1-2
Bölüm 1 Temel Lojik Kapõ Deneyleri
DENEY 1-1 Lojik ve Anahtarlara Giri
DENEY N AMACI
1. Dijital ve analog sinyal fonksiyonlarõnõn nasõl oldu unu anlamak.
2. Anahtar ve lojik arasõndaki ili kiyi anlamak.
GENEL B LG LER
Günlük hayatõmõzõn her anõnda meydana gelmekte olan iki tür olay vardõr: Sürekli "Analog" olaylar ve sürekli olmayan "Dijital" olaylar. Bu bölümde her iki kavrama da de inilecektir. Analog Sistem Analog sistemde matematiksel nicelikler, kendisiyle do ru orantõlõ kesin de erlerle ifade edilir. Örne in, arabalardaki hõz göstergeleri hõzõ, ibrenin kesin bir açõ de eriyle sürekli olarak hareket etmesiyle gösterir. Hõz veya "giri " de i tikçe arabanõn hõzõna ba lõ olarak gösterge ibresinin açõsõ da de i ir ve her iki de i me de süreklidir. Gerçekten de analog sistem bir “Sürekli De i en Gösterim” dir. Dijital Sistem Dijital sistemde nicelikler, sürekli ve nicelikle orantõlõ de erlerden ziyade belirli dilimlere kar õlõk gelen sayõlarla veya simgelerle ifade edilir. Örne in, dijital saatler saniyeleri, dakikalarõ saatleri ve tarihleri bir saniyelik dilimlerle gösterir. Aslõnda art arda gelen iki saniye arasõnda sonsuz bölme olmasõna ra men, saniyeler arasõnda sürekli bir de i me yoktur. Örne in bir dijital saatte saniyenin de eri ya birdir ya da ikidir. kisinin arasõnda bir de er bulunmaz. Belki, kronometreli saatlerle saniyenin yüzde biri mertebesinde sayõm yapõlabilmektedir; fakat bu durum 0.001 ile 0.002 saniyeleri arasõnda sonsuz sayõda bölmenin bulundu u gerçe ini de i tirmez.
1-3
Kesin bir de eri ifade etmek için sonsuz sayõda rakamõn kullanõlmasõ mümkün olmadõ õ için ço u zaman yakla õk bir de er kullanõlõr. Örne in daire çevresi çarpanõ “ ”, 3.14159 ile 3.1416 arasõnda bir de ere sahiptir. Bu günün ileri teknolojisiyle bile “ ” nin kesin de eri bilinememektedir. Bu yüzden bu de er genellikle virgülden sonraki dört basamak alõnarak 3.1416 olarak kabul edilir. Dijital sistemlerde çõkõ lar ve de i meler, önceden belirlenmi dilimlerle meydana gelir. Bu dilimlerin ara de erleri yoktur. Bu yüzden bu durum “Sürekli Olmayan De i meler” olarak adlandõrõlõr. Analog ve dijital sistemlerin ikisi de kendilerine özgü avantajlara sahiptir. Analog sistemler kolayca ayarlanõr, ucuzdur, hõzlõdõr ve gerçek de eri tam olarak yansõtõr. Dijital sistemlerse fiziksel artlardan veya maddelerin karakteristik farklarõndan kolayca etkilenmez. ki sistemin ortaya koydu u avantajlarõ birle tirmek için, “Analog-Dijital Çevirici”
ve “Dijital-Analog Çevirici” kullanõlõr. Ancak bu cihazlarõ kullanmadan önce çe itli dijital sistemlerin anla õlmasõ gerekmektedir. Nicelikleri belirtmek için ço unlukla en büyük rakamõ 9 olan ve 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 rakamlarõnõ kullanan 10 tabanõndaki sayõ sistemi kullanõlõr. ki tabanõndaki sayõ sisteminde sadece 0 ve 1 durumlarõ bulunmaktadõr.
A a õdaki örnek, ki tabanõndaki bir sayõnõn on tabanõna nasõl dönü türülece ini gösterir.
1 0 1 0 1 1 =1×25
+ 1×23
+ 1×21
+ 1×20
= 32 + 8 + 2 + 1
25 2
4 2
3 2
2 2
1 2
0 = 43
ki tabanõ ve on tabanõ arasõndaki dönü ümü kolayla tõrmak için sekiz
tabanõndaki sayõ sistemi bulunmu tur. sekiz tabanõndaki sayõ sistemindeki en büyük rakam, iki tabanõnda 111 sayõsõna e it olan 7 rakamõdõr. ki tabanõndaki bir sayõyõ sekiz tabanõna dönü türmek için iki tabanõndaki sayõ
sol taraftan ba lanarak üçlü gruplara ayrõlõr. Örne in iki tabanõnda verilen 1010101 sayõsõ sekiz tabanõnda 125 sayõsõna e ittir. Bilgisayarlarda on altõ tabanõndaki sayõ sistemi kullanõlmaktadõr. Bu sayõ sistemindeki en büyük rakam 15’tir. Oysa on tabanõndaki en büyük rakam 9’dur. Bu yüzden on altõ tabanõndaki sayõ sisteminde kullanõlan rakamlar 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F dir.
1-4
16=24 oldu u için iki tabanõndaki bir sayõyõ on altõ tabanõna dönü türmek istenirse iki tabanõndaki sayõ sol taraftan ba lanarak dörtlü gruplara ayrõlõr. Örne in:
ki, sekiz ve on altõ tabanõndaki sayõ sistemlerinden en az kullanõlanõ sekiz tabanõndaki sayõ sistemidir. On altõ tabanõndaki sayõlar sonlarõna eklenen “H” harfiyle belirtilirken, iki tabanõndaki sayõlarõ belirtmek için sayõlarõn sonlarõna “B” harfi eklenir. ki ve on altõ tabanlarõ arasõndaki dönü üm: 101111011.1111010111 = 17B.F5CH Ondalõk ayõrõcõ merkez olarak seçilerek iki tabanõndaki sayõ sola do ru dörtlü gruplara ayrõlõr. Aynõ i lem ondalõk ayõrõcõnõn sa õ için de tekrarlanõr. Sayõnõn en sonuna gerekti i kadar "0" eklenerek dönü üm yapõlõr:
1 0 1 1 1 1 0 1 1.1 1 1 1 0 1 0 1 1 1 0 0 1 7 11=B 15=F 5 12=C
On tabanõndaki sayõyõ iki tabanõna dönü türmek için on tabanõndaki sayõ öncelikle sekiz tabanõna dönü türülür. Örne in, on tabanõnda verilen 86 sayõsõnõn sekiz tabanõna dönü ümü:
8 8 6 8 1 0 kalan 6, buradan 80 : 6 1 kalan 2, buradan 81 : 2 82 : 1
ve 8 610= 1268 1268 = 001010110B (B : 2 tabanõnda)
Örnek 2: On tabanõndaki 12.65 sayõsõnõn iki tabanõna dönü ümü
Sayõnõn ondalõk içermesi durumunda dönü üm iki adõmda gerçeklenir. Ondalõk de erin dönü ümü: Ondalõk de er a a õda gösterildi i gibi 8 ile
çarpõlõr. Bu çarpmalarõn sonucunda üretilen tam sayõlar sekiz tabanõndaki ondalõk sayõyõ verir.
1-5
Anahtarlarõn “1” ve “0” olmak üzere ayõrt edici iki durumu vardõr. Bu durumlarõn her biri bir lojik durum çõkõ õnõ temsil eder. ekil 1-1(a)'daki devre bu prensibi do rulamaktadõr.
ekil 1-1(a)’da, Anahtar 1 konumundayken, LED2 yanar (ON). Anahtar 2 konumundayken, LED1 yanar (ON). Anahtar 0 konumundayken, hem LED1 hem de LED2 yanar (ON). Anahtar loji i iki ya da üç duruma sahip olabilir: “1”; “0” ve ”X” veya "açõk". Dijital i lemleri izah etmek için röleler kullanõlabilir. Röle, giri gerilimi çalõ ma gerilimine ula õnca tetiklenir, giri gerilimi salõverme geriliminin altõna dü erse çalõ mayõ bõrakõr.
