Bölüm 1 Temel Lojik Kap õ Deneyleri

1-2

Bölüm 1 Temel Lojik Kapõ Deneyleri

DENEY 1-1 Lojik ve Anahtarlara Giri

DENEY N AMACI

1. Dijital ve analog sinyal fonksiyonlarõnõn nasõl oldu unu anlamak.

2. Anahtar ve lojik arasõndaki ili kiyi anlamak.

GENEL B LG LER

Günlük hayatõmõzõn her anõnda meydana gelmekte olan iki tür olay vardõr: Sürekli "Analog" olaylar ve sürekli olmayan "Dijital" olaylar. Bu bölümde her iki kavrama da de inilecektir. Analog Sistem Analog sistemde matematiksel nicelikler, kendisiyle do ru orantõlõ kesin de erlerle ifade edilir. Örne in, arabalardaki hõz göstergeleri hõzõ, ibrenin kesin bir açõ de eriyle sürekli olarak hareket etmesiyle gösterir. Hõz veya "giri " de i tikçe arabanõn hõzõna ba lõ olarak gösterge ibresinin açõsõ da de i ir ve her iki de i me de süreklidir. Gerçekten de analog sistem bir “Sürekli De i en Gösterim” dir. Dijital Sistem Dijital sistemde nicelikler, sürekli ve nicelikle orantõlõ de erlerden ziyade belirli dilimlere kar õlõk gelen sayõlarla veya simgelerle ifade edilir. Örne in, dijital saatler saniyeleri, dakikalarõ saatleri ve tarihleri bir saniyelik dilimlerle gösterir. Aslõnda art arda gelen iki saniye arasõnda sonsuz bölme olmasõna ra men, saniyeler arasõnda sürekli bir de i me yoktur. Örne in bir dijital saatte saniyenin de eri ya birdir ya da ikidir. kisinin arasõnda bir de er bulunmaz. Belki, kronometreli saatlerle saniyenin yüzde biri mertebesinde sayõm yapõlabilmektedir; fakat bu durum 0.001 ile 0.002 saniyeleri arasõnda sonsuz sayõda bölmenin bulundu u gerçe ini de i tirmez.

1-3

Kesin bir de eri ifade etmek için sonsuz sayõda rakamõn kullanõlmasõ mümkün olmadõ õ için ço u zaman yakla õk bir de er kullanõlõr. Örne in daire çevresi çarpanõ “ ”, 3.14159 ile 3.1416 arasõnda bir de ere sahiptir. Bu günün ileri teknolojisiyle bile “ ” nin kesin de eri bilinememektedir. Bu yüzden bu de er genellikle virgülden sonraki dört basamak alõnarak 3.1416 olarak kabul edilir. Dijital sistemlerde çõkõ lar ve de i meler, önceden belirlenmi dilimlerle meydana gelir. Bu dilimlerin ara de erleri yoktur. Bu yüzden bu durum “Sürekli Olmayan De i meler” olarak adlandõrõlõr. Analog ve dijital sistemlerin ikisi de kendilerine özgü avantajlara sahiptir. Analog sistemler kolayca ayarlanõr, ucuzdur, hõzlõdõr ve gerçek de eri tam olarak yansõtõr. Dijital sistemlerse fiziksel artlardan veya maddelerin karakteristik farklarõndan kolayca etkilenmez. ki sistemin ortaya koydu u avantajlarõ birle tirmek için, “Analog-Dijital Çevirici”

ve “Dijital-Analog Çevirici” kullanõlõr. Ancak bu cihazlarõ kullanmadan önce çe itli dijital sistemlerin anla õlmasõ gerekmektedir. Nicelikleri belirtmek için ço unlukla en büyük rakamõ 9 olan ve 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 rakamlarõnõ kullanan 10 tabanõndaki sayõ sistemi kullanõlõr. ki tabanõndaki sayõ sisteminde sadece 0 ve 1 durumlarõ bulunmaktadõr.

A a õdaki örnek, ki tabanõndaki bir sayõnõn on tabanõna nasõl dönü türülece ini gösterir.

1 0 1 0 1 1 =1×25

+ 1×23

+ 1×21

+ 1×20

= 32 + 8 + 2 + 1

25 2

4 2

3 2

2 2

1 2

0 = 43

ki tabanõ ve on tabanõ arasõndaki dönü ümü kolayla tõrmak için sekiz

tabanõndaki sayõ sistemi bulunmu tur. sekiz tabanõndaki sayõ sistemindeki en büyük rakam, iki tabanõnda 111 sayõsõna e it olan 7 rakamõdõr. ki tabanõndaki bir sayõyõ sekiz tabanõna dönü türmek için iki tabanõndaki sayõ

sol taraftan ba lanarak üçlü gruplara ayrõlõr. Örne in iki tabanõnda verilen 1010101 sayõsõ sekiz tabanõnda 125 sayõsõna e ittir. Bilgisayarlarda on altõ tabanõndaki sayõ sistemi kullanõlmaktadõr. Bu sayõ sistemindeki en büyük rakam 15’tir. Oysa on tabanõndaki en büyük rakam 9’dur. Bu yüzden on altõ tabanõndaki sayõ sisteminde kullanõlan rakamlar 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F dir.

1-4

16=24 oldu u için iki tabanõndaki bir sayõyõ on altõ tabanõna dönü türmek istenirse iki tabanõndaki sayõ sol taraftan ba lanarak dörtlü gruplara ayrõlõr. Örne in:

ki, sekiz ve on altõ tabanõndaki sayõ sistemlerinden en az kullanõlanõ sekiz tabanõndaki sayõ sistemidir. On altõ tabanõndaki sayõlar sonlarõna eklenen “H” harfiyle belirtilirken, iki tabanõndaki sayõlarõ belirtmek için sayõlarõn sonlarõna “B” harfi eklenir. ki ve on altõ tabanlarõ arasõndaki dönü üm: 101111011.1111010111 = 17B.F5CH Ondalõk ayõrõcõ merkez olarak seçilerek iki tabanõndaki sayõ sola do ru dörtlü gruplara ayrõlõr. Aynõ i lem ondalõk ayõrõcõnõn sa õ için de tekrarlanõr. Sayõnõn en sonuna gerekti i kadar "0" eklenerek dönü üm yapõlõr:

1 0 1 1 1 1 0 1 1.1 1 1 1 0 1 0 1 1 1 0 0 1 7 11=B 15=F 5 12=C

On tabanõndaki sayõyõ iki tabanõna dönü türmek için on tabanõndaki sayõ öncelikle sekiz tabanõna dönü türülür. Örne in, on tabanõnda verilen 86 sayõsõnõn sekiz tabanõna dönü ümü:

8 8 6 8 1 0 kalan 6, buradan 80 : 6 1 kalan 2, buradan 81 : 2 82 : 1

ve 8 610= 1268 1268 = 001010110B (B : 2 tabanõnda)

Örnek 2: On tabanõndaki 12.65 sayõsõnõn iki tabanõna dönü ümü

Sayõnõn ondalõk içermesi durumunda dönü üm iki adõmda gerçeklenir. Ondalõk de erin dönü ümü: Ondalõk de er a a õda gösterildi i gibi 8 ile

çarpõlõr. Bu çarpmalarõn sonucunda üretilen tam sayõlar sekiz tabanõndaki ondalõk sayõyõ verir.

1-5

Anahtarlarõn “1” ve “0” olmak üzere ayõrt edici iki durumu vardõr. Bu durumlarõn her biri bir lojik durum çõkõ õnõ temsil eder. ekil 1-1(a)'daki devre bu prensibi do rulamaktadõr.

ekil 1-1(a)’da, Anahtar 1 konumundayken, LED2 yanar (ON). Anahtar 2 konumundayken, LED1 yanar (ON). Anahtar 0 konumundayken, hem LED1 hem de LED2 yanar (ON). Anahtar loji i iki ya da üç duruma sahip olabilir: “1”; “0” ve ”X” veya "açõk". Dijital i lemleri izah etmek için röleler kullanõlabilir. Röle, giri gerilimi çalõ ma gerilimine ula õnca tetiklenir, giri gerilimi salõverme geriliminin altõna dü erse çalõ mayõ bõrakõr.

