Zagadka zaniku jeziora skaliskiego w Krainie Wielkich Jezior

Zagadka zaniku jeziora skaliskiego w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich

Katarzyna Pochocka-Szwarc*

Mystery of the ancient Skaliska Lake in the Mazury Lakeland (NE Poland). Prz. Geol., 53: 873–878.

Summary. In the northern part of the Great Mazurian Lakes there is a post-lacustrine plain extending over 90 km2.This depression, called Skaliska Basin (Kondracki, 1998), is situated NE of Wêgorzewo, overlapping the stateboundary between Poland and Russian Kaliningrd Region (thus the northernmost part of the structure was notaccessible for study). A glaciolacustrine lake existed there during Late Pleistocene (Pochocka-Szwarc & Lisicki2001a, 2003). Defining the exact extent and direction of outflow from the Skaliska Lake are most important aimsfor palaeogeographic investigation of the area. For paleogeomorphological analyses of the Skaliska Basin, thefollowing methods were used: Digital Terrain Model (1 : 200,000 scale), Landsat TM satellite images, archival car-tographic materials, and results of geological investigations accompanying compilation of sheets Budry(Pochocka-Szwarc, Lisicki 2001a) and Banie Mazurskie (Pochocka-Szwarc 2003) of the Detailed Geological Map

of Poland (1 : 50,000). The study allowed to recognize the lateral extension of the paleolake, and reconstruct the sequence of eventsthat led to catastrophic out flow towards the NW.

Key words: deglaciation, glaciolacustrime basin, catastrophic flow, Digital Terrain Model, Mazurian Lakeland, Late Glacial,Pleistocene

W pó³nocnej czêœci Krainy Wielkich Jezior znajduje siêrównina pojezierna zajmuj¹ca powierzchniê ok. 90 km2.Obni¿enie to jest jednym z mikroregionów Krainy Wiel-kich Jezior wyró¿nionym przez Kondrackiego (2000) podnazw¹ Niecka Skaliska. Niecka ta jest zlokalizowana napó³nocny wschód od Wêgorzewa (ryc. 1).

Nieckê Skalisk¹ (ryc. 1) wype³niaj¹ i³y, mu³ki omi¹¿szoœci (maksymalnie) do 20 m. Sporadycznie, opisy-wano wystêpowanie warstwowañ (warw) wœród osadówjeziornych (Pochocka-Szwarc & Lisicki, 2001a). Wpo³udniowo wschodniej i wschodniej czêœci zbiornika,wystêpuj¹ piaski, dosyæ dobrze przemyte, miejscami zwk³adkami mu³ków o mi¹¿szoœciach ok. 5–8 m. Na tychosadach wystêpuj¹ liczne torfowiska, oraz dosyæ du¿eobni¿enie wype³nione obecnie gyti¹. Obszar ten, obecniezmeliorowany i poroœniêty lasem, tworzy kompleks LasówSkaliskich. Zasiêg wystêpowania wspomnianych piasków,pokrywa siê z granic¹ wystêpowania lasu. Z prac geolo-giczno-zdjêciowych prowadzonych przez autorkê na oma-wianym obszarze wynika, ¿e osady te buduj¹ rozleg³¹ deltê(ryc. 2) — sto¿ek nap³ywowy (Pochocka-Szwarc & Lisic-ki, 2001a). Forma ta jest zbudowana ze ¿wirów i piaskówze ¿wirami w czêœci proksymalnej oraz materia³u dobrzewysortowanego w czêœci dystalnej Wykonuj¹c sondymechaniczne, stwierdzono, ¿e mi¹¿szoœæ piasków malejew kierunku dystalnym, a w ich sp¹gu wystêpuj¹ i³y i mu³kijeziorne (Pochocka-Szwarc & Lisicki, 2001).

Interesuj¹cym jest fakt wystêpowania, wewn¹trz niecki,odizolowanego pagórka zbudowanego ze ¿wirów i piasków.Pagórek ten, wystaje niczym wyspa, poœród rozleg³ej rów-niny Niecki Skaliskiej. Czêœæ pó³nocna zbiornika, przeciê-ta granic¹ pañstwa, jest wype³niona torfami.

RzeŸba terenu

Obecnie Niecka Skaliska tworzy rozleg³¹ równiê poje-ziern¹ (ryc. 2) o wysokoœciach 90–92 m n.p.m. Od wschodus¹siaduje ze wzgórzami morenowymi. S¹ to tzw. Kruckie iKlewiñskie Góry, o wysokoœciach od 195 do 200 m n.p.m.Deniwelacje terenu pomiêdzy obszarem Niecki Skaliskiej a

tymi wzgórzami morenowymi s¹ znaczne i wynosz¹(maksymalnie) ponad 100 m na odcinku ok. 1,5 km.