KULLANILACAK ELEMANLAR
1. KL-31001 Dijital Lojik Lab 2. KL-33001 Modülü 3. Multimetre
1-6
DENEY N YAPILI I
1. ekil 1-1 (b)'de gösterilen devreyi olu turmak için ekil 1-1 (a)'ya göre
ba lantõ klipslerini yerle tirin.
ekil 1-1(a) ekil 1-1(b)
2. Z1 noktasõnõ, KL-31001’in üzerindeki Ayarlanabilir Güç Kayna õna ba layõn.
Çõkõ gerilimini ayarlayõp, Z2 noktasõndaki minimum ve maksimum gerilimi
ölçün.
3. Çõkõ gerilimini ayarlayõp LED (CR2)’i gözlemleyin.
4. Devreyi ekil1-1(c)’ye göre yeniden kurun. Anahtar a, b, c konumlarõndayken
LED’in durumlarõnõ kaydedin.
ekil 1-1(c)
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
DENEY NO: 2
LOJİK KAPILAR VE KOMBİNASYONAL LOJİK DEVRELER
Deneyin Amacı :
Bu deneyde Boolean cebirinde kullanılan operatörlerin (mantık kapıları ) tanınması,
boolean cebirindeki eşitliklerin mantıksal kapılar ile gerçekleştirilmesi, kombinasyonal lojik
devre tasarımı ve fonksiyon denklemlerininin oluşturulması incelenecektir. Ayrıca Min.
Terimlerin toplamı veya Max.Terimlerin çarpımı şeklinde oluşturulmuş fonksiyon
denklemlerinin NAND veya NOR bağlaçları ile gerçekleştirilmesine ait uygulamalar
yapılacaktır.
Ön bilgi:
Boolean Cebiri sadece iki durumda bulunabilen değişkenlerle çalışan matematiğin bir
dalıdır. Bu cebir yapısı itibariyle iki tabanlı sayı sistemini kullanmaya uygundur (iki tabanlı
sayı sistemindeki rakamların 0 veya 1 durumlarında bulunabileceğini hatırlayınız.)
Elektronikte de de iki durumlu rakamlarla ifade edilebilen ikili sayı sisteminin uygulaması
oldukça basittir.
Boolean değişkenleri durum değişkenleri olarak ta bilinir. Bu tip değişkenler sadece
iki durumda bulunabilirler. Durumlar doğru veya yanlış olarak bilinir. Bu şekildeki mantıksal
değişkenler 1 veya 0, HI (HIGH) veya LO (LOW), ON veya OFF , TRUE veya FALSE,
olarak ifade edilir.
Boolean cebrinin temel operatörleri VE (AND), VEYA (OR) ,DEĞİL (NOT)
bağlaçlarıdır. Bunlardan türeyen NAND ( VE DEĞİL), NOR (VEYA DEĞİL) vb. bağlaçlarda
kullanılır. Sadece Lojik çarpım ve lojik toplama işlemlernin yapıldığı Boolen Cebrin’de
değişkenler belirli kurallara göre bağlaçlar ile bağlanarak Fonksiyon denklemleri elde edilir.
Doğruluk tabloları Boolean değişkenlerin aralarındaki ilişkinin tarif edilmesini için
önemli bir ifade şeklidir. Bir doğruluk tablosu bütün bağımsız değişkenleri ve bağımlı
değişkenleri ve onların mümkün olan bütün durum kombinasyonlarını listeler. Bağımsız
değişkenler doğruluk tablosunun sol tarafının üstünde listelenir. Doğruluk tablosunun en üst
sağ tarafında da bağımlı değişkenler (çıkış büyüklükleri) vardır. Doğruluk tablosunun
sütunları Boolean değişkenleri ile birleştirilmiş mümkün olan bütün durumları gösterir.
Fonksiyon denklemleri ise doğruluk tablosunun boolean cebrindeki ifade tarzıdır.
Aşağıdaki tablonun değerlendirilmesi ve boolean cebrinin kural ve teoremlerinin hatırlanması
öğrencinin sorumluluğundadır. (Tablo ve, veya, özel veya işlemlerini gösterir.)
A B F G H I J K
0 0 0 0 1 1 1 0
0 1 1 0 1 0 0 1
1 0 1 0 1 0 0 1
1 1 1 1 0 0 1 0
Fonksiyon
denklemleri F A B
G A B H A B I A B
J AOB K=AOB
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Kombinasyonel lojik devreler tasarlanmadan ve gerçekleştirilmeden önce, aşağıdaki
bilgiler göz önüne alınmalıdır.
1. Lojik kapıların doğruluk tabloları
2. Boolean fonksiyonu
3. Karnaugh Diyagramı
4. De Morgan Teoremi
Günümüzde çok özel devreler hariç genellikle devre gerçekleştirmede TTL ve CMOS
familyasını entegre devreler kullanılmaktadır.
Deney 1.1. Not Kapısı Ve Doğruluk Tablosunun Elde Edilmesi
KL-26001 Modülü ile aşağıdaki devreyi kurunuz ve doğruluk tablosunu oluşturunuz.
Deney 1.2. And Kapısı Ve Doğruluk Tablosunun Elde Edilmesi
KL-26001 Modülü ile aşağıdaki devreyi kurunuz ve doğruluk tablosunu oluşturunuz.
Deney 1.3. Or Kapısı Ve Doğruluk Tablosunun Elde Edilmesi
KL-26001 Modülü ile aşağıdaki devreyi kurunuz ve doğruluk tablosunu oluşturunuz.
1 2
lojik
indicator 1lojik
indicator 2
PB-1
LI3LS1
LS2
LI1 LI2
74LS08
LI3LS1
LS2
LI1 LI2
74LS32
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Deney 1.4 . Nand Kapısı Ve Doğruluk Tablosunun Elde Edilmesi
KL-26001 Modülü ile aşağıdaki devreyi kurunuz ve doğruluk tablosunu oluşturunuz.
Deney 1.5. Nor Kapısı Ve Doğruluk Tablosunun Elde Edilmesi
KL-26001 Modülü ile aşağıdaki devreyi kurunuz ve doğruluk tablosunu oluşturunuz.
LI3LS1
LS2
LI1 LI2
74LS00
LI3LS1
LS2
LI1 LI2
74LS02
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
DENEY 3
ORTA ÖLÇEKLİ ENTEGRE DEVRELER VE UYGULAMALARI
Deneyin Amacı
1- MSI (Medium Scale İntegrated Circuit-Orta Ölçekli Entegre Devre) devrelerin tanınması,
özelliklerinin sınanması
2- MSI devreleri ile uygulamalar yapılması
Ön Bilgi
Orta ölçekli entegre devreler, içerisinde yaklaşık 9-100 eleman bulundurulabilen , çok
amaçlı kullanılabilen sayısal entegre devrelerdir. Entegre içerisindeki kapı yoğunluğu SSI
devrelere göre daha fazla olduğundan genellikle CMOS teknolojisiyle üretilirler.
Genel maksatlı kullanılabilen MSI entegrelere örnek; Decoder, Encoder, Multiplexer,
Demultiplexer, Shift-Register, ROM, PLA vb. gösterilebilir.
Bunlardan multiplexer ve demultiplexerler esas fonksiyonları dışında kombinasyonal
lojik devre gerçekleştirme uygulamalarında da sıkça kullanırlar.
Hazırlık Soruları
Deney föyü dışında displayler, multiplexerler, demultiplexerler, decoderler, encoderler ve
bunlarla ilgili uygulamalar araştırılıp çalışılacaktır.
ROM ve PLA’lar hakkında bilgi edinilecektir.