KULLANILACAK ELEMANLAR

1. KL-31001 Dijital Lojik Lab 2. KL-33001 Modülü 3. Multimetre

1-6

DENEY N YAPILI I

1. ekil 1-1 (b)'de gösterilen devreyi olu turmak için ekil 1-1 (a)'ya göre

ba lantõ klipslerini yerle tirin.

ekil 1-1(a) ekil 1-1(b)

2. Z1 noktasõnõ, KL-31001’in üzerindeki Ayarlanabilir Güç Kayna õna ba layõn.

Çõkõ gerilimini ayarlayõp, Z2 noktasõndaki minimum ve maksimum gerilimi

ölçün.

3. Çõkõ gerilimini ayarlayõp LED (CR2)’i gözlemleyin.

4. Devreyi ekil1-1(c)’ye göre yeniden kurun. Anahtar a, b, c konumlarõndayken

LED’in durumlarõnõ kaydedin.

ekil 1-1(c)

MUNZUR ÜNİVERSİTESİ

ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ

MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI

DENEY NO: 2

LOJİK KAPILAR VE KOMBİNASYONAL LOJİK DEVRELER

Deneyin Amacı :

Bu deneyde Boolean cebirinde kullanılan operatörlerin (mantık kapıları ) tanınması,

boolean cebirindeki eşitliklerin mantıksal kapılar ile gerçekleştirilmesi, kombinasyonal lojik

devre tasarımı ve fonksiyon denklemlerininin oluşturulması incelenecektir. Ayrıca Min.

Terimlerin toplamı veya Max.Terimlerin çarpımı şeklinde oluşturulmuş fonksiyon

denklemlerinin NAND veya NOR bağlaçları ile gerçekleştirilmesine ait uygulamalar

yapılacaktır.

Ön bilgi:

Boolean Cebiri sadece iki durumda bulunabilen değişkenlerle çalışan matematiğin bir

dalıdır. Bu cebir yapısı itibariyle iki tabanlı sayı sistemini kullanmaya uygundur (iki tabanlı

sayı sistemindeki rakamların 0 veya 1 durumlarında bulunabileceğini hatırlayınız.)

Elektronikte de de iki durumlu rakamlarla ifade edilebilen ikili sayı sisteminin uygulaması

oldukça basittir.

Boolean değişkenleri durum değişkenleri olarak ta bilinir. Bu tip değişkenler sadece

iki durumda bulunabilirler. Durumlar doğru veya yanlış olarak bilinir. Bu şekildeki mantıksal

değişkenler 1 veya 0, HI (HIGH) veya LO (LOW), ON veya OFF , TRUE veya FALSE,

olarak ifade edilir.

Boolean cebrinin temel operatörleri VE (AND), VEYA (OR) ,DEĞİL (NOT)

bağlaçlarıdır. Bunlardan türeyen NAND ( VE DEĞİL), NOR (VEYA DEĞİL) vb. bağlaçlarda

kullanılır. Sadece Lojik çarpım ve lojik toplama işlemlernin yapıldığı Boolen Cebrin’de

değişkenler belirli kurallara göre bağlaçlar ile bağlanarak Fonksiyon denklemleri elde edilir.

Doğruluk tabloları Boolean değişkenlerin aralarındaki ilişkinin tarif edilmesini için

önemli bir ifade şeklidir. Bir doğruluk tablosu bütün bağımsız değişkenleri ve bağımlı

değişkenleri ve onların mümkün olan bütün durum kombinasyonlarını listeler. Bağımsız

değişkenler doğruluk tablosunun sol tarafının üstünde listelenir. Doğruluk tablosunun en üst

sağ tarafında da bağımlı değişkenler (çıkış büyüklükleri) vardır. Doğruluk tablosunun

sütunları Boolean değişkenleri ile birleştirilmiş mümkün olan bütün durumları gösterir.

Fonksiyon denklemleri ise doğruluk tablosunun boolean cebrindeki ifade tarzıdır.

Aşağıdaki tablonun değerlendirilmesi ve boolean cebrinin kural ve teoremlerinin hatırlanması

öğrencinin sorumluluğundadır. (Tablo ve, veya, özel veya işlemlerini gösterir.)

A B F G H I J K

0 0 0 0 1 1 1 0

0 1 1 0 1 0 0 1

1 0 1 0 1 0 0 1

1 1 1 1 0 0 1 0

Fonksiyon

denklemleri F A B

G A B H A B I A B

J AOB K=AOB




Kombinasyonel lojik devreler tasarlanmadan ve gerçekleştirilmeden önce, aşağıdaki

bilgiler göz önüne alınmalıdır.

1. Lojik kapıların doğruluk tabloları

2. Boolean fonksiyonu

3. Karnaugh Diyagramı

4. De Morgan Teoremi

Günümüzde çok özel devreler hariç genellikle devre gerçekleştirmede TTL ve CMOS

familyasını entegre devreler kullanılmaktadır.

Deney 1.1. Not Kapısı Ve Doğruluk Tablosunun Elde Edilmesi

KL-26001 Modülü ile aşağıdaki devreyi kurunuz ve doğruluk tablosunu oluşturunuz.

Deney 1.2. And Kapısı Ve Doğruluk Tablosunun Elde Edilmesi


Deney 1.3. Or Kapısı Ve Doğruluk Tablosunun Elde Edilmesi


1 2

lojik

indicator 1lojik

indicator 2

PB-1

LI3LS1

LS2

LI1 LI2

74LS08

LI3LS1

LS2

LI1 LI2

74LS32




Deney 1.4 . Nand Kapısı Ve Doğruluk Tablosunun Elde Edilmesi


Deney 1.5. Nor Kapısı Ve Doğruluk Tablosunun Elde Edilmesi


LI3LS1

LS2

LI1 LI2

74LS00

LI3LS1

LS2

LI1 LI2

74LS02




DENEY 3

ORTA ÖLÇEKLİ ENTEGRE DEVRELER VE UYGULAMALARI

Deneyin Amacı

1- MSI (Medium Scale İntegrated Circuit-Orta Ölçekli Entegre Devre) devrelerin tanınması,

özelliklerinin sınanması

2- MSI devreleri ile uygulamalar yapılması

Ön Bilgi

Orta ölçekli entegre devreler, içerisinde yaklaşık 9-100 eleman bulundurulabilen , çok

amaçlı kullanılabilen sayısal entegre devrelerdir. Entegre içerisindeki kapı yoğunluğu SSI

devrelere göre daha fazla olduğundan genellikle CMOS teknolojisiyle üretilirler.

Genel maksatlı kullanılabilen MSI entegrelere örnek; Decoder, Encoder, Multiplexer,

Demultiplexer, Shift-Register, ROM, PLA vb. gösterilebilir.

Bunlardan multiplexer ve demultiplexerler esas fonksiyonları dışında kombinasyonal

lojik devre gerçekleştirme uygulamalarında da sıkça kullanırlar.

Hazırlık Soruları

Deney föyü dışında displayler, multiplexerler, demultiplexerler, decoderler, encoderler ve

bunlarla ilgili uygulamalar araştırılıp çalışılacaktır.

ROM ve PLA’lar hakkında bilgi edinilecektir.

Deneye gelinmeden önce her öğrenci farklı olacak biçimde yukarıda çalışılan elemanlarla

ilgili uygulaması deney raporunda verilmek üzere birer problem çalışacaktır.