Niecka Skaliska jest otoczona od po³udnia i od zacho-du wysoczyzn¹ morenow¹ falist¹ o wysokoœciach 117–130 m n.p.m. Na stokach wysoczyzny, w bezpoœrednims¹siedztwie z obni¿eniem Niecki Skaliskiej wystêpuj¹:pokrywy wodnomorenowe, tarasy kemowe wykszta³conew facjach piaszczysto-¿wirowych. W czêœci po³udnio-wo-wschodniej, stwierdzono obecnoœæ wzgórz moren zwyciœniêcia (ryc. 2).

Obszar równiny pojeziernej czêœciowo jest przykryty,wspomnianym ju¿, sto¿kiem nap³ywowym — delt¹ owysokoœciach od 117 m n.p.m. w czêœci po³udniowo-wschodniej do 100 m n.p.m w czêœci pó³nocnej. Jegopowierzchnia jest urozmaicona licznymi torfowiskami irozciêta niewielkimi ciekami. Najwiêkszym z nich jestParchatka, p³yn¹ca z kierunku SE na NW, w dolince wyciê-tej w powierzchni sto¿ka.

Przez obszar Niecki Skaliskiej przep³ywaj¹ rzeki:Wêgorapa i Go³dapa. Obie silnie meandruj¹, p³yn¹c w sto-sunkowo g³êboko (do 3 m) wciêtym korycie. Tarasy nadza-lewowe s¹ rozwiniête tylko na niektórych odcinkach tychrzek. Wêgorapa opuszcza granicê Polski w Miedunisz-kach, gdzie poziom lustra wody w rzece oscyluje ok. 87,6m n.p.m. Dalej p³ynie w kierunku pó³nocnym do Prego³y.

Historia badañ regionu

Obszar obejmuj¹cy Nieckê Skalisk¹ jest odwzorowanyna mapie geologicznej w skali 1 : 100 000 Ûbersichts —Karte Des Mauresee-Gebietes in Jongdiluvialer Zeitwydanej w 1904 r. w Berlinie pod red. L. Kraatza. W tymopracowaniu, osady wystêpuj¹ce w Niecce Skaliskiejzosta³y sklasyfikowane jako utwory reprezentuj¹ce aku-mulacje jeziorn¹ na tarasach nale¿¹cych do wielkiegojeziorzyska tzw. pra-Mamer.

Wed³ug innych geologów niemieckich (Kaunhoven &Krause, 1903) kartuj¹cych okolice Wêgorzewa i Gi¿yckapra-Mamry mia³y powstaæ przed czo³em l¹dolodu stacjo-nuj¹cego w okolicach Wêgorzewa, a wody tego zbiornikamia³y byæ spiêtrzone a¿ do wysokoœci 132 m n.p.m.

Inaczej genezê obszaru przedstawil Hess vonWichdorff (1919). By³ on zwolennikiem koncepcji tzw.

873

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 10/1, 2005

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,00-975 Warszawa

„tarasów abrazyjnych”. Uwa¿a³, ¿e tak rozleg³yzbiornik musia³ byæ podparty barier¹ lodow¹tak¿e od po³udnia. W czasie topnienia lodu two-rzyæ siê mia³y “otwory” wype³nione wod¹ roz-topow¹, a po ich po³¹czeniu mia³y utworzyæolbrzymi basen zastoiskowy pra-Mamer”. Wrazz topnieniem lodu obni¿a³ siê poziom tegozastoiska — st¹d te¿ powstanie licznych tara-sów abrazyjnych. Uwzglêdniaj¹c koncepcjêwielkiego jeziora pra-Mamer opracowanezosta³y mapy geologiczno-glebowe, wydanepod wspólnym tytu³em: Geologische Karte vonPreussen und benachbarten Bundesstäten.Teren objêty opracowaniem znalaz³ siê na arku-szu: Buddern (Budry) map z tej serii (Krause &Piccard, 1903).

W latach powojennych, budowa geologicznaomawianego obszaru zosta³a przedstawiona naMapie geologicznej Polski w skali 1 : 200 000, naarkuszach: Kêtrzyn (S³owañski, 1972) orazSuwa³ki (Ber, 1969). Wed³ug autorów tych map,(Ber, 1969; S³owañski, 1972) osady zastoisko-we stadia³u g³ównego zlodowacenia pó³nocno-polskiego wype³niaj¹ obni¿enie NieckiSkaliskiej.

Reasumuj¹c, z analizy materia³ów archiwal-nych wynika, ¿e omawiany obszar by³ opracowywanyg³ównie na podstawie zestawieñ regionalnych, nie uwzglêd-niaj¹cych prac terenowych. Wyj¹tkiem s¹ niemieckie mapygeologiczno-glebowe: dobrze ukazuj¹ce litologiê, jednakuwzglêdniaj¹ce wspó³czesne autorom koncepcje (takie jakjeziora pra-Mamer i innych.)