Deneye gelinmeden önce her öğrenci farklı olacak biçimde yukarıda çalışılan elemanlarla
ilgili uygulaması deney raporunda verilmek üzere birer problem çalışacaktır.
DENEYİN YAPILIŞI
Deney.1 – DECODERLER ( KOD ÇÖZÜCÜLER )
Deneyin Amacı :
Bu deneyde MSI devrelerinin çalışması ve 4:10 decoderler ile uygulamalar yapılacaktır. Bu
devre sık sık BCD-Desimal decoder olarak kullanılır. Aynı zamanda 3:8 decoder ve 2:4
decoderler gibi dörtten daha az binary giriş sayısı için decoder olarak kullanılabilir. KL-33004
modülünün c bloğundaki U10 (7442) tümdevresi; 4 bitlik ikilik sayıların, onluk sistemdeki
karşılıklarının gösterilmesini sağlayan bir entegredir.
1- Bağlantı devresi Şekil-1 ‘de gösterilmiştir. Deney setinde KL-33004 için gerekli bağlantılar
aşağıdaki şekilde girişlerin anahtarlar üzerinden bağlanması ve çıkışlara da LED ‘lerin
bağlanması ile gerçekleştirilir.Vcc’ yi +5V’a bağlayın.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Şekil.1 : BCD/DEC decoder
2- A1, B1, C1, D1 girişlerini çevirmeli anahtarlardan birinin SW0,SW1,SW2,SW3 BCD
çıkışlarına, 0~9 çıkışlarını L0~L9 lojik göstergelerine bağlayın.
3- Veri anahtarlarını Tablo 1’e göre ayarlayarak A, B, C, D girişlerindeki gerilimleri
multimetre ile ölçün. Girişlerde gerilimin bulunması yüksek seviye durumunu (“1”),
gerilimin bulunmaması ise düşük seviye durumunu (“0”) göstermektedir. L0~L9’daki çıkış
durumlarını gözlemleyin.
Tablo 1’deki giriş ve çıkış durumlarını kaydedin.
Tablo.1
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Deney.2 - DECODER/SÜRÜCÜLER
Bu deneyde KL-33005 modülünün b bloğundaki U5 (7448) tümdevresinin kullanımı
araştırılacaktır. Aynı zamanda yedi parçalı displaylerin kullanımı hakkında çalışma yapılacaktır.
Basit displaylerin gerçekleştirilmesi çalışılacaktır. Deney adımları aşağıdaki gibidir.
Şekil.2 :BCD/7 parçalı decoder
1- KL-33005 modülünün b bloğundaki U5 (7448) tümdevresinin D, C, B, A girişlerini
SW3, SW2, SW1, SW0 veri anahtarlarına bağlayın. 7448 tümdevresi bir BCD’den-7
parçalı gösterge kod çözücü/sürücüdür. ”RB1” girişini DIP 1.0 lojik anahtarına,
“B1/RB0”’i L0 lojik göstergesine, “LT” girişini ise DIP 1.1 lojik anahtarına bağlayıp DIP
1.0 ve DIP 1.1 anahtarlarını yüksek seviye durumuna getirin.
2- 7448 tümdevresinin a,b,c,..,g çıkışlarını 7 göstergeli displayin a,b,c,..,g çıkışlarına
bağlayın. Tablo 2’deki giriş sırasını takip ederek 7 parçalı göstergenin çıkışlarını
kaydedin.
3- DIP 1.1 lojik anahtarını düşük seviye konumuna getirip 2. adımı tekrarlayın. Elde
ettiğiniz çıkışlar 2. adımdaki çıkışlardan farklı mı?
4- DIP 1.0 lojik anahtarını düsük seviye konumuna, DIP 1.1 lojik anahtarını ise yüksek
seviye konumuna getirip 2. adımı tekrarlayın. Elde ettiğiniz çıkışları 2.adımdaki çıkışlarla
DCBA=0000~1001 arasında karşılaştırın. Fark var mı?
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Tablo.2
Deney.3 – ENCODERLER ( KODLAYICILAR )
Bu deneyin amacı encoderleri araştırmaktır. Burada KL-33005 block a 42 encoder
çalışılacaktır. Bu tip encoder aynı zamanda dörtlük encoder olarak bilinir. Dörtlük bir tuş
takımını çözmek veya 4x2 dönüştürme yapmak için kullanılabilir. Deneyin yapılışı aşağıdaki
gibidir.
1- Bağlantı klipslerini Şekil-3’e göre yerleştiriniz.
2- Devrenin bağlantı şeması Şekil-3 ‘de gösterilmiştir. Bu 4x2 encoderdir.
Şekil-3 : Dört-İki uçlu encoder
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
3- Vcc’yi +5V’a bağlayın.
4- A~D girişlerini SW0~SW3 veri anahtarlarına, F8, F9 çıkışlarını L0, L1 lojik göstergelerine
bağlayın.
5- D, C, B, A için Tablo-3’deki giriş sırasını takip ederek çıkışları kaydedin.
Tablo-3
6- A ile A1 arasındaki bağlantı klipsini kaldırarak Şekil-4’te gösterildiği gibi A1 ve F1 arasına
yerleştirin. Diğer bütün bağlantılar aynı kalacaktır. Tablo-4’deki giriş sırasını takip ederek
çıkışları kaydedin.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Şekil-4
Tablo-4
7- Tablo-3 ile Tablo-4’deki çıkış durumlarını karşılaştırın. Aradaki fark nedir?
Deney.4 – DİGİTAL MULTİPLEXERLER ( SAYISAL ÇOĞULLAYICI )
Bu deneyde digital multiplexerler çalışılacaktır. KL-33006 modülünün e bloğu 2:1 veri
seçici/multiplexer çalışılacaktır. Bir multiplexer paralel seri dönüştürme için veya bir veri seçici
olarak kullanılabilir. Bir multiplexer lojik fonksiyonları gerçekleştirmek için de kullanılabilir.
Aşağıdaki deneyde iki-bir uçlu multiplexerin çalışması öğrenilecektir. Deneyin yapılışı aşağıdaki
gibidir.
1- Deneyin bu bölümünde KL-33006 modülünün e bloğu 2:1 veri seçici olarak kullanılacaktır.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Şekil.5 : Basit bir multiplexer
2- A, B girişlerini SW0, SW1 veri anahtarlarına, C seçme girişini SW2 veri anahtarına, F3
çıkısını L0 lojik göstergesine bağlayın.
3- Tablo-5’teki giriş katarını takip ederek F3 çıkısının durumlarını kaydedin. Girişlerden
hangisi (A mı B mi?) çıkısı belirlemektedir?
Tablo-5
Raporda İstenenler :
Deneyde yaptıklarınızı, deneyde aldığınız sonuçları, bu sonuçların değerlendirilmesini
ve dikkatinizi çeken noktaları yazınız.
Deneyde kullandığınız devrelerin doğruluk tablolarını çıkarınız.
Decoder ile display arasındaki bağlantı şemasını çizerek açıklayınız.
Daha önce bilgi edindiğiniz elemanlar hakkında özetleyici bilgi veriniz.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
DENEY 4
SAYISAL ARİTMETİK
Deneyin Amacı
Bu deneyde işaretli ve işaretsiz sayılar için ikili sayı ( Binary ) sistemindeki toplama
işleminin anlaşılması, işlem performansını artırabilmek için iki tabanındaki sayıların ikili
tamlayan (complement) biçiminin anlaşılması, ikili sistemdeki sayıların çarpılıp bölünmesi
işlemlerinin anlaşılması hedeflenmiştir.
Ayrıca 16 (Hexa decimal) tabanlı sayı sistemi ve BCD kodundaki sayılar ile aritmetik
işlemlerin yapılması üzerinde durulacaktır.