DENEYİN YAPILIŞI

Deney.1 – DECODERLER ( KOD ÇÖZÜCÜLER )

Deneyin Amacı :

Bu deneyde MSI devrelerinin çalışması ve 4:10 decoderler ile uygulamalar yapılacaktır. Bu

devre sık sık BCD-Desimal decoder olarak kullanılır. Aynı zamanda 3:8 decoder ve 2:4

decoderler gibi dörtten daha az binary giriş sayısı için decoder olarak kullanılabilir. KL-33004

modülünün c bloğundaki U10 (7442) tümdevresi; 4 bitlik ikilik sayıların, onluk sistemdeki

karşılıklarının gösterilmesini sağlayan bir entegredir.

1- Bağlantı devresi Şekil-1 ‘de gösterilmiştir. Deney setinde KL-33004 için gerekli bağlantılar

aşağıdaki şekilde girişlerin anahtarlar üzerinden bağlanması ve çıkışlara da LED ‘lerin

bağlanması ile gerçekleştirilir.Vcc’ yi +5V’a bağlayın.




Şekil.1 : BCD/DEC decoder

2- A1, B1, C1, D1 girişlerini çevirmeli anahtarlardan birinin SW0,SW1,SW2,SW3 BCD

çıkışlarına, 0~9 çıkışlarını L0~L9 lojik göstergelerine bağlayın.

3- Veri anahtarlarını Tablo 1’e göre ayarlayarak A, B, C, D girişlerindeki gerilimleri

multimetre ile ölçün. Girişlerde gerilimin bulunması yüksek seviye durumunu (“1”),

gerilimin bulunmaması ise düşük seviye durumunu (“0”) göstermektedir. L0~L9’daki çıkış

durumlarını gözlemleyin.

Tablo 1’deki giriş ve çıkış durumlarını kaydedin.

Tablo.1




Deney.2 - DECODER/SÜRÜCÜLER

Bu deneyde KL-33005 modülünün b bloğundaki U5 (7448) tümdevresinin kullanımı

araştırılacaktır. Aynı zamanda yedi parçalı displaylerin kullanımı hakkında çalışma yapılacaktır.

Basit displaylerin gerçekleştirilmesi çalışılacaktır. Deney adımları aşağıdaki gibidir.

Şekil.2 :BCD/7 parçalı decoder

1- KL-33005 modülünün b bloğundaki U5 (7448) tümdevresinin D, C, B, A girişlerini

SW3, SW2, SW1, SW0 veri anahtarlarına bağlayın. 7448 tümdevresi bir BCD’den-7

parçalı gösterge kod çözücü/sürücüdür. ”RB1” girişini DIP 1.0 lojik anahtarına,

“B1/RB0”’i L0 lojik göstergesine, “LT” girişini ise DIP 1.1 lojik anahtarına bağlayıp DIP

1.0 ve DIP 1.1 anahtarlarını yüksek seviye durumuna getirin.

2- 7448 tümdevresinin a,b,c,..,g çıkışlarını 7 göstergeli displayin a,b,c,..,g çıkışlarına

bağlayın. Tablo 2’deki giriş sırasını takip ederek 7 parçalı göstergenin çıkışlarını

kaydedin.

3- DIP 1.1 lojik anahtarını düşük seviye konumuna getirip 2. adımı tekrarlayın. Elde

ettiğiniz çıkışlar 2. adımdaki çıkışlardan farklı mı?

4- DIP 1.0 lojik anahtarını düsük seviye konumuna, DIP 1.1 lojik anahtarını ise yüksek

seviye konumuna getirip 2. adımı tekrarlayın. Elde ettiğiniz çıkışları 2.adımdaki çıkışlarla

DCBA=0000~1001 arasında karşılaştırın. Fark var mı?




Tablo.2

Deney.3 – ENCODERLER ( KODLAYICILAR )

Bu deneyin amacı encoderleri araştırmaktır. Burada KL-33005 block a 42 encoder

çalışılacaktır. Bu tip encoder aynı zamanda dörtlük encoder olarak bilinir. Dörtlük bir tuş

takımını çözmek veya 4x2 dönüştürme yapmak için kullanılabilir. Deneyin yapılışı aşağıdaki

gibidir.

1- Bağlantı klipslerini Şekil-3’e göre yerleştiriniz.

2- Devrenin bağlantı şeması Şekil-3 ‘de gösterilmiştir. Bu 4x2 encoderdir.

Şekil-3 : Dört-İki uçlu encoder




3- Vcc’yi +5V’a bağlayın.

4- A~D girişlerini SW0~SW3 veri anahtarlarına, F8, F9 çıkışlarını L0, L1 lojik göstergelerine

bağlayın.

5- D, C, B, A için Tablo-3’deki giriş sırasını takip ederek çıkışları kaydedin.

Tablo-3

6- A ile A1 arasındaki bağlantı klipsini kaldırarak Şekil-4’te gösterildiği gibi A1 ve F1 arasına

yerleştirin. Diğer bütün bağlantılar aynı kalacaktır. Tablo-4’deki giriş sırasını takip ederek

çıkışları kaydedin.




Şekil-4

Tablo-4

7- Tablo-3 ile Tablo-4’deki çıkış durumlarını karşılaştırın. Aradaki fark nedir?

Deney.4 – DİGİTAL MULTİPLEXERLER ( SAYISAL ÇOĞULLAYICI )

Bu deneyde digital multiplexerler çalışılacaktır. KL-33006 modülünün e bloğu 2:1 veri

seçici/multiplexer çalışılacaktır. Bir multiplexer paralel seri dönüştürme için veya bir veri seçici

olarak kullanılabilir. Bir multiplexer lojik fonksiyonları gerçekleştirmek için de kullanılabilir.

Aşağıdaki deneyde iki-bir uçlu multiplexerin çalışması öğrenilecektir. Deneyin yapılışı aşağıdaki

gibidir.

1- Deneyin bu bölümünde KL-33006 modülünün e bloğu 2:1 veri seçici olarak kullanılacaktır.




Şekil.5 : Basit bir multiplexer

2- A, B girişlerini SW0, SW1 veri anahtarlarına, C seçme girişini SW2 veri anahtarına, F3

çıkısını L0 lojik göstergesine bağlayın.

3- Tablo-5’teki giriş katarını takip ederek F3 çıkısının durumlarını kaydedin. Girişlerden

hangisi (A mı B mi?) çıkısı belirlemektedir?

Tablo-5

Raporda İstenenler :

Deneyde yaptıklarınızı, deneyde aldığınız sonuçları, bu sonuçların değerlendirilmesini

ve dikkatinizi çeken noktaları yazınız.

Deneyde kullandığınız devrelerin doğruluk tablolarını çıkarınız.

Decoder ile display arasındaki bağlantı şemasını çizerek açıklayınız.

Daha önce bilgi edindiğiniz elemanlar hakkında özetleyici bilgi veriniz.




DENEY 4

SAYISAL ARİTMETİK

Deneyin Amacı

Bu deneyde işaretli ve işaretsiz sayılar için ikili sayı ( Binary ) sistemindeki toplama

işleminin anlaşılması, işlem performansını artırabilmek için iki tabanındaki sayıların ikili

tamlayan (complement) biçiminin anlaşılması, ikili sistemdeki sayıların çarpılıp bölünmesi

işlemlerinin anlaşılması hedeflenmiştir.

Ayrıca 16 (Hexa decimal) tabanlı sayı sistemi ve BCD kodundaki sayılar ile aritmetik

işlemlerin yapılması üzerinde durulacaktır.