W latach dziewiêædziesi¹tych, obszar Niecki Skaliskiejzosta³ dok³adnie skartowany w ramach realizacji arkuszaBudry SMGP w skali 1 : 50 000 (Pochocka-Szwarc & Lisic-ki, 2001a). Najbardziej pó³nocny fragment Niecki Skaliskiejnie by³ dostêpny dla prac terenowych poniewa¿ nale¿y doObwodu Kaliningradzkiego.

Prace kartograficzne wykonane dla s¹siedniego odwschodu obszaru (Pochocka-Szwarc, 2003) wyjaœni³ypewne mechanizmy, które przyczyni³y siê do powstania izaniku jeziora skaliskiego.

W œwietle dotychczasowych badañ (Pochocka-Szwarc& Lisicki, 2001a; Pochocka-Szwarc, 2003) przyjmuje siê,¿e kopalne jezioro skaliskie by³o typu glacilimnicznego.Jego wody wype³nia³y obni¿enie misy koñcowej, powsta³ejna zapleczu strefy czo³owo-morenowej, utworzonej w cza-sie jednej z faz recesyjnych stadia³u pomorskiego (górnego)zlodowacenia wis³y.

Dla okreœlenia pe³nego zasiêgu przestrzennego kopal-nego zbiornika skaliskiego, jego wizualizacji oraz korelacjiz obszarami przyleg³ymi wykorzystano wybrane metodyteledetekcyjne. Dokonano analizy zdjêcia satelitarnegoLandsat TM oraz Numerycznego Modelu Terenu wykorzy-stuj¹c oprogramowanie ErMapper i Globar Mapper.

Zdjêcie Landsat TM zosta³o wykonane w lipcu 2001,zawiera 7 kana³ów spektralnych i jeden panchromatyczny.Wykonane jest w uk³adzie UTM. Do celów interpretacjiwizualnej obiektów na zdjêciu satelitarnym stosuje siêprzetworzenia kompozycji barwnych oraz zmian kontrastupojedynczych kana³ów. Dla wzmocnienia kontrastów sto-suje siê kilka funkcji np: funkcje liniowe (obraz o jednoli-tym kontraœcie), nieliniowe (jasne obiekty s¹ bardziejwyeksponowane w stosunku do ciemnych; Erdas Field...1998). Spoœród wielu prób kompozycji barwnych wybrano

874


0 2km

zasieg jeziora skaliskiegoextent of the Skaliska Lake

granica pañstwastate boundary

Ryc. 1. Lokalizacja obszaru badañFig. 1. Location of the study area

J. Œwiêcajty

J. Strêgielek

0 2km

sto¿ek nap³ywowy – deltadeltaic fan

równiny wodnolodowcowefluvioglacial plains

równiny torfowepeats plains

koryta rzeczneriver beds

stare dno jeziora - równina jeziornalacustrine plain (old lake bottom)

taras rzeczny Irriver te race I

zag³êbienia wytopiskowethaw depressions

kemykames

zastoiskaice dams

pokrywy wodnomorenowefluvioglacial crust

moreny czo³oweend moraine

wysoczyzny morenowepostglacial plateau

rynny lodowcoweglacial throughs

r

t

granice Niecki Skaliskiejextent of the Skaliska Basin

moreny czo³owe z wycisniêciapush moraine

t

t

t

t

tt

t

t

t

r

rr

rr

r

r

r

rr

r

Ryc. 2. Szkic geomorfologiczny omawianego obszaruFig. 2. Geomorphologic sketch map of the study area

kombinacjê R-7, G-5, B-2 wzmocnion¹ transformacj¹ typuEqualize Histogram. Tego typu kompozycja dobrze pod-kreœla sieæ wodn¹ na analizowanym obszarze. Rejestracjarozmieszczenia sieci wodnej na terenach okalaj¹cychNieckê Skalisk¹ okaza³a siê kluczowa dla dalszych obser-wacji.

Dobra znajomoœæ terenu umo¿liwi³a wykonanie klasy-fikacji nadzorowanej (ryc. 3) omawianego obszaru: nazdjêciu wytypowane zosta³y poligony takie jak: wody, lasy,³¹ki, nieu¿ytki, torfowiska, obszary zabudowane, itp.Wybranym poligonom przypisane zosta³y poszczególnekolory, co umo¿liwi³o interpretacjê obiektów takich jakzbiorniki wodne, nieu¿ytki, lasy itp. na terenach nierozpo-znanych tj. na obszarze poza granic¹ pañstwa.

Ponadto, znaj¹c litologiê osadów powierzchniowychwystêpuj¹cych na obszarze Niecki Skaliskiej, dokonano„klasyfikacji litologicznej” (ryc. 3). Wiedz¹c, ¿e w danymmiejscu wystêpuj¹ np. torfy — naniesiono granicê ichwystêpowania na zdjêcie, umo¿liwiaj¹c tym samym inter-pretacjê podobnych pikseli na obszarze nierozpoznanym(tj. poza granic¹ pañstwa). Umo¿liwi³o to wyznaczeniepó³nocnego zasiêgu zbiornika. Na marginesie nale¿ydodaæ, i¿ w oprogramowaniu ER Mapper istnieje mo¿li-woœæ zastosowania gotowych formu³ — algorytmów np.obrazuj¹cych wystêpowanie minera³ów ilastych (clayratio). Niestety, zastosowanie tych formu³ nie da³o zada-walaj¹cych wyników.