Önbilgi
N bitlik bir sayı 0 - 2N-1 arasındaki sayıları temsil edebilir. Bu şekildeki ifade tarzı işaretsiz
tamsayı veya kesirler için geçerlidir. Ancak sayısal sistemlerde işaretli sayılarında
kullanılması zorunludur. Bu yüzden işaretli sayılarında ifade edilmesi gerekmektedir. İşaretli
sayılar iki şekilde ifade edilmektedir ( Kodlanmaktadır ).
1-İşaret biti, mutlak değer şeklinde kodlama : Bu şekilde gösterimde sayının mutlak değeri ikili sistemde ifade edilir ve bu sözcüğe (en
ağırlıklı bit olarak) işaret biti eklenir. Sayı pozitif ise işaret biti 0, sayı negatif ise işaret biti 1
olur. Örnek ;
01010111 (+87) 11010111(-87)
Bu örneklerdeki 8 bitlik sözcükler sayının mutlak değerini ve işaretini belirtir.
Toplama ve çıkarma işlemlerinde, işaret bitinide işleme katmak için bazı kurallara ihtiyaç
vardır. Bu kurallar aşağıda özetlenir.
Aynı işaretli olanlar aynen toplanır işaret biti değiştirilmez.
İşaret biti farklı olanlar ise işaret bitine bakılmaksızın büyük olandan küçük olan
çıkarılır. Büyük olanın işareti yazılır. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz.
001011 + 01011 001011 +01011
+ 001110 + 01110 + 100110 - 00110
+ 11001 (011001) +00101 (000101)
001011 +01011 001011 + 01011
+110110 -10110 - 001001 - 01001
-01011 (01011) +00010 (000010)
Örnekler iyi incelenirse bu şekilde kodlanmış sayıları çıkartmak için çıkartma devrelerine
gerek olduğu görülür ( Bu konunun öğrenci tarafından araştırılması gerekir.)
2- Sayının tümleyen metoduna göre kodlanması:
İkilik sayıların kodlanmasının özel bir şeklide ikili sayı sistemleri için kullanılan
tamamlayıcı (tümleyici ) gösterimidir. Bu gösterim en yaygın kullanım haline gelmiştir.
Bunun sebebi 2’li sayı sisteminin tamamlayıcı formu sayısal makinelerde kolayca
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
gösterilebilir ve işlem yapılabilir. Tümleyen aritmetikte sayının negatifliği sayının kendi
içinde tutulur. Bundan dolayı, sonuçta işaret kavramından vazgeçilir. Bunun anlamı tümleyen
metoduna göre yazılmış sayılarda çıkartma işleminin de toplayıcılar ile yapılmasıdır.
Tümleme işlemi 2 şekilde gerçekleştirilir. Taban’a tümleme (2’ye tamamlama), Taban –1’e
(1’e tamamlama ) tümleme.
Sayı 01010101 11011011
1’e tümleyen 00101010 10100100
2’e tümleyen 00101011 10100101
Soldaki sayı +85’dir. Sağdaki sayı ise –91’dir. En soldaki bit yani işaret biti tamamlama
işleminde değişmez. 1’li tamamlama işaret biti değişmeden diğer bitlerin tamlayanının (1’se
0, 0’sa 1) alınmasıdır. Bunun anlamı şudur; tüm büyüklük bitleri için 1’li tamlamaya
dönüşüm donanımda kolayca sağlanır. 2’li tamlama ise 1’li tamlayanla 1’in toplanmasıdır. Bu
EXOR kapısı ve bazı toplayıcı devrelerle gerçekleştirilir. İkili sayı sisteminde çıkarma işlemi
için çıkan sayının ikili tümleyen ile çıkarılan sayı toplanır. Aşağıda buna bir örnek verilmiştir.
14 00001110
- 5 + 11111011
100001001
Dikkat edilirse çıkarmanın sonucunun bir taşma veya taşma bitine sahip olduğu görülür.
Sonuç aynı zamanda negatif sayıların ikili tamlayan gösterimi ile işaretli bir büyüklük
şeklindedir. Bu örnekte taşma biti kullanılmamaktadır bu yüzden atılmaktadır (Tamamlayıcı
toplama yoluyla çıkartma işlemlerine göz gezdirerek deneye gelinmelidir.)
İkili sayı sisteminde çarpma ise on tabanlı sayı sistemindeki kurallara benzer olarak
yapılmaktadır. İkili tabanda çarpma için kurallar aşağıdaki gibidir:
ikili tabandaki bir sayı 1 ile çarpılırsa sonuç sayının kendisidir.
ikili tabandaki bir sayı 0 ile çarpılırsa sonuç 0’dır.
Bir örnek 1101 çarpılan
x 101 çarpan
1101 kısmi sonuçlar
0000
+ 1101
1000001 gerçek sonuç
Bu metodun kullanımı kolaydır ve doğru sonucu verir. İkili tabanda sayıların çarpımı için tek
yol bu değildir.
Başka bir yöntemde aynı ara sonuçlar bir önceki yöntemdeki gibi yapılır. Ve soldan sağa
doğru kaydırılarak diğer yöntemdeki gibi sonuçlar başarılı bir şekilde elde edilir. Bu metoda
bir örnek aşağıda verilmiştir.
1101 çarpılan
x 101 çarpan
1101 kısmi sonuçlar
00000
+ 001101
1000001 toplam sonuç
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
bu yöntemde diğer yöntem gibi doğru sonuç verir. Bu metod diğer metoda göre bir tane daha
az register’e ihtiyaç duyar ve donanımını gerçekleştirmek biraz daha kolaydır.
İkilik sistemde, bir sayıyı 2 ve 2’nin kuvvetleri ile çarpmanın, o sayıyı birkaç kez sola
ötelemekten ibaret olduğunu da hatırlayınız. Sayısal sistemde iki sayının çarpılması işlemi
oldukça zaman alan bir işlemdir. Bunun için değişik çarpma algoritmaları mevcuttur ve bu
konu araştırılmaya devam edilmektedir.
İkili tabanda bölme ise; ikili tabandaki çıkarmanın başarılı bir şekilde yapılmasıdır. Bu
şekilde bölme yapmak doğru sonucu verir fakat özellikle büyük sayılarda yavaş ve
biçimsizdir.
1000001/1101 bölümünün sonucu bu yöntemle bulunmak istenirse;
1000001- 1101-1101-1101-110-1101=0
(001)(010) (011) (100) (101) O zaman bu bölmenin sonucu (101)2 'dir.
Ayrıca ikilik sitemde kodlanmış bir sayının 2 ve 2’nin kuvvetlerine bölünmesi işleminin o
sayının sağa doğru kaydırılması ile yapılabileceğini de hatırlayınız.
Hexadecimal Aritmetik: İkili taban aritmetiğinde özellikle büyük sayılarla işlem
yapıldığında bunu 16'lı sisteme dönüştürerek işlem yapmak ikili taban aritmetiğine göre çok
daha iyi bir performans sağlar. BCD kodlama, toplama sonuçların displayde 10'lu sisteme
göre gösterilmesi gereken sistemlerde sıkça kullanılır. Hesap makineleri buna güzel bir
örnektir. BCD sistemlerinde hexadecimaldeki 6 sayının kullanılmamasından dolayı bazı ilginç
olaylar meydana gelir. Aşağıda bunla ilgili bazı örnekler verilmiştir.
DECİMAL BCD DECİMAL BCD DECİMAL BCD
3 0011 6 0110 8 1000
+ 4 + 1011 + 8 +1000 + 9 + 1001
7 0111 Doğru 14 1110 Yanlış 17 00010001 Yanlış
Bu problemin meydana gelme sebebi 10'lu tabanda 9'dan büyük toplamlar için elde biti
meydana gelir fakat BCD'de 15den büyük toplamlar için elde biti oluşur. Bunu düzeltmek için
9'dan büyük tüm toplamlara 6 daha eklenir. Bu işlemleri yapmak için toplamlardan hangisinin
9'dan büyük olduğunu bulan ve bulduklarına 6 ekleyen bir ek sisteme ihtiyaç vardır. Toplamı
9'dan az olanlar BCD aritmetiğinde doğru sonucu verirler. ( Bu konunun öğrenci tarafından
gözden geçirilmesi tavsiye olunur.) Oysa Hexadecimal sayılar, ikilik sistemde tam kodlama
şeklinde kodlandığından toplama işlemi her zaman daha basit ve doğrudur.