Önbilgi

N bitlik bir sayı 0 - 2N-1 arasındaki sayıları temsil edebilir. Bu şekildeki ifade tarzı işaretsiz

tamsayı veya kesirler için geçerlidir. Ancak sayısal sistemlerde işaretli sayılarında

kullanılması zorunludur. Bu yüzden işaretli sayılarında ifade edilmesi gerekmektedir. İşaretli

sayılar iki şekilde ifade edilmektedir ( Kodlanmaktadır ).

1-İşaret biti, mutlak değer şeklinde kodlama : Bu şekilde gösterimde sayının mutlak değeri ikili sistemde ifade edilir ve bu sözcüğe (en

ağırlıklı bit olarak) işaret biti eklenir. Sayı pozitif ise işaret biti 0, sayı negatif ise işaret biti 1

olur. Örnek ;

01010111 (+87) 11010111(-87)

Bu örneklerdeki 8 bitlik sözcükler sayının mutlak değerini ve işaretini belirtir.

Toplama ve çıkarma işlemlerinde, işaret bitinide işleme katmak için bazı kurallara ihtiyaç

vardır. Bu kurallar aşağıda özetlenir.

Aynı işaretli olanlar aynen toplanır işaret biti değiştirilmez.

İşaret biti farklı olanlar ise işaret bitine bakılmaksızın büyük olandan küçük olan

çıkarılır. Büyük olanın işareti yazılır. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz.

001011 + 01011 001011 +01011

+ 001110 + 01110 + 100110 - 00110

+ 11001 (011001) +00101 (000101)

001011 +01011 001011 + 01011

+110110 -10110 - 001001 - 01001

-01011 (01011) +00010 (000010)

Örnekler iyi incelenirse bu şekilde kodlanmış sayıları çıkartmak için çıkartma devrelerine

gerek olduğu görülür ( Bu konunun öğrenci tarafından araştırılması gerekir.)

2- Sayının tümleyen metoduna göre kodlanması:

İkilik sayıların kodlanmasının özel bir şeklide ikili sayı sistemleri için kullanılan

tamamlayıcı (tümleyici ) gösterimidir. Bu gösterim en yaygın kullanım haline gelmiştir.

Bunun sebebi 2’li sayı sisteminin tamamlayıcı formu sayısal makinelerde kolayca




gösterilebilir ve işlem yapılabilir. Tümleyen aritmetikte sayının negatifliği sayının kendi

içinde tutulur. Bundan dolayı, sonuçta işaret kavramından vazgeçilir. Bunun anlamı tümleyen

metoduna göre yazılmış sayılarda çıkartma işleminin de toplayıcılar ile yapılmasıdır.

Tümleme işlemi 2 şekilde gerçekleştirilir. Taban’a tümleme (2’ye tamamlama), Taban –1’e

(1’e tamamlama ) tümleme.

Sayı 01010101 11011011

1’e tümleyen 00101010 10100100

2’e tümleyen 00101011 10100101

Soldaki sayı +85’dir. Sağdaki sayı ise –91’dir. En soldaki bit yani işaret biti tamamlama

işleminde değişmez. 1’li tamamlama işaret biti değişmeden diğer bitlerin tamlayanının (1’se

0, 0’sa 1) alınmasıdır. Bunun anlamı şudur; tüm büyüklük bitleri için 1’li tamlamaya

dönüşüm donanımda kolayca sağlanır. 2’li tamlama ise 1’li tamlayanla 1’in toplanmasıdır. Bu

EXOR kapısı ve bazı toplayıcı devrelerle gerçekleştirilir. İkili sayı sisteminde çıkarma işlemi

için çıkan sayının ikili tümleyen ile çıkarılan sayı toplanır. Aşağıda buna bir örnek verilmiştir.

14 00001110

- 5 + 11111011

100001001

Dikkat edilirse çıkarmanın sonucunun bir taşma veya taşma bitine sahip olduğu görülür.

Sonuç aynı zamanda negatif sayıların ikili tamlayan gösterimi ile işaretli bir büyüklük

şeklindedir. Bu örnekte taşma biti kullanılmamaktadır bu yüzden atılmaktadır (Tamamlayıcı

toplama yoluyla çıkartma işlemlerine göz gezdirerek deneye gelinmelidir.)

İkili sayı sisteminde çarpma ise on tabanlı sayı sistemindeki kurallara benzer olarak

yapılmaktadır. İkili tabanda çarpma için kurallar aşağıdaki gibidir:

ikili tabandaki bir sayı 1 ile çarpılırsa sonuç sayının kendisidir.

ikili tabandaki bir sayı 0 ile çarpılırsa sonuç 0’dır.

Bir örnek 1101 çarpılan

x 101 çarpan

1101 kısmi sonuçlar

0000

+ 1101

1000001 gerçek sonuç

Bu metodun kullanımı kolaydır ve doğru sonucu verir. İkili tabanda sayıların çarpımı için tek

yol bu değildir.

Başka bir yöntemde aynı ara sonuçlar bir önceki yöntemdeki gibi yapılır. Ve soldan sağa

doğru kaydırılarak diğer yöntemdeki gibi sonuçlar başarılı bir şekilde elde edilir. Bu metoda

bir örnek aşağıda verilmiştir.

1101 çarpılan

x 101 çarpan

1101 kısmi sonuçlar

00000

+ 001101

1000001 toplam sonuç




bu yöntemde diğer yöntem gibi doğru sonuç verir. Bu metod diğer metoda göre bir tane daha

az register’e ihtiyaç duyar ve donanımını gerçekleştirmek biraz daha kolaydır.

İkilik sistemde, bir sayıyı 2 ve 2’nin kuvvetleri ile çarpmanın, o sayıyı birkaç kez sola

ötelemekten ibaret olduğunu da hatırlayınız. Sayısal sistemde iki sayının çarpılması işlemi

oldukça zaman alan bir işlemdir. Bunun için değişik çarpma algoritmaları mevcuttur ve bu

konu araştırılmaya devam edilmektedir.

İkili tabanda bölme ise; ikili tabandaki çıkarmanın başarılı bir şekilde yapılmasıdır. Bu

şekilde bölme yapmak doğru sonucu verir fakat özellikle büyük sayılarda yavaş ve

biçimsizdir.

1000001/1101 bölümünün sonucu bu yöntemle bulunmak istenirse;

1000001- 1101-1101-1101-110-1101=0

(001)(010) (011) (100) (101) O zaman bu bölmenin sonucu (101)2 'dir.

Ayrıca ikilik sitemde kodlanmış bir sayının 2 ve 2’nin kuvvetlerine bölünmesi işleminin o

sayının sağa doğru kaydırılması ile yapılabileceğini de hatırlayınız.

Hexadecimal Aritmetik: İkili taban aritmetiğinde özellikle büyük sayılarla işlem

yapıldığında bunu 16'lı sisteme dönüştürerek işlem yapmak ikili taban aritmetiğine göre çok

daha iyi bir performans sağlar. BCD kodlama, toplama sonuçların displayde 10'lu sisteme

göre gösterilmesi gereken sistemlerde sıkça kullanılır. Hesap makineleri buna güzel bir

örnektir. BCD sistemlerinde hexadecimaldeki 6 sayının kullanılmamasından dolayı bazı ilginç

olaylar meydana gelir. Aşağıda bunla ilgili bazı örnekler verilmiştir.

DECİMAL BCD DECİMAL BCD DECİMAL BCD

3 0011 6 0110 8 1000

+ 4 + 1011 + 8 +1000 + 9 + 1001

7 0111 Doğru 14 1110 Yanlış 17 00010001 Yanlış

Bu problemin meydana gelme sebebi 10'lu tabanda 9'dan büyük toplamlar için elde biti

meydana gelir fakat BCD'de 15den büyük toplamlar için elde biti oluşur. Bunu düzeltmek için

9'dan büyük tüm toplamlara 6 daha eklenir. Bu işlemleri yapmak için toplamlardan hangisinin

9'dan büyük olduğunu bulan ve bulduklarına 6 ekleyen bir ek sisteme ihtiyaç vardır. Toplamı

9'dan az olanlar BCD aritmetiğinde doğru sonucu verirler. ( Bu konunun öğrenci tarafından

gözden geçirilmesi tavsiye olunur.) Oysa Hexadecimal sayılar, ikilik sistemde tam kodlama

şeklinde kodlandığından toplama işlemi her zaman daha basit ve doğrudur.