Numeryczny Model Terenu zosta³ udostêpniony przezCAG PIG. U¿yto dwóch plików rastrowych obejmuj¹cych

875


Wê

gorapa

J. CzupowskieCzupowskie L.

ParchatkaParchatka r.

Go³dapa

Goldapa r.

Wêgorapa

gl – glinytills

p –

i –

p¿ –

piaskisands

piaski, ¿wirysands, gravels

i³yclays

t –torfypeats

granica zasiegu kopalnego jeziora skaliskiegoextent of the ancient Skaliska Lake

przypuszczalne granice pólnocnego zasiegukopalnego jeziora skaliskiegoprobable extent of the north partthe Skaliska Lake

kierunek sp³yniêcia wód z jeziora skaliskiegodirection of the catastrophic flow fromthe Skaliska Lake

kierunek p³yniêcia rzekriver flow direction

granice wydzieleñ litologicznychlithological borders

miejscowoœcivillages


Wegorapa r.

0 2km

cieki wodnestreams

J. GraniczneGraniczne L.

J. JagielskieJagielskie L.

Ryc. 3. Landsat TM — kompozycja barwna RBGFig. 3. RGB composite image

zasiêg Niecki Skaliskiejextent of the Skaliska Basin


krwêdŸ erozyjna dokumentujaca spiêtrzeniewód w zbiorniku skaliskimerosion edge marking the flooding extentof Skaliska Lake

odcinek prze³omowygorge section

zatoki zbiornika skaliskiegoSkaliska Lake bights (creeks?)

Wêgorapa

ParchatkaParchatka

Go³dapa

Goldapa r.

Wegorapa r.

0 2km

Ryc. 4. Morfologia Niecki Skaliskiej — numeryczny model terenu, relief cieniowanyFig. 4. Morphology of the Skaliska Basin — Digital Terrain Model, shaded relief

obszar bêd¹cy odpowiednikiem dwóch map skali 1 : 200000 obejmuj¹cych obszar pó³nocnej czêœci PojezierzaMazurskiego oraz wschodniej czêœci suwalszyzny. Nume-ryczny Model Terenu ma format danych DTED, przedsta-wionych w odwzorowaniu UTM i elipsoidzie odniesienia

WGS84. Rozdzielczoœæ danych wynosi ok. 30 x 30 —podobnie jak rozdzielczoœæ sceny Landsat. Po zaimporto-waniu NMT do programu ER Mapper i dokonaniu niezbêd-nych operacji, uzyskano trójwymiarowy obraz terenu.By³o to mo¿liwe dziêki zastosowaniu opcji wysokoœci

876


prze³om rzeki Wêgorapy – miejsce odp³ywu wód z Jeziora Skaliskiegothe gorge formed by Skaliska Lake outflow

obszar deglacjacji aeralnej(Pochocka-Szwarc, 2003)zone of the aeral deglaciation

niewielkie zastoisko oraz „kapta¿u” wód lodowcowych(Pochocka-Szwarc, 2003)the small ice-dammed and “capture event” outwash


0 2km

kierunki p³yniêcia wód lodowcowychnajm³odszego szlaku sandrowego(Pochocka-Szwarc, 2003)direction of the youngest sandurs

pozosta³e kierunki p³yniêcia wód lodowcowych(Pochocka-Szwarc, 2003)directions of other sandurs

zasiêg moren czo³owych akumulacyjnych(Pochocka-Szwarc and Liscicki, 1999 a, b)end moraine extent

300

250

200

150

100

50

0

(m n.p.m.)(m a.s.l.)

NIECKA SKALISKASKALISKA BASIN

PI£ACKIE WZGÓRZAPI£ACKIE HILLS

Audyniskie GóryAudyniskie

HillsJ. OœwinOswin L.

J. RydzówkaRydzowka L.

J. MamryMamry L.

J. StregielekStregielek L.

J. Go³dapiwoGoldapiwo L.

J. LitygajnoLitygajno L.

Kruckie GóryKruckie Hills

Klewiñskie GóryKlewiñskie Hills

R o s j aR u s s i a

SZESKIE WZGÓRZASZESKIE HILLS

WêgorzewoBanie Maz.