Yarım Toplayıcı
Yukarıda özet olarak anlatılan algoritmaları gerçekleştiren donanımın çekirdeği yarım
toplayıcılardır. Yarım toplayıcının şeması ve doğruluk tablosu aşağıda gösterilmiştir.
Şemadan da anlaşılacağı üzere yarım toplayıcı , birer bitlik iki sayıyı toplayan iki girişli iki
çıkışlı bir devredir. Çıkışlardan birisi sonuç diğeri ise elde biti çıkışıdır.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Dikkat edilirse devrenin iki girişi ve iki çıkışı vardır. EXOR toplamayı gerçekleştirir. AND
ise iki giriş birden 1 olduğu zaman elde bitini oluşturur. Buna yarım toplayıcı denmiştir çünkü
bir önceki basamaktan gelen elde bitini işleme alamamaktadır. Yani en sağdaki basamakta
toplama işlemi yapabilirler.
Tam toplayıcı:
Tam toplayıcı üç girişe ve bir çıkışa sahiptir. Girişlerden ikisi toplanacak olan iki bit, diğer
giriş ise bir önceki toplamdan gelen elde bitidir. Tam toplayıcının çıkışları ise toplam ve elde
bitidir. Tam toplayıcının şeması ve doğruluk tablosu aşağıda verilmiştir. Tam toplayıcı her
basamakta toplama işlemini başarabilir.
Paralel Toplayıcılar:
Bu tip toplayıcılar çok bitli ikili tabandaki sayıların toplanmasında iyi performans sağlarlar.
Bu fonksiyonu gerçekleştiren TTL lojik ailesinden olan 7483 entegresidir. Bu devrenin
tartışılması gereken bazı özellikleri vardır.
7483 entegresi hızlı elde biti elde eden 4 bitlik binary toplayıcıdır. Elde bitinin hızlı bir
şekilde elde edilmesi look ahead (ileriyi gören) denilen elde devresi tarafından mümkün
kılınır. Bu devre tüm tek toplayıcıların çıkışlarından örnek alarak bunları kaydederken tüm
toplayıcıların eldesini gösteren ripple için bir zaman gerektirir. 7483 aynı zamanda doğru
lojiksel duyarlılıkta üstün bir matematiksel performans sağlar. Bunun anlamı şudur tüm
çıkışlar doğru olacaktır. 1’e tümleme aritmetiği için bunun anlamı şudur; son çevrim eldesi
direkt işleme girer. İki farklı işaretli sayının toplamı pozitifse bu son çevrim elde bitine
ihtiyaç vardır. 7483'ün blok diyagramı aşağıda gösterilmiştir.
BCD Toplayıcı :
BCD toplayıcı iki tane dört bitlik toplayıcı ve bazı ek devrelerden oluşur. BCD toplayıcının
şeması aşağıda gösterilmiştir. Dikkat edilirse ilk toplayıcının basitce toplama yaptığını ikinci
toplayıcının ise toplamı 9 veya daha büyük olanlara 6 eklediği görülür. İkinci toplayıcı,
birinci toplayıcının çıkışın 9 veya daha büyük olması durumunda AND ve OR bağlaçları
tarafından kontrol edilir.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Binary Çarpıcılar
TTL lojik familyasında mantıklı değişik entegre çarpıcılar vardır. Bu çarpıcılar hızın önemli
olduğu uygulamalarda kullanılır.bu tip devreye bir örnekte iki bitlik bir sayı ile 4 bitlik bir
sayıyı çarpabilen 5 bitlik bir çıkışı 26 nS. de verebilen 74LS261 entegresidir. Bu devreler
çarpma fonksiyonu ve lojik fonksiyonlarını ve diğer aritmetik fonksiyonların performansını
artırmak için kullanılır.
74LS181 entegresi ise; ALU'( Aritmetic Logic Unit) ya bir örnektir. Bu iki tane 4 bitlik
binary sayılardaki aritmetik ve lojik işlemlerini yapar (Öğrencinin ALU ünitesinin
fonksiyonlarını araştırıp öğrenerek gelmesi gerekir.)
Ön Hazırlık Soruları
1- (101) ve (011)'in toplamı kaçtır. 2 -(011) ve (010) 'in farkını hesaplayınız.
3- 120'yi BCD'ye çeviriniz 4- (111001)/(10010)=?
5- (101)x(110) =? 6- 16'lık tabandaki FF'i binary'ye çevirin?
7- 16'lık tabandaki FF'i desimale çevirin? 8- ALU ve yaptığı iş nedir?
9-120 nin birli ve ikili tamamlayanını yazınız
Deney.1 BİNARY TOPLAYICILAR Bu deneyde binary toplayıcıların çalışması incelenecektir.
1. Bağlantı klipslerini aşağıdaki şekle göre yerleştirin. Şekildeki yarım toplayıcı devresini
kurmak için U2a ve U3a kapıları kullanılacaktır. Vcc’yi +5V’a bağlayın.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
2. A ve B girişlerini SW0, SW1 veri anahtarlarına, F1, F2 çıkışlarını L1, L2 lojik
göstergelerine bağlayın. A ve B girişleri için aşağıdaki tabloda verilen giriş sırasını takip
ederek çıkış durumlarını kaydedin. Hangi çıkışın toplam, hangi çıkışın elde çıkışı olduğunu
belirleyin.
3. Tam toplayıcıyı kurmak için devreyi aşağıdaki şekle göre tekrar düzenleyin. A, B, C
girişlerini SW0, SW1, SW2 veri anahtarlarına bağlayın. A ve B toplananlar, C ise önceki elde
girişleridir. F3, F5 çıkışlarını L1, L2 lojik göstergelerine bağlayın. Aşağıdaki tabloda verilen
giriş sırasını takip ederek çıkış durumlarını kaydedin. Hangi çıkışın toplam, hangi çıkışın elde
çıkışı olduğunu belirleyin.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Deney.2 TÜMDEVRE İLE TAM TOPLAYICI GERÇEKLEŞTİRMESİ
KL-330004 modülünün b bloğundaki U5 tüm devresi 4-bitlik toplayıcı olarak kullanılacaktır.
Y5 girişini “0” değerine getirerek Y0~Y3 girişlerine bağlanmış olan U6a~U6d ÖZEL VEYA
kapılarının tampon gibi davranmalarını sağlayın. X0~X3 ve Y0~Y3 girişlerini sırasıyla
DIP2.0~2.3 ve DIP1.0~1.3 lojik anahtarlara bağlayın. F1, Ç 0, Ç1, Ç2, Ç3 çıkışlarını ise
L1~L5 lojik göstergelerine bağlayın. Aşağıdaki tabloda verilen giriş sırasını takip ederek F1
ve Ç için çıkış durumlarını 16 tabanına göre kaydedin.
X = X3 X2 X1 X0
Y = Y3 Y2 Y1 Y0
Σ = Σ3 Σ2 Σ1 Σ0
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Deney . 3 BCD TOPLAYICI
1. Aşağıdaki şekilde gösterilen devre BCD kodunda toplayıcı olarak görev yapar.
2. X0~X3 ve Y0~Y3 girişlerini sırasıyla DIP1.0~1.3 ve DIP2.0~2.3 lojik anahtarlara
bağlayın.
U5 ve U9 tüm devreleri 7483 4-bitlik look-ahead (Öngörülü) toplayıcılardır. U5 tüm
devresinin F8~F11 çıkışlarını 7 kollu göstergelerden birinin girişlerine bağlayın. F8~F11
çıkışlarını aynı zamanda L1~L4 lojik göstergelerine, F1, F2 çıkışlarını ise L5, L6 lojik
göstergelerine bağlayın.
