosiernym

i braterskim.

Należy miłować in-

nych, być umiarkowa-nym, pomocnym

i sprawiedliwym.

Własność prywatna

Dobra powinny być użyteczne dla wszyst-

kich ludzi. Nie należy

marnotrawić i niszczyć

dóbr.

Należy odstąpić od takiej własności,

ponieważ prowadzi

do cierpienia. Nie

należy marnotra-

wić zasobów.

90% dóbr ma po-chodzenie w Allahu.

Posiadanie majątku

jest podstawą

w handlu. Nie

należy trwonić

zasobów.

Stanowi naturalne prawo każdego czło-

wieka. Ludzie zarzą-

dzają danymi dobrami,

a nie są ich właścicie-

lami. Nie należy mar-

notrawić dóbr.

Pomoc biednym Jest nakazana przez Stary Testament. Uważa

się, że jeśli nie pomaga

się drugiemu człowie-kowi, okrada się go.

Jest wskazana, ponieważ pozwala

uwolnić się od

egoizmu oraz stać się altruistą.

Nakazana jest jałmużna. Dzięki

rozdaniu majątku

ubogim można osiągnąć zbawienie.

Pomoc biednym jest zalecana i jest jednym

z warunków zbawienia.

Chciwość Zasługuje na potępie-

nie. Prowadzi do innych przewinień,

takich jak kłamstwo

czy kradzież.

Jest zła i prowadzi

do cierpienia.

Zasługuje na potę-

pienie, gdyż oddala człowieka od modli-

twy i Boga.

Nowy Testament

potępia chciwość. Prowadzi do konsump-

cjonizmu.

Przedsiębiorczość

i zysk

Jest zalecana. Bogu

podoba się bardziej

człowiek przedsiębior-czy niż pobożny. Zyski

nie są najważniejszym

celem przedsiębior-stwa, występują tu

pewne ograniczenia.

Jest zalecana.

Przedsiębiorstwo

powinno przynosić dochód, ale należy

utrzymywać dobro

społeczeństwa na pierwszym miej-

scu.

Jest zalecana. Wy-

pracowane zyski

należy poświęcać dla dobra jednostki

i społeczeństwa.

W Koranie poruszane są również kwestie

zabezpieczeń socjal-

nych pracowników.

Jest zalecana. Firma

powinna być zyskow-

na, ale należy pamiętać o stosowaniu się do

moralnych zasad.

Handel Musi znajdować pod-stawy w zasadach

religii. Należy termi-

nowo spłacać zobowią-zania, dotrzymywać

umów, nie fałszować

miar i wag, sprzedawać produkty jedynie

wysokiej jakości

i wystrzegać się łapó-wek.

Bardziej niż zyski, ważne jest służenie

społeczeństwu.

Musi działać na zasadach sprawie-

dliwości. Powinno

się handlować tylko wyrobami

koniecznymi do

życia, a unikać handlowania

używkami i innymi

dobrami mającymi złe działanie na

człowieka.

Musi być podpo-rządkowany woli

Allaha. Dobra

powinno się naby-wać poprzez uczci-

wą pracę, a lichwa

jest niedopuszczal-na. Powinien wpły-

wać pozytywnie na

całe społeczeństwo.

W początkowych latach chrześcijaństwa był

uważany za zły, ponie-

waż wiązano go z chciwością. Dzięki

protestantom został

uznany za potrzebny. Katolicy wskazują, że

powinien być budowany

na zasadzie solidarności społeczeństwa i być

w zgodzie z godnością

człowieka. Etyka życia gospodarczego została

wypracowana właśnie

przez chrześcijan.

Sprawiedliwość Wynika z Prawa. Jest

podstawą prowadzenia

działalności. Nakazy-wane jest płacenie

podatków i pomoc

ubogim.

Należy postępować

sprawiedliwie i żyć

sprawiedliwie.

Jest mocno zaakcen-

towana w Koranie.

Należy unikać wyrządzania

krzywd.

Sprawiedliwość

w katolicyzmie jest

podstawą dotrzymania pokoju na świecie.


56



1 2 3 4 5

Ubóstwo Jest czymś nagannym.

Uważane za karę Bożą za grzechy lenistwa

i zaniedbania.

Jest zalecane.

Stanowi drogę oderwania się od

doczesnych pra-

gnień, które pro-wadzą do cierpie-

nia.