Ryc. 5. Numeryczny model terenu — hipsometria omawianego terenuFig. 5. Digital Terrain Model — hipsometric map of the investigation area

KRUCKIE GÓRY

KLEWIÑSKIE GÓRY

A

ZBIORNIK SKALISKI

a

AUDYNISKIE WZGÓRZA

PI£ACKIE WZGÓRZA

B

c a

b

aPI£ACKIE WZGÓRZA

AUDYNISKIEWZGÓRZA

C

kierunek odp³ywuwód lodowcowychoutwash direction

granice zasiêguzbiornika skaliskiegoextent of the Skaliska Basin

granice obszaruobjêtego deglacjacj¹ aeraln¹aeral deglaciation zone

obszar pokryty l¹dolodemarea covered by ice-sheet

moreny z wyciœniêciaoraz starsze formy morenowe,push moraines and older moraines

moreny czo³owe akumulacyjneend moraine

zastoiskoice-dammed lake

drumlinydrumlins

zasiêg postoju l¹doloduice-sheet extent

bry³y martwego lodudead-ice blocks

wiêksze obni¿eniapo bry³ach martwego lodularge melt-out depression afterdead-ice blocks

kemykames

szlaki sandrowesandurs

kierunek sp³ywuwód ze zbiornika skaliskiegoflow out direction from theSkaliska Lake

a, b, c

ZBIORNIK SKALISKI

naœwietlania — 45 m i jego azymutu: 45o (ryc. 4). NMTprzetworzono tak¿e w programie Globar Mapper i uzyska-no obraz oddaj¹cy morfologiê omawianego obszaru (ryc.5).

Analiza danych pochodz¹cych ze zdjêcia satelitarnegooraz Numerycznego Modelu Terenu, pozwoli³a okreœliæzasiêg przestrzenny omawianego zbiornika jeziornego.Wbrew pierwotnym przypuszczeniom, jego pó³nocneobrze¿enie wystêpuje stosunkowo niedaleko (tj. ok. 1 km)na pó³noc od obecnej granicy pañstwa. Znajduj¹ siê tamdwie zatoki do których dop³ywaj¹ cieki odwadniaj¹cepobliskie wzgórza.

Na NMT doskonale widaæ (ryc. 4, 5) rozciêcie erozyj-ne, którym obecnie p³ynie Wêgorapa. Jar ten, rozcinaprawdopodobnie powierzchnie wysoczyzny. Wysokoœæjego œcian dochodzi do prawie 20 m. Odcinek prze³omowyma d³ugoœæ ok. 2 km (górski charakter rzeki po stronierosyjskiej, potwierdza ustna relacja osoby, bior¹cej udzia³w I Miêdzynarodowym Sp³ywie Kajakowym rzek¹ Wêgo-rap¹, który odby³ siê w maju 2004 r.). Równie¿ powierzch-nia sto¿ka — delty jest bardzo dobrze czytelna na NMT(ryc. 4). Obecnie niewielkich rozmiarów ciek — Parchat-ka, jest najm³odszym rozciêciem erozyjnym na powierzch-ni delty. Byæ mo¿e to ona by³a g³ównym korytemrozprowadzaj¹cym wody na delcie.

Rekonstrukcja zdarzeñ — paleogeografia

Bior¹c pod uwagê wyniki prac geologiczno-zdjêcio-wych prowadzonych na obszarze Niecki Skaliskiej i naterenach przyleg³ych (Pochocka-Szwarc & Lisicki, 2001a,b; Pochocka-Szwarc, 2003) oraz materia³y uzyskane z ana-lizy teledetekcyjnej mo¿na dokonaæ rekonstrukcji pale-ogeografii omawianego obszaru. Schemat rozwoju zdarzeñjakie mia³y miejsce podczas zaniku ostatniego l¹dolodu natym obszarze przedstawia ryc. 6.

Na powierzchni terenu wystêpuj¹ osady stadia³upomorskiego (górnego) zlodowacenia wis³y. L¹dolódnasuwaj¹c siê na ten obszar z³o¿y³ gliny zwa³owe,buduj¹ce powierzchniê wysoczyzny morenowej. Z jegonasuniêciem najprawdopodobniej by³o zwi¹zane powsta-nie moren wyciœniêcia tworz¹cych Klewiñskie i KruckieGóry (ryc. 6A) oraz towarzysz¹cych im (od pó³nocy) nie-wielkich drumlinów (Pochocka-Szwarc, 2003).

Zanik l¹dolodu ostatniego stadia³u pomorskiego prze-biega³ w sposób zró¿nicowany. Kolejne fazy recesyjnedokumentuj¹ ci¹gi wzgórz czo³owo-morenowych czytelnew rzeŸbie terenu pó³nocnej czêœci Krainy Wielkich JeziorMazurskich. Jedn¹ z nich przebiegaj¹c¹ z SW na NE przed-stawia ryc. 6B (Pochocka-Szwarc, 2003). Tworz¹ j¹ more-ny akumulacyjne Pilackich i Audyniskich Wzgórz. Na

zapleczu tych wzgórz istnia³a misa koñcowa, której obni¿-enie by³o zacz¹tkiem dla powstania jeziora skaliskiego.Misê tê wype³nia³y pojedyncze bry³y martwego lodu.Pomiêdzy nimi oraz w strefie bezpoœredniego s¹siedztwa zokalaj¹ca wysoczyzn¹ morenow¹ utworzy³y siê tarasykemowe i kemy (ryc. 2).