Yarım Toplayıcı

Yukarıda özet olarak anlatılan algoritmaları gerçekleştiren donanımın çekirdeği yarım

toplayıcılardır. Yarım toplayıcının şeması ve doğruluk tablosu aşağıda gösterilmiştir.

Şemadan da anlaşılacağı üzere yarım toplayıcı , birer bitlik iki sayıyı toplayan iki girişli iki

çıkışlı bir devredir. Çıkışlardan birisi sonuç diğeri ise elde biti çıkışıdır.




Dikkat edilirse devrenin iki girişi ve iki çıkışı vardır. EXOR toplamayı gerçekleştirir. AND

ise iki giriş birden 1 olduğu zaman elde bitini oluşturur. Buna yarım toplayıcı denmiştir çünkü

bir önceki basamaktan gelen elde bitini işleme alamamaktadır. Yani en sağdaki basamakta

toplama işlemi yapabilirler.

Tam toplayıcı:

Tam toplayıcı üç girişe ve bir çıkışa sahiptir. Girişlerden ikisi toplanacak olan iki bit, diğer

giriş ise bir önceki toplamdan gelen elde bitidir. Tam toplayıcının çıkışları ise toplam ve elde

bitidir. Tam toplayıcının şeması ve doğruluk tablosu aşağıda verilmiştir. Tam toplayıcı her

basamakta toplama işlemini başarabilir.

Paralel Toplayıcılar:

Bu tip toplayıcılar çok bitli ikili tabandaki sayıların toplanmasında iyi performans sağlarlar.

Bu fonksiyonu gerçekleştiren TTL lojik ailesinden olan 7483 entegresidir. Bu devrenin

tartışılması gereken bazı özellikleri vardır.

7483 entegresi hızlı elde biti elde eden 4 bitlik binary toplayıcıdır. Elde bitinin hızlı bir

şekilde elde edilmesi look ahead (ileriyi gören) denilen elde devresi tarafından mümkün

kılınır. Bu devre tüm tek toplayıcıların çıkışlarından örnek alarak bunları kaydederken tüm

toplayıcıların eldesini gösteren ripple için bir zaman gerektirir. 7483 aynı zamanda doğru

lojiksel duyarlılıkta üstün bir matematiksel performans sağlar. Bunun anlamı şudur tüm

çıkışlar doğru olacaktır. 1’e tümleme aritmetiği için bunun anlamı şudur; son çevrim eldesi

direkt işleme girer. İki farklı işaretli sayının toplamı pozitifse bu son çevrim elde bitine

ihtiyaç vardır. 7483'ün blok diyagramı aşağıda gösterilmiştir.

BCD Toplayıcı :

BCD toplayıcı iki tane dört bitlik toplayıcı ve bazı ek devrelerden oluşur. BCD toplayıcının

şeması aşağıda gösterilmiştir. Dikkat edilirse ilk toplayıcının basitce toplama yaptığını ikinci

toplayıcının ise toplamı 9 veya daha büyük olanlara 6 eklediği görülür. İkinci toplayıcı,

birinci toplayıcının çıkışın 9 veya daha büyük olması durumunda AND ve OR bağlaçları

tarafından kontrol edilir.




Binary Çarpıcılar

TTL lojik familyasında mantıklı değişik entegre çarpıcılar vardır. Bu çarpıcılar hızın önemli

olduğu uygulamalarda kullanılır.bu tip devreye bir örnekte iki bitlik bir sayı ile 4 bitlik bir

sayıyı çarpabilen 5 bitlik bir çıkışı 26 nS. de verebilen 74LS261 entegresidir. Bu devreler

çarpma fonksiyonu ve lojik fonksiyonlarını ve diğer aritmetik fonksiyonların performansını

artırmak için kullanılır.

74LS181 entegresi ise; ALU'( Aritmetic Logic Unit) ya bir örnektir. Bu iki tane 4 bitlik

binary sayılardaki aritmetik ve lojik işlemlerini yapar (Öğrencinin ALU ünitesinin

fonksiyonlarını araştırıp öğrenerek gelmesi gerekir.)

Ön Hazırlık Soruları

1- (101) ve (011)'in toplamı kaçtır. 2 -(011) ve (010) 'in farkını hesaplayınız.

3- 120'yi BCD'ye çeviriniz 4- (111001)/(10010)=?

5- (101)x(110) =? 6- 16'lık tabandaki FF'i binary'ye çevirin?

7- 16'lık tabandaki FF'i desimale çevirin? 8- ALU ve yaptığı iş nedir?

9-120 nin birli ve ikili tamamlayanını yazınız

Deney.1 BİNARY TOPLAYICILAR Bu deneyde binary toplayıcıların çalışması incelenecektir.

1. Bağlantı klipslerini aşağıdaki şekle göre yerleştirin. Şekildeki yarım toplayıcı devresini

kurmak için U2a ve U3a kapıları kullanılacaktır. Vcc’yi +5V’a bağlayın.




2. A ve B girişlerini SW0, SW1 veri anahtarlarına, F1, F2 çıkışlarını L1, L2 lojik

göstergelerine bağlayın. A ve B girişleri için aşağıdaki tabloda verilen giriş sırasını takip

ederek çıkış durumlarını kaydedin. Hangi çıkışın toplam, hangi çıkışın elde çıkışı olduğunu

belirleyin.

3. Tam toplayıcıyı kurmak için devreyi aşağıdaki şekle göre tekrar düzenleyin. A, B, C

girişlerini SW0, SW1, SW2 veri anahtarlarına bağlayın. A ve B toplananlar, C ise önceki elde

girişleridir. F3, F5 çıkışlarını L1, L2 lojik göstergelerine bağlayın. Aşağıdaki tabloda verilen

giriş sırasını takip ederek çıkış durumlarını kaydedin. Hangi çıkışın toplam, hangi çıkışın elde

çıkışı olduğunu belirleyin.




Deney.2 TÜMDEVRE İLE TAM TOPLAYICI GERÇEKLEŞTİRMESİ

KL-330004 modülünün b bloğundaki U5 tüm devresi 4-bitlik toplayıcı olarak kullanılacaktır.

Y5 girişini “0” değerine getirerek Y0~Y3 girişlerine bağlanmış olan U6a~U6d ÖZEL VEYA

kapılarının tampon gibi davranmalarını sağlayın. X0~X3 ve Y0~Y3 girişlerini sırasıyla

DIP2.0~2.3 ve DIP1.0~1.3 lojik anahtarlara bağlayın. F1, Ç 0, Ç1, Ç2, Ç3 çıkışlarını ise

L1~L5 lojik göstergelerine bağlayın. Aşağıdaki tabloda verilen giriş sırasını takip ederek F1

ve Ç için çıkış durumlarını 16 tabanına göre kaydedin.

X = X3 X2 X1 X0

Y = Y3 Y2 Y1 Y0

Σ = Σ3 Σ2 Σ1 Σ0




Deney . 3 BCD TOPLAYICI

1. Aşağıdaki şekilde gösterilen devre BCD kodunda toplayıcı olarak görev yapar.

2. X0~X3 ve Y0~Y3 girişlerini sırasıyla DIP1.0~1.3 ve DIP2.0~2.3 lojik anahtarlara

bağlayın.