F4~F7 çıkışlarını diğer 7 kollu göstergeye bağlayın. F8~F11 çıkışlarını aynı zamanda L1~L4
lojik göstergelerine de bağlayın.
3. F8~F11 çıkışları, X0~X3 ve Y0~Y3 girişlerinin toplamı, F1 ise eldedir. X0~X3 ve Y0~Y3
girişleri için aşağıdaki tabloda verilen giriş sırasını takip ederek çıkış durumlarını kaydedin.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
DENEY NO: 5
FLİP-FLOP’LAR VE ARDIŞIL DEVRE TASARIMI
Deneyin Amacı
Bu deneyin amacı Flip-Flop (FF)’ların fonksiyonlarının tanınması ve senkron ardışıl devre
tasarım aşamalarının uygulanarak devre tasarımı yapılmasıdır.
Ön Bilgi
Flip-floplar bir bitlik bilgiyi saklama kabiliyetine sahip olan devrelerdir. FF’ların diğer
önemli bir özelliği de frekans bölücü olarak kullanılabilmesidir. FF’lar yapısal olarak, tek
hücreli (latch), kapılı tip (saatli - Clock girişli ) ve çift hücreli olmak üzere 3 tipdir.
Fonksiyon itibariyla dört çeşit FF vardır: S-C (R) tipi FF, D-tipi FF, T-tipi FF ve J-K
FF. J-K FF’larda tanımsız durum olmadığından ve D ve T FF’lar elde edilebildiğinden bu
FF’ların kullanılması daha uygundur. Bu deneyde J-K flip-floplar kullanılacaktır. ( FF’ların
yapısal ve fonksiyonal özelliklerinin araştırılması ve bilinmesi öğrencinin
sorumluluğundadır.)
Latch ( Mandal ) : Latch’ler temel FF devreleridir. Latch’e bilgi yazmak veya silmek
her zaman mümkün olabildiği için bu bir asenkron devre elemanıdır. Yani girişler her zaman
için açıktır. Çok kullanılan Latch tipleri Şekil 4.1. de verilmiştir. Bunların çalışmasını, tanım
tablolarının oluşturulmasını ve avantaj ve dezavantajlarını inceleyip öğreniniz.
Şekil 4.1. NOR ve NAND Latch yapıları.
NOR latch’in girişlerine aynı anda HI işaret uygulanamaz. NAND Latch girişlerine
aynı anda LO işaret uygulanamaz. Bu mahzuru ortadan kaldıran Latch yapısı Şekil 4.2’de
verilmiştir. Çalışmasını ve tanım tablosunu inceleyiniz.
Şekil. 4.2. D-Latch’in yapısı ve sembolik gösterilişi.
Clear
Set
Q
Q Q
Q
Clear
Set
Q
Q
D
Şematik Sembol
C
S
QD
Q
Q
Q
D
Şematik Sembol
C
S
QD
Q
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Kapılı tip ( Saat – Clock modlu ) FF’lar.
Latch’lerin her zaman için giriş işaretlerine açık olmaları dezevantajlı bir durumdur.
Önemli olan FF’ya yazma ve silme işlemlerinin kontrol edilebilmesidir. Yani FF’nun bir Clok
işaretiyle senkron olarak çalışabilmesidir. Böyle bir yapı Şekil 4.3’te verilmiştir. Şekilden
görüldüğü gibi saat modu altında çalışan S-C FF’u iki tane fazladan NAND kapısı
kullanılarak elde edilir.
Şekil 4.3 Saat modlu S-C FF
Bu devre sadece FF’ları saat modlu yapmaktadır. FF’un durumları değişmemektedir.
İki tane durumu hala kullanılamaz durumdadır. Set ve Clear girişleri saat sinyali HI
durumunda olduğu zaman flip-flobun ana kısmına geçerler. Diğer durumda geçemezler.
Saat Modlu T Flip-Flop
Saat modlu T tipi flip-flop saat modlu S-C flip-flobun değiştirilmiş şeklidir. Şekil 4.4’
da görüldüğü gibi çıkış ve tümleyeni geri beslemeli giriş olarak kullanılmaktadır. Bu girişler
Set ve Clear girişleri gibi davranmaktadırlar.
Şekil 4.4 Saat modlu T Flip-Flop
Flip-flop HI yapıldığında Q çıkışı reset girişi olarak kullanılır. Bir sonraki saat darbesi
geldiğinde, latch sıfırlanır. HI Q çıkışı set girişine geri besleme olarak gelir. Bundan sonraki
saat darbesinde flip-flop set edilir. Çıkış durumunu Set durumundan Clear durumuna almak
ve oradan tekrar Set durumuna almak için iki tane saat darbesine ihtiyaç vardır. Bu tip
devrelere T flip-flop denir çünkü çıkış her saat darbesinde bulunduğu durumun tümleyeni
olur. T flip-flop için zamanlama diyagramı Şekil 4.5’ te görülmektedir.
Şekil 4.5 T Flip-Flop Zamanlama Diyagramı
Set
Clear
Clock
Q
Q
H
H
H
H
L
L
L
L
Clock
Set
Reset
Q
Q
Q
T
Q
Q Q
T
S
RQ
Lojik DiyagramŞematik Sembol
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Çıkış sinyalinin frekansı giriş sinyalinin frekansının yarısıdır. Bu tip devrelere genelde 2’ den
1’ e frekans bölücü denir. T tipi flip-flopların TTL teknolojisi ile yapılanı yoktur, bununla
birlikte elde bulunan devrelerle bu tip flip-floplar dizayn edilebilirler.
Saat Modlu D Tipi Flip-Flop
J-K Flip-Floplar
En son görülecek olan flip-floplar J-K flip-floplardır. Bu flip-floplar saat modlu S-C
flip-flop olarak, saat modlu D flip-flop olarak, T flip-flop olarak ve özelleştirilmiş
fonksiyonlar için kullanılabilirler. J-K flip-floplar belirsiz giriş ve çıkış durumuna sahip
değillerdir. J-K flip-flop devresi Şekil 4.7’ de görülmektedir.
Şekil 4.7 J-K Flip-Flop
J-K flip-flopların çalışması şu şekilde özetlenebilir.
1- J ve K girişleri LO: saat sinyali LO olduğunda hiç bir şey olmaz.
Q Q
Q QS
R
CK
Lojik Diyagram
Şematik
Sembol
CK J K QL
L
LLHH
H
H
HLT
Q0
Doğruluk Tablosu
T:Toggle
JJ
KK
CK
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
2- J girişi HI, K girişi LO: saat sinyali LO olduğu zaman, Q çıkışı HI olur veya HI
durumunda kalır. Q çıkışı LO. J girişindeki HI doğrudan Q çıkışına verilir.
3- J girişi LO, K girişi HI: saat sinyali LO olduğu zaman, Q çıkışı LO olur ve Q
çıkışı HI olur. J girişindeki LO değeri doğrudan Q çıkışına verilir.
4- J ve K girişleri HI: Devre T flip-flop gibi davranır.
J-K flip-floplar çok esnektirler ve daha önce anlatılan bir çok flip-flop fonksiyonu için
kullanılabilirler. Bu fonksiyonları J-K flip-floplarla gerçekleme şekli Şekil 4.8’ de
görülmektedir.
Şekil 4.8 J-K Flip-Flop Konfigürasyonu
Master-Slave FF’lar
J ve K girişleri Master flip-flopun durumunu belirler. Saat sinyali her iki flip-flop için
kullanılmaktadır, fakat tersi alındıktan sonra Slave FF’a verilmektedir. Bu durum Şekil 4.9’da
görülmektedir.