Odp³yw wód lodowcowych spowodowa³ powstanienajstarszego na omawianym obszarze szlaku sandrowego(a — ryc. 6B) po³o¿onego na wysokoœciach 160–150 mn.p.m. (Pochocka-Szwarc, 2003). Prawdopodobnie ju¿ natym etapie deglacjacji istnia³ zbiornik glacilimniczny wNiece Skaliskiej (ryc. 6B), w którym mog³y znajdowaæ siêizolowane bry³y lodu. Dalsza deglacjacja obszaru (w stre-fie na NE od Audyniskich Wzgórz; Pochocka-Szwarc,2003) spowodowa³a powstanie drugiego, m³odszego szla-ku sandrowego (b — ryc. 6B). Szlak ten wystêpuje nawysokoœciach 145–150 m n.p.m. (Pochocka-Szwarc,2003). Jego wody p³ynê³y z pó³nocy na po³udnie w kierun-ku obecnej Puszczy Boreckiej (ryc. 5).

Ten zdawa³oby siê uporz¹dkowany rozwój wydarzeñzosta³ zaburzony: przep³yw wód lodowcowych (na szlakuB) w kierunku po³udniowym zosta³ czêœciowo zablokowa-ny. W okolicach obecnej wsi Ró¿yñsk powsta³o niewielkiezastoisko (ryc. 6B, 5).

Zwiêkszone masy wód, szukaj¹c drogi odp³ywu, prze-la³y siê w kierunku po³udniowozachodnim — nast¹pi³ozjawisko podobne do kapta¿u. Wody rozciê³y powierzch-niê starszego szlaku sandrowego (a — ryc. 6B), Pozo-sta³oœci¹ dokumentuj¹c¹ to zdarzenie jest stroma krawêdŸerozyjna rozcinaj¹ca poziom piasków lodowcowych szla-ku a od szlaku b oraz p³aski obszar fragmentu wysoczy-zny. Przep³yw ten musia³ byæ na tyle gwa³towny, ¿efragment wysoczyzny morenowej (znajduj¹cy siê obecniena pó³nocnym brzegu doliny Go³dapy) zosta³ silnie zdenu-dowany i nie pozosta³y tam ¿adne osady wodnolodowco-we, a jej morfologia jest p³aska i nachylona w kierunkupo³udniowo-zachodnim.

Wody lodowcowe p³yn¹c teraz na zachód (ryc. 6C, 5)nanios³y piaski i ¿wiry trzeciego, najm³odszego szlaku san-drowego (najni¿szego c). Osady dokumentuj¹ce tenprzep³yw wystêpuj¹ na wysokoœciach: 140–150 m n.p.moraz 140–125 i 125–120 m n.p.m. Wody te wp³ywaj¹c dozbiornika skaliskiego utworzy³y rozleg³¹ deltê (ryc. 6C),przykrywaj¹c osady glacilimniczne. Rzêdne wysokoœcio-we powierzchni delty s¹ nastêpuj¹ce: od 115 m n.p.m. wczêœci proksymalnej do ok. 100 m n.p.m. w czêœci dystal-nej. Nie jest wykluczone, ¿e wody wlewaj¹c siê do zbior-nika, kluczy³y pomiêdzy pojedynczymi bry³ami martwychlodów. Z ich póŸniejszego wytopienia powsta³y obni¿eniaobecnie wype³nione torfem, tworz¹c dosyæ urozmaicon¹powierzchniê delty. Tak wiêc wlanie siê wód ze szlaku san-

877


�

Ryc. 6. Schemat rozwoju paleogeografii omawianego obszaru z uwzglêdnieniem g³ównych elementów geomorfologicznych; A —transgresja l¹dolodu na omawiany obszar: przeobra¿enie starszych form morenowych (Klewiñskie i Kruckie Góry), utworzeniemoren i niewielkich drumlinów; B — recesja l¹dolodu: postój l¹dolodu na linii Pi³ackie Wzgórza Audynieckie Wzgórza, powstanienajwy¿szego szlaku sandrowego (a), w zbiorniku skaliskim prawdopodobnie zalegaj¹ bry³y martwego lodu; C — deglacjacja obsza-ru: w strefach kontaktu pomiêdzy bry³ami martwych lodów powstaj¹ formy kemowe, przelanie wód ze szlaku sandrowego (b) w kie-runku zachodnim, powstanie delty (c), spiêtrzenie wód i ich gwa³towne sp³ycenieFig. 6. Paleogeographical scheme of the study area with emphasis on main geomorphological elements; A — ice sheet advance ontothe study area: reworking older moraines (Klewiñskie, Kruckie Hills), formation of push moraines and drumlins; B — ice sheet ret-reat, formation of moraines Pi³ackie and Audynieckie Hills, formation of the highest outwash route (a), probably at the time, dead-i-ce blocks existed within the bottom of the Skaliska Lake; C — deglaciation of the study area: kame structures from in the contactzones between thedead-ice blocks, waters flowed west from sandur outwash (b), formation of a delta (c), quick shallowing of thedammed waters