Nie jest zalecane.

Uważa się, że nie stanowi ono drogi

ku zbawieniu,

należy raczej w odpowiedni

sposób odnosić się

rzeczy materialnych. Powinno się rozda-

wać majątek krew-

nym i sierotom.

Kiedyś było zalecane.

Obecnie bogactwo nie jest złem samym

w sobie, ale jego

nieumiejętne wykorzy-stywanie

i przywiązanie do dóbr

doczesnych, które powinny służyć

wszystkim.

Pracodawca oraz

wynagrodzenie

Stary Testament naka-

zuję wypłatę w wyzna-

czonym czasie. Praco-dawca musi być spra-

wiedliwy.

Powinien być

życzliwy

i szanować wszystkich zatrud-

nionych. Powinien

pomagać i wykazywać

miłosierdzie.

Jest zobligowany do

właściwej wypłaty.

Nie może wyzyski-wać swoich pracow-

ników.

Nowy Testament

nakazuje terminową

zapłatę za pracę w wysokości pozwala-

jącej na utrzymanie

przez pracownika siebie i rodziny.

Bezrobocie Zalecane są wszelkie

formy pomocy bezro-botnym i jego zwalcza-

nie poprzez pożyczki

czy szkolenia.

Uznawane jest za

naganne, gdyż świadczy o odrzu-

ceniu człowieka

przez społeczeń-stwo.

Powinno się zwal-

czać bezrobocie. Państwo ma obo-

wiązek zapewnienia

pracy ludziom.

Jest przeszkodą

w realizacji ludzkiego powołania w sensie

ziemskim oraz wiecz-

nym.

Gospodarka Podkreśla się powiąza-

nie między prawidłowo funkcjonującą gospo-

darką a stabilnym

społeczeństwem. Jeśli celowo łamie się

prawo, może być to

znakiem niewiary w Jahwe.

Produkcja oparta

w większej mierze na człowieku niż

maszynie. To

człowiek powinien podporządkować

sobie technikę, nie

odwrotnie. Nie należy wytwarzać

towarów luksuso-

wych. Należy być oszczędnym

i poszukiwać

balansu między

produkcją a kon-

sumpcją.

Muzułmanin odpo-

wiada za gospoda-rowanie przed

Allahem. Nie należy

zatrudniać dzieci oraz zlecać kobie-

tom wyczerpujących

prac. Mile widziane jest współzawodnic-

two. W prawie

przewidziane są dwa rodzaje umów

finansowych: spółki

i agencyjną.

Społeczna gospodarka

rynkowa została wy-pracowana przez

chrześcijan. Jeśli

kapitalizm uznaje dobro wspólne, jest on

aprobowany. Dużo

uwagi przykłada się do umiarkowanego gospo-

darowania zasobami

oraz respektowania zasad ekologii.

Złota reguła „Czyń drugiemu to, co chciałbyś, aby on

czynił tobie.”

„Nie czyń innym tego, co sam

uznałbyś za szko-

dliwe.”

„Żaden z was nie jest wyznawcą, jeśli

nie pragnie dla

swego brata tego, czego pragnie dla

siebie.”

„Wszystko więc, co byście chcieli, żeby

wam ludzie czynili

i wy im czyńcie.”

Źródło: Khan [s. 560].

Powyższe zestawienie ukazuje, że religia wraz ze swoimi wartościami kształ-

tuje kulturę również pod aspektem ekonomicznym. Można z tego powodu posta-

wić wiele pytań. Jaki religia ma wpływ na ekonomię? W jaki sposób „homo oeco-


57



nomicus” stosuje się do zasad religijnych? I czy możemy mówić o zgodności za-

sad religijnych i ekonomicznych? Celem powyższego zestawienia jest ukazanie

stopnia wpływu największych religii świata na ekonomię [Tamura 2003, s. 20].

2.2. Protestancki etos gospodarowania

Wraz z rozpowszechnianiem sie reformacji w XVI w. na wiele państw Eu-

ropy, nastały również początki kapitalizmu. Jako pierwszy etap rozwoju gospo-

darczego kapitalizmu uznaje sie merkantylizm, którego wyłonienie sie zostało

ukształtowane przez wiele czynników, między innymi odkrycia geograficzne,

wynalazki czy nowe prądy religijne. Wśród wielu wierzeń na świecie, to właśnie

protestantyzm wyłania się, jako najbardziej eksponujący pracę, która jest sposo-

bem osiągnięcia zbawienia.