Şekil 4.9. J-K Master-Slave Flip-Flop
Devre Diyagramı
Devrenin saat sinyaline göre durum değiştirdiği kabul edilsin. Saat sinyali HI olduğu zaman
Master flip-flop J ve K girişlerine bağlı olarak durum değiştirir. Bu zaman süresince, tersinir
olan saat sinyalinden dolayı Slave flip-flop Master flip-flopa cevap vermez. Belli bir zaman
saat sinyali HI durumunda kaldığında Master flip-flopun durumu durağan hale gelir ve hala
Slave flip-flop Master flip-flopun çıkışına cevap veremez. Saat sinyali HI durumundan LO
durumuna geçiş yaptığı zaman, Master flip-flop J ve K girişlerine cevap veremez çünkü saat
sinyali LO dır. Bu durumda Slave FF’un C girişi HI seviyesine çıkacağından, Master FF’un
çıkışlarına göre ( Slave FF’un J-K girişlerine uygulanmıştır), Slave FF’un çıkışları da değişir.
Yani Saat işaretinin HI süresince Master’a kaydedilen bilgi, LO süresince Slave’e aktarılır.
Q Q
Q Q
S S
C
CC
CC
J J
J J
K K
KK
Vcc CK
CK
D
T
Vcc
Eşzamansız
S-C
Saat Modlu
S-C
ToggleSaat Modlu
D-Tipi
Q
Q
C
J
KQ
Q
C
J
K
Clock
Master Slave
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Bu tip bir devrenin doğru çalışması için saat sinyali HI olduğu durumda J ve K
girişlerinin durağan hale gelmesi gerekir.
FF’larda tetikleme:
Bir FF’un durumu (Çıkışı ), giriş işaretindeki geçici bir değişmeyle değiştirilir. Bu
anlık değişmeye tetikleme denir. Tek hücreli (latch ) asenkron FF’lar giriş işaret seviyesindeki
değişime göre tetiklenen tiptedirler. Bu duruma seviye tetiklemeli yapı denir. Saatli FF’lar ise
darbe (pals )’ler ile tetiklenir. Darbe lojik 0 süresi lojik 1 süresine göre çok uzun olan ( küçük
duty cycle’a sahip) bir işarettir. Darbe süresi küçük bir değerde olmasına rağmen bu süre
boyunca FF’lar istenmeyen girişlere de açık olabileceğinden problemler oluşabilmektedir. Bu
problemin üstesinden gelebilmek için, FF’un darbe süresinin tam케amı yerine, darbenin
sadece (pozitif veya negatif kenar) geçişinde tetiklenmesi ( kenar tetiklemesi) sağlanabilir.
FF’un darbe geçişinde tetiklenmesi için bir yol FF’un saat girişine bir RC elemanı
bağlamaktır. Fazla kullanılmaz. Kenar tetiklemesi için ikinci bir yol bir çift hücreli FF
kullanmak veya kenar tetiklemeli bir FF kullanmaktır(Bu yapıların öğrenilmesi öğrencin
sorumluluğundadır ).
Deneyin Yapılışı Deney 1: NAND kapıları kullanılarak bir hücreli bir mandal oluşturulması.
NAND bağlaçlarını kullanarak bread-board üzerinde NAND latch oluşturunuz. Devreyi
kontrol ettikten sonra enerji uygulayıp NAND latch’in aşağıdaki tanım tablosundaki Q ve Q’
çıkışlarını bulunuz.
Set Clear Q Q’
1 0 … …
1 1 … … S=1 C=0 dan sonra
0 1 … …
1 1 … … S=0 C=1 den sonra
0 0 … …
Deney 2: Saat modlu flip-flop tasarımı D tipi flip-flop için NAND ve NOT kapılarını kullanarak aşağıdaki saat modlu flip flop’u
tasarlayınız ve tanım tablosunu çıkarınız?
D
CP
Q
Q’
Şekil 4.10. Saat modlu flip-flop
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
D CP Q
0 0 …
1 0 …
0 1 …
1 1 …
0 0 … D=1 CP=1 den sonra
1 0 …
RS Flip-Flop Kullanarak D Flip-Flop Gerçekleştirme
1. Sekil 4-17’deki D flip-flopu devresini kurmak için bağlantı klipslerini Sekil 4-16’ya göre
yerleştirin.
2. A1 girişini SW1 anahtarına, CK2 girişini SWA anahtarının Q çıkısına, F6 çıkışını ise L1
lojik göstergesine bağlayın.
3. Tablo 4-7’te verilen giriş katarını takip ederek çıkış durumlarını gözlemleyin ve kaydedin.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Deney Raporunun hazırlanması:
1- Teorik bilgi: Konunun anlatıldığı bölümdür. Flip-Flop ve çeşitleri hakkında genel bilgi
verilecektir.
2- Deneyin yapılışı: Maddeler halinde ya da hikaye gibi deneyin nasıl yapıldığı anlatılacaktır.
3- Veriler: Deney sonucunda elde edilen görüntüler, tablolar vs. gibi elde edilen veriler
yazılacak ve yorumlanacaktır.
NOT: Deney raporları deney yapıldıktan sonra 1 hafta içinde teslim edilecektir.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
DENEY 6
JK FLİP-FLOP DEVRELERİ İLE İKİLİK TABANDA ASENKRON YUKARI
SAYICI
DENEYİN AMACI
Bu deneyde sayıcıların prensipleri incelenecek ve JK flip-flopları ile ikilik
tabanda asenkron bir yukarı sayıcı uygulaması yapılacaktır.
GENEL BİLGİLER
Sayıcılar flip-flop ve temel lojik kapılar kullanılarak gerçekleştirilirler. T flip-
floplar T=1 ve CK=1 olduğunda “0” ile “1” durumları arasında gidip gelmektedir.
Şekil 5.1. Art arda bağlanmış üç tane T flip-flop
Üç tane T flip-flopunun art arda bağlandığı Şekil 5.1’deki devreye bakalım.
Öndeki flip-flopların Q çıkışları kendilerinden sonra gelen flip-flopun saat girişine
(CK) bağlanmıştır. Şekil 5.2’de, Şekil 5.1’deki çıkışların dalga şekilleri gösterilmiştir.
Şekil 5.2. Şekil 5.1’deki çıkışların CK inen-kenar tetiklemeli dalga şekilleri
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Şekil 5.2’de A, B, C normal çıkışları yukarı doğru sayarken, A’, B’, C’ tümleyen
çıkışları aşağı doğru saymaktadır ve CK inen-kenarla tetiklemektedir.
A’nın döngü süresi CK’nın iki katı, frekansı ise yarısıdır.
B’nın döngü suresi A’nın iki katı, frekansı ise yarısıdır.
C’nın döngü suresi B’nin iki katı, frekansı ise yarısıdır.
CK çıkan-kenarla tetiklerse çıkışların dalga şekli Şekil 5.3’te gösterildiği şekilde
olur. Burada A, B ve C’nin yukarı doğru saydığı açık olarak görülmektedir. Şekil
5.1’deki devre CK Q çıkısına bağlıyken yukarı doğru, �̅� çıkısına bağlıyken aşağı
doğru sayacaktır.
Şekil 5.3. Şekil 5.1’deki çıkışların CK çıkan-kenar tetiklemeli dalga şekilleri
JK flip-flopu, bu deneyde temel sayıcı devrelerini gerçekleştirmek için kullanılan
genel bir flip-floptur. Şekil 5.5’te gösterilen devre JK flip-floplarının art arda
bağlanmasıyla gerçekleştirilmiş bir yukarı/aşağı sayıcıdır.
Şekil 5.5. JK flip-floplarının art arda bağlanmasıyla gerçekleştirilmiş bir sayıcı
M=0 iken, CK Q çıkısına bağlanır ve devre “YUKARI” doğru sayar.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
M=1 iken, CK Q̅ çıkısına bağlanır ve devre “AŞAĞI” doğru sayar.