drowego (C) spowodowa³o spiêtrzenie lustra wody wjeziorze skaliskim. Spiêtrzenie to dokumentuje krawêdŸerozyjna (100–105 m n.p.m.) zlokalizowana w pó³nocnejczêœci Niecki Skaliskiej, obecnie blisko granicy pañstwa.Jedyna mo¿liwa droga odp³ywu nadmiaru wód z jezioraskaliskiego uk³ada³a siê w kierunku pó³nocnym. Wspo-mniany dwukilometrowy odcinek prze³omowy Wêgorapy,jest miejscem którym prawdopodobnie wody, w sposóbnag³y (katastroficzny?) opuœci³y jezioro skaliskie. Prze-strzenn¹ rekonstrukcjê opisanych zdarzeñ doskonale widaæna NMT (ryc. 5).

Na powierzchni osadów wype³niaj¹cych Nieckê Ska-lisk¹ nie ma torfów ani innych osadów wskazuj¹cych nastopniowe zarastanie zbiornika. Œwiadczy to o tym, i¿wody wype³niaj¹ce jezioro musia³y znikn¹æ gwa³townie.Œwiadectwem morfologicznym, wskazuj¹cym na wcze-œniejsze spiêtrzenie wód jest krawêdŸ o wysokoœci wzgled-nej ok. 5 m wystêpuj¹ca w pó³nocnym obrze¿eniu NieckiSkaliskiej, w bezpoœrednim s¹siedztwie granicy pañstwa.Na delcie wystêpuj¹ pod³u¿nie zorientowane obni¿eniaobecnie wype³nione torfem, przypominaj¹ce krajobraz tzw.sandru dziurawego. Kolejnymi pozosta³oœciami po bry³achmartwego lodu zalegaj¹cych niegdyœ w zbiorniku skaliskims¹ kemy i tarasy kemowe utworzone na sk³onie z s¹sia-duj¹c¹ wysoczyzn¹.

Nale¿y dodaæ, i¿ rzeka Wêgorapa wyp³ywa z jezioraMamry (poziom lustra wynosi 115,8 m n.p.m.) w okolicyWêgorzewa. Rozcinaj¹c poziom wysoczyzny morenowej,nastêpnie przep³ywa przez obszar Niecki Skaliskiej(poziom wody ok. 87 m np.m.). Po stronie rosyjskiej,p³ynie w g³êboko wciêtym jarze w kierunku swojego ujœ-cia tj. do Prego³y.

Nie mo¿na wykluczyæ, i¿ rzeka ta by³a w swejprzesz³oœci ciekiem wp³ywaj¹cym od strony zachodniej dozbiornika skaliskiego i wyp³ywaj¹cym z niego od stronypó³nocnej. Wody, które gwa³townie opuœci³y zbiornik ska-liski mog³y wiêc wykorzystaæ t¹ istniej¹c¹ ju¿ drogêodp³ywu. Œwiadczyæ mo¿e o tym g³êbokie wciêcie jaru postronie rosyjskiej. Otwartym pozostaj¹ pytania: czy mean-dry Wêgorapy zosta³y rozwiniête wczeœniej i pog³êbionepóŸniej, np. przez gwa³towny sp³yw wód z jeziora skali-skiego? A mo¿e powstanie g³êbokich œcian w¹wozu któ-rym p³ynie rzeka, jest zwi¹zane z obni¿aniem bazyerozyjnej w dolinie Prego³y? Niewykluczone, ¿e to obni¿-anie bazy erozyjnej w dolinie Prego³y, mog³o daæ impulsdla sp³yniêcia wód z jeziora skaliskiego.

Wnioski

Powierzchnia kopalnego zbiornika skaliskiego (ok. 90km2) jest porównywalna z powierzchni¹ zajmowan¹ przezmisê jeziora Œniardwy.

Analiza materia³ów geologicznych (wiercenia archi-walne) wyklucza istnienie starszych, np. tektonicznychza³o¿eñ dla powstania tak rozleg³ego zbiornika jeziornego(Pochocka-Szwarc, 2003). Nie mo¿na wykluczyæ, wyko-rzystania lokalnych obni¿eñ powierzchni terenu dla zaini-cjowania misy koñcowej l¹dolodu w³aœnie w tym miejscu.

Kopalny zbiornik skaliski:� funkcjonowa³ w czasie deglacjacji omawianego

obszaru tj. podczas recesji l¹dolodu stadia³u pomorskiego ;

� wype³nia³ obni¿enie misy koñcowej powsta³ej nazapleczu moren czo³owych akumulacyjnych: Pi³ackich iAudyniskich Wzgórz (Pochocka-Szwarc & Lisicki,2001a, b; Pochocka-Szwarc, 2003). Moreny te wyznaczaj¹kolejn¹, recesyjn¹ fazê postoju l¹dolodu;

� sedymentacja osadów w tym zbiorniku by³a typu„zimnego” — glacilimnicznego. Dowodz¹ tego i³y i mu³kimiejscami o charakterze warwowym.