U5 ve U9 tüm devreleri 7483 4-bitlik look-ahead (Öngörülü) toplayıcılardır. U5 tüm

devresinin F8~F11 çıkışlarını 7 kollu göstergelerden birinin girişlerine bağlayın. F8~F11

çıkışlarını aynı zamanda L1~L4 lojik göstergelerine, F1, F2 çıkışlarını ise L5, L6 lojik

göstergelerine bağlayın.

F4~F7 çıkışlarını diğer 7 kollu göstergeye bağlayın. F8~F11 çıkışlarını aynı zamanda L1~L4

lojik göstergelerine de bağlayın.

3. F8~F11 çıkışları, X0~X3 ve Y0~Y3 girişlerinin toplamı, F1 ise eldedir. X0~X3 ve Y0~Y3

girişleri için aşağıdaki tabloda verilen giriş sırasını takip ederek çıkış durumlarını kaydedin.




DENEY NO: 5

FLİP-FLOP’LAR VE ARDIŞIL DEVRE TASARIMI

Deneyin Amacı

Bu deneyin amacı Flip-Flop (FF)’ların fonksiyonlarının tanınması ve senkron ardışıl devre

tasarım aşamalarının uygulanarak devre tasarımı yapılmasıdır.

Ön Bilgi

Flip-floplar bir bitlik bilgiyi saklama kabiliyetine sahip olan devrelerdir. FF’ların diğer

önemli bir özelliği de frekans bölücü olarak kullanılabilmesidir. FF’lar yapısal olarak, tek

hücreli (latch), kapılı tip (saatli - Clock girişli ) ve çift hücreli olmak üzere 3 tipdir.

Fonksiyon itibariyla dört çeşit FF vardır: S-C (R) tipi FF, D-tipi FF, T-tipi FF ve J-K

FF. J-K FF’larda tanımsız durum olmadığından ve D ve T FF’lar elde edilebildiğinden bu

FF’ların kullanılması daha uygundur. Bu deneyde J-K flip-floplar kullanılacaktır. ( FF’ların

yapısal ve fonksiyonal özelliklerinin araştırılması ve bilinmesi öğrencinin

sorumluluğundadır.)

Latch ( Mandal ) : Latch’ler temel FF devreleridir. Latch’e bilgi yazmak veya silmek

her zaman mümkün olabildiği için bu bir asenkron devre elemanıdır. Yani girişler her zaman

için açıktır. Çok kullanılan Latch tipleri Şekil 4.1. de verilmiştir. Bunların çalışmasını, tanım

tablolarının oluşturulmasını ve avantaj ve dezavantajlarını inceleyip öğreniniz.

Şekil 4.1. NOR ve NAND Latch yapıları.

NOR latch’in girişlerine aynı anda HI işaret uygulanamaz. NAND Latch girişlerine

aynı anda LO işaret uygulanamaz. Bu mahzuru ortadan kaldıran Latch yapısı Şekil 4.2’de

verilmiştir. Çalışmasını ve tanım tablosunu inceleyiniz.

Şekil. 4.2. D-Latch’in yapısı ve sembolik gösterilişi.

Clear

Set

Q

Q Q

Q

Clear

Set

Q

Q

D

Şematik Sembol

C

S

QD

Q

Q

Q

D

Şematik Sembol

C

S

QD

Q




Kapılı tip ( Saat – Clock modlu ) FF’lar.

Latch’lerin her zaman için giriş işaretlerine açık olmaları dezevantajlı bir durumdur.

Önemli olan FF’ya yazma ve silme işlemlerinin kontrol edilebilmesidir. Yani FF’nun bir Clok

işaretiyle senkron olarak çalışabilmesidir. Böyle bir yapı Şekil 4.3’te verilmiştir. Şekilden

görüldüğü gibi saat modu altında çalışan S-C FF’u iki tane fazladan NAND kapısı

kullanılarak elde edilir.

Şekil 4.3 Saat modlu S-C FF

Bu devre sadece FF’ları saat modlu yapmaktadır. FF’un durumları değişmemektedir.

İki tane durumu hala kullanılamaz durumdadır. Set ve Clear girişleri saat sinyali HI

durumunda olduğu zaman flip-flobun ana kısmına geçerler. Diğer durumda geçemezler.

Saat Modlu T Flip-Flop

Saat modlu T tipi flip-flop saat modlu S-C flip-flobun değiştirilmiş şeklidir. Şekil 4.4’

da görüldüğü gibi çıkış ve tümleyeni geri beslemeli giriş olarak kullanılmaktadır. Bu girişler

Set ve Clear girişleri gibi davranmaktadırlar.

Şekil 4.4 Saat modlu T Flip-Flop

Flip-flop HI yapıldığında Q çıkışı reset girişi olarak kullanılır. Bir sonraki saat darbesi

geldiğinde, latch sıfırlanır. HI Q çıkışı set girişine geri besleme olarak gelir. Bundan sonraki

saat darbesinde flip-flop set edilir. Çıkış durumunu Set durumundan Clear durumuna almak

ve oradan tekrar Set durumuna almak için iki tane saat darbesine ihtiyaç vardır. Bu tip

devrelere T flip-flop denir çünkü çıkış her saat darbesinde bulunduğu durumun tümleyeni

olur. T flip-flop için zamanlama diyagramı Şekil 4.5’ te görülmektedir.

Şekil 4.5 T Flip-Flop Zamanlama Diyagramı

Set

Clear

Clock

Q

Q

H

H

H

H

L

L

L

L

Clock

Set

Reset

Q

Q

Q

T

Q

Q Q

T

S

RQ

Lojik DiyagramŞematik Sembol




Çıkış sinyalinin frekansı giriş sinyalinin frekansının yarısıdır. Bu tip devrelere genelde 2’ den

1’ e frekans bölücü denir. T tipi flip-flopların TTL teknolojisi ile yapılanı yoktur, bununla

birlikte elde bulunan devrelerle bu tip flip-floplar dizayn edilebilirler.

Saat Modlu D Tipi Flip-Flop

J-K Flip-Floplar

En son görülecek olan flip-floplar J-K flip-floplardır. Bu flip-floplar saat modlu S-C

flip-flop olarak, saat modlu D flip-flop olarak, T flip-flop olarak ve özelleştirilmiş

fonksiyonlar için kullanılabilirler. J-K flip-floplar belirsiz giriş ve çıkış durumuna sahip

değillerdir. J-K flip-flop devresi Şekil 4.7’ de görülmektedir.

Şekil 4.7 J-K Flip-Flop

J-K flip-flopların çalışması şu şekilde özetlenebilir.

1- J ve K girişleri LO: saat sinyali LO olduğunda hiç bir şey olmaz.

Q Q

Q QS

R

CK

Lojik Diyagram

Şematik

Sembol

CK J K QL

L

LLHH

H

H

HLT

Q0

Doğruluk Tablosu

T:Toggle

JJ

KK

CK




2- J girişi HI, K girişi LO: saat sinyali LO olduğu zaman, Q çıkışı HI olur veya HI

durumunda kalır. Q çıkışı LO. J girişindeki HI doğrudan Q çıkışına verilir.

3- J girişi LO, K girişi HI: saat sinyali LO olduğu zaman, Q çıkışı LO olur ve Q

çıkışı HI olur. J girişindeki LO değeri doğrudan Q çıkışına verilir.

4- J ve K girişleri HI: Devre T flip-flop gibi davranır.

J-K flip-floplar çok esnektirler ve daha önce anlatılan bir çok flip-flop fonksiyonu için

kullanılabilirler. Bu fonksiyonları J-K flip-floplarla gerçekleme şekli Şekil 4.8’ de

görülmektedir.

Şekil 4.8 J-K Flip-Flop Konfigürasyonu

Master-Slave FF’lar

J ve K girişleri Master flip-flopun durumunu belirler. Saat sinyali her iki flip-flop için

kullanılmaktadır, fakat tersi alındıktan sonra Slave FF’a verilmektedir. Bu durum Şekil 4.9’da

görülmektedir.