Şekil 5.5’teki devrede olduğu gibi art arda bağlamayla oluşturulan devreler
“Asenkron Sayma” yapar. “n’e bölme etkisi”ni elde etmek için çıkış CL (CLEAR-
SİL) girişine bağlanmalıdır.
Şekil 5.5(a)’da “5’e bölme devresi” gösterilmiştir. Devrenin Şekil 5-30 (b)’de
gösterilen doğruluk tablosundan, “0” ile “5” durumunun eşit olduğu ve bu şekilde bir
çevrim oluşturarak 5’e bölme devresini meydana getirdiği görülmektedir.
Şekil 5.5. 5’e bölme devresi ve doğruluk tablosu
Şekil 5.5(a)’da A ve C çıkışları bir VE kapısıyla CL (SİL) girişine bağlanmıştır.
Böylece, “5” durumu 2 tabanında “101”e eşit olduğu için, CBA=101 olduğunda
sayıcı sıfırlanır. Asenkron n’e bölme işlemini elde etmenin bir başka yöntemi de, bir
“5’e bölen sayıcı devresi” olan Şekil 5.6’daki devrede gösterilmiştir. CBA=100
durumunda C çıkısı CL girişine bir VE kapısıyla bağlanmıştır. Silme işlemini
uzatmak için CL girişlerine bir kondansatör bağlanmıştır. Kondansatör burada “1”
durumunu devam ettirerek CK düşerken flip-flopun SİL madunda kalmasını sağlar.
Saat işaretinin inen-kenarında sayıcı hala “engellenmiş” haldedir.
Şekil 5.6. 5’e bölme devresi
2’ye bölme ve 5’e bölme devreleri art arda bağlanarak BCD kodunda sayıcı devre
oluşturulur. 10’a bölme ve 6’ya bölme devreleri 60Hz frekansındaki AC gerilimle
birleştirilerek 1Hz’lik zamanlama işareti elde edilir. Eğer bütün saat girişleri birlikte
bağlanırsa bir senkron sayıcı elde edilir. Böyle devrelerin çalışma hızlı art arda
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
bağlanarak elde edilmiş asenkron sayıcılarınkinden çok daha fazladır, ancak senkron
sayıcılarla 2n sayıcılar tasarlamak oldukça karmaşıktır. Şekil 5.7’de 5-bitlik 16’ya
bölen sayıcı devresi gösterilmiştir.
Şekil 5.7. 5-bitlik 16’ya bölen sayıcı devresi
Şekil 5.8’de senkron 5’e bölen sayıcı devresi gösterilmiştir. Bu devrenin
yapısının asenkron sayıcıdan daha karmaşık olduğu açıktır.
Şekil 5.8’de senkron 5’e bölen sayıcı devresi
KULLANILACAK ELEMANLAR
1. KL-31001 Dijital Lojik Lab.
2. KL-33009 Modülü
3. Osiloskop
DENEYİN YAPILIŞI
1. Şekil 5.9’daki devreyi kurmak için bağlantı klipslerini Şekil 5.10’a göre
yerleştirin.
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
Şekil 5.9. İkilik tabanda asenkron bir yukarı sayıcı
Şekil 5.10. Şekil 5.9’daki devrenin KL-33009 blok a üzerindeki bağlantıları
MUNZUR ÜNİVERSİTESİ
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI
2. A2 (Clear) girişini SW0 anahtarına, A1 girişini +5V’a, F1, F3, F5, F7 çıkışlarını
L1~L5 lojik göstergelerine, B1(CK) saat girişini darbe üretecine bağlayın ve
frekansı 1 KHz olarak ayarlayın.
3. Başlangıçta SW0 anahtarını “1” konumuna getirerek çıkışı sıfırlayın. Daha sonra
saymaya başlamak için SW0 anahtarını “0” konumuna getirin. Saat işaretini ve
çıkışları osiloskop ile ölçüp çıkışları Şekil 5.11’e kaydedin.
Şekil 5.11. Şekil 5.10’daki devrenin çıkış ölçümü
Sayma sürecinde SW0 anahtarı “1” konumuna getirilirse ne olur?
ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI DERSİ DENEYLERİ VE DENEY
SORUMLULARI
Deney
No Deney Adı Deney Sorumlusu Öğretim Üyesi
1.Deney Kombinasyonel Lojik Devre Deneyleri Arş. Gör. Naim ASLAN
2. Deney Lojik Kapılar ve Kombinasyonal Lojik Devreler Arş. Gör. Merve BOYDAK
3. Deney Orta Ölçekli Entegre Devreler ve Uygulamaları Arş. Gör. Mihriban GÜNAY
4. Deney Sayısal Aritmetik Arş. Gör. Ceren CEVAHİR
5. Deney Flip-Flop’lar ve Ardışıl Devre Tasarımı Arş. Gör. Gül YILDIZ
6. Deney JK Flip-Flop Devreleri ile İkilik Tabanda Asenkron
Yukarı Sayıcı Arş. Gör. Andaç İMAK
Deney saatleri: 13:00-14:45 (Çarşamba)
Deneylere …..2019 tarihinde başlanacaktır.
Deney gruplarında ismi olmayan öğrenciler, 6.Grup’a dâhil olup deneylere başlayacaklardır.
2019-2020 Yılı Güz Dönemi MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ / ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ Ders Öğrenci Listesi Ders Kodu ve Adı: EEM-467.1.0 (0 2 + 0) 1,00 - MANTIK DEVRELERİ LAB. Öğretim Üyesi / Görevlisi: Öğr. Gör. Dr. DÜZGÜN AKMAZ 30.09.2019
No Öğrenci No Adı Soyadı 9.10.2019 16.10.2019 23.10.2019 30.10.2019 6.11.2019 13.11.2019
1 1587700035 YUSUF ŞALK
Deney 1 Deney 6 Deney 5 Deney 4 Deney 3 Deney 2
2 1687700030 ANIL ÇAKMAKÇI
3 1687700013 SONGÜL METİN
4 1587750010-2 MUHAMMED KUŞ
5 1687700014 YASEMİN ASLAN
6 1687700040 MURAT ERÇAKAN
Deney 2 Deney 1 Deney 6 Deney 5 Deney 4 Deney 3
7 1687700027 MAHSUR YAKAR
8 1687700037 HAYDAR SAVAŞ
9 1687700038 NADİR KILIÇ
10 1687700024 TURAN DALMIZRAK
11 1687700019 OKTAY EKİNCİ
Deney 3 Deney 2 Deney 1 Deney 6 Deney 5 Deney 4
12 1687700012 HÜLYA ÖZDEN
13 1587700078 MUSTAFA KÜÇÜKÖNER
14 1687700039 FERHAT ÇEVİREL
15 1587700023 EKİN CAN KARATAŞ
16 1587700020 BAVER MİRZAOĞLU
Deney 4 Deney 3 Deney 2 Deney 1 Deney 6 Deney 5
17 1587750058-2 LEVENT UYSAL
18 1587750048-2 DİJVAR KILINÇ
19 1687700009 ORHAN AKAR
20 1687700016 KOÇALİ TURANLI
21 1687700036 ALİ AKBAŞ
22 1587750042-3 SELAHATTİN ÜNGÜR
Deney 5 Deney 4 Deney 3 Deney 2 Deney 1 Deney 6
23 1687700006 MAZLUM GÜLBAHÇE
24 1487750022-2 ALİ ARI
25 1687700018 AZAD KABAR
26 1687700003 MÜMİN ÖPENGİN
27 1687700007 DENİZ GÖKDENİZ
Deney 6 Deney 5 Deney 4 Deney 3 Deney 2 Deney 1
28 1687700020 MEHMET FURKAN TOPAN
29 1487700043 YUNUS ELBAN
30 1687700017 MEHMET SALİH KOÇAĞA
31 1687700034 MESUT IŞIKTAŞ
32 1787700027 VEDAT ZENGİN