W wyniku „kapta¿u” wód p³yn¹cych szlakiem sandro-wym, nast¹pi³o wlanie wód do jeziora skaliskiego i tymsamym dostawa materia³u w postaci sto¿ka nap³ywowego— delty. Zdarzenie to by³o najpierw przyczyn¹ spiêtrzeniawód i w konsekwencji ich gwa³townego sp³yniêcia w kie-runku pó³nocnym.

Sp³yniêcie wód z jeziora skaliskiego dokumentujeprze³omowy, prawie dwukilometrowy odcinek jaru (obec-nie poza granicami Polski). Prze³om ten prawdopodobniezosta³ wykorzystany przez rzekê Wêgorapê. Liczne mean-dry tej rzeki s¹ bardzo dobrze czytelne na NumerycznymModelu Terenu i na zdjêciu satelitarnym.

Na zakoñczenie nale¿y dodaæ, ¿e s¹ planowane szcze-gó³owe badania osadów wype³niaj¹cych Nieckê Skalisk¹w celu okreœlenia warunków paleoklimatycznych, paleo-œrodowiskowych jakie panowa³y w czasie funkcjonowaniajeziora skaliskiego. Bez takich badañ trudno jest umiejsco-wiæ w czasie zdarzenia o których mowa.

Na obecnym etapie badañ, trudno mówiæ o zaniku jezio-ra skaliskiego w kontekœcie póŸnoglacjalnej i wczesnoholo-ceñskiej historii jezior Pojezierza Mazurskiego,Mr¹gowskiego (Wiêckowski, 1966, 1968; Stasiak, 1963,1967; Ralska-Jasiewiczowa, 1966, 1989) czy wschodniegoPomorza (B³aszkiewicz, 2003).

Literatura

BER A.1969 — Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 200 000, ark.Suwa³ki. CAG Pañstw. Inst. Geol.Erdas Field Guide — Przewodnik geoinformatyczny. Geosystem Pol-ska, Warszawa 1998.KAUNHOVEN F. & KRAUSE P.G. 1903 — Beobachtungen an dilu-vialen Terrassen und See becken im östlichen Norddeutschland undihre Beziehundgen zur glazialen Hydrographie. Jahrb. d. Preuss. Geol.Landesanstalt Berlin.KONDRACKI J. 2000 — Geografia regionalna Polski. PWN.KRAUSE P.G. & PICKARD E. 1903 — Geologische Karte von Preus-sen und benachbarten Deutschen Landern, bl. Buddern — Budry. Berlin.HESS VON WICHDORFF H. 1919 — Das masurische Interstadial. Jb.Preuss. Geol. Landesanst. Bd., 35, H. 2.POCHOCKA-SZWARC K. 2003 — Szczegó³owa mapa geologicznaPolski w skali 1 : 50 000, ark. Banie Maz. i Ma¿ucie z objaœnieniami.Pañstw. Inst. Geol.POCHOCKA-SZWARC K. & LISICKI S. 2001a — Szczegó³owaMapa Geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Budry z objaœnienia-mi. CAG Pañstw. Inst. Geol.POCHOCKA-SZWARC K. & LISICKI S. 2001b — Szczegó³owamapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Wêgorzewo z obja-œnieniami. CAG Pañstw. Inst. Geol.S£OWAÑSKI W. 1972 — Mapa geologiczna Polski w skali1 : 200 000, ark. Kêtrzyn. CAG Pañstw. Inst. Geol.STASIAK J. 1963 — Historia Jeziora Kruklin w œwietle osadów strefylitoralnej. Pr. Inst. Geogr. PAN, 41:1–93.STASIAK J.1967 — Notes on the orgin of Late Glacial lacustrinedeposits in North-Easten Poland. Biul. Perygl., 16: 247–256.RALSKA-JASIEWICZOWA M. 1966 — Osady denne Jeziora mikolaj-skiego w œwietle badañ paleobotanicznych. Act. Paleobot., 7: 1–118.RALSKA-JASIEWICZOWA M. 1989 — Lake Goœci¹¿, CentralPoland, a monographic study. Wyd. PAN, Kraków.WIÊCKOWSKI K. 1966 — Osady denne jeziora Miko³ajskiego. Pr.Geogr. Inst. Geogr. PAN, 57: 1–111.WIÊCKOWSKI K. 1968 — Geneza, wiek i ewolucja jezior w pó³noc-no-wschodniej Polsce. Folia Quater., 29: 145–151.

878


Documents

Zagadka zaniku jeziora skaliskiego w Krainie Wielkich Jezior