Şekil 4.9. J-K Master-Slave Flip-Flop

Devre Diyagramı

Devrenin saat sinyaline göre durum değiştirdiği kabul edilsin. Saat sinyali HI olduğu zaman

Master flip-flop J ve K girişlerine bağlı olarak durum değiştirir. Bu zaman süresince, tersinir

olan saat sinyalinden dolayı Slave flip-flop Master flip-flopa cevap vermez. Belli bir zaman

saat sinyali HI durumunda kaldığında Master flip-flopun durumu durağan hale gelir ve hala

Slave flip-flop Master flip-flopun çıkışına cevap veremez. Saat sinyali HI durumundan LO

durumuna geçiş yaptığı zaman, Master flip-flop J ve K girişlerine cevap veremez çünkü saat

sinyali LO dır. Bu durumda Slave FF’un C girişi HI seviyesine çıkacağından, Master FF’un

çıkışlarına göre ( Slave FF’un J-K girişlerine uygulanmıştır), Slave FF’un çıkışları da değişir.

Yani Saat işaretinin HI süresince Master’a kaydedilen bilgi, LO süresince Slave’e aktarılır.

Q Q

QQ

Q Q

QQ

S S

C

CC

CC

J J

J J

K K

KK

Vcc CK

CK

D

T

Vcc

Eşzamansız

S-C

Saat Modlu

S-C

ToggleSaat Modlu

D-Tipi

Q

Q

C

J

KQ

Q

C

J

K

Clock

Master Slave




Bu tip bir devrenin doğru çalışması için saat sinyali HI olduğu durumda J ve K

girişlerinin durağan hale gelmesi gerekir.

FF’larda tetikleme:

Bir FF’un durumu (Çıkışı ), giriş işaretindeki geçici bir değişmeyle değiştirilir. Bu

anlık değişmeye tetikleme denir. Tek hücreli (latch ) asenkron FF’lar giriş işaret seviyesindeki

değişime göre tetiklenen tiptedirler. Bu duruma seviye tetiklemeli yapı denir. Saatli FF’lar ise

darbe (pals )’ler ile tetiklenir. Darbe lojik 0 süresi lojik 1 süresine göre çok uzun olan ( küçük

duty cycle’a sahip) bir işarettir. Darbe süresi küçük bir değerde olmasına rağmen bu süre

boyunca FF’lar istenmeyen girişlere de açık olabileceğinden problemler oluşabilmektedir. Bu

problemin üstesinden gelebilmek için, FF’un darbe süresinin tam케amı yerine, darbenin

sadece (pozitif veya negatif kenar) geçişinde tetiklenmesi ( kenar tetiklemesi) sağlanabilir.

FF’un darbe geçişinde tetiklenmesi için bir yol FF’un saat girişine bir RC elemanı

bağlamaktır. Fazla kullanılmaz. Kenar tetiklemesi için ikinci bir yol bir çift hücreli FF

kullanmak veya kenar tetiklemeli bir FF kullanmaktır(Bu yapıların öğrenilmesi öğrencin

sorumluluğundadır ).

Deneyin Yapılışı Deney 1: NAND kapıları kullanılarak bir hücreli bir mandal oluşturulması.

NAND bağlaçlarını kullanarak bread-board üzerinde NAND latch oluşturunuz. Devreyi

kontrol ettikten sonra enerji uygulayıp NAND latch’in aşağıdaki tanım tablosundaki Q ve Q’

çıkışlarını bulunuz.

Set Clear Q Q’

1 0 … …

1 1 … … S=1 C=0 dan sonra

0 1 … …

1 1 … … S=0 C=1 den sonra

0 0 … …

Deney 2: Saat modlu flip-flop tasarımı D tipi flip-flop için NAND ve NOT kapılarını kullanarak aşağıdaki saat modlu flip flop’u

tasarlayınız ve tanım tablosunu çıkarınız?

D

CP

Q

Q’

Şekil 4.10. Saat modlu flip-flop




D CP Q

0 0 …

1 0 …

0 1 …

1 1 …

0 0 … D=1 CP=1 den sonra

1 0 …

RS Flip-Flop Kullanarak D Flip-Flop Gerçekleştirme

1. Sekil 4-17’deki D flip-flopu devresini kurmak için bağlantı klipslerini Sekil 4-16’ya göre

yerleştirin.

2. A1 girişini SW1 anahtarına, CK2 girişini SWA anahtarının Q çıkısına, F6 çıkışını ise L1

lojik göstergesine bağlayın.

3. Tablo 4-7’te verilen giriş katarını takip ederek çıkış durumlarını gözlemleyin ve kaydedin.




Deney Raporunun hazırlanması:

1- Teorik bilgi: Konunun anlatıldığı bölümdür. Flip-Flop ve çeşitleri hakkında genel bilgi

verilecektir.

2- Deneyin yapılışı: Maddeler halinde ya da hikaye gibi deneyin nasıl yapıldığı anlatılacaktır.

3- Veriler: Deney sonucunda elde edilen görüntüler, tablolar vs. gibi elde edilen veriler

yazılacak ve yorumlanacaktır.

NOT: Deney raporları deney yapıldıktan sonra 1 hafta içinde teslim edilecektir.




DENEY 6

JK FLİP-FLOP DEVRELERİ İLE İKİLİK TABANDA ASENKRON YUKARI

SAYICI

DENEYİN AMACI

Bu deneyde sayıcıların prensipleri incelenecek ve JK flip-flopları ile ikilik

tabanda asenkron bir yukarı sayıcı uygulaması yapılacaktır.

GENEL BİLGİLER

Sayıcılar flip-flop ve temel lojik kapılar kullanılarak gerçekleştirilirler. T flip-

floplar T=1 ve CK=1 olduğunda “0” ile “1” durumları arasında gidip gelmektedir.

Şekil 5.1. Art arda bağlanmış üç tane T flip-flop

Üç tane T flip-flopunun art arda bağlandığı Şekil 5.1’deki devreye bakalım.

Öndeki flip-flopların Q çıkışları kendilerinden sonra gelen flip-flopun saat girişine

(CK) bağlanmıştır. Şekil 5.2’de, Şekil 5.1’deki çıkışların dalga şekilleri gösterilmiştir.

Şekil 5.2. Şekil 5.1’deki çıkışların CK inen-kenar tetiklemeli dalga şekilleri




Şekil 5.2’de A, B, C normal çıkışları yukarı doğru sayarken, A’, B’, C’ tümleyen

çıkışları aşağı doğru saymaktadır ve CK inen-kenarla tetiklemektedir.

A’nın döngü süresi CK’nın iki katı, frekansı ise yarısıdır.

B’nın döngü suresi A’nın iki katı, frekansı ise yarısıdır.

C’nın döngü suresi B’nin iki katı, frekansı ise yarısıdır.

CK çıkan-kenarla tetiklerse çıkışların dalga şekli Şekil 5.3’te gösterildiği şekilde

olur. Burada A, B ve C’nin yukarı doğru saydığı açık olarak görülmektedir. Şekil

5.1’deki devre CK Q çıkısına bağlıyken yukarı doğru, �̅� çıkısına bağlıyken aşağı

doğru sayacaktır.

Şekil 5.3. Şekil 5.1’deki çıkışların CK çıkan-kenar tetiklemeli dalga şekilleri

JK flip-flopu, bu deneyde temel sayıcı devrelerini gerçekleştirmek için kullanılan

genel bir flip-floptur. Şekil 5.5’te gösterilen devre JK flip-floplarının art arda

bağlanmasıyla gerçekleştirilmiş bir yukarı/aşağı sayıcıdır.