Protestantyzm podniósł pracę do rangi religijnej powinności. Człowiek

w dobie kapitalizmu był od tej pory zarządca darów Bożych, a wiec wymagano

od niego pomnażania majątku oraz dysponowania nim, mając na uwadze dobro

całego społeczeństwa, ale zachowując dla siebie niezbędne minimum. Ponieważ

jednak liczne epidemie występujące w tamtych czasach przyczyniły sie do

zmniejszenia liczby robotników, nakłaniano ludzi, poprzez liczne zachęty, do

powiększania liczby potomstwa. Z takiego podejścia do pracy wyrosły takie

potęgi jak Anglia, Francja czy Niderlandy.

Nowy porządek wraz z systemem wartości i norm Max Weber określił mia-

nem „ducha kapitalizmu”. Najważniejszą cechą nowej moralności stało się wy-

jątkowe umiłowanie do pracy przez protestantów, co wiązało sie z pełnym wy-

korzystywaniem czasu pracy, racjonalizm poczynań oraz rozsądne gospodaro-

wanie pieniędzmi [Benedyktowicz 1976, s. 42]. Max Weber, łącząc ideał ascezy

z obowiązkową pracą zawodową, nadał tym samym jednostkową sankcję moral-

ną na każdy rodzaj pracy, objaśniając przy tym nowoczesny jej podział. Według

niego, to właśnie protestantyzm był głównym i koniecznym zalążkiem powsta-

nia kapitalizmu, choć niewystarczającym. Wraz z reformacją, odeszła w niepa-

mięć awersja do bogacenia się. Zaczęto upatrywać biblijne wskazówki ku pom-

nażaniu swoich talentów w sposób sumienny i uczciwy [Kuniński 1980, s. 121].

Równocześnie aprobata ku powiększaniu bogactwa wiązała sie z wymogiem

ograniczenia konsumpcji. Ponieważ zdobywany dzięki własnej pracy majątek

traktowano jako przejaw łaski Bożej, należało go przeznaczać na użyteczne

i konieczne rzeczy w taki sposób, aby służył on następnym pokoleniom. Wraz ze

wzrostem akumulacji kapitału, połączonym ze zwiększoną oszczędnością, wzro-

sły zdolności inwestycyjne [Weber 1994, s. 156–157].

Podsumowując, należy zauważyć, że protestantyzm, dzięki swoim zasadom,

przyczynił sie w znacznej mierze do zahamowania analfabetyzmu. Reformatorzy

nakazywali lekturę Pisma Świętego oraz prac reformatorów. Pozwoliło to rów-


58



nież na zagłębianie sie w święcką literaturę, a zwłaszcza prace rozpowszechnia-

jące doktrynę merkantylizmu. Dzięki temu podejściu, kraje protestanckie osią-

gnęły wyższy poziom rozwoju gospodarczego niż państwa innych wyznań [Par-

tycki 2005, s. 68–71].

ZAKOŃCZENIE

Przedstawiona powyżej praca ukazuje, w jaki sposób nasze otoczenie kultu-

rowe wraz z religią oddziałuje na nasze codzienne życie. Jeśli więc rzutują na

nasze życie, z pewnością nie pozostaną bez znaczenia przy podejmowaniu decy-

zji finansowych oraz w działaniach biznesowych, które należą dla wielu ludzi do

codzienności.