Şekil 5.5. JK flip-floplarının art arda bağlanmasıyla gerçekleştirilmiş bir sayıcı

M=0 iken, CK Q çıkısına bağlanır ve devre “YUKARI” doğru sayar.




M=1 iken, CK Q̅ çıkısına bağlanır ve devre “AŞAĞI” doğru sayar.

Şekil 5.5’teki devrede olduğu gibi art arda bağlamayla oluşturulan devreler

“Asenkron Sayma” yapar. “n’e bölme etkisi”ni elde etmek için çıkış CL (CLEAR-

SİL) girişine bağlanmalıdır.

Şekil 5.5(a)’da “5’e bölme devresi” gösterilmiştir. Devrenin Şekil 5-30 (b)’de

gösterilen doğruluk tablosundan, “0” ile “5” durumunun eşit olduğu ve bu şekilde bir

çevrim oluşturarak 5’e bölme devresini meydana getirdiği görülmektedir.

Şekil 5.5. 5’e bölme devresi ve doğruluk tablosu

Şekil 5.5(a)’da A ve C çıkışları bir VE kapısıyla CL (SİL) girişine bağlanmıştır.

Böylece, “5” durumu 2 tabanında “101”e eşit olduğu için, CBA=101 olduğunda

sayıcı sıfırlanır. Asenkron n’e bölme işlemini elde etmenin bir başka yöntemi de, bir

“5’e bölen sayıcı devresi” olan Şekil 5.6’daki devrede gösterilmiştir. CBA=100

durumunda C çıkısı CL girişine bir VE kapısıyla bağlanmıştır. Silme işlemini

uzatmak için CL girişlerine bir kondansatör bağlanmıştır. Kondansatör burada “1”

durumunu devam ettirerek CK düşerken flip-flopun SİL madunda kalmasını sağlar.

Saat işaretinin inen-kenarında sayıcı hala “engellenmiş” haldedir.

Şekil 5.6. 5’e bölme devresi

2’ye bölme ve 5’e bölme devreleri art arda bağlanarak BCD kodunda sayıcı devre

oluşturulur. 10’a bölme ve 6’ya bölme devreleri 60Hz frekansındaki AC gerilimle

birleştirilerek 1Hz’lik zamanlama işareti elde edilir. Eğer bütün saat girişleri birlikte

bağlanırsa bir senkron sayıcı elde edilir. Böyle devrelerin çalışma hızlı art arda




bağlanarak elde edilmiş asenkron sayıcılarınkinden çok daha fazladır, ancak senkron

sayıcılarla 2n sayıcılar tasarlamak oldukça karmaşıktır. Şekil 5.7’de 5-bitlik 16’ya

bölen sayıcı devresi gösterilmiştir.

Şekil 5.7. 5-bitlik 16’ya bölen sayıcı devresi

Şekil 5.8’de senkron 5’e bölen sayıcı devresi gösterilmiştir. Bu devrenin

yapısının asenkron sayıcıdan daha karmaşık olduğu açıktır.

Şekil 5.8’de senkron 5’e bölen sayıcı devresi

KULLANILACAK ELEMANLAR

1. KL-31001 Dijital Lojik Lab.

2. KL-33009 Modülü

3. Osiloskop

DENEYİN YAPILIŞI

1. Şekil 5.9’daki devreyi kurmak için bağlantı klipslerini Şekil 5.10’a göre

yerleştirin.




Şekil 5.9. İkilik tabanda asenkron bir yukarı sayıcı

Şekil 5.10. Şekil 5.9’daki devrenin KL-33009 blok a üzerindeki bağlantıları




2. A2 (Clear) girişini SW0 anahtarına, A1 girişini +5V’a, F1, F3, F5, F7 çıkışlarını

L1~L5 lojik göstergelerine, B1(CK) saat girişini darbe üretecine bağlayın ve

frekansı 1 KHz olarak ayarlayın.

3. Başlangıçta SW0 anahtarını “1” konumuna getirerek çıkışı sıfırlayın. Daha sonra

saymaya başlamak için SW0 anahtarını “0” konumuna getirin. Saat işaretini ve

çıkışları osiloskop ile ölçüp çıkışları Şekil 5.11’e kaydedin.

Şekil 5.11. Şekil 5.10’daki devrenin çıkış ölçümü

Sayma sürecinde SW0 anahtarı “1” konumuna getirilirse ne olur?

ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

MANTIK DEVRELERİ LABORATUVARI DERSİ DENEYLERİ VE DENEY

SORUMLULARI

Deney

No Deney Adı Deney Sorumlusu Öğretim Üyesi

1.Deney Kombinasyonel Lojik Devre Deneyleri Arş. Gör. Naim ASLAN

2. Deney Lojik Kapılar ve Kombinasyonal Lojik Devreler Arş. Gör. Merve BOYDAK

3. Deney Orta Ölçekli Entegre Devreler ve Uygulamaları Arş. Gör. Mihriban GÜNAY

4. Deney Sayısal Aritmetik Arş. Gör. Ceren CEVAHİR

5. Deney Flip-Flop’lar ve Ardışıl Devre Tasarımı Arş. Gör. Gül YILDIZ

6. Deney JK Flip-Flop Devreleri ile İkilik Tabanda Asenkron

Yukarı Sayıcı Arş. Gör. Andaç İMAK

Deney saatleri: 13:00-14:45 (Çarşamba)

Deneylere …..2019 tarihinde başlanacaktır.

Deney gruplarında ismi olmayan öğrenciler, 6.Grup’a dâhil olup deneylere başlayacaklardır.

2019-2020 Yılı Güz Dönemi MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ / ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ Ders Öğrenci Listesi Ders Kodu ve Adı: EEM-467.1.0 (0 2 + 0) 1,00 - MANTIK DEVRELERİ LAB. Öğretim Üyesi / Görevlisi: Öğr. Gör. Dr. DÜZGÜN AKMAZ 30.09.2019

No Öğrenci No Adı Soyadı 9.10.2019 16.10.2019 23.10.2019 30.10.2019 6.11.2019 13.11.2019

1 1587700035 YUSUF ŞALK

Deney 1 Deney 6 Deney 5 Deney 4 Deney 3 Deney 2

2 1687700030 ANIL ÇAKMAKÇI

3 1687700013 SONGÜL METİN

4 1587750010-2 MUHAMMED KUŞ

5 1687700014 YASEMİN ASLAN

6 1687700040 MURAT ERÇAKAN


7 1687700027 MAHSUR YAKAR

8 1687700037 HAYDAR SAVAŞ

9 1687700038 NADİR KILIÇ

10 1687700024 TURAN DALMIZRAK

11 1687700019 OKTAY EKİNCİ


12 1687700012 HÜLYA ÖZDEN

13 1587700078 MUSTAFA KÜÇÜKÖNER

14 1687700039 FERHAT ÇEVİREL

15 1587700023 EKİN CAN KARATAŞ

16 1587700020 BAVER MİRZAOĞLU


17 1587750058-2 LEVENT UYSAL

18 1587750048-2 DİJVAR KILINÇ

19 1687700009 ORHAN AKAR

20 1687700016 KOÇALİ TURANLI

21 1687700036 ALİ AKBAŞ

22 1587750042-3 SELAHATTİN ÜNGÜR


23 1687700006 MAZLUM GÜLBAHÇE

24 1487750022-2 ALİ ARI

25 1687700018 AZAD KABAR

26 1687700003 MÜMİN ÖPENGİN

27 1687700007 DENİZ GÖKDENİZ


28 1687700020 MEHMET FURKAN TOPAN

29 1487700043 YUNUS ELBAN

30 1687700017 MEHMET SALİH KOÇAĞA

31 1687700034 MESUT IŞIKTAŞ

32 1787700027 VEDAT ZENGİN

Documents

Bölüm 1 Temel Lojik Kap õ Deneyleri