Celem artykułu było ukazanie, że wpływ kultury oraz religii na stosunek lu-

dzi do pracy, handlu i pieniądza stanowi ważny aspekt podejmowania decyzji na

tych płaszczyznach. Przedstawione zostały warstwy kultury, poczynając od tych

schowanych w głębi każdego z nas, a kończąc na tych, z którymi stykamy się

w świecie. Ukazane przykłady pokazują, do jakiego stopnia nasze życie może

być zależne od zwyczajów, wartości, religii, czyli kultury, która nas ukształto-

wała. Mimo że często ludzie nie zdają sobie sprawy z wpływu tak wielu czynni-

ków na podejmowane decyzje, bez wątpienia w pewnym stopniu dotyka to każ-

dego człowieka. Elementem kultury, który został podkreślony jest religia. To w

świętych księgach możemy znaleźć pierwsze informacje na temat tego, co jest

złe, a co dobre. Chrześcijaństwo, judaizm, islam oraz buddyzm, czyli cztery

największe monoteistyczne religie świata mają pewne wartości wspólne, jednak-

że istnieje wiele różnic w podejściu do wielu problemów. Zwłaszcza chrześci-

jaństwo pozwoliło człowiekowi na nowo spojrzeć na kwestie materialne. Pie-

niądz przestał być przeszkodą w osiągnięciu zbawienia, a wręcz uczciwa, rzetel-

na praca powinna zostać nagrodzona adekwatnym wynagrodzeniem. Służy ona

również samodoskonaleniu, rozwojowi, a więc uczciwa, sprawiedliwa i sumien-

na przybliża człowieka do Boga. Być może współcześnie protestanci nie są

związani już z praktykami religijnymi w takim stopniu jak kiedyś, jednak nadal

wykazują większą wolę do pracy oraz obowiązkowość.

Podsumowując, wpływ kultury i religii na życie człowieka w obrębie świata

finansów niesie ze sobą wiele pytań i pozostawia pole do dalszej analizy i badań.

W czasach postępu globalizacji, kiedy ludzie między odrębnymi państwami,

pochodzący z różnych kultur, pozostają w stałych relacjach biznesowych, należy

w jak największym stopniu dążyć do porozumienia, nie rezygnując przy tym

z własnych wartości. Ważne jest, by zdawać sobie sprawę z problemu i okazy-

wać szacunek każdemu człowiekowi, bez względu na pochodzenie czy deklaro-

wane poglądy.


59



BIBLIOGRAFIA

Bartosik-Purgat M., 2006, Otoczenie kulturowe w biznesie międzynarodowym, Polskie Wydawnic-

two Ekonomiczne, Warszawa.

Benedyktowicz W., 1976, Co powinniśmy czynić? Zarys ewangelickiej etyki teologicznej, War-

szawa.

Cash K. G., Gray G. R., 2000, A Framework for Accommodating Religion and Spirituality

in the Workplace, The Academy of Management Executive.

Gasparski W., 2002, Nowe tendencje w etyce biznesu, [w:] J. Kłos, A. Noras (red.), Człowiek

i polityka: Księga jubileuszowa z okazji 66. urodzin Profesora Jerzego Gałkowskiego, Wy-

dawnictwo KUL Lublin.

Gasparski W., 2004, Beyond the Prose of Business, [w:] L. Zsolnai (red.), Spirituality and Ethics

in Management, Kulwer Academic Publishers, Dordrecht.

Gould S., 1996, The mismeasure of Man, Norton and Company, New York.

Hofstede G., Hofstede G. J., 2007, Kultury i organizacje, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa.

Khan W. M., Wprowadzenie do etyki biznesu.

Kroeber A. L., 2002, Istota kultury, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Kuniński M., 1980, Myślenie modelowe w socjologii Maxa Webera, Zakład Narodowy imienia

Ossolińskich Wyd. PAN, Wrocław.

Longman Dictionary of Contemporary English, 1989, PWN, Warszawa.

Partycki S., 2005, Religia a gospodarka, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Rood S. A., 2000, Executive Commentary, The Academy of Management Executive.

Tamura M., 2003, Sacrum na etacie, Courrier, 18.09.2003, „FORUM”, nr 47.

Weber M., 1994, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Warszawa.

Zsolnai L., 2004, Spirituality and Ethics in Management, Kulwer Academic Publishers, Dordrecht.

ECONOMICAL PEOPLE'S BEHAVIOR IN THE CONTEXT

OF CULTURAL ASPECTS

Abstract Above article shows the problem between cultural and economical aspects

of life. The aim of analysis is to show the influence of culture with all

components, especially religion on economical people’s behavior. The purpose

of work is to familiarize readers with the problem and factors, which have

impact on this issue. The article also indicates the Protestantism as a religion,

which has a special respect for work.

Keywords culture, economical behavior, ethics, religion, protestantism.

Documents

ZACHOWANIA EKONOMICZNE CZŁOWIEKA W KONTEKŚCIE ... · ZACHOWANIA EKONOMICZNE CZŁOWIEKA W KONTEKŚCIE UWARUNKOWAŃ ... problem duchowości w biznesie, ... Różnice kulturowe w odniesieniu